WYKŁAD IX
Neolit to początek powstawania miast, tam gdzie warunki klimatyczne były najkorzystniejsze (najstarsze miasto to Tell Qaramel w Syrii). Sztuka przejawiała się produkcją ozdób i rzeźb. Podsumowanie neolitu:
Duże i precyzyjne narzędzia z kamienia gładzonego.
Powszechne wykorzystanie min. il. (ceramika, mat. budowlany).
Zagłębia górnicze.
Wytwarzanie miedzi.
Pierwsza prod. szkła.
Pierwsze miasta (Turcja, Syria i Izrael).
Zmiana gospodarki.
W neolicie można było zaobserwować początki antropopresji: początki rolnictwa i hodowli związane z wylesianiem, zwłaszcza tam, gdzie gleby były żyzne. Rolę uprawiano na danej glebie przez kilka-kilkanaście lat przy użyciu motyk i radeł. Szczególnie często osady sytuowano w dolinach rzecznych (żyzne mady). Hodowla i wypas zwierząt zwiększał erozję gleb. Zwiększało to spłukiwanie, co niosło za sobą kolejne niebezpieczeństwa, takie jak: erozja wąwozowa, powodzie (podwyższenie poziomu równi zalewowej). Tylko 20% profilów madowych powstało przed neolitem.
Epoki „metalowe” pojawiające się po neolicie:
Epoka brązu (4,8k-3k LT) – występują jeszcze narzędzia kamienne, ale zaczęto już produkować narzędzia ze stopu cyny i miedzi, czyli brązu. Zaczęto produkować broń z tego stopu, a także: ozdoby, elementy zbroi, czy też elementy odzieży. Podczas epoki brązu coraz wyraźniej zaznacza się podział społeczeństwa na grupy zamożne i biedniejsze. Epoka ta podzielona jest na 5 okresów. Kultury epoko brązu: minojska (kreteńska) , helladzka (mykeńska), unietycka, mierzanowicka, przedłużycka. Już podcza neolitu ilość kultur w obrębie grup wzrasta w sposób lawinowy. Początkowo kontynuują się kultury neolityczne, charakterystyczne są pochówki. Jedną z ważniejszych cech tej epoki, jeśli chodzi o osadnictwo było budowanie dużych grodów. Podnosi się poziom na stokach w wyniku antropopresji – wygładzanie stoków.
Epoka żelaza (3k-1,5k LT) – w większości spotyka się narzędzia z brązu, zanikają narzędzia kamienne, trwa kultura łużycka. Okresy:
Halsztacki – (2,7k-2,45k LT) – regres rolnictwa, spowodowany przez ochłodzenie klimatu i zwiększenie wilgotności, co skutkuje opuszczeniem grodów przez ludność. Najazdy scytów na terytorium Polski.
Lateński – (2,45k-2k LT) – używano pługi, żniwiarki, wytwarzano szkło, ceramikę, bito monety, warzono sól.
Rzymski (I-IV w.) – duży postęp w rolnictwie, metalurgia, ceramika. Wielkie wylesienia powodowały osłabienia stoków i spotęgowały zagrożenie powodziowe. Pod koniec tego okresu klimat ochłodził.
Wędrówka ludów (IV-VI w.) – ochłodzenie, najazdy Hunów, regresja osadnictwa, zmniejszenie antropopresji, prod. coraz to lepszych narzędzi żelaznych.
WYKŁAD X
Antropogeniczne rzeźby i utwory antropogeniczne – rodzaj działalności-->formy wymuszone-->formy wzbudzone-->utwory:
Transport-->kanały, groble, przepusty, mosty-->formy erozyjne i sufozyjne na zboczach-->grunty nasypowe.
Energia wodna-->przepusty, niecki stawów, śluzy, spłaszczenia--> formy erozyjne i sufozyjne na zboczach-->koluwia, deluwia, os. jeziorne.
Melioracja-->wały, kanały, śluzy--> formy erozyjne i sufozyjne na zboczach-->koluwia, deluwia, grunty nasycone.
Gosp. morska-->falochrony, zabezpieczenia przeciwabrazyjne-->łachy, rynny erozyjne-->piasek, żwir.
Rolnictwo-->terasy, kopce, groble stawów, budowle-->wąwozy, żlobiny, nowe koryta rzek-->deluwia, madym muły jeziorne.
Leśnictwo-->terasy i spłaszczenia, rynny-->wąwozy, żłobiny-->deluwia.
Skutki erozji wodnej:
Negatywne:
Erozja wąwozowa.
Zmniejszenie miąższości gleb oraz pogorszenie ich jakości.
Niszczenie upraw.
Pogorszenie warunków transportu.
Nasilenie spływu, zmniejszenie retencji.
Nasilenie depozycji, agradacja, kolmatacja den rzecznych i innych zb. wodnych.
Niszczenie urządzeń wodno-melioracyjnych.
Pozytywne – tworzenie żyznych mad.
Antropogeniczne rzeźby i utwory antropogeniczne związane z kulturą - rodzaj działalności-->formy wymuszone-->formy wzbudzone-->utwory:
Kult, obrzędy, upamiętnianie zdarzeń historycznych-->kurhany, kręgi kamienne, komory grobowe, korytarze, budowle, ołtarze-->formy erozyjne i grawitacyjne-->grunty nasypowe, głazowiska, koluwia i deluwia.
Sport, turystyka i rekreacja-->budowle, stawy, kanały, tory, przekopy, nasypy, plaże-->formy erozyjne-->grunty nasypowe.
Paleogeografia – w miocenie kształtowały się: Karpaty, G. Świętokrzyskie i Sudety. Ruchy górotwórcze zazwyczaj miały char. skokowy:
Przedpole Tatr - tworzyła się strefa zapadliska, obecnie funkcjonują tam kotliny. Obniżenie względne osiągnęło kilkaset m – miejsce gromadzenia os. ilastych. Początkowo osady te nie zawierały mat. tatrzańskiego, on pojawia się później, a samo zapadlisko jest aktywne do dziś. Na długich, spłaszczonych grzbietach są kulminacje (?). Na przedpolu Karpat tworzyły się rozległe rowy tekt. i zapadliska, w których tworzyły się kotliny: sandomierska, rynna podkarpacka oraz oświęcimska.
Sudety – dyslokacje ciągłe, a nie fałdowanie.
Przedgórze sudeckie – dużo intruzji, od paleozoicznych granitowych, po najmłodsze bazaltowe z najstarszego Q.
Obszary wyżynne – bardziej odporne są kompleksy wapieni i skały i kwarcytowe. W obrębie kredy pojawiają się wapienie i w Q też. Rozwój rzeźby krawędziowej – skały mają niewielkie nachylenie, a na granicach ławic wyraźnie większe.
Niż polski – zagłębienie o char. jeziorzystym. Rzeki miały b. mały spadek, osady serii poznańskiej.
WYKŁAD XI
Skala czasowa w tabeli stratygraf. nie jest liniowa, kompleks preglacjalny jest najdłuższy. W tym czasie są wyróżniane 4 jednostki strat. o różnym char. Zaznaczają się ochłodzenia, ale nie na tyle duże, by docierały lądolody ze Skandynawii. Kompleksy:
Preglacjalny:
Różce – glacjał.
Ponurzyca – klimat um., lasy liściaste ze sporą domieszką sosny.
Otwock – roślinność um. chłodna z lasami parkowymi, wreszcie chłodna z lasami sosnowymi i świerkami, przemieszanymi brzozą.
Celestynów – zwiększenie udziału drzew liściastych, w tym dębu i wiązu.
Zaznacza się działalność rzek. Wody z W części Karpat odprowadzane były do obecnych Niemiec. Kształtowaniu podlegały też sieci rzeczne w okolicach Krk, nie istniało jeszcze wyraźne obniżenie w postaci Rowu Krzeszowickiego, tworzyły się przełomy rzeczne, obecnie nie wykorzystywane. W Polsce SE wody zaczęły spływać ku N, co dało początek ukształtowaniu działu wodnego, pomiędzy zlewniami M. Bałtyckiego i Czarnego.
Wśród osadów dominowała frakcja piaszczysto-mułkowa, wiążąca się z warunkami jeziornymi. Młodsze osady wchodzące w skład kompleksu południowopolskiego to osady glacigeniczne, rzeczne, eoliczne.
Południowopolski:
Narew – glacjał. Typowe osady to: piaski, żwiry, os, zastoiskowe, znane wyłącznie z odwiertów. Zasięg lądolodu jest różnie definiowany. Szacuje się, że granica biegła: od okolic Gdańska pod Bzurę, dolną część doliny Pilicy po lubelszczyznę.
Augustów – interglacjał. Jest on znany tylko z odwiertów. Wśród os. wyróżniamy os. jeziorne ze szczątkami flory, o miąższości do 30 m. Wśród flory dominacja sosny, brzozy i jałowca.
Nida – glacjał. Znany wyłącznie z odwiertów. Char. osady to: gliny zwałowe, piaszczyste os. wodnolodowcowe, os. zastoiskowe, iły i mułki warwowe. Miąższość tych osadów sięga 100 m.
Kozi Grzbiet – interglacjał. Głównie os. gliniaste, gliniasto-gruzowe z dużą ilością kostnych szczątków fauny; w innych rejonach wyróżniamy os. jeziorne i bagienne. Miąższość tych os. oscyluje w granicach 30-40 m.
San I – glacjał, którego os. są najstarszymi, jakie odsłaniają się na pow. Zasięg tego glacjału jest dyskusyjny. Osady to gł.: piaski, żwiry, mułki. Znamy je z terenu Bełchatowa, wyżyny lubelskiej oraz z kotliny sandomierskiej. Ich typowa miąższość to kilka do kilkunastu m.
Ferdynandów – interglacjał. Gł osady to: os. jeziorne, zawierające szczątki roślinności typowej (lasy liściaste) i mięczaków.
San II – znany z wystąpień powierzchniowych. Wniknęło najgłębiej w terytorium Polski. Typowe osady to gliny zwałowe, a wśród form wyróżniamy: ozy, kemy, rynny subglacjalne, formy terasowe. Na stokach możemy również odnaleźć pokrywy lessopodobne. Char. chechą tego zlodowacenia były zaburzenia glacitekt., które obejmują ogromną część niżu środkowopolskiego
Środkowopolski:
Mazowsze – najcieplejszy interglacjał. Ciekawostką jest to, że na terenie Polski w tym interglacjale żyły słonie i hipopotamy. Os. to: os. jeziorne, bagienne, rzeczne piaszczyste i piaszczysto-żwirowe.
Liwiec – glacjał o małym zasięgu i rozpoznaniu.
Zbójno – interglacjał jw.
Odra i Warta – glacały. Char. osady to: gliny zwałowe (Mazowsze, Warmia, Mazury). Z tych zlodowaceń pochodzą największe kompleksy lessowe, gdyż klimat suchy sprzyjał proc. eolicznym. Ich spoiwo miało char. koagulacyjno-cementujące. Miąższość tych os. sięgała od kilku do kilkunastu m. Czasami zachowane są w nich struktury preglacjalne w postaci pseudomorfoz klinowych. Lessy bardzo często osadzały się na podłożu tej samej genezy, ale starszym. Znane są też osady lessowe, które osadzały się na podłożu przedQ. Pozostałe osady to przede wszystkim osady piaszczysto-żwirowe i zastoiskowe (iły warwowe). Podczas tych zlodowaceń dochodziło także do proc. glacitekt.
Północnopolski:
Eem – interglacjał. Podczas tego okresu tworzy się duże pojezierze. Podczas tego okresu zaznacza się wietrzenie fizyczne i proc. stokowe (w dnach dolin tworzą się osady rzeczne). Bardzo istotne było to, że w okresie tym zaznaczyła się transgresja morska o char. ingresyjnym (mały zasięg). Tworzyły się osady zawierające faunę morską (otwornice).
Wisła – wczesny glacjał. W tym czasie tworzyły się osady biogeniczne i os. jeziorne na starszych terasach. Fazy zlodowacenia:
Stadiał Świecia (pleniglacjał) – lądolód objął tylko N Polski. Char. osady to gliny zwałowe.
Interpleniglacjał – cieplejsze wahnięcie T. Osady to gł.: os. biogeniczne.
Stadiał Główny (pleniglacjał główny) – największy zasięg (faza leszczyńska). Od tego czasu lądolód zaczął wycofywać się z postojami. Tworzyły się wały moren czołowych.
Faza poznańska – lądolód zatrzymał się w okolicach Poznania.
Faza chodziejska, pomorska i gardziejska.
Lądolód tego zlodowacenia nasuwał się lobami: Wisły, Ruski, Litewski; które wykorzystywały zagłębienia.
Char formy:
Bardzo duże deniwelacje terenu (przekraczające 600 m).
Duże pow. terenu zajmują sandry, z dna Bałtyku pobiera się materiał z os. lodowcowych.
Formy młode są bardziej wyraziste, gdyż nie podlegały intensywnej denudacji.
Na przedpolu lodowca tworzyły się osady aluwialne, a w zagłębieniach i nieckach występowały osady stokowe.
Akumulacja lessów i formowanie się wydm na wyniesieniach.
Rozwój lodowców górskich.
Soliflukcja, spłukiwanie, koluwia osuwiskowe.
Holocen – niewiele różnił się od stanu dzisiejszego. Niemal cała pow. Polski pokryta zwartą pow. roślinną. Proc. rzeźbotwórcze uzależnione od cech krajobrazu i proc.
Historia formowania się M. Bałtyckiego - Morze Bałtyckie jest jednym z najmłodszych mórz Oceanu Atlantyckiego. Liczy około 12 tys. lat. W swoim rozwoju przechodziło kilka faz, kształtując się na obszarze pierwotnego lądu zwanego Fennoskandią (prawdopodobnie w starej dolinie hipotetycznej eoceńskiej rzeki Eridan). Niekiedy traciło kontakt z oceanem, stając się olbrzymim jeziorem. Etapy:
Jezioro Lodowe (Bałtyckie Jezioro Lodowcowe) – jeden z etapów ewolucji Bałtyku, powstały, gdy zaczął się cofać pokrywający Europę lądolód skandynawski. Miało to miejsce ok. 14-10,3 tys. lat temu. Przed czołem lądolodu utworzyło się Jezioro Lodowe o poziomie wód znacznie niższym niż współcześnie. Jezioro zajmowało wówczas obszar dzisiejszego Bałtyku, prawdopodobnie na zachodzie istniało wąskie połączenie z Morzem Północnym.
Morze Yoldiowe (10–9 tys. lat temu) - drugie stadium ewolucji Bałtyku po ustąpieniu lądolodu. Jezioro Lodowe, powstałe z wód spływającego lodowca, nie miało połączenia z Morzem Północnym tak długo, aż przepełniające je wody zaczęły przelewać się do Morza Północnego. Kiedy poziomy obu zbiorników się wyrównały powstało tzw. Morze Yoldiowe, nazwane tak od występującego w nim pospolicie małża z rodzaju Yoldia. Połączenie z morzem zmieniło status akwenu z jeziora na morze.
Jezioro Ancylusowe – trzeci etap rozwoju Morza Bałtyckiego. Pojawiło się około 8 tysięcy lat temu (według datowania radiowęglowego), kiedy proces topnienia lądolodu uwolnił od jego ciężaru większą część Skandynawii. W rezultacie obszar ten uległ izostatycznemu podniesieniu, odcinając Morze Yoldiowe od Morza Północnego i ponownie zmieniając go w jezioro; jego wody uległy szybko wysłodzeniu. Jezioro to nazywane jest Jeziorem Ancylusowym od żyjących w nim pospolitych ślimaków z gatunku Ancylus fluviatilis (przytulik strumieniowy). Fauna morska w wyniku wysłodzenia całkowicie wymarła, poziom jeziora podniósł się, ale nie na tyle, aby zniwelować efekt wypiętrzenia bloku skandynawskiego. Ponowne przejście w stadium morskie nastąpiło dopiero po ostatecznym stopnieniu lądolodu, ok. 5,5 tysięcy lat temu.]
Morze Litorynowe – czwarta faza rozwoju Bałtyku; po niej morze to przybrało dzisiejszy wygląd i charakter. Powstało, gdy wskutek dalszego ocieplenia klimatu lądolód skandynawski stopniał do końca (ok. 5,5 tys. lat temu). Poziom wód podniósł się wtedy na tyle, że dotychczasowe Jezioro Ancylusowe uzyskało ponownie połączenie z Morzem Północnym, stając się znów akwenem morskim.
Morze Mya (Morze Myaowe) – obecne stadium rozwoju Morza Bałtyckiego. Nazwa pochodzi od małża Mya arenaria. Ponieważ blok skandynawski nadal się podnosi, uczeni przypuszczają, że w najbliższym (geologicznie) czasie dno Zatoki Botnickiej uniesie się o kolejne 50 metrów, zwiększając napór wód na wybrzeże i powodując zniszczenie zwłaszcza wybrzeży klifowych, ostatecznie odcinając fragment morza i powodując wyodrębnienie akwenu, który w toku dalszej ewolucji zmieni się w jezioro słodkie.