Piotr Boroń
Instytut Historii, Uniwersytet Śląski
Przemiany kulturowe na Śląsku w drugiej połowie XII wieku i ich mazowiecko-walońskie korzenie
Kiedy pisze się o przemianach kulturowych na Śląsku w XII-XII wieku, zwraca się zwykle uwagę na przełom cywilizacyjny, związany z działalnością gospodarczą Henryka Brodatego. Rzeczywistość sprzed jego panowania jawi się niektórym, jak to określił Benedykt Zientara, jako „Śląsk wyłaniający się z puszczy”. Faktycznie przemiany kulturowe, rozpoczęte za panowania Brodatego, zmieniły diametralnie obraz Śląska. W ich cieniu pozostają jednak wcześniejsze próby działań w dziedzinie gospodarki i kultury, mające na celu (najogólniej mówiąc, a używając języka współczesnego) modernizację kraju. Procesy zachodzące na Śląsku w trzynastym stuleciu, przyćmiły przemiany, które miały miejsce za panowania Bolesława Wysokiego, a także biskupa wrocławskiego Waltera (1149-1169).
Istnieje bardzo wiele przesłanek, wskazujących na biskupa Waltera, jako na twórcę czy współtwórcę niewątpliwej świetności kulturalnej Śląska, a zapewne także Wrocławia w drugiej połowie XII wieku. Jego pontyfikat był ściśle związany z rządami Bolesława Kędzierzawego na Śląsku, a wcześniejsze związki Waltera z diecezją płocką i walońskie pochodzenie, dają powód do zadania pytanie, na ile przemiany kulturowe Śląska za jego czasów, miały takie właśnie – walońsko-mazowieckie korzenie.
Biskup Walter, jako jeden z niewielu pierwszych rządców diecezji św. Jana1 cieszy się od lat niezmienną uwagą historyków. Przyczyna tego leży w całkiem pokaźnej, jak na osobę żyjącą w XII stuleciu, ilości wzmianek źródłowych. Z opracowań historyków wyłania się fascynujący obraz światłego, wykształconego, otwartego na reformatorskie prądy w kościele człowieka; energicznego i sprawnego gospodarza.
Współczesne opinie2 mają swe podstawy w średniowiecznych ocenach Waltera. Jego3 zasługi w reformowaniu kościoła śląskiego podnoszone są w katalogach biskupów wrocławskich i w Kronice książąt polskich. Znamienne, że Walter jest pierwszym biskupem, który posiada w tych źródłach4 bogatszą charakterystykę. Odnieść można wrażenie, że w tradycji wrocławskiej dokładniejsze informacje o biskupach zaczynają się dopiero od Waltera. Informacje źródeł i przypuszczenia historyków nakazują nam do dzieł i zasług biskupa Waltera zaliczyć:
- wzniesienie nowej katedry5,
- zabezpieczenie materialne posiadłości kościoła wrocławskiego przez uzyskanie bulli papieskiej,
- wprowadzenie śpiewu w liturgii i innych zwyczajów bliskich kościołowi francuskiemu,
- założenie szkoły katedralnej6,
- wprowadzanie celibatu7,
- przeniesienie klasztoru kanoników regularnych ze Ślęzy do Wrocławia, na wyspę Piasek oraz zaprowadzenie tam wzorców leodyjskich8,
- reformę9 kapituły katedralnej - znów więc celibat i zwyczaj życia wspólnego,
- sprowadzenie osadników z Walonii i założenie ich kolonii we Wrocławiu
Jak na jedną osobę jest tych działań sporo. Daje to powód do bliższego przyjrzenia się postaci biskupa i jego działaniom. Szczególnie interesujący jest fakt walońskiego pochodzenia Waltera i pojawiających się w zwyczajach kościoła wrocławskiego motywach określanych jako galijskie. Rozważenia wymagają wszystkie obce wątki w liturgii i zwyczajach kościelnych10, a szczególnie ich związek z tzw. kręgiem leodyjskim. Ponieważ działania Waltera są ściśle powiązane z rządami na Śląsku Bolesława Kędzierzawego, a sam Walter jest bratem biskupa płockiego Aleksandra zadać należy pytanie o związki przemian zachodzących na Śląsku za czasów jego pontyfikatu z kościelnym kręgiem płockim.
Dokładniejsza analiza przekazów źródłowych każe jednak postawić znak zapytania na rolą Waltera we wszystkich przypisywanych mu dziełach11. Zachodzące na Śląsku w XII wieku przemiany mogły być związane z jego następcami na biskupim tronie. Można uznać, iż fakty zlewają nam się ze stworzoną wiele dziesiątków lat po śmierci biskupa legendą. Nie odmawiamy tu zasług biskupowi Walterowi, lecz jedynie staramy się odkryć, czy te działania, które mu się przypisuje, były faktycznie jego autorstwa, czy też zadziałał tu dość specyficzny mechanizm przypisania zasług następców. Walter jawi nam się jako z pewnością bardzo sprawny organizator: błyskawiczne, trzy lata trwające odnowienie opactwa św. Bertuina oraz szybkie i zwieńczone powodzeniem działania na rzecz protekcji papieskiej dla kościoła wrocławskiego pokazują nam z pewnością energicznego i zdolnego człowieka. Co jednak z innych przypisywanych mu działań jest jego zasługą, trzeba powiedzieć szczerze - nie wiemy. Wydaje się jednak, że nie stoimy w sytuacji w której musimy bezradnie rozłożyć ręce i powiedzieć: "ignoramus et ignorabimus". Pojawia się sporo niewykorzystanych możliwości badawczych, mogących wzbogacić naszą wiedzę i rozwiać niektóre wątpliwości.
Trudność w odtwarzaniu przemian kulturowych, które na Śląsku zapoczątkowuje bp Walter, polega na dysponowaniu późnymi przekazami źródłowymi, pisanymi z perspektywy co najmniej dwu stuleci. W pamięci potomnych zatarły się informacje dotyczące czynów poszczególnych włodarzy kościoła św. Jana. Nikt nie pamiętał o walońskim pochodzeniu Waltera. Związki z Mazowszem, z uwagi na incydentalny charakter rządów Bolesława Kędzierzawego poszły w zapomnienie. Późniejsze przemiany, zarówno w dziedzinie kultury, jak też gospodarki, dość skutecznie wymazały informacje o tym, co działo się w połowie XII wieku.
Najważniejsze przekazy źródłowe:
Kronika książąt polskich, wyd. Z.Węclewski, w: Monumenta Poloniae Historica t.3, Lwów 1878, s.546.
J.Długosz, Catalogus episcoproum Wratislaviensium, w: tegoż, Opera, wyd. J.Polkowski, Ż.Pauli, Kraków 1887, s.456n.
V. Barbier, Histoire de l’abbaye de Malonne, Namur 1894.
K. Dola, Dzieje Kościoła na Śląsku, cz.1, Średniowiecze, Opole 1996.
C. Deptuła, Krąg kościelny płocki w połowie XII wieku, Roczniki Humanistyczne, Prace z zakresu historii, t.8, z.2, Lublin 1959.
C. Deptuła, Kościół płocki w XII wieku, w: Kościół Płocki XI-XX wieku. Jubileuszowa księga pamiątkowa 900-lecia diecezji, cz.1, Studia płockie, t.3, Płock 1975.
W. Levison, Zur Geschichte des Bischofs Walter von Breslau (1149-1169), Zeitschrift des Vereins für Geschichte Schlesiens, t.35, 1901, s.353-357.
K. Mączewska-Pilch, Tympanon fundacyjny z Ołbina na tle przedstawień o charakterze donacyjnym, Wrocław 1973.
M. Morelowski, Płaskorzeźby Ewangeljarza t. zw. Anastazji a sztuka leodyjsko-mozańska XII wieku., Prace i materiały sprawozdawcze sekcji historji sztuki. Rozprawy i materjały wydziału I. Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie t.2, z. 4, Wilno 1935.
A. Sabich, War der Breslauer Bischof Walter (1149-1169) Augustiner-Chorherr und Probst des Chorherrenstiftes Malonne im Bistum Lüttich? Archiv für Schlesiche Kirchengeschichte, t.21, 1963, s.38-42.
T. Silnicki, Dzieje i ustrój Kościoła katolickiego na Śląsku do końca w. XIV, Warszawa 1953.
H. Sobeczko, Liturgia katedry wrocławskiej według przedtrydenckiego Liber ordinarius z 1563 roku (Opole, Archiwum Diecezjalne, rkps nr M1), Opole 1993.
P. Wiszewski, Francuskie lilie w herbie biskupstwa wrocławskiego. Przyczynek do sposobu recepcji wyobrażeń ikonograficznych w średniowieczu, w: Viae historiae. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Lechowi A. Tyszkiewiczowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, Wrocław 2001.
V. BARBIER: Histoire de l’abbaye de Malonne. Namur 1894.↩
K. DOLA: Dzieje Kościoła na Śląsku, cz.1, Średniowiecze. Opole 1996.↩
C. DEPTUŁA: Krąg kościelny płocki w połowie XII wieku. Roczniki Humanistyczne. Prace z zakresu historii. T.8, Z.2. Lublin 1959.↩
C. DEPTUŁA: Kościół płocki w XII wieku. W: Kościół Płocki XI-XX wieku. Jubileuszowa księga pamiątkowa 900-lecia diecezji, cz.1. Studia płockie.T.3. Płock 1975.↩
W. LEVISON: Zur Geschichte des Bischofs Walter von Breslau (1149-1169). W: Zeitschrift des Vereins für Geschichte Schlesiens. T.35. 1901, s.353-357.↩
K. MĄCZEWSKA-PILCH: Tympanon fundacyjny z Ołbina na tle przedstawień o charakterze donacyjnym. Wrocław 1973.↩
M. MORELOWSKI: Płaskorzeźby Ewangeljarza t. zw. Anastazji a sztuka leodyjsko-mozańska XII wieku.. Prace i materiały sprawozdawcze sekcji historji sztuki. W: Rozprawy i materjały wydziału I. Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie. T.2. Z.4. Wilno 1935.↩
A. SABICH: War der Breslauer Bischof Walter (1149-1169) Augustiner-Chorherr und Probst des Chorherrenstiftes Malonne im Bistum Lüttich? W: Archiv für Schlesiche Kirchengeschichte. T.21. 1963, s.38-42.↩
T. SILNICKI: Dzieje i ustrój Kościoła katolickiego na Śląsku do końca w. XIV. Warszawa 1953.↩
H. SOBECZKO: Liturgia katedry wrocławskiej według przedtrydenckiego Liber ordinarius z 1563 roku. Opole, Archiwum Diecezjalne, rkps nr M1. Opole 1993.↩
P. WISZEWSKI: Francuskie lilie w herbie biskupstwa wrocławskiego. Przyczynek do sposobu recepcji wyobrażeń ikonograficznych w średniowieczu. W: Viae historiae. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Lechowi A.Tyszkiewiczowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin. Wrocław 2001.↩