Błędy wychowawcze

1. Pojęcie błędu wychowawczego na tle innych zaburzeń procesu wychowania.

Jednym z elementów diagnozy psychopedagogicznej jest identyfikacja błędów wychowawczych. Z wielu względów jest to trudne zadanie. Przede wszystkim problemem jest samo zdefiniowanie pojęcia błędu wychowawczego. Nie ma consensusu, co do sposobów właściwego reagowania wychowawczego. Obecny stan wiedzy nie pozwala na to, by w dylematach wyboru można było korzystać z jednej uniwersalnej teorii. Błąd wychowawczy jest pojęciem względnym, gdyż u różnych osób i o różnym czasie to samo postępowanie wychowawcy może mieć różne znaczenie dla ich dalszego funkcjonowania i rozwoju. Kolejna sprawa to konieczność uwzględniania w ocenach potencjalnego błędu wychowawczego kontekstu kulturowego i społecznego oraz uprzednich doświadczeń obu stron relacji. Jeżeli znormalizowały one określony katalog zachowań, zachowania te nie będą traktowane, jako błąd wychowawczy, gdyż w określonej sytuacji wychowawczej nie powodują negatywnych przeżyć wychowanka.¹

Błąd wychowawczy - „wynika z dostarczenia dziecku doświadczeń niezgodnych z zakładanymi celami wychowania. Stanowią tym samym zdarzenie szkodliwe dla rozwoju dziecka, gdyż powoduje niekorzystne dlań konsekwencje.

Błąd wychowawczy - to takie zaburzające przebieg interakcji wychowawczej zachowania wychowawcy/rodzica, które mają niekorzystny wpływ na doraźne funkcjonowanie i/ lub rozwój wychowanka, bądź też mimo pozornie niezaburzonej interakcji maja niekorzystny wpływ na dalszy rozwój dziecka”.²

Błąd wychowawczy to zdarzenie, które zachodzi zawsze w konkretnej sytuacji wychowawczej i jest związane z zachowaniem wychowawcy/rodzica w toku interakcji z wychowankiem/dzieckiem, stąd stanowi realną przyczynę lub ryzyko powstania szkodliwych dla rozwoju wychowanka skutków, tworząc tym samym wychowankowi warunki sprzyjające popełnianiu przez niego błędów. Charakterystyczna cechą błędu wychowawczego jest także nieświadomość jego popełniania, co wskazuje bezpośrednio na brak intencji szkodzenia dziecku.

Ocena błędu wychowawczego musi uwzględniać też społeczny (normatywno - wartościujący) kontekst procesu wychowania, a głównie interakcji wychowawczej oraz kontekst uprzednich doświadczeń obu relacji, gdyż warunkuje to sposób postrzegania określonych zdarzeń przez oba podmioty interakcji. To samo zachowanie może, bowiem w jednej sytuacji być traktowane, jako błąd wychowawczy zaś w innej sytuacji - jako zachowanie prawidłowe. Wynika stąd konieczność relatywizowania błędnych wychowawczo zachowań, gdyż są one wyznaczane sposobem ich percepcji przez podmiot wychowania, zaś to determinują kryteria społeczne wyznaczające kształt doświadczeń wychowawczych obu podmiotów interakcji wychowawczych. Jeśli obie strony relacji znormalizowały określony katalog zachowań, nie będą one traktowane, jako błąd wychowawczy, gdyż w określonej sytuacji wychowawczej nie powodują negatywnych przeżyć podmiotu wychowawczego.

1. Klasyfikacja błędów wychowawczych.

Błąd wychowawczy nie jest kategorią jednorodną, dlatego pedagogice dochodzi do klasyfikacji błędów wychowawczych. Biorąc pod uwagę genezę i czynniki uruchamiające rożne kategorie błędów wychowawczych można wyróżnić:

1. Błędy sytuacyjne - sytuacja interpersonalna, w której znajdują się podmioty sytuacji wychowawczej prowokuje pojawienie się incydentalnych, przemijających zachowań niekorzystnych wychowawczo;

2. Błędy postawy - wynikające z wadliwych nastawień wobec wychowanka, które mają charakter utrwalony i powtarzalny w podobnych sytuacjach wychowawczych.

Podstawowe typy błędów wychowawczych opisane zostały na podstawie wskazanych dwubiegunowych wymiarów opisujących zachowania wychowawcy:

• Ekstremalna emocjonalna akceptacja dziecka („żar”) versus ekstremalne emocjonalne odrzucenie dziecka (oziębłość, „lód”);

• Nadmierna koncentracja na dziecku i jego potrzebach versus nadmierna koncentracja na sobie i swoich potrzebach;

• Nadmierna koncentracja (przecenianie) na zadaniu wykonywanym przez dziecko versus niedocenianie wykonywania zadania przez dziecko.³

Na podstawie tych kryteriów autorka wyodrębniła podstawowe błędy wychowawcze. Przyjmują one różne cechy z trzech podstawowych wymiarów.

RODZAJ BŁĘDU	WYMIARY POSTAWY
	Ciepło - chłód emocjonalny
Rygoryzm	Chłód
Agresja	Chłód
Hamowanie aktywności	Chłód
Obojętność	Chłód
Eksponowanie siebie	-
Uleganie - bezradność	Ciepło
Zastępowanie - wyręczanie	Ciepło
Idealizacja	Ciepło
Niekonsekwencja	Przemienność

Podstawowe kryteria diagnostyczne błędów w wychowaniu ( symptomy zachowaniowe oraz poznawcza reprezentacja dziecka i sytuacji wychowawczej), konsekwencje rozwojowe tych błędów dla wychowanka.⁴

RODZAJ BŁĘDU

Rygoryzm

Agresja

Hamowanie aktywności

Obojętność

Eksponowanie siebie

Uleganie - bezradność

Zastępowanie - wyręczanie

Idealizacja

Niekonsekwencja

1. Kryteria tworzenia klasyfikacji błędów wychowawczych.

Większość błędów wychowawczych wychowawcy popełniają zupełnie nieświadomie, a nawet z przekonaniem, że postępują właściwie. Wśród wielu błędów popełnianych przez rodziców i wychowawców można wyróżnić te najbardziej spotykane. Są nimi:

• Błąd wyręczania, którego skutkiem może być „inwalidztwo życiowe”.

• Błąd nadopiekuńczości generujący niezaradność życiową wychowanka.

• Błąd apodyktyczności polegający na bezwzględnym egzekwowaniu wykonywania poleceń.

• Błąd wypominania, przejawiający się w uporczywym moralizatorstwie, czyli jałowym i natrętnym wspominaniu porażek, niekonsekwencji oraz napominaniu.

• Błąd nadmiernego zaufania, który generuje okazję dla wychowanka do nieodpowiedniego zachowania.

• Błąd „braku czasu”, skutkiem, czego następuje emocjonalne oddalenie podmiotów wychowania.

• Błąd przeczekania, polegający na braku reakcji na problemy wychowawcze.

• Błąd „za dużych kompromisów”, które stają się w konsekwencji demoralizujące, a niewychowujące.

• Błąd ucieczki przed problemem, mający swoje źródło w przekonaniu, że inni powinni rozwiązać daną trudność wychowawczą.

• Błąd zaniedbania, które jest formą ukrytej agresji.

• Błąd wysokich aspiracji wychowawców, które są nieadekwatne do możliwości wychowanka.

• Błąd braku motywowania, bez którego nie ma skutecznego oddziaływania wychowawczego.

• Błąd „ślepego naśladownictwa”, które jest powielaniem wątpliwych wychowawczo metod i technik wychowania.

• Błąd braku konsekwencji, polegający na przemienności w podejściu do wymagań wobec wychowanka.

• Błąd porównywania wychowanka do innych, co może rodzić zaniżoną samoocenę.

• Błąd okazywania bezradności, co generuje bezkarność.

• Błąd nieadekwatności oceniania, który tworzy u wychowanka poczucie niesprawiedliwości.

• Błąd nieumiejętności wskazywania wychowankowi odpowiedniego zachowania.

• Błąd eskalacji wymagań, które polega m.in. na stawianiu wymagań bardzo dokładnie określonych i coraz większych, niepozostawiających swobody, a także ścisłym kontrolowaniu postępowania wychowanka.

• Błąd obojętności, czyli dystans do spraw wychowanka i jego samego⁵.

1. Podstawowe źródła błędu wychowawczego.

Wg. Antoniny Guryckiej błędy wychowawcze popełniane są ze względu na dwa czynniki:

1. Reprezentacja w świadomości wychowawcy dziecka w toku interakcji wychowawczej;

2. Najczęściej występujące bezpośrednie skutki błędów.

Reprezentacja w świadomości wychowawcy dziecka w toku interakcji wychowawczej.

Problem reprezentacji dziecka, jako partnera interakcji w świadomości wychowawcy to problem motywu zachowań wychowawcy, problem mechanizmu wyjaśniającego jego zachowania.

Czynniki wystąpienia błędu:

• Uprzedmiotowienie dziecka – utożsamianie z zadaniem – rygoryzm; utożsamianie z ideałem - idealizacja; utożsamianie z przeszkodą- agresja;

• Spostrzeganie dziecka, jako słabego, niepełnowartościowego, gorszego od siebie - pejoratywna ocena aktywności dziecka- hamowanie aktywności; mała wartość dziecka i jego spraw odczuwana rzeczywiście lub wytwarzana obronnie - obojętność; porównanie dziecka ze sobą na niekorzyść dziecka- eksponowanie siebie; przekonanie o nieporadności, niezdolności dziecka do poradzenia sobie z sytuacją- zastępowanie;

• Odczuwanie sytuacji dziecka i swojej, jako nadmiernie trudnej - zagrożenie dziecka - idealizacja, zastępowanie; zagrożenie siebie- agresja, uleganie, często eksponowanie siebie, czasami obojętność;

Ten typ prowadzi do nieadekwatnych, niezrównoważonych i błędnych zachowań wychowawcy, a także dostarczać wychowankowi niekorzystnych doświadczeń.

Najczęściej występujące bezpośrednie skutki błędów.

• Zaburzenie podmiotowości dziecka – obniżenie jego poczucia własnej wartości (poprzez: uznanie go za słabego, nieporadnego oraz tworzenie mu realnie trudnych sytuacji, wpajanie lęku przez spostrzeganie wokół siebie licznych zagrożeń.

• Agresja - może powodować u wychowanka: zagrożenie, lęk, spadek nastroju, poczucie winy lub z drugiej strony: ucieczkę, izolację, agresję wobec wychowawcy.

• Obojętność - wywołuje: podporządkowanie z lęku przed wychowawcą, zaniżenie samooceny, spadek nastroju lub bunt, agresję, obrażanie się- izolacja.

• Bezradność - powoduje poczucie winy u wychowanka lub z drugiej strony poczucie własnej przewagi, krytyka wychowawcy.

1. Skutki i czynniki warunkujące szkodliwość błędów wychowawczych.

Błędy wychowawcze rodziców

Rodzina to podstawowa komórka życia społecznego i jej prawidłowe funkcjonowanie jest niezmiernie ważne dla rozwoju kształtującego się potomstwa. Gdyby wychowanie rodzinne podążało zgodnie z utartymi w społeczeństwie już zasadami miłości, dążenia do ochrony dziecka oraz spostrzegania go, jako podobnego do siebie i zaangażowania w jego sprawy, to czynniki te powinny minimalizować pojawienie się błędów wychowawczych.

Przy rozpatrywaniu błędów wychowawczych w rodzinie największą uwagę zwraca się na rolę matki. Wynika to z przekonania, że matka jest osobą najbardziej znaczącą. Dlatego prawidłowo ukształtowana osobowość matki ma szczególne znaczenie w wychowaniu potomstwa.

Najczęstsze przyczyny popełniania błędów przez rodziców:

• Przesycenie interakcji wychowawczych emocjami- rodzice są mniej lub bardziej świadomi swych intencji, zamiarów, celów w oddziaływaniu na dziecko;

• Niedostosowanie wymagań rodziców do potrzeb i możliwości dzieci;

• Niekonsekwencja rodziców;

• Warunki życia rodzinnego (praca zawodowa rodziców, brak warunków materialnych);

• Nadopiekuńczość (nadmierna ochrona dziecka przed zagrożeniami, ingerencja w jego sprawy);

• Niedostateczne przygotowanie pedagogiczne i psychologiczne (bazowanie jedynie na wiedzy z własnego doświadczenia lub doświadczenia osób podobnych)⁶.

Skutki niektórych błędów wychowawczych rodziców

1. Błędy nadopiekuńczości (syndrom błędów idealizacji, zastępowania i ulegania);

Rodzice nadmiernie opiekuńczy zabiegają o zgromadzenie wokół dziecka wszystkich potrzebnych mu dóbr i usiłują wykluczyć samodzielność dziecka w zakresie ich zdobywania i użytkowania. Usuwają z drogi dziecka wszystkie przeszkody, rozwiązują za nie wszelkie trudności. Często rodzice ulegają zachciankom dziecka i jego dążeniom, nie dostrzegając, że nie wszystkie pragnienia są korzystne z punktu widzenia przystosowania. Nadmierna opieka wiąże się z nadmierną czułością i daleko posuniętą kontrolą poczynań dziecka.

Skutki:

Zależność emocjonalna

• Przerost uczuć może odbierać dziecku poczucie pewności siebie we wszystkich sytuacjach, w których nie towarzysza mu rodzice;

• Tendencja do podporządkowywania się innym (zaspokajanie swoich potrzeb przy pomocy innych osób);

Samoocena

• Zaburzona zdolność dziecka do autokreacji i przystosowania społecznego;

• Zawyżona samoocena (powodująca niezdolność do samokontroli oraz odbioru krytycznych ocen społecznych);

Odporność na stres

• Mała odporność na wszelki e trudne i nowe sytuacje;

• Utrata kontroli nad sobą i poczucie bezradności.

Błędy agresji i rygoryzmu.

Rodzice nie okazują dziecku ciepłych uczuć, nie interesują się jego potrzebami. Innymi objawami odrzucenia mogą być stawiane dziecku wysokich wymagań i bezwzględne, sztywne egzekwowanie ich spełnienia oraz ścisła kontrola poczynań dziecka. Dziecko traktowane jest przedmiotowo, nie ma prawa do zaznaczania swego zdania lub wyrażania własnej woli. Nigdy nie może oczekiwać pomocy rodziców, zdany jest sam na siebie⁷.

Skutki:

• Zachwianie poczucia bezpieczeństwa (poczucie osamotnienia);

• Nieprzystosowanie społeczne (w odpowiedzi na brak miłości, szacunku i akceptacji) - rodzi różnego rodzaju dewiacje osobowościowe;

• Kształtuje się postawa lękowa u dzieci (niezdolność myślenia, podjęcia decyzji, poczucie rozbicia wewnętrznego, poczucie fizycznego i psychicznego bólu).

1. Identyfikacja błędów wychowawczych.

Wychowanie polega na interakcji między wychowankiem, a wychowawcą, który ma dominującą pozycję ze względu na możliwość wyboru celów i środków działania. Jeżeli obydwie strony razem ustalają i zgodnie realizują program wychowania, wówczas proces przebiega harmonijnie. Jeżeli zaś wychowanek lub wychowawca traci poczucie kontroli nad wychowaniem wówczas relacje są zaburzone, zostaje zachwiana równowaga między stronami i dochodzi do konfliktów, będących przyczyną powstawania błędów wychowawczych.

Według Guryckiej na proces wychowawczy składają się cztery czynniki tworzące dynamiczny układ. Są to:

1. Cel wychowawczy.

2. Sytuacje wychowawcze — organizowane przez nauczyciela.

3. Doświadczenia zdobyte przez wychowanka - w procesie wychowawczym.

4. Zmiany zachodzące w osobowości wychowanka — pod wpływem doświadczeń.

Wychowanie błędne — wychowanek nie poradził sobie z zadaniem, czuje się niezaradny, zdobył niekorzystne dla swego rozwoju doświadczenie). Gurycka, jako błąd wychowawczy zdefiniowała, jako „ takie zachowanie wychowawcy, które stanowi realną przyczynę (lub ryzyko) powstania szkodliwych dla rozwoju wychowanka skutków.”⁸ Zadaniem wychowawcy jest, więc unikanie sytuacji mogących wywołać niekorzystny wpływ na doświadczenia wychowanka, niedopuszczanie do zaburzenia, bądź zerwania interakcji między wychowawcą a wychowankiem, bowiem wywołuje to u dziecka poczucie krzywdy, niesprawiedliwości oraz negatywnie wpływa na dalsze wzajemne relacje nie tylko z danym wychowawcą, ale może być przeniesione również na innych wychowawców. Błędem jest także zbytnia uległość wychowawcy, postawa nadmiernie chroniąca przed trudnościami, bądź zgoda na dominację wychowanka⁹.

1. Techniki wykorzystywane w diagnozie błędów wychowawczych.

Protokół obserwacyjny - Protokół oparty jest na koncepcji błędów wychowawczych A. Guryckiej. Zaznacza się w nim 27 zachowań sytuacyjnych wychowawcy, pogrupowanych w 9 kategorii błędów. Analiza ilościowa prowadzi do wyznaczenia dominującego (najczęściej występującego) błędu dla zachować obserwowanego wychowawcy oraz innych błędów istotnych (przekraczających 50 % wystąpień błędu dominującego). W analizie można również dokonać opisu typologicznego tzn. można określić, która z dziewięciu kategorii błędnych zachowań dominuje w interakcjach wychowawcy z wychowankami. Można również dokonać globalnej oceny częstotliwości popełniania błędów przez obserwowaną osobę (iloraz sumy błędów i czasu trwania obserwacji lub liczby sytuacji). Tak uzyskane wyniki pozwolą porównywać różnych wychowawców. Obliczanie ilorazu sumy danego błędu i czasu trwania obserwacji lub liczby sytuacji, pozwoli porównywać częstotliwość pojawiania się konkretnych błędów w różnych sytuacjach wychowawczych. Oczywiście nie wyczerpuje to wszystkich możliwości wykorzystania uzyskanych wyników obserwacji. Ich analiza zależy od szczegółowego celu przeprowadzanych badań.

Kwestionariusz Autopercepcji Wychowawcy - Jak sama nazwa wskazuje, kwestionariusz służy do identyfikacji przez wychowawcę własnych błędów. Pozwala on identyfikować 8 błędów wychowawczych (klasyfikacja A. Guryckiej). Nie jest identyfikowany błąd niekonsekwencji, gdyż okazało się, że w tej technice jest niemożliwy do uchwycenia. ¹⁰

Kwestionariusz Percepcji Ucznia - Kwestionariusz ten został opracowany przez A. Wojnę i M. Lipińską na podstawie Kwestionariusza Autopercepcji Wychowawcy. Pozwala on wyróżnić błędy wychowawcze skatalogowane przez A. Gurycką (błędy te określane są osobno dla ojca i dla matki). Odpowiednie przeformułowanie pytań pozwala zastosować Kwestionariusz do oceny błędów wychowawczych nauczycieli.

Kwestionariusz do badania Nastroju Wychowanka w Sytuacji Wychowawczej - Kwestionariusz służy do pomiaru reakcji emocjonalnej wychowanka na sytuację błędu wychowawczego. Składa się on z 26 twierdzeń opisujących stany emocjonalne, które osoba badana ocenia na 7 - stopniowej skali (od zdecydowanie tak do zdecydowanie nie).·Kwestionariusz ten opiera się na pierwszej części Kwestionariusza Samooceny C. D. Spielberga, J. Strelaua, M. Tysarczyk i K. Wrześniewskiego, służącego do pomiaru lęku.
Wskaźnikiem reakcji emocjonalnej na sytuację błędu jest różnica między wynikami pomiaru po i przed sytuacją bodźcową.¹¹

Kwestionariusz do Badania Reprezentacji Sytuacji Wychowawczej

Narzędzie to zostało utworzone na podstawie Kwestionariusza do Pomiaru Oczekiwań Uczniów wobec Sytuacji Wychowawczej skonstruowanego przez I. Więckowską. Mierzy on dwie zmienne:

• Reprezentację sytuacji wychowawczej generalnie

• Reprezentację wychowawcy w danej sytuacji

Kwestionariusz składa się z dwóch części:

• A - dotyczy reprezentacji zajęć (20 twierdzeń)

• B – dotyczy reprezentacji osoby prowadzącej zajęcia (20 twierdzeń)

Badani oceniają zgodność przedstawionych twierdzeń z własnymi spostrzeżeniami posługując się 7-stopniową skalą szacunkową. Stosowane są następujące wskaźniki reprezentacji błędu wychowawczego:

• Wskaźnik ewaluacji (ogólnej oceny) zajęć i wychowawcy - średnia arytmetyczna wyników uzyskanych w skali A i B (liczone oddzielnie), zaś interpretuje się go zgodnie z kierunkiem oceniania, czyli im wyższa jest średnia ocen, tym bardziej pozytywna ocena zajęć lub wychowawcy

• Wskaźnik zróżnicowania ocen w skali A i B - oceny zajęć i osoby je prowadzącej, czyli stanowi go wariancja wyników wokół średniej, co pozwala określić poziom zgodności w zakresie oceny obu aspektów sytuacji wychowawczej

Tak w części A jak i w części B kwestionariusza, połowa stwierdzeń wskazuje na pozytywną percepcję, połowa zaś na negatywną. Rozpiętość wyników w każdej ze skal wynosi od 20 do 140 punktów. Im wyższy wynik ogólny uzyskała osoba badana ( w części A lub B), tym bardziej pozytywna jest reprezentacja zajęć lub osoby wychowawcy.

1. Zasady diagnozy błędów wychowawczych.

Diagnozowanie błędów wychowawczych powinno odbywać się na trzech płaszczyznach:

• Perspektywy obserwatora zewnętrznego, rejestrującego sposób zachowania wychowawcy

• Autopercepcji wychowawcy w zakresie własnych zachowań

• Percepcji wychowanka w odniesieniu do zachowań wychowawcy

Ewa Jarosz i Ewa Wysocka, w książce "Diagnoza psychopedagogiczna podstawowe problemy i rozwiązania" wskazują na szczególną wagę przestrzegania określonych zasad podczas diagnozy błędów wychowawczych:

1. Zasada łącznej analizy symptomów zachowaniowych i poznawczych reprezentacji sytuacji wychowawczej i osoby wychowanka występujących w świadomości wychowawcy i doświadczanych prze. Wychowanka skutków popełnianych błędów;

2. Zasada analizy zachowania wychowawcy w jego autopercepcji i reprezentacji tego zachowania w umyśle wychowanka (łączenia, dwóch perspektyw postrzegania sytuacji wychowawczej - wychowawcy i wychowanka);

3. Zasada uwzględniania kontekstu społeczno-kulturowego i uprzedniego doświadczenia wychowanka w ocenie błędów wychowawczy, (relatywizm sytuacji błędu stanowiącego pochodną społecznych kwalifikacji i wynikającej stąd oceny własnych doświadczeń życiowych);

4. Zasada unikania technik uświadamiających wychowankom charakter popełnianych błędów wychowawczych, mogących pogłębić ich negatywne skutki (np. pogłębienie zaburzeń interakcji wychowawczej);

5. Zasada unikania badania bardziej drastycznych błędów wychowawczych w naturalnie wstępujących interakcjach wychowawczych, w celu uniknięcia pogłębienia zaburzeń w kontakcie, a zastępowanie ich sytuacjami aranżowanymi sztucznie, z udziałem eksperymentatora zastępującego faktycznego wychowawcę;

6. Zasada łączenia różnych technik zbierania informacji w celu obiektywizacji identyfikowania błędów wychowawczych i ich skutków.¹²

Opracowane na podstawie:

• Gurycka, Błąd w wychowaniu, Wszawa 1990.

• Jarosz E., Wysocka E. Diagnoza psychopedagogiczna podstawowe problemy i rozwiązania, Warszawa 2006.

---

1. Jarosz E., Wysocka E. Diagnoza psychopedagogiczna podstawowe problemy i rozwiązania, Warszawa 2006, s. 293.↩

2. Ibidem, s. 296.↩

3. Jarosz E., Wysocka E. Diagnoza psychopedagogiczna podstawowe problemy i rozwiązania, Warszawa 2006, s. 297.↩

4. Jarosz E., Wysocka E. Diagnoza psychopedagogiczna podstawowe problemy i rozwiązania, Warszawa 2006, s. 299.↩

5. Jarosz E., Wysocka E. Diagnoza psychopedagogiczna podstawowe problemy i rozwiązania, Warszawa 2006, s. 299.↩

6. A. Gurycka, Błąd w wychowaniu, Wszawa 1990, s. 43.↩

7. A. Gurycka, Błąd w wychowaniu, Wszawa 1990, s. 35.↩

8. A. Gurycka, Błąd w wychowaniu, Wszawa 1990, s. 24.↩

9. Ibidem, s. 45.↩

10. Jarosz E., Wysocka E. Diagnoza psychopedagogiczna podstawowe problemy i rozwiązania, Warszawa 2006, s. 308.↩

11. K. Wrześnieński, Sosnowski T. Inwentarz Stanu i Cechy Lęku, Warszawa 1987.↩

12. Jarosz E., Wysocka E. Diagnoza psychopedagogiczna podstawowe problemy i rozwiązania, Warszawa 2006, s. 312.↩