27. koncepcje gatunku literackiegoGłowiński
M. Głowiński: Gatunek literacki i problemy poetyki historycznej
Dla współczesnych badaczy gatunki istnieją, bo:
wzrasta zainteresowanie literaturą jako zespołem wypowiedzi o cechach swoistych (gatunek jest znakiem literackości);
wyzwalanie się nauki o literaturze z koncepcji idiograficznych – gatunek jest kategorią ogólną, nie interesuje się tym, co różni dany przedmiot od innych, istotny jest tu moment powtarzalności;
gatunek to kategoria wiekowa i tradycyjna;
gatunek powraca w następstwie przemian w nauce o literaturze;
wg Brunetiera gatunki mają swą istotę, granice, prawa, przywileje i historię;
nie ma ściśle określonego repertuaru gatunków, ale istnieją pewne ramy struktur gatunkowych;
s. 126 dany język otwiera szczególnie możliwości dla określonego teoretyzowania na temat gatunków;
według Franza Boasa – s. 127 gatunki nie są koniecznymi stopniami w rozwoju form literackich, krystalizują się w określonych okolicznościach i mogą być rozumiane i oceniane wewnątrz tradycji;
gatunek to nie tylko wytwór kultury ale i dokument świadomości społecznej;
terminologia gatunkowa podlegała ewolucjom, zmieniały się zasady podziału i hierarchie w podporządkowywaniu jednych gatunków drugim;
w bieżącej praktyce literackiej gatunek jest prawie nieistotny;
nie można eliminować kategorii gatunkowych, trzeba podkreślać, że gatunki nie istnieją „po prostu”.
Cel gatunków:
w poetyce opisowej służą analizie budowy grupy dzieł literackich, są czynnikami porządku;
w poetyce historycznej 0 świadomość gatunkowa jest tak ważnym przedmiotem badania jak gatunkowa konstrukcja dzieł (same utwory świadczą o świadomości ich twórców) – s. 131 poetykę historyczną interesuje gatunek bezpośrednio na tle świadomości literackiej epoki, pośrednio – na tle całej jej sytuacji historycznoliterackiej;
gatunek jako – 131 istniejący intersubiektywnie w danej epoce zespół wskazań, zasad, przyzwyczajeń, regulujących daną dziedzinę wypowiedzi, (…) Gatunki byłyby więc swoistą gramatyką literatury;
inaczej funkcjonuje gatunek wtedy, gdy jego reguły są niepisane, inaczej gdy jest powiązany z uświadomionym systemem zasad;
poetyka historyczna obserwuje sytuację gatunku;
gatunki są zawsze normatywne, są zestrojami dyrektyw. Czasem są nakazami, czasem – utrwalonymi społecznie sposobami postępowania literackiego;
świadomość gatunku – to zdolność wyodrębniania danych zespołów wypowiedzi, umożliwia rekonstrukcję znaczenia gatunku w różnych epokach;
działanie gatunku to nie tylko narzucanie norm / praw bezwzględnych (bezwzględnych w perspektywie jakiegoś wycinka czasu);
s. 134 – każdy gatunek przynosi z sobą pewien zespół możliwości, który ujawnia się nie tylko w poszczególnych utworach (utwór może być czymś wyjątkowym, niepowtarzalnym, jedynym, nie mieszczącym się w obowiązujących w epoce regułach gatunku);
gatunek może określać tylko sferę możliwości. Jeśli określa sferę konieczności – jego reguły są uznawane za jedynie wartościowe;
gatunek jako element świadomości literackiej epoki – świadomość publiczności literackiej - kwestia rozpoznawalności gatunku. Rozpoznawalność to sygnał jego (gatunku) położenia w danej rzeczywistości kulturowej;
gatunek – element porozumienia między pisarzem a czytelnikiem, projektuje zachowanie odbiorcy;
jako element kultury masowej – sygnalizuje odbiorcy, czego ten ma oczekiwać, wiąże się ze sposobem rozpowszechniania;
gatunek to pewna jednostka semantyczna, sugeruje czytelnikowi, jakich znaczeń może się spodziewać, sygnalizuje odbiorcy typy sensów (nie same sensy) wypowiedzi;
poetyka historyczna rekonstruuje sytuację gatunku literackiego;
epoka nie uświadamia sobie właściwego sposobu działania gatunku, jest ograniczona;
gatunek jako zespół dyrektyw jest naprawdę systemem – zespołem czynników i środków umożliwiających dany sposób literackiego mówienia. Konkretnego utworu nie można rozpatrywać jako gatunku (parole: langue = utwór: gatunek);
system gatunkowy tkwi w systemie językowym;
system gatunkowy ma charakter cząstkowy – 1) nie musi określać wszystkich wypowiedzi literackich, 2) składa się z zespołu podsystemów, czyli z systemów poszczególnych gatunków, które na siebie działają;
według Cejtlina – zasada podziału na rodzaje jest pozahistoryczna, a na gatunki –historyczna;
by zrekonstruować system gatunkowy epoki trzeba wiedzieć, jak wyglądał on w innych epokach;
system gatunkowy – wypadkowa elementów stałych i zmiennych, wynik ich spięć dialektycznych;
dialektyka identyfikacji i dyferencjacji – identyfikacja to powtarzalność elementów;
które decydują o ciągłości gatunku i pozwalają mu istnieć w obrębie nawarstwiających się zmian – to sprawa inwariantów gatunkowych. Inwarianty decydują o ciągłości gatunku i zakładają obecność zmian. Inwariantem może być wszystko, co pozwala zidentyfikować gatunek;
system gatunkowy to struktura pod działaniem koniunktur (struktura – ma elementy stałe, jest chwiejną równowagą. Koniunktura – dążności w obrębie struktury, zasadniczo jej nie zmieniające). Wobec gatunku funkcję koniunktury pełni prąd literacki;
strukturalizacja i destrukturalizacja w gatunku, życie gatunku: przekształca się on, ale zachowuje wspomnienie swej przeszłości;
s. 141 system gatunkowy nie jest nigdy całością złożoną z jednolitych układających się harmonijnie zasad, niezwykle ważny jest występujący w jego obrębie zespół spięć konfliktowych, spięć chociażby pomiędzy takimi elementami systemu jak tradycja i elementy, które w tej tradycji nie są zawarte;
synchronicznie – ważne jest współdziałanie różnych podsystemów gatunkowych;
diachronicznie – ważne zachowanie się gatunku pod wpływem działania koniunktur, dochodzenie gatunku do najbogatszej postaci;
gatunek literacki to zjawisko systemowe i historyczne, fakt świadomości literackiej i zespół reguł, element rzeczywistości historycznoliterackiej i narzędzie opisu;
gatunek – system wśród systemów;
gatunek to element konwencji literackich.