Sylwia Tarkowska, Technologia Żywności i Żywienie Człowieka

SPORTY EKSTREMALNE

Sporty ekstremalne, to dyscypliny sportowe, których uprawianie wymaga ponadprzeciętnych umiejętności, odwagi i działania w warunkach dużego ryzyka, często zagrożenia życia. Uprawianie sportów ekstremalnych wiąże się z doznawaniem wielkich emocji, pokonaniem skrajnych trudności zewnętrznych i ograniczeń psychicznych. W zawodach rozgrywanych w dyscyplinach sportów ekstremalnych najważniejszym przeciwnikiem nie jest przeciwnik osobowy, lecz żywioły ziemi, wody i powietrza. W większości dyscyplin wprowadza się po pewnym czasie rywalizację sportową, bicie rekordów i zawody sportowe. Uprawianie sportów ekstremalnych opiera się na indywidualizmie, chęci pokonywania trudności, doznawania nowych mocnych wrażeń, dawania z siebie wszystkiego i przeżycia czegoś niezwykłego. Zdobywanie umiejętności w tych sportach odbywa się przeważnie z pomocą osoby mistrza.

Rozwój dyscyplin następuje przez indywidualny wkład uprawiających je osób. Obserwuje się dążenie do zdobywania umiejętności pozwalających na uprawianie wielu dyscyplin. Dyscypliny te ulegają ciągłej ewolucji co wynika z wykorzystywania nowych technologii w produkcji sprzętu i przekraczaniu kolejnych barier możliwości ludzkich.

Sporty ekstremalne można podzielić na dyscypliny; lądowe, wodne i powietrzne. Wiele z tych dyscyplin, powstałych przeważnie w Stanach Zjednoczonych, nie posiada nazw polskich.

Do dyscyplin lądowych zalicza się: BMX, kolarstwo górskie, motocross,mountainboarding, rajdy przygodowe, skateboarding, snowboarding, snowshoening, speed biking, speed skiing, streat luge, wspinaczkę.

Do dyscyplin wodnych zalicza się: krzesło wodne (air chair), jazda wodna boso, niebezpieczne rzeki, nurkowanie z akwalungiem, nurkowanie z rurką, pływanie długodystansowe, Regaty Whitbread, regaty BOC, regaty Vendeé Globe, skutery wodne, surfing, trifoiling, windsurfing, wolne nurkowanie, wyścigi łodzi motorowych i żeglowanie szybkie.

Do dyscyplin powietrznych zalicza się: baloniarstwo, B.A.S.E. jumping, lotniarstwo, paralotniarstwo, skoki spadochronowe, skoki na gumie, skoki i loty narciarskie, sky surfing, szybownictwo, spacery na linie.

DYSCYPLINY LĄDOWE

BMX, dyscyplina rowerowa (tzw. rowerowy motocross) powstała w południowej Kalifornii w latach 70. Polega na jeździe na małych lekkich i zwrotnych rowerach i pokonywaniu na nich w sposób ekwilibrystyczny różnych przeszkód i nierówności terenowych. Wymaga ponadprzeciętnego zmysłu równowagi, orientacji przestrzennej i opanowania roweru. W latach 80. pojawiły się konkurencje akrobatyczne jak, akrobacje na płaskiej powierzchni, skoki akrobatyczne, ewolucje akrobatyczne na krawędzi – half pipe - na pół rury. Dla wykonania tych ewolucji, do rowerów zamontowano specjalne podnóżki na stopy, na wysokości osi przedniej i tylnej.

Kolarstwo górskie, dyscyplina sportu powstała na przełomie lat 70. i 80. Jednym z pionierów tego sportu był G. Fischer, który dokonał zmian konstrukcyjnych w tradycyjnym rowerze. Pierwsze zawody rozegrano w 1976. W 1977 J. Breeze zbudował rower górski z lekką, wytrzymałą ramą ze stali chromowo-molibdenowej. Zastosowano szerokie crossowe opony, przełożenie pozwalające na 24 kombinacje (3 tarcze z przodu, 8 z tyłu). Zastosowanie amortyzatorów z przodu i z tyłu poprawiło przyczepność kół do podłoża i komfort jazdy. Skonstruowanie roweru górskiego umożliwiło jazdę turystyczną lub sportową w terenach dotychczas niedostępnych.

Jazda w takim terenie dostarcza wielu emocji i wrażeń, co powoduje, że kolarstwo górskie zdobyło i wciąż zdobywa wielką popularność. W wielu państwach wytyczano w terenach górskich wiele tras dla uprawiania kolarstwa górskiego.

W kolarstwie górskim rozgrywane są konkurencje: wyścigi cross-country - konkurencja ta była rozegrana podczas Igrzysk Olimpijskich w Atlancie w 1996 roku; zjazd (downhill) ze stromego stoku - zawodnicy osiągają bardzo duże prędkości na trasach wytyczonych między drzewami i skałami; wjazd pod górę; slalom podwójny czyli pokonywanie parami identycznej trasy; rajd obserwowany - trial - polegający na jeździe po trasie w bardzo trudnym terenie bez podpierania się nogami. Za podparcie liczone są punkty karne; fourcross - 4 zawodników pokonuje jednocześnie wytyczony, trudny technicznie tor.

Motocross, dyscyplina sportu motocyklowego uprawiana na specjalnie przystosowanych motocyklach, w klasach 125, 250 i 500 cm³ pojemności skokowej silnika i w klasie motocykli z bocznymi wózkami. Wyścigi rozgrywane są na okrężnej trasie z licznymi zakrętami, naturalnymi i sztucznymi przeszkodami w postaci wzniesień, garbów, rowów, stromych podjazdów i zjazdów, odcinków piaszczystych, błotnistych, itp.

Trasa jest tak przygotowana, aby motocykle nie mogły przekraczać średniej szybkości 50 km/h, a motocykle z bocznymi wózkami 40 km/h. Zawody są rozgrywane w jednym lub w kilku biegach. Łączny czas biegów w zawodach nie powinien przekraczać 100 min.

Indywidualne mistrzostwa świata w motocrossie zaczęto rozgrywać od 1957 w klasie 500 cm³, od 1962 w klasie 250 cm³ i od 1975 w klasie 125 cm³, a w klasie motocykli z bocznymi wózkami od od 1980.

Od 1985 rozgrywane są drużynowe mistrzostwa świata podczas zawodów Motocross des Nations. W zawodach startują narodowe zespoły złożone z trzech zawodników (po jednym w każdej klasie).

Mountainboarding, dyscyplina sportu wywodza się ze snowboardingu i jazdy na deskorolce. Mountainboarding wymyślili amerykańscy snowboardziści – P. Mc Connell i J. Lee, którzy skonstruowali deskę na czterech dużych kołach, pozwalającą na jazdę w trudnych warunkach terenowych. Prawie jednocześnie deskę o podobnym przeznaczeniu zbudował Australijczyk J. Milu. Posiadała ona dwa koła z przodu i jedno koło hamujące z tyłu. Obecnie używane są dwa typy desek – dłuższe do jazdy szybkiej i krótsze do jazdy w stylu wolnym.

Skateboarding, deskorolka, popularny wśród młodzieży sport przyciągający wysokim stopniem trudności technicznej. Dynamiczny rozwój jazdy na deskorolce nastąpił w latach 70. i stał się w miastach częścią subkultury młodzieżowej. Uprawiany jest w dwóch stylach - stojąc na desce, czyli jazdy uliczne (street skating), jazdy na półrurze, w basenie lub w rynnie (vert skating, halt pipe), oraz w konkurencji najmłodszej – streat luge – jazda na leżąco na długich deskach, z dużą prędkością, przekraczającą 100 km/h.

Styl jazdy ulicznej polega na przejeżdżaniu i przeskakiwaniu ławek, poręczy, schodów, ramp przeładunkowych, cokołów pomników i innych przeszkód oraz lądowaniu z możliwością dalszej jazdy.

Styl jazdy vert skating polega na jeździe i wykonywaniu ewolucji na półrurze o szerokości 9,75 m, wysokości 3 m, krawędziach szerokości 30–46 cm, z rurami o średnicy 6,35 cm wystającymi poza górne krawędzie 6 do 10 mm. Najazd z pionowej ściany pozwala na wyjazd na ścianę przeciwległą i dzięki odbiciu od rury umieszczonej na górnej krawędzi, wykonanie ewolucji i tricków.

Speed biking dyscyplina sportu ekstremalnego polegająca na rywalizacji w osiąganiu maksymalnej szybkości w zjeździe na specjalnie z konstruowanych rowerach górskich. Zawody rozgrywane są na pokrytych śniegiem stokach o nachyleniu około 60°. Aby uzyskać przyczepność do śniegu i lodu rowery posiadają opony z kolcami oraz konstrukcję zmniejszającą opory powietrza. Stosowane są dwie klasy rowerów, z amortyzatorami i bez amortyzatorów. Dla obu klas zawody rozgrywane są oddzielnie. Największe prędkości osiągane w speed bikingu przekraczają 200 km/h.

Speed skiing, to dyscyplina sportu ekstremalnego, która wyodrębniła się z narciarstwa zjazdowego. Jest konsekwencją skłonności człowieka do uzyskiwania jak największych prędkości i pobijania kolejnych rekordów szybkości w zjeździe.

Polega na rywalizacji w osiąganiu maksymalnej prędkości w jeździe na nartach. Próby bicia rekordów szybkości odbywają się na stoku długości trzech kilometrów o kącie nachylenia 60^o. Narciarz ma specjalny kombinezon zmniejszający tarcie powietrza, kask i buty o opływowych kształtach. Zawody w tej dyscyplinie organizowane są najczęściej w Alpach francuskich. Najlepsze wyniki w tej konkurencji wynoszą około 250 km/h.

Wspinaczka, to pokonywanie trudnego terenu górskiego, skał, jaskiń lub sztucznej ściany wspinaczkowej i wysokich budynków, w celu przejścia określonej trasy, zdobycia szczytu i doświadczenia uczucia satysfakcji z pokonania wielkich trudności. Wspinaczka zawsze była związana działalnością człowieka w jego dążeniu do odkrywania i poznania Ziemi.

Współczesny sport wspinaczkowy jest bardzo często uprawiany w extremalnych warunkach terenowych, klimatycznych i wysokościowych. Wymaga to ponadprzeciętnego przygotowania fizycznego, technicznego, treningu i doświadczenia. Wspinaczkę można podzielić na techniczną inietechniczną.

Wspinaczka techniczna uprawiana jest z zastosowaniem liny i innego specjalistycznego sprzętu, zabezpieczającego przed skutkami odpadnięcia od ściany. Ten sposób wspinania polega na współpracy zespołu wspinaczkowego, wzajemnym zaufaniu, wymaga umiejętności udzielania pierwszej pomocy i ratowania życia. Wspinaczka techniczna uprawiana jest w terenie skałkowym, lodowym i na sztucznej ścianie lub ścianach budynków. Szczególnie popularną stała się wspinaczka na sztucznej ścianie z powodu możliwości jej uprawiania w każdych warunkach pogodowych, bez konieczności wyjazdów poza miejsce zamieszkania. W tego rodzaju wspinaczce organizuje się zawody sportowe. Ekstremalna wspinaczka nietechniczna uprawiana jest bez zabezpieczeń, na bardzo trudnych ścianach, bez sprzętu, jedynie z użyciem butów i talku. Błąd i odpadnięcie od ściany grozi śmiercią.

Wspinaczka extremalna uprawiana jest również na ścianach pokrytych lodem i śniegiem z użyciem raków i czekanów lodowych. Na świecie dla określenia stopnia trudności dróg wspinaczkowych używa się różne podziały na klasy. Stosowany jest podział na sześć klas, od ścieżek do ścian o najwyższym stopniu trudności. W klasie V i VI stosowany jest dodatkowy podział na 15 stopni trudności.

Snowboarding - sport zimowy polegający na jeździe lub wykonywaniu ewolucji na desce snowboardowej. Za początek snowboardingu można uznać rok 1965 kiedy to Sherman Poppen wymyśla "snurfera", choć zjeżdżanie po zaśnieżonym stoku na jednej desce było oczywiście praktykowane już wcześniej. Dyscyplina wprowadzona została do programu Zimowych Igrzysk Olimpijskich w 1998 roku (konkurencje slalom gigant i halfpipe).

DYSCYPLINY WODNE

Krzesło wodne (air chair), to sprzęt i nazwa ekstremalnej dyscypliny sportu wymyślona przez amerykańskich narciarzy wodnych, pod koniec lat 80. XX w. Polega na jeździe w pozycji siedzącej na specjalnym krześle przymocowanym do narty wodnej. Konstrukcja ta, lekka i wytrzymała, pozwala na jazdę za motorówką lub skuterem wodnym. Sam start i jazda na krześle wodnym jest łatwiejsza od jazdy na nartach wodnych, jednak możliwości wykonywania skoków i ewolucji akrobatycznych sprawiają, że uważana jest za sport ekstremalny.

Jazda wodna boso, dyscyplina sportu zapoczątkowana została w 1947 na Florydzie. Polega na utrzymywaniu równowagi przez osobę, którą ciągnie za linę motorówka. Przypomina narciarstwo wodne. Jazda taka wymaga odpowiednio szybkiej motorówki aby zapewnić utrzymanie zawodnika na powierzchni wody.

Sport ten zyskał popularność w Australii gdzie z końcem lat 60. zaczęto wykonywać skoki. W 1978 podczas mistrzostw Ameryki, Australijczyk, G. Rees ustanowił pierwszy rekord skoku, wynikiem 13,41 m. W 1989 Amerykanin, M. Seipel wynalazł nowy styl skakania wykonując najazd na skocznię na pośladkach i przyjęciu podczas lotu pozycji poziomej ciała, z lądowaniem na stopy. Stosując tą metodę pobił on rekord świata wynikiem 22,1 m. Obecnie rekord należy do Australijczyka, J. Searsa i wynosi 27,7 m.

Niebezpieczne rzeki, dyscyplina sportu wywodząca się z kajakarstwa. Polega na pokonywaniu trudnych odcinków rzek górskich, bystrzyc i wodospadów na tratwie, w kanoe, kajaku lub na desce surfingowej. Jest to dyscyplina zaliczana do sportów ekstremalnych.

Odcinki tras wykorzystywane do spływów dzieli się na sześć klas pod względem stopnia trudności. Do pierwszej klasy zalicza się trasy łatwe z wodą wolno płynącą i małą ilością przeszkód. Skala trudności rośnie w kolejnych, wyższych klasach. Klasa szósta obejmuje rzeki bardzo trudne do przepłynięcia.

Nurkowanie z akwalungiem, dyscyplina sportu polegająca na schodzeniu pod wodę w akwalungu na głębokości nieosiągalne w wolnym nurkowaniu. Daje możliwość podglądania podwodnego życia, umożliwia wykonywanie prac użytecznych pod wodą, poszukiwanie utopionych osób, przeszukiwanie wraków, badania podwodnego życia, penetrację zatopionych odcinków jaskiń, kręcenia filmów itp.

Rozgrywane są również zawody sportowe z użyciem akwalungu – wyścigi na dystansach 100, 400 i 800 m oraz nawigacja podwodna, polegająca na przepłynięciu określonej trasy z użyciem przyrządów nawigacyjnych. Notuje się również rekordy głębokości.

Nurkowanie z rurką, popularny, rekreacyjny sport polegający na pływaniu w płytkich wodach z zastosowaniem maski i rurki do oddychania, w celu podglądania podwodnego świata na niewielkich głębokościach.

Istnieje także ekstremalna wersja tego sportu polegająca na głębokim nurkowaniu i polowaniu na duże ryby. Wyposażenie nurka stanowi pianka do nurkowania, maska, rurka, płetwy, kusza, pas z ciężarkami i nóż. Nurek stara się w czasie zanurzeń wytropić rybę, podpłynąć do niej na bliską odległość i oddać celny strzał z kuszy.

Surfing, jedna z dyscyplin sportów ekstremalnych. Polega na jeździe na specjalnej desce po zboczu przybojowej fali oceanicznej i wykonywaniu w tym czasie różnych ewolucji (skoków, zwrotów itp.). Popularna w Stanach Zjednoczonych, powstała i została spopularyzowana na Hawajach.

Żeglarstwo szybkie, jedna z dyscyplin sportu wyodrębniona z żeglarstwa, polegająca na pobijaniu rekordów w szybkości płynięcia łodzią żaglową. Rozwój tej dyscypliny związany jest z zastosowaniem do budowy łodzi materiałów i technologii kosmicznych co pozwala na stosowanie nowych rozwiązań konstrukcyjnych. Konstrukcje te są jednostronne, przystosowane do szybkiego płynięcia z małą możliwością manewrowania. Pobijanie rekordów prędkości odbywa się na akwenach gdzie, pomimo dużej siły wiatru, woda jest pozbawiona fal.

Przez lata rekordy szybkości ustanawiane były przez coraz nowsze konstrukcje katamaranów. Na przełomie lat 80. i 90. skonstruowano trifoilery, małe łodzie, z bardzo dużym żaglem, które w czasie płynięcia mają bardzo niewielki kontakt z wodą.

Pierwszym, który przekroczył prędkość 50 węzłów na łodzi, był w 1993 S. McKeon.

Skutery wodne, dyscyplina sportu rozgrywana na łodziach motorowych o napędzie strugowowodnym. Zawody na skuterach wodnych rozgrywane są w trzech klasach łodzi w wyścigach na torze wytyczonym bojami. Rozgrywane są też zawody w stylu wolnym, polegająca na wykonywaniu różnych ewolucji (obrotów, skoków, zanurzania i podnoszenia skutera z wody itp). O wynik w rywalizacji w stylu wolnym decyduje suma punktów uzyskanych za ewolucje według oceny komisji sędziowskiej.

DYSCYPLINY POWIETRZNE

B.A.S.E. Jumping (Buildings, Antenna tower, Span, Earth – budynki, wieża antenowa, przęsło, ziemia), jeden z ekstremalnych sportów, który powstał na przełomie lat 70. i 80. XX w. Za pionierów tego sportu uważa się Amerykanów P. Smitha i J. Boenisha. Głównie z powodu dużej ilości śmiertelnych wypadków sport ten jest zakazany w wielu krajach, m.in. w Stanach Zjednoczonych, gdzie za skoki grozi kara więzienia i grzywny.

B.A.S.E. Jumping polega na skakaniu z wysokich budynków, wież antenowych, przęseł mostów, urwisk górskich, manewrowaniu ciałem podczas swobodnego spadania w celu ominięcia przeszkód i szybkim otwarciu spadochronu. Już samo wyjście na punkt startowy skoku jest często bardzo trudne. Skoczek powinien mieć bardzo duże doświadczenie w skokach spadochronowych (około 100 wykonanych skoków).

Do skoków używa się ubiorów skoczka spadochronowego i zmodyfikowanych spadochronów pozwalających na szybkie otwarcie. Przeważnie używane są spadochrony-skrzydła, które szybciej się otwierają i pozwalają na manewrowanie w locie po otwarciu.

Skoki na gumie, bungee jumping, ekstremalny sport polegający na skokach na linie z dużej wysokości. Lina przymocowana jest do kostek skoczka lub za pomocą uprzęży mocowanej w pasie i na ramionach. Lina jest z gumy lub specjalnego nylonu używanego na lotniskowcach do chwytania samolotów. Przy użyciu liny gumowej hamowanie przy dochodzeniu do dolnego punktu jest łagodniejsze a przy linie nylonowej bardziej gwałtowne. Czasem stosuje się dodatkową nierozciągliwą linę zabezpieczającą.

Zwyczaj skakania z wieży z zabezpieczeniem przy pomocy liny, był praktykowany przez mężczyzn rdzennej ludności wyspy wielkanocnej. W 1979 członkowie klubu Uniwersytetu Oksfordzkiego wykonali pierwsze skoki z przęsła mostu w Bristolu. Pomysł stał się popularny w Stanach Zjednoczonych w latach osiemdziesiątych. W 1987 Nowozelandczyk A. J. Hacket skoczył z wieży Eiffla.

Za miejsce skoku skoczkowie wybierają wysokie przęsła mostów, specjalnie w tym celu zbudowane wieże, wykonują skoki z balonów lub śmigłowców. Niektórzy skoczkowie stosują dociążenie workiem z piaskiem, który zostaje wypuszczony w fazie największego rozciągnięcia liny co powoduje powrotne wyrzucenie skoczka w górę, powyżej miejsca skoku. Rozgrywane są też zawody w akrobacji podczas skoku, podniesieniu z ziemi i wody różnych przedmiotów itp.

Spacery po linie, ekstremalna dyscyplina sportu, polegająca na pokonywaniu idąc po linie (często wraz z różnymi przedmiotami) dystansu między jednym, a drugim jej końcem (liny najczęściej rozwieszane są między skałami, górami, nad rzekami itp.).

Najsłynniejszym zawodnikiem w tej dyscyplinie sportu jest Kanadyjczyk J. Cochrane. Posiada on rekord Guinnessa w wysokości i odległości przejścia po linie. Przeszedł on na wysokości 412 m nad powierzchnią rzeki Jangcy po linie średnicy 23 mm, rozpiętej pomiędzy wzgórzami odległymi o 640 m.

Paralotniarstwo, sport i forma rekreacji polegająca na lataniu przy użyciu paralotni. Jest jednym z najpopularniejszych (szczególnie w Europie i Ameryce Południowej) sportów lotniczych. Paralotniarstwo jest często mylone z lotniarstwem. Zasadniczą różnicą jest brak sztywnych elementów konstrukcyjnych w paralotni.

Paralotniarstwo we współczesnej formie powstało pod koniec lat 70. XX wieku we Francji, do Polski dotarło pod koniec lat 80. XX w. Współcześnie jest najbardziej popularne w kraju swojego powstania. Liczba uprawiających ten sport jest trudna do oszacowania, ze względu na to, że znaczny odsetek uprawiających ten sport nie rejestruje się ani nie zdobywa oficjalnych licencji.

Paralotniarstwo jest sportem czysto amatorskim. Istnieje jednak grupa kilkuset zawodników, którzy regularnie startują w krajowych i zagranicznych zawodach sportowych.