ROZDZIAŁ IX. ZOBOWIĄZANIA

1. Wprowadzenie

1. Miejsce zobowiązań w systematyce Instytucja Gaiusa – traktowane jako prawa o charakterze względnym, chronione w procesie za pomocą actiones in personam, tj. skarg/powództw które mogły być stosowane jedynie przez wierzyciela wobec dłużnika nie wypełniającego ciążącego na nim obowiązku.

2. Pojęcie zobowiązania

1. Uwagi wstępne – współcześnie zobowiązanie: stosunek prawny, jedna osoba jest wobec drugiej zobowiązana do świadczenia. Strona uprawniona = wierzyciel, strona zobowiązana = dłużnik, zobowiązanie ze stanowiska wierzyciela = wierzytelność, od dłużnika = dług.

2. Określenia zobowiązań w źródłach prawa rzymskiego – brak pełnej definicji obligatio;

3. Elementy rzymskiej obligatio :

• Względny charakter stosunku zobowiązaniowego, który jako „węzeł prawny” łączył ze sobą tylko ściśle oznaczone osoby: wierzyciela i dłużnika,

• Obowiązek dłużnika spełnienia określonego świadczenia na rzecz wierzyciela, stanowiący istotę obligatio (np. zapewnienie wyłączności władania rzeczą),

• Zaskarżalność obligatio opierała się na wyraźnie oznaczonych podstawach, które stanowiły źródło obligatio.

1. Teorie odnoszące się do genezy rzymskiej obligatio

• Kwestia czy najstarsza formą obligatio były kontrakty czy delikty

- czyny niedozwolone – zemsta rodowa

- akty prawne za pomocą spiżu i wagi

• W pojęciu obligatio elementy „długu’ i „odpowiedzialności”

1. Podziały zobowiązań

1. Znaczenie klasyfikacji zobowiązań – szczególne znaczenie miał podział zobowiązań z punktu widzenia źródeł ich powstawania,

2. Podziały zobowiązań z uwagi na ich charakter

1. Podział zobowiązań na jednostronne i dwustronne – (ilość węzłów obligacyjnych w ramach tej samej obligatio)

• Jednostronne – tylko jedna strona jest wierzycielem i tylko jedna dłużnikiem,

• Dwustronne – obie strony są/mogą być wierzycielem jak i dłużnikiem,

- równoczesne – z chwilą zobowiązania, obowiązek spełnienia przez strony wzajemnych świadczeń

- nierównoczesne – jedna osoba była tylko uprawniona a druga tylko zobowiązana

1. Zobowiązania ścisłego prawa (stricti Iuris) i dobrej wiary (bonae fidei) – podstawą zakres swobody sędziego przy orzekaniu w sprawie wytoczonej na podstawie określonego rodzaju zobowiązania. Formułka procesowa mogła zawierać klauzulę dobrej wiary bądź nie, stąd ten podział:

• Stricti Iuris – sędzia orzekający na podstawie formułki procesowej musiał trzymać się ściśle instrukcji w niej zawartej, (zobowiązania z deliktów)

• Bonae fidei – zobowiązania te wypełniane przez strony z uwzględnieniem zasad dobrej wiary, sędzia też się o tę klauzulę opierał,

1. Zobowiązania cywilne (obligationes civiles) i zobowiązania naturalne (obligationes naturales) – zobowiązania właściwe, dochodzone za pomocą actio in personam i zobowiązań, których świadczenia nie można było dochodzić na drodze procesowej.

1. Świadczenie

1. Pojęcie i rodzaje świadczeń - jego spełnienie to obowiązek każdego obligatio; dare, facere, praestare + oper tere = różne rodzaje zachowań, których wierzyciel mógł domagać się od dłużnika, a które dłużnik musiał spełnić aby uwolnić się od ciążącego na nim obowiązku.

• Dare – wydanie rzeczy w celu przeniesienia własności kwirytalnej lub bonitarnej, (np. zwrot otrzymanej pożyczki),

• Facere – wykonanie jakiejś czynności bądź powstrzymanie się od jakiegoś działania (obowiązek wykonania określonej pracy),

• Prastare - różne rodzaje zachowań dłużnika, te z dare i facere oraz poza nimi,

1. Wymagania dotyczące świadczenia

• Świadczenie musiało być prawnie i faktycznie możliwe do wykonania,

• Mieć wartość majątkową, dającą się wyrazić w pieniądzach,

• Być wyraźnie określone

• Nie mogło być sprzeczne z dobrymi obyczajami ani oparte na niegodziwej przyczynie

1. Świadczenie w rzeczach określonych co do genus lub co do species

• In genere – rzeczy określone co do gatunku. Dłużnik powinien świadczyć rzecz należącą do tego gatunku,

• In specie – rzecz indywidualnie oznaczona. Dłużnik świadczyć tą określoną rzecz,

1. Wielość świadczeń – w typowym schemacie obligatio dłużnik jest zobowiązany wobec wierzyciela do spełnienia jednego świadczenia. Od tej zasady istnieją dwa wyjątki:

1. Zobowiązanie przemienne – z treści zobowiązania wynika możliwość spełnienia więcej niż jednego świadczenia. Spełnienie któregoś zwalnia dłużnika ze zobowiązania.

2. Upoważnienie przemienne - z treści zobowiązania wynika tylko jedno ale dłużnik może zwolnić się z obowiązku również przez spełnienie innego świadczenia.

1. Podzielność świadczenia i solidarność

1. Podzielność świadczenia – możliwość podziału przedmiotu świadczenia gdy po stronie dłużnika lub wierzyciela występowała więcej niż jedna osoba. Świadczenie niepodzielne musiało być wykonane w całości.

2. Solidarność

• Czynna – po stronie wierzyciela kilka podmiotów. Każdy z wierzycieli mógł żądać spełnienia całego świadczenia podzielonego od dłużnika.

• Bierna – wielość podmiotów po stronie dłużnika. Wierzyciel mógł żądać spełnienia całego świadczenia od jednego z kilku dłużników.

1. Źródła zobowiązań

1. Uwagi wstępne – Gaius – każde z zobowiązań powstaje z kontraktu lub z czynu niedozwolonego; contrahere – zawiązywać,

2. Klasyfikacja źródeł zobowiązań przedstawiona przez Gaiusa w Instytucjach i jej rozwój w Res cottidianae

1. Dwójpodział źródeł zobowiązań w Instytucjach Gaiusa – dwój podział na kontrakty i delikty

2. Trójpodział źródeł zobowiązań w Res cottidianae – ‘trzecia’ grupa – różne inne przyczyny powstania zobowiązań

1. Klasyfikacja źródeł zobowiązań w Instytucjach justyniańskich – czwórpodział: źródła zobowiązania: powstające z kontraktów, jakby z kontraktów, z deliktów, i jakby z deliktu; cztery ich rodzaje: zobowiązania z kontaktów, jakby z kontraktów, z czynów niedozwolonych, jakby z czynów niedozwolonych; różne przyczyny: jakby kontrakty, jakby delikty.

2. Inne klasyfikacje źródeł zobowiązań

• Ulpian – skargi chroniące zobowiązania na wynikające z kontraktu, ze zdarzenia oraz na podstawie stanu faktycznego który pretor chroni z mocy swego imperium,

• Modestyn – wręczenie rzeczy, wypowiedzenie słów, samo wyrażanie porozumienia, przepis ustawy, prawo pretorskie, konieczność lub czyn niedozwolony.

1. Zobowiązania z kontraktów i zdarzeń do nich zbliżonych

1. Geneza i rozwój rzymskiego systemu kontraktowego – początki rzymskiego systemu kontraktowego wiązały się z aktami prawnymi – sponsio czy nexum. Dawały podstawę do udzielania ochrony procesowej za pomocą actio in personam. W rzymskim prawie kontraktowym okresu klasycznego obowiązywała zasada nominalizmu kontraktowego – tylko pewne ściśle oznaczone i przewidziane w prawie rodzaje działań, zmierzających do zawiązania między stronami stosunku zobowiązaniowego mogły takie zobowiązanie zawiązać.

2. Klasyfikacja kontraktów – Gaius – kryterium podziału – sposób wyrażenia woli przez strony w celu zawiązania obligatio. Wszystkie zaskarżalne działania prawne mieściły się w ramach czterech schematów: re, verbis, litteris, consensu. Dochodziły one do skutku przez:

• Wydanie rzeczy – (kontrakty realne) (pożyczka)

• Wypowiedzenie oznaczonych słów (kontrakty słowne)

• Zawarcie kontraktu w formie pisemnej (kontrakty literalne)

• Nieformalne wyrażenie zgody przez strony (kontrakty konsensualne)

1. Kontrakty realne (obligationes re contractae)

1. Pożyczka (mutuum) - wywodzi się z archaicznego aktu prawnego nexum, dokonywanego za pomocą spiżu i wagi. Pożyczka dochodziła do skutku za pomocą kontraktu realnego – mutuum – udzielający pożyczki przenosił na własność biorącego pewną sumę pieniędzy lub określoną ilość innych rzeczy zamiennych. Przy pożyczce dochodziło do przejścia własności przedmiotów pożyczanych. Dłużnik zobowiązany do zwrotu takiej samej ilości rzeczy tego samego gatunku. Brak obowiązku płacenia odsetek. Szczególny typ – pożyczka morska.

2. Użyczenie (commodatum) – chcąc umożliwić komuś nieodpłatne korzystanie z rzeczy, właściciel przenosił jej własność na kontrahenta za pomocą aktu formalnego. Otrzymujący rzecz zobowiązywał się przez umowę gwarancyjną do przeniesienia z powrotem własności rzeczy na osobę, od której rzecz otrzymał.

3. Przechowanie (depositum) – kontrakt realny polegający na oddaniu rzeczy ruchomej oznaczonej indywidualnie przez deponenta w faktyczne władztwo depozytariuszowi w celu nieodpłatnego jej przechowania, który to nie miał prawa używania tej rzeczy. Zobowiązanie z depozytu było oparte na dobrej wierze. Rodzaje – nieprawidłowy, konieczny, sekwestrowy,

4. Zastaw (pignus) – zastaw ręczny, zawarcie kontraktu realnego. Przeniesienie posiadania naturalnego rzeczy przez zastawę na zastawnika w celu zabezpieczenia określonej wierzytelności. Zastawnik miał obowiązek utrzymywać przedmiot zastawu w należytym stanie oraz zwrócić rzecz po wypełnieniu zobowiązania które zastaw zabezpieczał.

1. Kontrakty słowne (obligationes verbis contractae) – wywodzą się z archaicznego aktu dokonywanego przez wymianę pytań i odpowiedzi (sponsio). Wyłącznie dla obywateli rzymskich. „Czy przyrzekasz dać mi 100?” „-Przyrzekam.” Zobowiązanie to, z formułami, było często stosowane – wygodne – zakres ich stosowania nieograniczony. „Czy otrzymałeś co Ci przekazałem?” „Otrzymałem.”

2. Kontrakty literalne (obligationes litteris contractae) – rzadko stosowane, dwa rodzaje wpisów :

• Nomina arcaria – jedynie znaczenie dowodowe, potwierdzające istnienie jakiegoś zobowiązania,

• Właściwy kontrakt literalny – dokonywany w księgach (należącej do dłużnika i wierzyciela) rachunkowych wpis fikcyjnych wpłat i wypłat.

1. Kontrakty konsensualne (obligationes consensu contractae)

1. Kupno-sprzedaż (emptio venditio) – w prawie archaicznym: akt z użyciem spiżu I wagi. Rzymska sprzedaż konsensualna była czynnością rodzącą wyłącznie zobowiązanie między stronami. Kupno – sprzedaż było zobowiązaniem dwustronnym równoczesnym. Kupujący był zobowiązany zapłacić cenę, sprzedawca wydać rzecz i zapewnić nabywcy jej spokojne posiadanie. Cena ustalona w ściśle określonej kwocie pieniężnej. Towarem mogła być każda rzecz przeznaczona do obrotu prawnego. Odpowiedzialność sprzedawcy za wady rzeczy: wady prawne (gdy sprzedawca nie była właścicielem sprzedanej rzeczy), wady fizyczne.

2. Najem (locatio conductio) – zobowiązanie dwustronne równoczesne oparte na dobrej wierze. Najem dotyczył trzech odmiennych sytuacji:

• Najem rzeczy - polegał na zobowiązaniu lokatora do wydania rzeczy do czasowego używania konduktorowi, który to w zamian zobowiązywał się płacić określone wynagrodzenie w pieniądzach.

• Najem dzieła - Zobowiązanie wykonawcy dzieła do wykonania oznaczonego dzieła dla zamawiającego. Lokator zobowiązany zapłacić ustalone wynagrodzenie.

• Najem pracy – zobowiązanie pracownika do świadczenia pracy na rzecz pracodawcy. W zamian konduktor płacił okresowo wynagrodzenie.

1. Spółka (societas) – zobowiązanie dwustronne równoczesne oparte na dobrej wierze. Nieformalne porozumienie stron, wspólnicy zobowiązywali się do osiągnięcia określonych celów gospodarczych przez wniesienie wkładów rzeczowych lub własnej pracy. Zasada swobody stron. Stosunek prawny oparty na wzajemnym zaufaniu – śmierć jednego powodowała rozwiązanie spółki.

2. Zlecenie (mandatum) – kontrakt, w którym zleceniobiorca zobowiązywał się na prośbę zleceniodawcy wykonać nieodpłatnie określoną czynność prawną lub faktyczną. Czynność, której dotyczył mandat musiała leżeć w interesie dającego zlecenie lub innych osób. Zobowiązanie dwustronne, dobra wiara. Przedmiotem mandatu – czynności wymagające kwalifikacji intelektualnych, lub np. kupno nieruchomości. Wzajemne zaufanie, gasło ze śmiercią.

1. Rozszerzenie rzymskiego systemu kontraktowego

1. Uwagi wstępne

2. Kontrakty realne nienazwane – rozwinięcie kontraktów konsensualnych. Tu odpowiedzialność opierała się na idei, że umowa o spełnienie świadczenia wzajemnego rodziła zobowiązanie dopiero po spełnieniu świadczenia przez jedną ze stron. Łączone głównie z kontraktami realnymi. Zaliczone do schematów:

• Przeniesienie własności rzeczy w zamian za przeniesienie własności innej rzeczy „daję abyś dał”

• Przeniesienie własności rzeczy w zamian za wykonanie jakiejś czynności faktycznej

• wykonanie jakiejś czynności faktycznej w zamian za przeniesienie własności

• wykonanie jakiejś czynności faktycznej w zamian za wykonanie innej czynności.

1. Pacta – przyznawanie zaskarżalności nieformalnym porozumieniom. Pakty pretorskie:

• Nieformalna umowa o wypełnienie zobowiązania już istniejącego zwaną constitutum debiti

• Receptum argentarii – nieformalne oświadczenie bankiera gwarantujące pokrycie długu jako klienta wobec osób trzecich

• Receptum nautarum, cauponum, stabulariorum – nieformalne oświadczenie złożone przez właścicieli statków, zajazdów i stajen gwarantujące ich zwiększoną odpowiedzialność za przedmioty wniesione przez podróżnych.

• Nieformalna umowa przez złożenie dobrowolnej przysięgi w posterowani in iure,

Konstytucje cesarskie wprowadziły ochronę procesową:

• Nieformalna umowa o ustanowienie posagu,

• Nieformalna umowa darowizny

• Nieformalna umowa o powierzenie prywatnemu arbitrowi rozstrzygnięcia sporu między stronami.

1. Rozszerzenie pojęcia kontraktów

1. “Jakby kontrakty” (obligationes quasi ex contractu) – cechy je wyróżniające dotyczyły zawsze określonego stanu faktycznego. W kodyfikacji justyniańskiej mamy 4:

1. Negotiorum gestio – prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, tj. osoby nieobecnej lub zmarłej. Było to zobowiązanie podobne do zlecenia.

2. Tutela – zobowiązanie powstałe z wykonywania opieki, np. podjęcie się przez opiekuna spraw majątkowych pupila.

3. Legatum – zobowiązanie spadkobiercy wobec legatariusza.

4. Solutio indebiti – zobowiązanie powstałe ze spełnienia niezależnego świadczenia. Zbliżone do zobowiązania z tytułu pożyczki.

1. Zobowiązania powstałe z czynów niedozwolonych i ze zdarzeń do nich zbliżonych

1. Pojęcie czynu niedozwolonego (delictum) w prawie rzymskim – podstawa odpowiedzialności cywilnej sprawcy w postaci obowiązku zapłaty kary prywatnej na rzecz poszkodowanego (lub każdego, kto wystąpił ze stosowną skargą). Celem skargi było uzyskanie od sprawcy zapłacenia kary pieniężnej. Przestępstwa: godzące w interesy ogółu (crimen) i godzące bezpośrednio w interesy poszczególnych osób (delictum). Sankcją, którą rodziło popełnienie przestępstwa prywatnego było powstanie stosunku zobowiązaniowego między sprawcą a poszkodowanym. Stan faktyczny zwany deliktem: kradzież, rabunek, zniewaga, zniszczenie lub uszkodzenie cudzej rzeczy.

2. Poszczególne delikty

1. Furtum

• Furtum w ustawie XII tablic i w prawie przedklasycznym:

- „kradzież jawna” – karane karą publiczną. Schwytany na gorącym uczynku podlegał chłoście, oddany poszkodowanemu. Niewolnik karany śmiercią. Schwytany na gorącym uczynku nocą mógł być nawet zabity gdy poszkodowany podniósł krzyk. Później kara publiczna karą pieniężną (czterokrotna wartość skradzionej rzeczy).

- „kradzież niejawna” - kara prywatna w postaci dwukrotnej wartości skradzionej rzeczy.

• Furtum w prawie klasycznym – kradzież – wszelkie nieuczciwe dotknięcie cudzej rzeczy w celu osiągnięcia z tego korzyści albo samej rzeczy albo przez jej używanie albo posiadanie.

• Furtum w prawie poklasycznym – poważniejsze rodzaje kradzieży zaczęły być traktowane jako zbrodnie karane karą publiczną.

1. Rapina – rabunek – kwalifikowana forma popełnienia kradzieży tj. przy użyciu siły. Kara prywatna płacona pokrzywdzonemu przez rabusia. Stosowana tylko w ciągu roku od popełnienia przestępstwa.

2. Damnum iniuria datum

• Odpowiedzialność za wyrządzenie szkody w cudzym majątku według ustawy XII tablic :

- actio de arboribus succissis – skarga przysługująca właścicielowi któremu zniszczono rosnące na niej drzewo lub krzew.

- uszkodzenie ciała cudzego niewolnika – kara prywatna

• Odpowiedzialność za wyrządzenie szkody majątkowej wg lex Aquilia – trzy rozdziały ustawy:

• Rozwój odpowiedzialności z lex Aquilia w prawie pretorskim i klasycznym

1. Inuria

• Pojęcie inuria – wszystko co jest czynione niezgodnie z prawem, ogólnie nazywa się bezprawiem (inuria), oznacza czasem zniewagę, winę, niesłuszność i niesprawiedliwość, można ją wyrządzić czynem albo słowem; może dotyczyć ciała człowieka albo jego godności, albo zniesławienia.

• Inuria w ustawie XII tablic – kilka przypadków karania naruszenia nietykalności cielesnej osób wolnych:

- odpowiedzialność za przestępstwo – kto uszkodzi ciało człowieka karany zasada talionu lub ustaloną kwotą pieniężną,

- os fractum – kto by ręką lub kijem złamał kość człowieka wolnego płaci karę

- mala carmina – układanie złych (obraźliwych) pieśni,

• Inuria w prawie pretorskim i klasycznym – sędziowie wymierzają karę według zasad słuszności i sprawiedliwości, biorąc pod uwagę winę sprawcy a nie tylko skutek zewnętrzny. Kara nie mogła być wyższa od kwoty wskazanej przez samego poszkodowanego.

• Odpowiedzialność kryminalna za inuria – za: uderzenie, wychłostanie i najście domu. różne reżimy odpowiedzialności.

1. „Przestępstwa prawa pretorskiego” - kilka przypadków odpowiedzialności za czyny niedozwolone:

1. Metus – prawo pretorskie wzięło w obronę poszkodowanego przez czynność prawną zawartą pod wpływem metus. „Co zostanie zawarte pod wpływem strachu, tego nie uznam.”

2. Dolus – „dolus malus” – wszelka chytrość, zdrada, podstęp, przedsięwzięte dla podejścia, zdrady lub oszukania innej osoby. Prawo pretorskie brało w obronę zagrożonego przez dolus, przyznając mu – zarzut procesowy.

3. Servi corruptio – gorszenie cudzego niewolnika, które mogło polegać na niekorzystnym wpływie na jego psychikę. Przesłanką odpowiedzialności był zły zamiar gorszyciela oraz rzeczywiste zgorszenie niewolnika.

4. Fraus creditorum – podejmowanie przez dłużnika aktów uszczuplających jego majątek w celu uniemożliwienia egzekwowania przez wierzyciela swych należności.

1. Inne zdarzenia rodzące skargę penalną (obligationes quasi ex delicto)

1. Pojęcie „jakby deliktów” – cechy charakterystyczne dotyczyły zawsze określonego stanu faktycznego, a nie całej grupy. Odpowiedzialność „jakby deliktowa” na winie (culpa); za własne lub za cudze czyny.

2. Iudex qui litem suam fecit – zaliczenie odpowiedzialności sędziego do “jakby deliktów” wynikało ze specyficznej sytuacji sędziego w dawnych procesach rzymskich. Prowadząc postępowanie sędzia powinien dołożyć odpowiedniej staranności aby przez niestaranne osądzenie sprawy lub niewłaściwe prowadzenie przewodu sadowego, nie narazić stron na szkodę majątkową.

3. Effusum vel deiectum – trzy przypadki odpowiedzialności osoby zajmującej pomieszczenie w budynku za szkody wyrządzone przez wyrzucenie lub wylanie czegoś na ulicę:

• Właściciel zniszczonej lub uszkodzonej, przez wyrzucenie lub wylanie rzeczy mógł domagać się podwójnej wartości wyrządzonej szkody,

• W przypadku spowodowania śmierci człowieka wolnego zapłaty kary mógł żądać kary wolny obywatel, który pierwszy wniósł skargę,

• W przypadku uszkodzenia ciała człowieka wolnego kara była zasądzana według uznania sędziego. Ze skarga mógł wystąpić sam poszkodowany.

Motywem prowadzenia tych edyktów było zapewnienie bezpieczeństwa przechodniów na ulicach.

1. Positum aut suspensum – odpowiedzialność pieniężna osoby, która wystawiła lub wywiesiła jakiś przedmiot na okapie dachu nad miejscem gdzie zwykle przechodzili przechodnie, o ile mogło to spowodować szkodę. Odpowiedzialność powstała dopiero w razie zaistnienia szkody.

2. Exercitores navis aut cauponae aut stabuli de samno aut furto – odpowiedzialność właścicieli statków zajazdów i stajen za uszkodzenia i kradzieże przedmiotów wniesionych przez klientów dokonane przez personel tych zakładów. Wina właściciela polegała na złym doborze personelu.

3. Inne przypadki zaliczane do “jakby deliktów” – np. za szkody wyrządzone przez zwierzęta.

1. Umocnienie zobowiązań

1. Intercessio – umocnienie zobowiązań; zabezpieczenie rzeczowe, jak też przez stworzenie dodatkowego zobowiązania w którym osoba trzecia zwana ręczycielem zobowiązywała się spełnić świadczenie w miejsce wierzyciela.

2. Rzeczowe umocnienie zobowiązań – były dokonywane przez oddanie wierzycielowi rzeczy należącej do dłużnika lub innej osoby. Zabezpieczenie to było dokonywane przez przeniesienie własności na wierzyciela (fiducia cum creditore contracta). Zastaw ręczny był pierwszym rodzajem zabezpieczenia. Ostanią formą był zastaw umowny, zwany hipoteką.

3. Osobowe umocnienie zobowiązań – miały ten skutek, że obok dłużnika za jego zobowiązanie odpowiadała wobec wierzyciela również inna osoba – poręczyciel. Najbardziej typowe poręczenie – dokonywane za pomocą kontraktu werbalnego. Zobowiązanie poręczyciela trwało tak długo jak długo istniało zobowiązanie podstawowe. Odpowiedzialność poręczyciela nie mogła być większa niż dłużnika głównego. Poręczyciel, który spełnił świadczenie mógł domagać się od dłużnika głównego zwrotu kosztów na podstawie kontraktu zlecenia.

1. Skutki niewykonania zobowiązań

1. Uwagi wstępne – niewykonanie zobowiązania mogło powodować wyjątkowo wygaśniecie zobowiązania i zwolnienie dłużnika z odpowiedzialności wtedy, gdy niemożność wykonania zobowiązania wynikała z przyczyn, za które dłużnik nie ponosił odpowiedzialności – siła wyższa (trzęsienie ziemi), czy zdarzenia „którym nie może się oprzeć ludzka słabość”, przypadkowe zdarzenie.

2. Podstawy odpowiedzialności za niewykonanie zobowiązania - odpowiedzialność zawsze za świadome podstępne postępowanie, którego celem było narażenie wierzyciela na szkodę. Tego rodzaju zachowanie określane jako DOLUS. Dłużnik odpowiadał również za niedochowanie staranności, traktowane jak niedbalstwo – culpa lata. Staranność oczekiwana od starannego ojca rodziny. Zobowiązanie do zachowania takiej samej staranności przy prowadzeniu cudzych spraw jakiej się przejawiało względem własnych spraw. Podstawą powstania odpowiedzialności stanowiło niedochowanie odpowiedniej staranności przez dłużnika przy wykonywaniu zobowiązania. Niewykonanie lub nienależyte zobowiązania rodziło odpowiedzialność wtedy, gdy dłużnikowi można było zarzucić winę.

3. Szkoda majątkowa i odszkodowanie – warunkiem odpowiedzialności było powstanie rzeczywistej szkody majątkowej. Musiała ona dać się wyrazić w pieniądzach. Wartość szkody była ustalana w oparciu o zwyczajną wartość rynkową uszkodzonej lub nienabytej rzeczy. Wysokość zasądzonego odszkodowania zależała od oceny sędziego.

4. Zwłoka - wpływała na zakres odpowiedzialności, dłużnika lub wierzyciela. Miała miejsce w przypadku niewykonania zobowiązania w terminie. Mogła pociągać za sobą modyfikację świadczenia.

Zwłoka dłużnika wówczas, gdy dłużnik nie wypełniał z przyczyn od niego zależnych i zawinionych zobowiązania w chwili gdy stało się ono wymagalne. Zwłoka powodowała zaostrzenie odpowiedzialności dłużnika. Niekorzystne skutki zwłoki kończyły się z chwilą gdy zaoferował on wierzycielowi opóźnione świadczenie. Jeśli wierzyciel nie chciał tego świadczenia przyjąć, sam popadał w zwłokę.

Zwłoka wierzyciela – gdy bez uzasadnionych przyczyn odmawiał przyjęcia zaoferowanego mu świadczenia. Zwłoka wierzyciela gasła, gdy wyraził on gotowość przyjęcia świadczenia. Zakończenie zwłoki nazywało się „Oczyszczeniem ze zwłoki”.

1. Wygaśnięcie zobowiązań

1. Wykonanie świadczenia – wygaśniecie zobowiązania z reguły następowało z chwilą jego należytego wykonania przez dłużnika. Wykonanie zobowiązania określano – SOLUTIO.

Pełne zwolnienie dłużnika następowało dopiero po dokonaniu formalnego aktu zwolnienia dłużnika. Akt ten stanowił odwrotność aktu na podstawie którego zobowiązanie powstało.

1. Zwolnienie z długu – samo spełnienie świadczenia powodowało zawsze wygaśnięcie zobowiązania. Formalne akty zwalniające dłużnika były już stosowane jako fikcyjne dokonywane w celu zwolnienia dłużnika z długu, niezależnie od spełnienia świadczenia. Nieformalne zwolnienie z długu – przez zawarcie nieformalnego porozumienia.

2. Novatio – przemiana w nowe zobowiązanie, czyli odnowienie – novatio. Do jego dokonania służyły kontrakty werbalne i literalny. Jego celem mogło być stworzenie między tymi samymi osobami nowego zobowiązania na miejsce dotychczas istniejącego. Mogła również spowodować zmianę jednej ze stron stosunku zobowiązaniowego. Novatio tworząc nowe zobowiązanie powodowała wygaśnięcie praw zabezpieczających dotychczasowe zobowiązanie w postaci zastawu lub poręki.

3. Zmiana podmiotów w stosunku obligacyjnym – zmiana dłużnika: jedynie przez dokonanie novatio Inter novas personas. Zmiana wierzyciela: w sposób pośredni, przez ustanowienie zastępstwa procesowego. Zastępca procesowy, k™óry miał nabyć wierzytelność, otrzymywał od wierzyciela zezwolenie zatrzymywania dla siebie wyegzekwowanego od dłużnika świadczenia.

4. Confusio – zobowiązanie gasło przez confusio, tj. w przypadku gdy nastąpiło połączenie osoby wierzyciela i dłużnika (np. dłużnik stawał się dziedzicem wierzyciela).

5. Śmierć stron – śmierć dłużnika zawsze powodowała wygaśnięcie zobowiązania powstałego z deliktu. Zobowiązania z kontraktu były dziedziczne z obu stron. Wyjątkiem zobowiązania oparte na szczególnym zaufaniu stron.

6. Potrącenie – wzajemne zaliczenie długów i wierzytelności nie stanowiło sposobu wygaśnięcia zobowiązania nawet jeżeli wydawały się one do potrącenia. Potrącenie mogło być dokonane przez strony na skutek zawarcia stosownego kontraktu, bądź też dokonane przez sędziego – tu warunkiem dokonania potrącenia była wymagalność obu wierzytelności i ich jednorodzajowość.