RZECZNIK PRAW DZIECKA
Aleksandra Gierak
I NSP; gr III
RYS HISTORYCZNY
Najwcześniej propozycja wprowadzenia do krajowego prawodawstwa przepisów, chronią -cych prawa dziecka, pojawiła się w Wielkiej Brytanii. W 1819 roku R. Owen zaproponował między innymi, zakaz zatrudniania małych dzieci w kopalniach, fabrykach i rolnictwie. Ustawa taka doczekała się jednak uchwalenia dopiero w 1908 roku, pod nazwą „Children Act”. W tym samym czasie zagadnienie opieki nad dzieckiem pojawiło się w prawodawstwie innych państw europejskich. Wiele organizacji powstało na przełomie stulecia w całej Europie, każda z nich zajmowała się mniej lub bardziej sprawami najmłodszych obywateli, którzy jak każdy z nas posiada swoje prawa, których nie powinno się naruszać. Przemianom legislacyjnym towarzyszyły w tym czasie różnorodne inicjatywy pomocy społecznej. O ile na początku była to działalność dobroczynna z biegiem czasu zmieniała się w pomoc opiekuńczo – wychowawczą na skalę międzynarodową. W 1924 roku, Zgromadzenie Ogólne Ligi Narodów przyjęło Deklarację Praw Dziecka, zwaną Genewską. W Deklaracji tej zapisanych zostało 5 najważniejszych postulatów chroniących prawa dzieci, które do tej pory czasami w zmienionej formie funkcjonują w wielu ustawach i aktach prawnych (podstawowe prawa dziecka włączono do Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z roku 1948). W dniu 20 listopada 1959 roku Zgromadzenie Ogólne ONZ podało do publicznej wiadomości Deklarację Praw Dziecka, będącą rozszerzeniem Deklaracji Genewskiej i zawierającą podstawowe zasady ochrony praw dziecka. W 1961 roku została uchwalona Europejska Karta Społeczna, podjęto w niej między innymi zagadnienie ochrony dzieci i młodocianych przed pracą zbyt uciążliwą, zagrażającą rozwojowi, ustalając jednocześnie minimalny wiek zatrudnienia. 17 stycznia 1978 roku polski ambasador przy ONZ Eugeniusz Wezyr skierował do Biura Organizacji narodów Zjednoczonych propozycję by włączyć do Komisji Praw Człowieka temat „kwestia Konwencji o Prawach Dziecka”. Spowodowane to było sytuacją jaka miała miejsce w trakcie I wojny światowej kiedy to dzieci często doświadczały największych cierpień. Przyjęty projekt składał się z 18 artykułów. W 1996 roku Rada Europy przygotowała Europejską Konwencję o wykonywaniu praw dzieci. Polska podpisała, a następnie ratyfikowała ją, jako drugie państwo – już rok później. Konwencja weszła w życie i obowiązuje od 1 lipca 2000 r.
PRAWA DZIECKA
7 lipca 1991 roku Rzeczpospolita Polska ratyfikowała Konwencję o Prawach Dziecka, co stało się dla organizacji pozarządowych i środowisk działających na rzecz praw dzieci,
asumptem do postulowania utworzenia instytucji Rzecznika Praw Dziecka. Rezultatem tych
działań było wprowadzenie do Konstytucji RP z 1997 roku przepisu, dającego podstawy
prawne dla powołania Rzecznika. Art. 72 ust. 4 Konstytucji stanowi, iż „Ustawa określa kompetencje i sposób powoływania Rzecznika Praw Dziecka”1. Wprawdzie w zakresie ochrony praw dziecka funkcjonowały już dotychczas organy powołane do działań, włącznie z sądem opiekuńczym, ale Konstytucja stawia krok dalej, powołując nową w naszym ustroju instytucję Rzecznika Praw Dziecka. Z uwagi na specyfikę i charakter tych spraw nie powierzono ich, działającemu już od 1987 r., Rzecznikowi Praw Obywatelskich, ale zdecydowano się powołać odrębny, wyspecjalizowany w zakresie ochrony i pomocy dziecku urząd Rzecznika Praw Dziecka. Polska odegrała bardzo istotną rolę w tworzeniu systemu prawnego ochrony praw dziecka w skali międzynarodowej, wniosła wielki wkład w opracowanie i uchwalenie odpowiedniej konwencji, uczyniła także znaczący gest w stosunkach wewnętrznych powołując wspomnianą już instytucję. Jest to gest wieńczący konstytucyjne regulacje w zakresie prawnego uregulowania sytuacji prawnej dziecka i systemu ochrony jego praw.2 Tym samym zapisano Rzecznika Praw Dziecka jako kolejny konstytucyjny organ kontroli państwa. Zgodnie z Ustawą o Rzeczniku Praw Dziecka, która została przyjęta przez Sejm RP 6 stycznia 2000 roku Rzecznik stoi na straży praw dziecka, określonych w Konstytucji RP, Konwencji o Prawach Dziecka i innych przepisach prawa, z poszanowaniem odpowiedzialności, praw i obowiązków rodziców.
W preambule do Konwencji o prawach dziecka napisano: „uznając, że dziecko dla pełnego harmonijnego rozwoju swojej osobowości powinno wychowywać się w środowisku rodzinnym, w atmosferze szczęścia, miłości i zrozumienia”3
Mówiąc o prawach dziecka należy mieć na względzie kilka podstawowych
zasad:
1. Prawa dziecka są pojęciem z kategorii praw człowieka i wynikają z godności i
niepowtarzalności dziecka jako jednostki ludzkiej.
2. Praw dziecka nie należy utożsamiać z jego podstawowymi potrzebami. Nie ma prawa do wychowania w szczęśliwej rodzinie, czy prawa do miłości, aczkolwiek to niezwykle ważne potrzeby każdego człowieka, a dzieci niewątpliwie szczególnie ważne.
3. O prawach dziecka, podobnie, jak o prawach człowieka, mówi się w relacji władza – jednostka.
4. Rodzice są opiekunami prawnymi dziecka i reprezentują je przed organami państwa, również w przypadkach naruszenia ich praw. W sytuacji, gdy rodzice nie mogą sprawować opieki wobec dziecka, państwo ma obowiązek objęcia opieką publiczną
5. Prawa dziecka nie wynikają z jakichś koncepcji czy teorii wychowania, pojęcia „prawa dziecka” nie należy utożsamiać z antypedagogiką, „partnerskim” czy „bezstresowym” wychowaniem.
6. Jeżeli dziecko/człowiek ma określone prawo to znaczy, że muszą istnieć procedury egzekwowania praw. Posiadanie praw oznacza możliwości roszczenia, zgodnie z obowiązującymi przepisami, w przeciwnym razie prawo staje się pustą deklaracją.
Dzieci podlegają władzy rodzicielskiej i to przede wszystkim rodzice decydują o ich wychowaniu czy światopoglądzie. „(...)Wykonując swoje funkcje w dziedzinie wychowania i nauczania państwo uznaje prawo rodziców do zapewnienia wychowania i nauczania zgodnie z ich własnymi przekonaniami religijnymi i filozoficznymi.” 4
RZECZNIK PRAW DZIECKA
Rzecznik Praw Dziecka jest powoływany na 5 –letnią kadencję przez Sejm za zgodą Senatu. Wniosek o jego powołanie mogą przedstawić:
Marszałek Sejmu
Marszałek Senatu
co najmniej 35 posłów
co najmniej 15 senatorów
W myśl art. 1. Ust 4 Ustawy o z dnia 6 stycznia 2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka Rzecznikiem może być ten, kto:
jest obywatelem polskim,
posiada pełną zdolność do czynności prawnych i korzysta z pełni praw publicznych,
nie był skazany prawomocnym wyrokiem za przestępstwo umyślne,
ukończył studia wyższe i uzyskał tytuł magistra lub tytuł równorzędny,
ma co najmniej pięcioletnie doświadczenie w pracy z dziećmi lub na ich rzecz,
jest nieskazitelnego charakteru i wyróżnia się wysokim autorytetem ze względu na walory moralne i wrażliwość społeczną.5
Rzecznik Praw Dziecka może być odwołany przez Sejm przed końcem kadencji, jeśli zrzekł się wykonywania swoich obowiązków, stał się trwale niezdolny do ich pełnienia na skutek choroby lub utraty sił, a także jeżeli sprzeniewierzył się złożonemu ślubowaniu.
KOMPETENCJE RZECZNIKA PRAW DZIECKA
Ustanowienie Rzecznika Praw Dziecka wraz z przysługującymi mu kompetencjami
w sposób istotny wzbogaciło wcześniejsze instrumentarium ochrony praw najmłodszych
obywateli. Jak wynika z powołanych przepisów, uprawnienia Rzecznika Praw Dziecka w zakresie podejmowania działań na rzecz ochrony dzieci są zakreślone bardzo szeroko. Ich realizacja powinna polegać na każdorazowym podjęciu sprawy, gdy tylko uzyska on informację z jakiegokolwiek źródła o naruszaniu praw dziecka. Dotyczy to w szczególności aktów przemocy domowej, molestowania seksualnego, a także działań podejmowanych wobec dziecka, które co prawda nie mają jeszcze charakteru działań kryminalnych, ale naruszają godność dziecka, przede wszystkim w postaci stosowania kar cielesnych, w tym klapsów.
Działania Rzecznika określa art. 10 ust. 1 ustawy: "Rzecznik może:
zwrócić się do organów władzy publicznej, organizacji lub instytucji o złożenie wyjaśnień i udzielenie niezbędnych informacji, a także o udostępnienie akt i dokumentów, w tym zawierających dane osobowe,
zwrócić się do właściwych organów, w tym Rzecznika Praw Obywatelskich, organizacji lub instytucji o podjęcie na rzecz dziecka działań z zakresu ich kompetencji.
Przyjęta 25 października 2008 roku nowelizacja Ustawy o Rzeczniku Praw Dziecka wzmocniła jego kompetencje, wyposażając go m.in. w uprawnienia do:
wszczęcia postępowania w sprawach cywilnych i administracyjnych oraz brania
w nich udziału na prawach, przysługujących prokuratorowi;
wystąpienia do właściwych organów o wszczęcie postępowania przygotowawczego oraz z wnioskiem o ukaranie w sprawach o wykroczenia;
zaskarżenia decyzji administracyjnej;
zbadania każdej sprawy na miejscu, nawet bez uprzedzenia;
żądania od organów władzy publicznej, organizacji lub instytucji złożenia wyjaśnień lub udzielenia informacji, a także udostępnienia akt i dokumentów.6
Kolejnym istotnym krokiem w zakresie kształtowania kompetencji Rzecznika Praw
Dziecka było uchwalenie 10 września 2010 roku ustawy o zmianie ustawy o Rzeczniku Praw
Dziecka oraz niektórych innych ustaw. Przedmiotowa nowelizacja wzmocniła kompetencje
poprzez przyznanie Rzecznikowi uprawnień procesowych dających możliwości do:
zgłaszania udziału w postępowaniach przed Trybunałem Konstytucyjnym wszczętych na podstawie wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich lub w sprawach skargi konstytucyjnej, dotyczących praw dziecka oraz brania udziału w tych postępowaniach;
występowania do Sądu Najwyższego z wnioskami w sprawie rozstrzygnięcia rozbieżności wykładni prawa w zakresie przepisów prawnych dotyczących praw dziecka;
wnoszenia kasacji albo skargi kasacyjnej od prawomocnego orzeczenia;
WSPÓŁPRACA
Rzecznik Praw Dziecka nie wykonuje wszystkich obowiązków sam, ma do pomocy wiele jednostek organizacyjnych m.in.:
Zespół Dziecięcego Telefonu Zaufania i Przyjęć Interesantów - do jego zadań należy udzielanie informacji i wsparcia oraz prowadzenie doraźnych interwencji w przypadkach naruszenia praw dziecka, zgłaszanych do Rzecznika
Zespół Spraw Międzynarodowych i Konstytucyjnych, do zadań którego należy
monitorowanie stanu przestrzegania praw dziecka
Gabinet Rzecznika Praw Dziecka, w jego skład wchodzą Dyrektor Gabinetu
Rzecznika, Dział Komunikacji Społecznej, Audytor Wewnętrzny oraz Asystent
i Sekretarz Rzecznika
Zespół Spraw Rodzinnych i Nieletnich - należy do niego monitorowanie przestrzegania praw dziecka oraz podejmowanie interwencji w sprawach, związanych z wykonywaniem i przestrzeganiem prawa do wychowania w rodzinie, pobytem w rodzinie zastępczej lub całodobowej placówce opiekuńczo - wychowawczej oraz ochroną dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem
Dla funkcjonowania Rzecznika Praw Dziecka jest także zinstytucjonalizowanie jego współpracy z Rzecznikiem Praw Obywatelskich. W 2001 roku na spotkaniu oby rzeczników ustalono jej zasady. Najważniejsze z nich to:
comiesięczne spotkania oby rzeczników dla omówienia aktualnych problemów związanych z przestrzeganiem praw dziecka i omówienia kierunków wspólnych działań
przedstawienie prowadzonych przez każdego z rzeczników spraw, jeżeli mają istotne znaczenie z punktu widzenia ich współpracy
możliwość dokonywania wspólnych wystąpień
możliwość dokonywania wspólnych wizytacji
Istnieje ogromna przepaść między tym w jaki sposób dzieci powinny być traktowane, a rzeczywistością. Świat ciągle nie zdaje sobie sprawy z tego, jak wiele dzieci pozbawionych jest praw. Wiele dzieci na całym świecie żyje w ubóstwie, nie mając dostępu do nauki oraz opieki medycznej, są zmuszane do pracy i nie znają swoich podstawowych praw. Ta nieznajomość prowadzi do tego, że są wykorzystywane, a dziecko powinno wychowywać się w rodzinie, która pokaże mu wartości oraz będzie dążyła do tego, żeby te podstawowe prawa nie były łamane. Na szczęście od bardzo długiego czasu na ich rzecz działa Rzecznik Praw, który ciągle kontroluje sytuację, jaka ma miejsce na terenie Unii Europejskiej jak i w poszczególnych krajach. Warto więc szczególną uwagę zwrócić na ten jeden z organów państwowych, który wspiera tych najmłodszych.
Bibliografia:
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej; art. 72
Ustawa z 6 stycznia 2001 r. o Rzeczniku Praw Dziecka
Banaszak Bogusław: Prawo konstytucyjne; //C.H Beck 2008 str. 712-14
Czerwińska Hanna : Prawo dziecka do godnego życia //Remedium. - 2003, nr 2, s. 1-3
Garlicki Leszek: Polskie Prawo Konstytucyjne // Liber 2009, str. 79 – 113
Wiesław Skrzydło: Komentarz do art. 72 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej
Ewa Bieńkowska, Lidia Mazowiecka: Rzecznik Praw Dziecka, [w:] Prawa ofiar przestępstw
Ustawa z dnia 24 października 2008 roku o zmianie ustawy o Rzeczniku Praw Dziecka oraz ustawy o wynagrodzeniu osób zajmujących kierownicze stanowiska państwowe, Dz. U. Nr 214, poz. 1345.
Konwencja o prawach dziecka
Jaros Paweł: Rzecznik Praw Dziecka : rys historyczny, ustanowienie, porównania międzynarodowe, instytucja, funkcjonowanie
Konstytucja RP; art. 72↩
Wiesław Skrzydło: Komentarz do art.72 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej↩
Konwencja o Prawach Dziecka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Stanów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r.↩
Konwencja Europejska art. 2 protokół dodatkowy↩
Ustawa o Rzeczniku Praw Dziecka z 6 stycznia 2000 r.↩
Ustawa z dnia 24 października 2008 roku o zmianie ustawy o Rzeczniku Praw Dziecka oraz ustawy
o wynagrodzeniu osób zajmujących kierownicze stanowiska państwowe, Dz. U. Nr 214, poz. 1345.↩