O celu i granicach rozwoju moralnego

Uniwersalność i bezstronność jako cel rozwoju moralnego

Lawrence Kohlberg- poznawczo- rozwojowa perspektywa, centrum zainteresowania rozumowanie moralne. Jego teoria nawiązuje do moralnych teorii Baldwina, Deweya, Tuftsa, Meada i Piageta (a jakże). To psychologiczna teoria ontogenezy, której celem jest opis rozwoju moralnego. Wg K. dobra teoria rozwoju moralnego nie tylko daje opis i wyjaśnienie mechanizmu rozwoju, ale też wyjaśnia, dlaczego wyższe stadium jest bardziej sprawiedliwe; powinna dać odpowiedź dlaczego powinno się preferować wyższe stadia rozwoju. Odpowiedzi na 1. pytanie daje teorie psychologiczna, a na 2. teoria filozoficzna. Wg K. ogólna psychologiczna teoria rozwoju moralnego nie może nie uwzględniać filozoficznych implikacji, obie wzajemnie się uzupełniają i ich połączenie pozwala stworzyć ogólną teorię.

Centralnym i dyskusyjnym założeniem teorii K jest założenie uniwersalizmu. U. moralny wyraża się w 2 twierdzeniach: 1) zasady moralne są uniwersalne, we wszystkich kulturach te same kategorie sądów moralnych koncentrujących się wokół zasad sprawiedliwości, 2) rozwój moralny przebiega w sposób niezmienny w określonym porządku sekwencyjnym we wszystkich kulturach, jednostki różni jedynie tempo rozwoju oraz najwyższe osiągnięte stadium.

Rozwój- przechodzenie od sądów, przekonań, zasad postępowania uwzględniających tylko własną perspektywę do ogólnych uniwersalnych reguł, które odnoszą się do wszystkich ludzi i sytuacji. Początkowo egocentryczny punkt widzenia (stadium 1), w trakcie rozwoju może osiągnąć uniwersalnie indywidualistyczny punkt widzenia (stadium 6). Tabelka strona 87.

Sekwencja rozwoju wynikiem analiz materiału empirycznego. Opisując najwyższy poziom, K. odwołał się do filozoficznych normatywnych teorii moralności. Sekwencja stadiów opisana za pomocą normatywnego kryterium, które jest najbardziej adekwatnym stadium rozumowania moralnego. Stąd w charakterystykach stadiów pokonwencjonalnych widać wpływ systemów filozoficznych, zwłaszcza Kanta imperatyw kategoryczny. Model rozwoju Kohlberga mówi „jak jest” oraz „jak być powinno”, wytycza cel tego rozwoju uznając jego charakter uniwersalny.

K. próbuje wykazać, że wyższe stadium jest lepsze niż niższe; wyższość jest natury poznawczej (sądy ze stadiów wyższych bardziej złożone i zróżnicowane) oraz moralnej (sądy ze stadiów wyższych bliższe spełnienia formalnych kryteriów odróżniających sądy moralne od innych). Formalne kryteria sądów, rozwijane na gruncie filozofii moralności (już od Kanta):

• Preskryptywność

• Uniwersalność

• Pierwszeństwo

Gdy spełnione, to sąd i jego uzasadnienie można uznać za uwzględniające moralny punkt widzenia i oparte na ogólnych zasadach moralnych.

K. chce wykazać, że wyższe stadia są lepsze nie tylko, bo są bardziej wartościowe moralnie, ale umożliwiają formułowanie bardziej słusznych i moralnie właściwych sądów, na które zgodziliby się wszyscy racjonalnie myślący. Wymóg ten spełnia tylko stadium 6.

Teoria ta opiera się na Piagecie, według którego rozwój ma charakter stadialny i zmierza ku stabilnej równowadze. K. przyjmuje założenie, że pojawienie nowej struktury moralnej musi być poprzedzone obecnością nowej struktury logicznej, ale zakłada też, że równowaga moralna zawiera przyjmowanie punktów widzenia innych i zdolność ich koordynowania oraz rozumienie zasad słuszności i sprawiedliwości. Sytuacja moralna w stanie zaburzonej równowagi, gdy ścierają się ze sobą sprzeczne racje. Rozwiązanie, przywrócenie równowagi, polega na tym, że każdemu oddaje się sprawiedliwość zgodnie z zasadami, które oceniane jako sprawiedliwe przez wszystkich zaangażowanych w konflikt. Psychologicznie bardziej zaawansowane stadium bardziej właściwe z punktu widzenia kryteriów moralno- filozoficznych. Między teoriami psychologicznymi i filozoficznymi dwustronna zależność- kryteria moralno- filozoficzne pomagają zdefiniować psychologiczne, a psychologiczne badania nad rozwojem moralnym dookreślają kryteria filozoficzne.

K. (tak jak Rawls) przyjmuje, że rozwój zmierza ku refleksyjnej równowadze. Oznacza to np. równowagę między ogólnymi zasadami moralnymi a sądami dot. konkretnej sytuacji. Podobieństwo Rawlsa mechanizmu osiągania równowagi do tego piagetowskiego o równowadze jako wyniku asymilacji i akomodacji.

Sąd moralny jest w równowadze i sprawiedliwy, gdy jest 1) wydany z „pozycji pierwotnej” i 2) „pod zasłoną niewiedzy”. Te dwa pojęcia opisują hipotetyczną sytuację osoby, która formułuje sąd. Musi liczyć się z tym, że może być na miejscu innej osoby zaangażowanej w dylemat, ale nie wie kim konkretnie. 2) umożliwia spełnienie formalnych kryteriów sąd, tj. bezstronność (gdy sądzący nie wie kim są osoby zaangażowane) i uniwersalność (imperatyw kategoryczny Kanta). 1) równowaga osiągana przez odwracalność (wydający sąd przyjmuje pozycję wszystkich zaangażowanych), którą osiąga się poprzez „idealne przyjmowanie ról” (każdy stawia się na miejscu kolejnych osób i zastanawia jakie żądania w danej pozycji mógłby formułować; jeśli żądania sprzeczne należy wyobrazić sobie zamianę miejsc między nimi i odrzucić mniej zasadne żądanie). Zatem dwa sposoby rozstrzygania konfliktu moralnego, oba prowadzą do tego samego rozwiązania:

• „idealne przyjmowanie ról”- nastawienie altruistyczne i empatyczne; w dylemacie Heinza przyjmujemy w wyobraźni kolejne role i formułujemy żądania z ich punktów widzenia; żądania żony sprzeczne z aptekarza, jednak jej jest bardziej zasadne, zatem Heinz powinien ukraść lekarstwo

• podejmowanie decyzji z „pozycji niewiedzy”- na uwadze własne korzyści, nastawienie egoistyczne, nie wiemy którą osobą jesteśmy; wniosek taki sam: Heinz ma ukraść, bo to oznacza największy zysk lub najmniejszą stratę dla każdego zaangażowanego

W pełni dojrzałe sądy to tylko te ze stadium 6. W 5 częsta postawa utylitarystyczna i rozwiązania nie spełniają odwracalności, nie uwzględniają słusznych roszczeń jednostki, jeśli by to znaczyło zmniejszenie korzyści dla ogółu. W 6 najpierw uwzględniają prawa jednostek, potem ogółu. Dylemat Heinza strona 91, misji samobójczej 92.

Wg 5 powinno się wybrać eksperta, a nie losy, bo może wyciągnąć osoba mniej wykwalifikowana i doświadczona, ekspert nie ma prawa odmówić. W I kolejności kto jest w stanie wykonać to i ocalić jak najwięcej ludzi; kapitan mieć na względzie wpływ decyzji na żołnierzy, powinien szanować ich poglądy, bo inaczej źle to wpłynie na ich morale. Wg 6 losowanie- najlepiej zwiększyć szanse na ocalenie wszystkich, ale najważniejsza sprawiedliwość, czyli traktowanie ludzi jako ta sama wartość i to samo prawo do życia. 6 wg K nie jest kresem, istnieje też 7, stadium moralno- religijne. Przechodzenie do niego to odczuwanie bezsensu własnego/ludzkiego życia. 6 często czuje cierpienie i rozpacz przez pytanie o sens bycia moralnym, sprawiedliwym w świecie niesprawiedliwości i cierpienia. Przezwyciężenie tego kryzysu i rozpaczy możliwe przy perspektywie kosmicznej. W 7 odczuwa się jedność z Bogiem/kosmosem/naturą, poczucie bycia częścią większej, nieskończonej całości; nie zmienia się definicja uniwersalnych zasad sprawiedliwości, ale jest integracja ich z ostatecznym sensem życia. 7 jest religijne i ontologiczne i o ogromnym indywidualnym zróżnicowaniu.

Uniwersalność w świetle badań empirycznych

Badania: czy w różnych kulturach te same zasady organizacji myślenia i czy ich rozwój rozumowania moralnego przebiega zgodnie z modelem Kohlberga?

Odkryto związek wiek- poziom rozumowania, do okresu dojrzałości. U dorosłych nie odnotowuje się tego, wtedy poziom rozumowania związany jest ściślej z poziomem wykształcenia/ doświadczeniem (szczególnie nowe role społ., nowe związku, praca w instytucjach społ. i polit.). Rozwój możliwy po adolescencji, wręcz są stadia możliwe dopiero wtedy: 4 nie przed 24r.ż, 5 nie przed 35r.ż.

Wg badań w różnych kulturach: 1-4 uniwersalne. Wątpliwości budzi uniwersalność pokonwencjonalnych, zwłaszcza, że 5 i 6 nie są opracowane w podr. do oceny K. 5 bardzo rzadko, niekiedy w ogóle. Większość osiąga max. konwencjonalny. Także w badaniach polskich. Jednak niską częstotliwość pokonwencjonalnych można wyjaśnić: 1) ich definicja jest kulturowo ograniczona, 2) dane potwierdzają doktrynę społecznego ewolucjonizmu (przedstawiciele jednych kultur na wyższym poziomie, inne na niższym), 3) nie są jeszcze w pełni określone i dlatego są trudności z ich rozpoznawaniem w różnych kulturach, zwłaszcza że materiał badawczy sprawiający trudności oceniającym dot. stadium przejściowego 4/5 lub 5.

W badaniach analizowano jakościowo tenże materiał, odwołano się do koncepcji stosunków społecznych Tónniesa- ów zwraca się ku etycznym, socjologicznym i psychologicznym wymiarom relacji między jednostką a społeczeństwem. Byty społeczne wywodzą się z bytów indywidualnych i przeciwstawia koncepcjom traktującym jednostkę jako całkowicie zdeterminowaną przez grupę; przyjmuje perspektywę rozwojową, wskazuje na wzajemne powiązania między rozwojem społeczeństw a indywidualnym. Wyróżnia dwie podstawowe formy stosunków społecznych: 1) wspólnotę (wcześniejsza rozwojowo forma życia społ.; trwała i autentyczna forma współżycia u wszystkich istot; jest rozumna, opiera na bezpośrednich relacjach; u jej podłoża zwyczaj, tradycja, porozumienie-instynkt społeczny łączący ludzi jako członków; może opierać się na krwi, terytorium, duchowości; stosunki są życzliwe, relacje rzeczywiste, jako cele same w sobie), 2) stowarzyszenie (twór mechaniczny funkcjonujący w oparciu o kontrakt i konwencję, tworzą go jednostki zdolne do wzajemnych świadczeń- podstawa wszelkich stosunków; każdy zabiega o własną korzyść; istnieje dopóki jest to korzystne dla osób je tworzących; relacje mechaniczne, jako środek do celu), wzajemnie je przeciwstawiając. Wg T rozwój społ. powinien zmierzać ku nowej formie wspólnoty, wyższego rzędu. Miałaby przezwyciężyć dychotomię tradycja- rozum; opierać na mądrości prawie naturalnym, a relacje byłyby celem samym w sobie.

W modelu K istnieje koncepcja społeczeństwa jako stowarzyszenia; nacisk kładzie się na formalne i prawne aspekty funkcjonowania społeczeństwa, które jest jako system/organizacja, a zadaniem członków dbałość o spójne i harmonijne funkcjonowanie. Nieuwzględnienie przez K jednej z możliwych wizji społeczeństwa stanowi istotny brak tej teorii.

K. krytykowała oczywiście Gilligan, bo w jego teorii jest orientacja na sprawiedliwość, a jest jeszcze orientacja na troskę (patrz: tekst o feminizmie Tong). Związek orientacji z płcią niejasny, niby i kobiety i mężczyźni używają obu, ale kobiety częściej troskę, mężczyźni częściej sprawiedliwość, a kobiety częściej obie. O typie orientacji decyduje jednak charakter problemu, być może też ich preferencja dotyczy kultur.

Na sposób rozwiązywania problemu moralnego wpływ wizja stosunków społecznych lub wyobrażenie stanu idealnego. Stadia pokonwencjonalne nie muszą być osiągane przez wszystkich, jest to pewien ideał, ku któremu jednostka zmierza. Stąd prawdopodobieństwo spotkania osoby na tym stadium mniejsze niż na konwencjonalnym. Niewiele osób osiąga to stadium, ale jeśli się rozwija to tylko w kierunku wytyczonym przez K. Pomimo krytyk i wątpliwości teorii K, nie ma dowodu, żeby rozwój moralny zmierzał w innym kierunku. Zwłaszcza, że u dorosłych w tym zakresie występuje duże zróżnicowanie indywidualne. Rozwój wtedy jest jedynie możliwością, zmiany nie są tak powszechne i jednolite.