1
Pojęcie "renesans", granice czasowe epoki:
Obecnie terminem "renesans" określa się epokę trwającą od XIV do XVI wieku. W różnych krajach epoka ta osiągała różną rozpiętość czasową - we Włoszech rozpoczęła się już w początku wieku XIV i natomiast w Europie północnej rozpoczęła się dopiero w wieku XV. We Włoszech historycy przyjmują jako datę końcową rok 1527, tzw. Sacco di Roma, kiedy to nastąpiło zdobycie i zniszczenie Rzymu przez niemiecko-hiszpańskie wojska cesarza Karola V, walczące m.in. z papieżem Klemensem VII i miastami włoskimi. Renesans północny trwał, zdaniem historyków do końca wieku XVI, choć w niektórych krajach (np. w Polsce) przedłużył się do początku wieku XVII.
Rozwój renesansu:
Do rozwoju odrodzenia przyczyniło się wiele czynników historycznych. Po pierwsze - wielka XIV-wieczna zaraza, która zabiła miliony ludzi. Ci, którzy ocaleli, zapragnęli nowej ideologii, która pozwoli im cieszyć się życiem, dopóki mogą. Stąd wziął się humanizm. Po drugie - kryzys papiestwa oraz reformacja, która objęła wiele krajów. Papież przestał być w jej wyniku wspólną władzą duchowną, a łacina stopniowo zaczęła ustępować miejsca językom narodowym. Warto również wspomnieć o powstaniu druku, który przyspieszał rozpowszechnianie się nowej myśli humanistycznej czy religijnej, a co za tym idzie - upowszechniał idee humanizmu i reformacji. Do rozwoju renesansu przyczyniło się również rozbicie Europy cesarsko-papieskiej i powstanie zjednoczonych państw i feudalnych państewek. Krajami wówczas zjednoczonymi były Hiszpania, Francja i Polska.
Renesans w Polsce - periodyzacja:
Istnieje wiele propozycji periodyzacji literatury polskiego renesansu, ale jedną z najlepszych podaje Janusz Pelc. Wyróżnia on pięć okresów:
"początki renesansowego humanizmu w Polsce" (od połowy XV wieku do ok. 1510 roku)
okres popularności humanistycznych nowinek w Akademii Krakowskiej
pierwsze przykłady humanistycznej poezji nowołacińskiej tworzonej przez cudzoziemców (Kallimach, Celtis)
kunsztowne oracje polskich dostojników państwowych (Jan z Ludziska, Jan Ostroróg)
"pierwsza faza dominacji renesansu" (ok. 1510 - 1543)
pierwsi polscy poeci nowołacińscy: Jan Dantyszek, Andrzej Krzycki, Jan z Wiślicy, Mikołaj Hussowski, Klemens Janicki
pierwociny literatury polskiej: Mikołaj Rej
"druga faza dominacji renesansu" (1543 - ok. 1565)
powstają najważniejsze dzieła Mikołaja Reja i publicystów Stanisława Orzechowskiego i Andrzeja Frycza Modrzewskiego
"apogeum renesansu w literaturze polskiej" (ok. 1565 - 1590)
twórczość Jana Kochanowskiego
twórczość Mikołaja Sępa Szarzyńskiego
"zmierzch renesansu w literaturze polskiej" (1590 - ok. 1614 - 1618)
tworzą następcy Kochanowskiego: Sebastian Fabian Klonowic, Szymon Szymonowic
Humanizm epoki odrodzenia swoim antropocentryzmem przeciwstawiał się niektórym tendencjom średniowiecza (szczególnie teocentryzmowi), w związku z czym nawiązywał do idei starożytności. Naczelne hasło humanizmu zaczerpnięte zostało z rzymskiego utworu komediopisarza Terencjusza II w. p.n.e. pt. Sam siebie karząc (Samoudręczyciel). Hasłem humanizmu stała się maksyma Terencjusza: Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce (łac. homo sum et nihil humani a me alienum esse puto.). Popularne jest też stwierdzenie Protagorasa Człowiek jest miarą wszechrzeczy.
Samo pojęcie humanizmu używane jest dopiero od nowożytności, wywodzi się jednak z rzymskiego pojęcia cultus atque humanitas analizowanego przez Cycerona, który stał się patronem duchowym humanistów.
Humanizm koncentruje uwagę na sprawach ludzkich, godności człowieka, jego wolności, propaguje rozwój fizyczny, psychiczny i intelektualny oraz harmonijne współżycie w społeczeństwie, podkreśla możliwości ludzkiego rozumu, oraz wartość wiedzy o świecie i możliwość jej zdobycia oraz rozwoju.
2.
Stosunek do antyku:
Renesansowi artyści nie "odkryli" antyku, ponieważ był on znany w średniowieczu. Zmieniła się tylko skala tego zjawiska. W średniowieczu uczeni cenili greckie i rzymskie osiągnięcia naukowe, literackie i filozoficzne, zdarzało się, że do nich sięgali (na przykład: scholastyka czerpała z nauki Arystotelesa). Wiedza ta była jednak dosyć chaotyczna, nieuporządkowana, operowano bowiem tylko fragmentami antycznej nauki, nie znano całości. Pewna nieufność miała źródło w głębokim chrześcijaństwie średniowiecza, które niezbyt chętnie sięgało do dorobku pogańskich uczonych. Renesans natomiast próbował wskrzesić antyk jako całość, w której każda część ma swoje miejsce oraz znaczenie. Starożytna wiedza i kultura w takim ujęciu zyskały nowy sens. Humanistyczny stosunek do człowieka i wiara w jego twórcze zdolności (humanitas) miały swoje źródło w greckim ideale wychowawczym, zwanym paideia.
Humaniści sięgali w głąb antyku, nie interesowali się nim powierzchownie. Chcieli poznać jak najdokładniej i jak najwięcej. W ten właśnie sposób wykształciły się nauki humanistyczne, które uprawiano na wszystkich bardziej znaczących uczelniach, również na Akademii Krakowskiej.
1. Filozofia epikurejska- głosili oni, że najważniejsze jest szczęście -możemy je osiągnąć poprzez doznawanie przyjemności dnia codziennego, a także przebywanie na łonie natury i bycie z nią w zgodzie; twierdzili oni, że należy wystrzegać się cierpień, nieszczęść ponad wszystko; z poglądami epikurejczyków wiąże się hedonizm, czyli przekonanie, że najważniejsze w życiu człowieka są rozkosze cielesne, doczesne.
2. Filozofia stoicka- przekonywała, że najlepszą receptą na życie jest umiejętność zachowania spokoju wewnętrznego, niezależnie od tego, co dzieje się wokół nas; proponowali oni wystrzegać się niepotrzebnej euforii i emocji, ponieważ one zużywają naszą energię.
4. Sceptycyzm- jego wyrazicielem jest Michel de Montaigne, autor "Prób", w których twierdzi, że niemożliwe jest ludzkie poznanie, ponieważ świat jest zbyt tajemniczy, a zmysły ograniczone. Niemniej człowiek ma wolność dociekania i szukania.
5. Filozofia państwa- temat znajdujący się na pograniczu filozofii i literatury: "Utopia" Tomasza More'a - projekt idealnego narodu, opartego na wzajemnym szacunku obywateli; "Państwo Słońca" Tomasza Campanelli -postuluje zniesienie dóbr prywatnych; "Książe" Niccolo Machiavelli'ego: proponuje oderwanie władzy świeckiej od duchownej.
Twórcą neostoicyzmu był belgijski humanista Justus Lipsius. W 1584 przedstawił on jego zasady w słynnym dialogu De constantia (O stałości). Później rozwinął je w traktatach
Neostoicyzm jest filozofią praktyczną. Według niej, podstawowa zasada dobrego życia brzmi: człowiek nie powinien ulegać namiętnościom, ale podporządkowywać się Bogu. Istnieją cztery namiętności: pożądanie, radość, strach i smutek. Jeśli chodzi o Boga, to mimo że człowiek ma wolną wolę, wszystko, co się dzieje, nawet jeśli z winy człowieka jest złe, znajduje się pod Jego kontrolą i w ostatecznym rozrachunku zmierza do dobra.
Człowiek, który postępuje według podanej zasady, jest wolny, bo nie ulega instynktom. Jest też spokojny, bo obojętne mu są wszystkie materialne przyjemności i cierpienia. W końcu, jest naprawdę, duchowo szczęśliwy, bo żyje w przyjaźni z Bogiem.
Neoplatonizm postrzegał świat jako hierarchię bytów, które wyłaniają się (emanują) z absolutu - bytu doskonałego, niepoznawalnego rozumowo, który nie jest ani duchem, ani ideą, ale czystą jednością. Z absolutu emanują kolejno coraz mniej doskonałe hipostazy:
świat ducha, obejmujący dostępne rozumowi idee;
świat duszy, której częścią są jednostkowe dusze ludzkie;
świat materii, na której emanacja się kończy.
Światy te są wzajemnie ze sobą powiązane, dzięki czemu możemy odgadnąć ziemską przyszłość za pomocą astrologii i wróżb. Można też poprzez magię wpływać na procesy w wyżej położonych światach.
Schemat emanacyjny Plotyna był uszczegółowiony przez następnych filozofów neoplatońskich: Jamblich opracował szczegóły procesu emanacyjnego, do którego włączył jako nowe hipostazy mitologicznych bogów, aniołów, demonów i herosów. Do spekulacji religijnych dodano nowy wątek: zmuszania bogów za pomocą odpowiednio sprowokowanych zdarzeń do działania. Sztukę tę określano jako teurgię.
Neoplatonizm wywiódł nową etykę, która opiera się na myśli, że jak dusza ludzka zmuszona jest przez wcielenie, to znaczy narodziny w ciele, zejść do najniższego świata, popadając w grzech, tak może ona przebyć drogę powrotną w kierunku absolutu. Do tego celu służyły specjalne rodzaje cnoty: oczyszczające i upodabniające dusze do Boga (uświęcające). Jamblichos dodał do nich cnoty kontemplacyjne i paradygmatyczne. Syntezę etyki neoplatońskiej dał Proklos w nauce o Erosie, Prawdzie i Wierze. Eros - miłość do wyższego bytu - przygotowuje do poznawania Prawdy, Prawda doprowadza duszę do Wiary, a Wiara kończy wszelkie poznanie: dusza staje się pochłonięta przez to, co najdoskonalsze i w tym stanie spoczywa w milczeniu. To jest kres wszelkiego wysiłku i wszelkiego poznania.
Marsilio Ficino z Florencji, Giovanni Pico della Mirandola
Poetyka, teoria imitacji
Chęć ukształtowania pewnych zasad w sztuce literackiej popchnęła humanistów renesansowych w stronę Arystotelesa – autora Poetyki. Średniowiecze znało już dzieło Arystotelesa ale za pośrednictwem wersji arabskiej, która przekształciła wiele ważnych problemów. Kiedy więc pojawiło sie hasło powrotu do źródeł, kiedy rozwinęła się znajomość języka greckiego, poznano go w oryginale. Pojawiły się nowe przekłady i komentarze. Żywym ośrodkiem studiów nad Arystotelesem był uniwersytet padewski.
Ale arystotelesowska Poetyka nie była jedynym źródłem stworzenia renesansowej teorii literatury. W dużej mierze oparto się też na dialogach Platona oraz Liście do Pizonów Horacego. Renesansowi humaniści czerpali z tych źródeł to, co było dla nich najlepsze:
•Arystoteles: teoria literatury, stylistyka, podstawowe problemy genologiczne;
•Platon: koncepcja szału boskiego, dzięki któremu artysta wznosi się ponad zwykłą ludzką miarę;
•Horacy: zalecenia estetyczno-moralne i rozważania o celach i funkcjach poezji.
Nowożytne poetyki:
−De arte poetica, Marco Girolamo Vida – pierwsza nowożytna poetyka napisana wierszem,
−Poetices libri VII, Iulius Caesar Scaligero, (1561 r.),
−De poeta, oraz L’arte poetica, Antonio Minturno,
−Tractatio de Poesi et Pictura, Antonio Possevino (1593).
Główne założenia poetyki renesansowej:
1.Zasada decorum – dostosowanie stylu wypowiedzi do tematu – w renesansie opierała się na teorii trzech funkcji literatury i trzech stylów przejętejod Cycerona:
Cycero wyróżniał trzy funkcje wymowy, którym przyporządkował jej trzy różne style:
docere (uczyć, styl niski) - delectare ( podobać się, styl śreeni) - permovere (wzruszać, styl wysoki)
Teorie humanistyczne nie ograniczyły się tylko do wypowiedzi – teorię trzech stylów przeniosły na płaszczyznę poezji, czego efektem była właśnie zasada decorum.
1.Podział na rodzaje literackie – dokonał się na gruncie trzech stylów i zasady decorum.
2.Teoria imitatio
Punktem wyjścia dla jej powstania był platoński i przejęty później przez Arystotelesa termin
3.
Rozwój drukarstwa:
W okresie przełomu renesansowego nastąpił także rozwój sztuki drukarskiej. Pierwszy, wędrowny jeszcze warsztat drukarski pojawił się w Polsce w 1473 roku. Od 1503 roku drukarstwo na stałe już wrasta w dzieje kultury polskiej (duże znaczenie mają zwłaszcza drukarnie krakowskie: Hallera, Hochfedera, Unglera).
Akademia Krakowska:
Olbrzymie znaczenie dla rozwoju renesansu miała także działalność Akademii Krakowskiej. W XV wieku w jej kręgu rozwijały się powiązania z kulturą humanistyczną Włoch i kulturą antyczną. Wprowadzono do programu nauczania autorów klasycznych Wergiliusza, Owidiusza, Horacego, Terencjusza.
Mecenat
To opieka nad sztuką, literaturą i nauką oraz nad twórcami w tych dziedzinach sprawowana przez państwo, instytucje lub osoby prywatne (od nazwiska przyjaciela i doradcy Augusta w antycznym Rzymie, Mecenasa). Największe zasługi w tym zakresie ma na swoim koncie Jan Zamojski – najchlubniejsza karta w dziejach polskiego mecenatu.
4.
Renesans a reformacja:
Obok humanizmu ważną rolę w kulturze i literaturze europejskiej odegrały ruchy umysłowe zmierzające ku reformie, odnowie religii, życia religijnego oraz instytucji Kościoła. Doprowadziły one do powstania nowych wyznań reformowanych, zwanych protestanckimi. Ruch reformacyjny (patrz hasło: reformacja) domagał się odnowy moralnej i doktrynalnej chrześcijaństwa i samego Kościoła, właściwego odczytania tekstu Pisma Świętego i oparcia na nim zasad wiary.
Sobór
W latach 1545 – 1563 trwał z przerwami jeden z ważniejszych dla Kościoła soborów powszechnych zwanych trydenckim odbył się w Trydencie na terenie północnych Włoch.Przyczyny zwołania tego soboru tkwią głęboko w procesach religijnych jakie zachodziły w XVI wieku na terenie Europy. Mowa tu o ruchach religijnych, które burzyły dotychczasowy autorytet Kocioła oraz o kryzysie w samym Kościele. Warto pamiętać, że pierwsze ruchu krytykujące Kościół, zwane herezjami pojawiły się w końcówce średniowiecza. Na bazie reform Kościoła i wspomnianych herezji powstały w XV wieku ruchy reformujące Kościół, jak również ruchy dysydenckie (desidio- różnić się), całkowicie zrywające z nim. Kontrreformacja była więc odpowiedzią na ruchy różnowiercze, a jednocześnie reformą wewnątrz Kościoła.
5.
Przekłady Pisma Świętego:
Reformacja postulowała indywidualnie odczytywanie Biblii, odrzuca prymat Kościoła w narzucaniu jej odbioru. Według reformatorów miała ona być podstawą wiary, dlatego od razu sporządzano przekłady Pisma Świętego ma języki narodowe. Dzięki temu stało się ono dostępne dla większej liczby wiernych, była częściej czytana. Wyznanie protestanckie dopuszczało wiernych do kontaktów z tekstem Biblii. Katolicy zaczęli to praktykować wiele lat później.
W czasie odrodzenia przekładano Biblię bardzo często właśnie ze względu na rozwój reformacji. Tłumaczyli protestanci i katolicy. Przekładał Pismo Święte jeden z najwybitniejszych humanistów epoki Erazm z Rotterdamu. W Polsce doby renesansu najbardziej znane jest tłumaczenie Jakuba Wujka, jest to tłumaczenie katolickie, które zostało wydane w 1599 roku. Ten przekład został uznany przez władze Kościelne i pozostał użyciu do 1966, kiedy wydano Biblię Tysiąclecia.
6.
Erazm to człowiek-instytucja, najsłynniejszy humanista europejski przełomu XV i XVI w. Świetny znawca języków antycznych, uczony filolog, wydawca krytycznego przekładu Nowego testamentu, był zarazem świetnym pisarzem, znakomicie władającym oczyszczoną ze średniowiecznych naleciałości klasyczną łaciną. Z równą stanowczością występował Erazm przeciwko scholastycznej teologii (w satyrze Pochwała głupoty), jak i szaleństwu niektórych humanistów, którzy ślepo i bezkrytycznie naśladowali styl Cycerona (w dialogu Ciceronianus).Wielki Rotterdamczyk, mimo że dostrzegał niedostatki Kościoła, przez całe życie głosił potrzebę pokoju i jedności chrześcijańskiego świata. Dlatego też wystąpił przeciwko Lutrowi w dziele O wolnej woli, na które reformator zareagował niezwykle ostrą rozprawą pod polemicznym tytułem O niewolnej woli.
7.
Andrzej Krzycki, Cricius, herbu Kotwicz (ur. 7 lipca 1482 w Krzycku w Wielkopolsce, zm. 10 maja 1537 w Skierniewicach) – arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski, sekretarz królowej Bony, polityk, mecenas sztuki, poeta staropolski piszący po łacinie, humanista.
Andrzej Krzycki jest autorem najstarszego polskiego pisma polemicznego podejmującego walkę z reformacją Lutra pt. "Encomium Lutheri" (łac. "Pochwała Lutra"). Dzieło stara się ośmieszyć Lutra i postulaty reformacji, zarzuca reformatorom burzenie porządku społecznego i wzywa króla do walki z heretykami. Nauki Kościoła katolickiego bronił też w dziełach "De ratione et sacrificio missae" i "De aflictione ecclesiae". W liście do Erazma z Rotterdamu z 20 grudnia 1525 roku nazywa jednak swe pierwsze dzieło polemiczne "Głupstewkami" i przyznaje, że napisał je pod naciskiem krytyków[2]. Jednak cenzura kościelna, kierując się tylko tytułem, wciągnęła tę książkę na "Indeks ksiąg zakazanych"[3]. Patronował inicjatywie sprowadzenia Filipa Melanchtona do Polski celem pozyskania go dla Kościoła katolickiego[4].
Encomium Lutheri" - "Pochwała Lutra", pierwsza w Europie satyra antyluterska,
"De ratione et sacrificio missae"
"De aflictione ecclesiae"
Deploratio immaturae mortis Barbarae, uxoris Sigismundi primi, regis Poloniae - „Tren na przedwczesną śmierć królowej polskiej Barbary”
Epitalamium Divi Sigismundi primi regis et inclytae Bonae, reginae Poloniae - "Epitalamia na cześć zaślubin Zygmunta z Barbarą i później z Boną"
Jan z Wiślicy (Ioannes Visliciensis; ur. ok. 1485 - zm. między 1516 a 1520) – poeta polsko-łaciński, znany jako autor epopei Bellum Prutenum w trzech księgach (1516), utrzymanej w duchu odrodzenia, w której sławił dynastię Jagiellonów. Wprowadził do poezji tematykę narodową.
Jak za Janem Smereka powtarza Roman Mazurkiewicz, "wszystko niemal, co wiemy o Janie z Wiślicy, zawdzięczamy wzmiankom zawartym w jego utworach" [1]. Tak więc ten uczeń Pawła z Krosna około 1506 uzyskał tytuł bakałarza Akademii Krakowskiej, potem ok. 1514–1515 roku pełnił funkcję sekretarza starosty wieluńskiego Stanisława z Kurozwęk. W 1516 roku wydał u Jana Hallera w Krakowie epopeję Bellum Prutenum (pol. Wojna pruska). Dalsze jego losy nie są znane; data jego śmierci także pozostaje nieznana.
Klemens Janicki, Janicjusz, łac.Ianicius (ur. 17 listopada 1516 w Januszkowie pod Żninem - zm. 1543 roku w Krakowie), polski poeta piszący w języku łacińskim, humanista okresu odrodzenia.
Pochodził z rodziny chłopskiej. Uczęszczał do szkół gnieźnieńskich i poznańskich. Wykształcony w Akademii Lubrańskiego w Poznaniu, zyskał następnie opiekę od osób takich jak Jan Dantyszek, biskup Stanisław Hozjusz, arcybiskup Andrzej Krzycki.
Napisał satyrę polityczną na upadek cnót rycerskich In Polonici vestitus varietatem et inconstantiam Dialogus (Dialog o pstrokaciźnie i zmienności polskich strojów).
Oprócz tego jest autorem cyklu elegii Variae elegiae, epigramów ujętych w Epigrammata i wielokrotnie przedrukowywanych żywotów królów polskich Vitae regum Polonorum (wyd. pośmiertne 1563).
Do współczesnych tłumaczy poezji Janickiego na język polski należy Jacek Kowalski.
Konrad Celtis, Celtes (ur. 1 lutego 1459 w Wipfeld, zm. 4 lutego 1508 w Wiedniu), niemiecki humanista i nauczyciel uniwersytecki.
Nauki Konrada Celtisa nie uległy zapomnieniu, szczególnie jeśli chodzi o historię. Był pierwszym, który nauczał historii świata jako całości. Zaczął prace nad Germania Illustrata od Germania generalis oraz De rigine situ, moribus et institutis Norimbergae libellus ("Książka o strukturze, zwyczajach i instytucjach Norymbergi"). Odkrył i opublikował pisma Hrosvity z Gandersheim. Odkrył mapę dróg wojskowych Imperium Rzymskiego - Tabula Peutingeriana. Jako bibliotekarz cesarskiej biblioteki Maksymiliana I zgromadził liczne manuskrypty greckie i łacińskie.
Z przekonań był on bardziej swobodnie myślącym humanistą i większą wartość przykładał do starożytnych pogan niż do ideałów chrześcijańskich. W poglądach filozoficznych skłaniał się ku neoplatonizmowi i panteizmowi. Dyskutował na ten temat gwałtownie ze swoim przyjacielem C. Pirkheimerem. W twórczości poetyckiej, która obejmuje głównie drobne utwory nawiązywał do wzorców antyku i włoskiego renesansu. Pisał elegie, epigramaty oraz ody. Wiele utworów zawiera reminiscencje z pobytu w Polsce, m.in w "De navigatione sua Sarmatica" (1492) opis podróży Wisłą z Krakowa do morza.
8.
9.
M. Rej: (1505 – 1569) urodził się w średniozamożnej rodzinie szlacheckiej herbu Oksza. Mikołaj odebrał fragmentaryczne wykształcenie; najpierw dwa lata w Skalbmierzu, potem kolejne dwa we Lwowie - w 1518 został zapisany w poczet studentów Akademii Krakowskiej, gdzie nie kwapił się do nauki i - jak napisał w swojej biografii - poznał co to dobre towarzystwo. Lata młodzieńcze spędził w nieograniczonej swobodzie na wsi; polował, łowił ryby - zachwycał się światem natury. W 1525 ojciec wysłał Reja na dwór magnacki Andrzeja Tęczyńskiego. Był to moment przełomowy w życiu Reja: zdobywał tam przede wszystkim ogładę towarzyską, uczył się literatury, stylistyki i ortografii. Został sekretarzem Tęczyńskiego. Po śmierci ojca pozostał na wsi i planów dalszej edukacji nie zrealizował. Rej popełniał liczne błędy faktograficzne, używał często wyrażeń wulgarnych. Przypuszczalnie jednak było to ze strony Reja udawanie człowieka prostszego, niż był w rzeczywistości, aby zbliżyć się do narodu i mówić jego codziennym językiem. Rej był utalentowanym samoukiem, który rozwijał rodzimy, "swojski" nurt polskiego odrodzenia.
Debiutował w 1543 „Krótką rozprawą miedzy trzema osobami: Panem, Wójtem i Plebanem”. To bardzo późny debiut jak na tamte czasy. Między 1567-68 wydano „Zwierciadło”, w którym był „Żywot człowieka poczciwego”. Znajdowała się także biografia Reja napisana przez A. Trzecieskiego. Rej ogromną wagę przywiązywał do wydźwięku moralizatorskiego utworów.
Najbardziej znane dzieła:
• Zwierciadło z traktatem Żywot człowieka poczciwego (1567/1568)
• Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego (1558)
• Psałterz Dawidów - tłumaczenie prozą (1546)
• Żywot Józefa (1545)
• Kupiec (1549)
• Zwierzyniec (1562)
• Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem (1543)
• Postylla (1557)