Joanna Wróblewska

Kamil Kukiełko

III rok socjologii

Temat: Rynek w gospodarce

1.Etymologia nazwy ekonomia

Ekonomia należy do dziedziny nauk społecznych, ale zawiera także elementy nauk ścisłych. Ekonomia jest nauką teoretyczną , podstawową w grupie nauk ekonomicznych. Ekonomia w procesie badawczym wykorzystuje wiedzę z dziedzin opisowych, jak: statystyka gospodarcza, historia gospodarcza, psychologia społeczna, socjologia.

Nazwa interesującej nas dziedziny wywodzi się z języka greckiego. Jej pierwszy człon pochodzi od słów oikos – dom oraz nomos – prawo. W sensie etymologicznym oikonomikos (tzn. ekonomia) oznaczało rozważania dotyczące praw gospodarstwa domowego. Z czasem określenia tego zaczęto używać z przymiotnikiem „polityczna”.

Ekonomia jest to pojęcie oznaczające odpowiednie zainteresowanie zarówno społeczeństwem w ogóle jak i poszczególnymi jego jednostkami oraz sposobem w jaki wykorzystują oni poszczególne dobra naturalne oraz dobra stworzone przez człowieka do wytwarzania innych dóbr i ich konsumpcji. Ekonomia to obserwacje zachowań konsumentów i producentów oraz wszystkich innych osób, które biorą udział w wymianie towarów, dóbr i usług oraz tworzących ramy i podstawy rynkowe. Ekonomia istniała od zawsze jednak jako dziedzina nauki wyłoniła się stosunkowo niedawno. Wielcy ekonomiści żyjący w wieku XVIII stworzyli podstawy współczesnych nauk ekonomicznych. W starożytności ekonomia rozumiana była jako swoisty sposób prowadzenia gospodarstwa domowego i domostwa, którym człowiek musiał umieć zarządzać w taki sposób by przynosiło mu ono odpowiednie i wystarczające do prowadzenia godnego życia środki finansowe. Prowadzeniem domów w owych czasach zajmowały się kobiety, jednak jeśli chodzi o przeprowadzanie wszelkich transakcji finansowych to nie miały one nic do powiedzenia. Takimi rzeczami bezsprzecznie mieli zarządzać mężowie lub panowie domu. W ekonomi występuje bardzo specyficzne pojęcie, a mianowicie rzadkość dóbr. Chodzi tutaj mniej więcej o to, że każde dobro jakie istnieje na ziemi z przyczyn naturalnych lub też zostało stworzone przy udziale pracy rąk ludzkich nie jest w stanie całkowicie usatysfakcjonować każdego człowieka. Zawsze ilość dostępnego dobra jest niewystarczająca by każdy mógł zaspokoić swoje pragnienia i rządze. Każdy kto ma dużo danego dobra, z upływem czasu chce go mieć jeszcze więcej. Taki stan nazywa się nieograniczonością potrzeb ludzkich. W niektórych przypadkach nauki ekonomiczne pokrywają się pod względem przedmiotu zainteresowania z naukami społecznymi, jednak ta pierwsza bada głównie zależności, związki i relacje jakie zachodzą pomiędzy ludźmi podczas przeprowadzania transakcji kupna i sprzedaży. Czym jest ekonomia? Jest to pojęcie bardzo względne. Każdy ideolog i teoretyk ma swoją własną teorię na temat tego zjawiska. Najczęściej określa się to jako wszystkie sprawy związane z pieniędzmi i ich obrotem na świecie.

2.Przedmiot ekonomii

W przedmiocie ekonomii nie ma jednej, uniwersalnej definicji ekonomii. Ekonomia jest nauką zajmującą się badaniem gospodarczej działalności ludzi. Gospodarowanie obejmuje dużą grupę zachowań ludzkich, których efektem jest wytwarzanie dóbr człowiekowi potrzebnych, a nie dostarczanych mu bezpośrednio przez przyrodę.

Ekonomia jest nauką badającą, w jaki sposób ludzie wykorzystują zasoby będące w ich dyspozycji w celu zaspokojenia różnorodnych potrzeb materialnych i niematerialnych. Obecnie uważa się, że ekonomia jest nauką badającą jak ludzie radzą sobie z rzadkością, jak rozwiązują dotkliwy problem alokacji, czyli podziału ograniczonych zasobów w celu zaspokojenia konkurencyjnych potrzeb, aby zaspokoić ich tyle, ile jest w danej sytuacji możliwe. Ekonomia zajmuje się głównie problemami wynikającymi z rzadkości, tzn. niemożliwością zaspokojenia wszystkich potrzeb człowieka za pomocą ograniczonych zasobów, które są mu dostępne.

Teoria ekonomii obejmuje zagadnienia makroekonomiczne i mikroekonomiczne. Makroekonomia zajmuje się gospodarką w makroskali, tzn. zagadnieniami dotyczącymi gospodarki narodowej lub światowej. Jest nauką o funkcjonowaniu całej gospodarki i jej głównych dziedzin i aspektów, np. zajmuje się mierzeniem produktu narodowego oraz problemami inflacji, bezrobocia, wzrostu gospodarczego i koniunktury gospodarczej, a także międzynarodowymi stosunkami ekonomicznymi. Mikroekonomia zajmuje się badaniem podmiotów gospodarczych, jak gospodarstwa domowego, przedsiębiorstwa, rządu, czy też analizą działania rynków, np. rynku towarowego, kapitałowego, pracy.

3. Funkcje ekonomii

Funkcja poznawcza, która jest funkcją każdej nauki, polega na tworzeniu obiektywnej wiedzy o stanie rzeczywistości gospodarczej, czyli pozwala wyjaśnić procesy gospodarcze.

Funkcja prognozowania(przewidywania) polega na wyciągnięciu wniosków z wykrytych praw i prawidłowości w celu formułowania hipotez dotyczących przyszłych tendencji i stanów w gospodarce.

Funkcja prakseologiczna polega na świadomym wykorzystaniu wiedzy ekonomicznej w przekształceniu rzeczywistości gospodarczej w skali mikro a w skali makroekonomicznej ma przede wszystkim zastosowaniu w polityce gospodarczej rządu.

4.Rynek

Rynek jest zwięzłą nazwą procesu prowadzącego do tego, że decyzje gospodarstw domowych dotyczące konsumpcji różnych dóbr, decyzje przedsiębiorstw o tym co i jak wytwarzać, oraz decyzje pracowników dotyczące tego, jak wiele i dla kogo pracować, zostają wzajemnie uzgodnione dzięki odpowiednim dostosowaniom cen.
Rynki umożliwiają kontakt nabywców i sprzedawców dóbr i usług.

Rynek to mechanizm koordynujący zachowania nabywców i sprzedawców, uczestniczących w procesie wymiany dóbr i usług.

Na niektórych rynkach(sklepy, stragany) kupujący i sprzedający kontaktują się bezpośrednio. Inne rynki(giełda papierów wartościowych) działają poprzez pośredników(maklerów), którzy zawierają transakcje w imieniu swoich klientów. W supermarketach sprzedawcy określają cenę, umieszczają towary na pułkach, a klient sam decyduje, czy sam kupić dany towar, czy nie. Na aukcjach dzieł sztuki kupujący licytują się między sobą, a sprzedawca zachowuję postawę bierną.

Choć z pozoru rynki te się różnią, w istocie pelnią tę samą funkcję ekonomiczną. Określają mianowicie ceny, przy których wielkość zapotrzebwania zrównuje się z ilością oferowaną do sprzedaży. Cena i wielkość sprzedaży nie mogą być rozpatrywane oddzielnie. PRZYKŁAD: Jeżeli cena rynkowa samochodów marki Bentley kształtuje się na poziomie dwudziestokrotnie wyższym od ceny samochodu marki Fiat, to wielkość produkcji i sprzedaży fiatów będzie znacznie większa od liczby wytwarzanych i sprzedawanych bentleyów. Ceny wplywają na decyzje społeczeństwa o tym, co, jak i dla kogo produkować.

5.Mechanizmy rynkowe

Każde społeczeństwo musi znaleźć metodę decydowania o tym co, jak i dla kogo wytwarzać. Podstawowe mechanizmy stosowane w procesie alokacji rzadkich zasobów wykorzystywanych do produkcji dóbr (towaru) to mechanizm rynku i cen.
Działanie tych mechanizmów oparte jest na wzajemnej grze popytu (zachowania konsumentów) i podaży (zachowania sprzedawców). Wyniki tej gry przesądzają o ilości wytwarzanych dóbr (towaru), a także ich cenie.

Rynek jest formą poziomych więzi między różnymi podmiotami gospodarczymi i konsumenckimi próbującymi sprzedać i kupić towar. Towar jest to przedmiot wymiany, czyli wszystko to co jest przeznaczone do sprzedaży i znajduje nabywcę. Najczęściej towarem są produkty ludzkiej pracy, które przybierają postać dóbr materialnych (konsumpcyjnych i produkcyjnych) oraz usług. Niektóre z towarów nie są produktami pracy - np. ziemia, siła robocza. Każdy towar posiada swoją wartość. Specyficznym towarem jest również pieniądz, za pomocą którego dokonujemy płatności za dostarczone dobra lub wywiązujemy się ze zobowiązań. Inaczej mówiąc jest to środek wymiany. Pieniądz (w którym najczęściej wyrażane są ceny) to wszelkiego rodzaju środki wymiany i środki płatnicze, których zdolność do zapłaty jest nieograniczona zarówno wtedy, kiedy kupujemy jakiś towar lub usługę, jak i wtedy kiedy regulujemy jakieś zobowiązania finansowe względem kredytodawcy, banku, budżetu centralnego, budżetu lokalnego itp. Uczestnictwo pieniądza w wymianie pozwoliło zastąpić dotychczasową wymianę bezpośrednią towaru na towar dwoma odrębnymi, niezależnymi od siebie aktami: towar - pieniądz i pieniądz - towar, co w istotny sposób ułatwiło i wpłynęło na rozwój wymiany towarowej.

W gospodarce podstawową funkcja pieniądza jest funkcja miernika wartości wszystkich towarów i usług. Dzięki istnieniu pieniądza pojawia się kategoria ceny, która jest niczym innym jak wartością towaru wyrażoną w pieniądzu. Cena informuje odbiorcę towaru ile jednostek pieniężnych trzeba zapłacić za nabycie określonego towaru lub świadczonej usługi. Określamy nią ilość pieniędzy, jaką należy zapłacić za nabycie jednostki określonego towaru. W gospodarce rynkowej ceny większości przypadków kształtują się na rynku w wyniku ukształtowanej relacji pomiędzy popytem i podażą (cena wolna), w pewnym zakresie mogą być kształtowane przez producentów lub konsumentów, a w nielicznych przypadkach kształtowane są przez państwo (ceny sterowane administrowane).
Tak więc cena jest jednym z podstawowych instrumentów mechanizmu rynkowego i kształtuje równowagę rynkową. Poza tym ceny spełniają dwie niezwykle istotne funkcje: informacyjną (komunikacja z konsumentem i odbiorcą towaru) i motywacyjną (bodziec w podejmowaniu decyzji o zakupie danego towaru). Informują one także wszystkie podmioty gospodarcze o aktualnych warunkach zawierania transakcji kupna - sprzedaży, o relacji pomiędzy popytem i podażą. Ich poziom i zmiany są podstawą podejmowania przez podmioty gospodarcze decyzji o kontynuacji lub zmianie swojego zachowania w procesie gospodarowania, przystosowaniu do zmieniających się warunków rynkowych. Między przedsiębiorcami toczy się nieustanna walka konkurencyjna, dzięki której uczestnicy rynku dążący do realizacji swych interesów, przedstawiają korzystniejsze od innych oferty pod względem ceny, jakości, wyglądu, opakowania wyrobu, jakości obsługi klienta w celu wywarcia wpływu na korzystne dla siebie i odbiorcy zawarcie transakcji kupna sprzedaży. Z punktu widzenia makroekonomii rynek jest to ludzka działalność gospodarcza, w której łączna podaż styka się z globalnym popytem, wynikają stąd określone skutki dla przeciętnego poziomu cen, zysków, rozmiarów i struktury zapotrzebowania oraz produkcji. Wyróżnia się więc struktury (modele) rynków pojedynczych produktów lub pokrewnych ich grup kształtujące się w wyniku walki konkurencyjnej lub w wyniku umowy producentów np. rynek żywnościowy, który jest szczególnego rodzaju sumą podaży artykułów żywnościowych i popytu indywidualnego jaroszy i mięsożerców, ubogich, średniozamożnych i bogatych itp.

6. Systemy ekonomiczne

Systemy gospodarcze są definiowane różnorodnie. Zgodnie z jedną z definicji, systemem gospodarczym jest zespół instytucji związanych z podejmowaniem i realizacją decyzji gospodarczych. Według P. A. Samuelsona i W. D. Nordhausa „system gospodarczym jest układem stosunków i organizacji, który kształtuje prawa i regulacje działalnością gospodarczą, determinuje prawa własności czynników produkcji oraz rozstrzyga kwestie: co, jak i dla kogo ma być produkowane” Systemy ekonomiczne, które przyjęto w różnych krajach do rozwiązywania problemów ekonomicznych, różnią się między sobą. Każdy z nich ma swoje własne cechy charakterystyczne. Niemniej jednak niektóre systemy są bardzo od siebie podobne, dlatego można je zakwalifikować do trzech grup:

a)gospodarka rynkowa (wolnorynkowa)

b)gospodarka kierowana (scentralizowana, centralnie planowana)

c)gospodarka mieszana

Gospodarka wolnorynkowa w czystej postaci funkcjonowała głównie w XVIII i XIX w. Gospodarka kierowana uzyskała taką nazwę gdyż rząd ma prawo do kierowania zasobami czynników wytwórczych kraju. Praktycznie ma on całkowitą kontrolę nad sposobem wykorzystania tych czynników. Rząd określa co powinno być produkowane, jak powinno być produkowane i dla kogo powinno być produkowane. Alokacje czynników wytwórczych i dóbr finalnych odbywa się zgodnie z dyrektywami rządu. Gospodarki takie są ogólnie określane mianem gospodarek centralnie planowanych. Do 1989r. istniał w świecie system gospodarek centralnie kierowanych. Aktualnie gospodarki kierowane istnieją w Chinach, Korei Płn., Wietnamie i na Kubie. Od lat trzydziestych w krajach rozwiniętych zaczął kształtować się system gospodarki mieszanej, łączący mechanizm rynkowy z rozwiniętym interwencjonizmem państwowym. Podstawowym mechanizmem gospodarek mieszanych jest mechanizm rynkowy, lecz rząd ma wiele funkcji do realizacji w gospodarce.

7. Wpływ państwa na rynek

Gospodarka wolnorynkowa: -państwo nie ingeruje w żaden sposób w działalność rynków – istotą systemu gospodarki wolnorynkowej jest maksymalne wyeliminowanie państwa z gospodarki, przy założeniu, że zakłóca ono warunki konkurencji, utrudnia działanie mechanizmów rynkowych, więc w konsekwencji szkodzi gospodarce.

Gospodarka wolnorynkowa pozwala każdemu dokonywać wyboru zakresu produkowanych wyrobów lub świadczonych usług. Weryfikacji czy był to trafny wybór dokonuje z czasem rynek. Każdy ma prawo do własnej inicjatywy i wykorzystania swoich talentów. Ekonomia wolnorynkowa postuluje m.in. ograniczenie wielkości podatków, minimalną i roztropną politykę monetarną, zniesienie niepotrzebnych barier handlowych, nieefektywnych regulacji w zakresie bezpieczeństwa, skomplikowanej i niesprawiedliwej polityki zatrudnieniowej. Rząd jedynie powinien stworzyć bardzo dobre ramy prawne i instytucje polityczne zgodnie współpracujące z instytucjami rynkowymi.

Skutki gospodarki wolnorynkowej:

-równowaga towarów na rynku,

-rozwój prywatnej przedsiębiorczości,

-nieograniczona dystrybucja,

-wymaga dobrze wykwalifikowanych pracowników na krótki termin produkcji

-wysokie bezrobocie,

-niskie wynagrodzenia i brak przywilejów w pracy

-akumulacja bogactwa w rękach małej grupy ludzi lub firm.

Wymagania istnienia wolnego rynku:

-kapitał na inwestycje i rozwój,

-nieograniczony dostęp do światowego rynku.

-otwarty rynek bez kontroli rządu,

-wysoka i nowoczesna technologia produkcji.

7.1. Liberalizm gospodarczy

W sferze polityki najbardziej aktualne i popierane przez przedstawicieli partii politycznych są założenia liberalizmu przyjmowane w sferze gospodarki. Obecnie liberalizm europejski jest przede wszystkim skierowany na sferę gospodarki. Przedstawiciele partii politycznych, które postulują hasła liberalne, skupiają swoją uwagę na sprawach związanych z prawidłowym funkcjonowaniem wolnego rynku. Założenia liberalizmu europejskiego opierają się na tym, aby nie dopuścić państwa do ingerencji w sprawy rozwoju gospodarki.

Liberalizm gospodarczy, nazywany jest również liberalizmem ekonomicznym. Ów system poglądów politycznych zakłada, iż państwo może nie mieć żadnego związku z procesami gospodarczymi, dzięki czemu państwo oraz gospodarka są od siebie całkowicie neutralne. Zamysł liberalizmu gospodarczego zrodził się na podstawie koncepcji leseferyzmu, która ma swoje źródła we Francji oraz Anglii jako jedna z części składowych fizjokratyzmu. Leseferyzm daje niemalże nieograniczoną swobodę indywidualnym przedsiębiorstwom, dlatego też na początku XX wieku zaczęły one nadużywać swojej władzy. Według założeń tej ideologii jedyny regulatorem rozwoju rynku jest cena. Dlatego też polityka państwa zmuszona była zainterweniować i wprowadzić pewne zmiany, które poskutkowały wprowadzeniem instytucji ograniczających działalność indywidualnych przedsiębiorstwa. Nurtem przeciwstawnym dla liberalizmu gospodarczego jest interwencjonizm.

Założenia gospodarczego liberalizmu ze względu na problemy związane z kryzysem gospodarczym, pełne założenia liberalizmu nie mają prawa bytu, ponieważ mogłyby one przynieść złe skutki dla całego kraju. Dlatego też przedstawiciele partii liberalnych są zmuszeni do zmiany pewnych aspektów założeń programowych. 

Gospodarka wolno rynkowa we współczesnych gospodarkach tak naprawdę nie istnieje i mechanizm rynkowy opisany przez nas wcześniej najlepiej funkcjonuje w gospodarce mieszanej.

8. Gospodarka kierowana (nakazowa)

Gospodarka nakazowa to taka gospodarka w której wszystkie decyzje dotyczące produkcji i konsumpcji są podejmowane przez państwo. Państwowy urząd planowania decyduje o tym, co, jak i dla kogo się produkuje. Szczegółowe nakazy są następnie kierowane do gospodarstw domowych, przedsiębiorstw i pracowników.

Charakterystyczny dla socjalizmu model zarządzania gospodarką, w którym jedynym lub dominującym regulatorem produkcji i podziału jest system wzajemnie powiązanych planów gospodarczych (rocznych, wieloletnich i perspektywicznych), zawierających podejmowane na szczeblu centralnym bieżące i przyszłościowe decyzje gospodarcze.

Roczne narodowe plany gospodarcze, przygotowywane przez powołane do tego agendy rządowe i zatwierdzane przez parlament, mają charakter dyrektywny - określone w nich zadania, wraz z przyznanymi środkami na ich realizację są adresowane do konkretnych podmiotów gospodarczych, które też odpowiadają za ich realizację.

Gospodarka planowa eliminuje oddziaływanie rynku na procesy gospodarcze: dokonuje się na nim obrót tylko dobrami konsumpcyjnymi (produkcyjne podlegają centralnemu rozdzielnictwu), a i w tym zakresie jest on sterowany przez państwo, które decyduje o ich podaży, cenach, a w pewnym stopniu także i popycie (regulacja dochodów gospodarstw domowych).

Kilkudziesięcioletnia historia istnienia gospodarki planowej w kilku krajach na świecie wykazała jej nieefektywność w porównaniu z alternatywnym regulatorem, jakim jest rynek.

9. Gospodarka mieszana

W teorii ekonomii termin „gospodarka mieszana” jest stosowany na określenie typu gospodarki, w której regulacja rynkowa została wprawdzie zachowana, lecz jest wspomagana i modyfikowana przez państwo. Gospodarka mieszana występuje we wszystkich współczesnych wysoko rozwiniętych państwach. W sferze mikroekonomicznej jej charakterystyczną cechą jest ukształtowanie oligopolu jako dominującej formy rynku. Ponadto państwo jest silnie zaangażowane w gospodarkę bądź to przez regulację (USA), bądź też przez duży udział sektora państwowego (w Europie). W sferze makroekonomicznej gospodarkę mieszaną charakteryzuje silny interwencjonizm państwa. Wszystkie te czynniki wyraźnie różnią współczesną gospodarkę kapitalistyczną od XIX-wiecznej gospodarki rynkowej.

Oligopolistyczna struktura wielu rynków ukształtowała się w USA na przełomie XIX i XX w. Wpływ na ten proces wywarły: II rewolucja naukowo-techniczna i antymonopolowe ustawodawstwo. Oligopol od konkurencji doskonałej, właściwej dla gospodarki rynkowej, różni przede wszystkim wielkość przedsiębiorstw. Największe korporacje zatrudniają ok. 1 mln pracowników (Wal-Mart Stories), wartość rocznej sprzedaży przekracza 170 mld dolarów USA (General Motors Corporation), wartość aktywów zaś przekracza 400 mld dolarów USA w sektorze przemysłowym (General Electric Company) i 600 mld dolarów USA w sektorze finansowym (Sanwa Bank). Wielkość sprzedaży największych korporacji jest porównywalna z PKB krajów plasujących się poniżej 20. miejsca na światowej liście.

Oligopolistyczne struktury rynku są często regulowane przez państwo. Regulacje te dotyczą m.in. cen, wielkości dostaw, norm technicznych, warunków wejścia do gałęzi (bariery wejścia i wyjścia z gałęzi). Zatem w sferze mikroekonomicznej w gospodarce mieszanej państwo odgrywa ważną rolę regulacyjną.

9.1. Interwencjonizm gospodarczy

Polityka aktywnego oddziaływania państwa na przebieg procesów gospodarczych. Przeciwieństwo liberalizmu gospodarczego. Zwolennicy interwencjonizmu wskazują na trzy główne jego cele: ograniczenie bezrobocia do poziomu uznanego za niezbędny, a nawet korzystny dla gospodarki, pobudzenie popytu globalnego, którego niedostateczny poziom uznaje się za jedną z przyczyn wahań koniunkturalnych oraz podniesienie tempa wzrostu gospodarczego. Do głównych narzędzi pozwalających realizować politykę interwencjonizmu należą:

1) podejmowanie przez państwo przedsięwzięć inwestycyjnych pozwalających zwiększyć zatrudnienie bez wzrostu podaży dóbr i usług (np. roboty publiczne);

2) dotacje do nierentownych przedsiębiorstw lub ich nacjonalizacja;

3) protekcjonizm w zakresie handlu zagranicznego;

4) polityka monetarna;

5) polityka fiskalna.

Zakres i wykorzystanie tych narzędzi zależy od potrzeb gospodarki, wynikających przede wszystkim ze stopnia jej rozwoju oraz aktualnego stanu koniunktury. Polityka interwencjonizmu państwowego stwarza zagrożenie inflacją, wynikające ze zwiększonych wydatków budżetu państwa (deficyt budżetowy). Źródłem jej finansowania jest najczęściej dług publiczny.

Teoretyczne podstawy ingerencji państwa w procesy makroekonomiczne stworzył J.M. Keynes. Po II wojnie światowej została ona zastosowana w praktyce gospodarczej wszystkich rozwiniętych krajów. Popytowa teoria Keynesa kładła nacisk na zarządzanie zagregowanym popytem. Keynes twierdził, że w krótkim okresie, przy niewykorzystanych zdolnościach produkcyjnych, rozmiary produkcji (a więc i zatrudnienia) są określane przez rozmiary popytu. Do utrzymania wysokiego poziomu produkcji i zatrudnienia niezbędne jest utrzymywanie wysokiego poziomu popytu. Jest to możliwe tylko wskutek ingerencji państwa. Regulacja rynkowa nie zapewnia bowiem przekształcania oszczędności w inwestycje, zwłaszcza w okresach złej koniunktury, kiedy to oczekiwania przedsiębiorców są szczególnie pesymistyczne. Ponieważ inwestycje są składnikiem zagregowanego popytu, ich niedostatek powoduje jego zmniejszenie, a tym samym zmniejszenie produkcji i zatrudnienia. By temu zaradzić, państwo powinno uzupełnić brakującą dla utrzymania równowagi część popytu poprzez wydatki rządowe. Wydatki te mogą być finansowane z deficytu budżetowego.

Bibliografia

Dębniewski Gustaw, Pałach Hanna, Zakrzewski Władysław, Mikroekonomia, Olsztyn 2007.

David Begg, Mikroekonomia, Warszawa 2007.

Witold Morawski, Socjologia ekonomiczna 2001.

Miroslaw Bochenek, Szkice o ekonomii i ekonomistach, Toruń 2004.