Systemy i warunki funkcjonowania ferm drobiu
Cechy systemów utrzymania drobiu
Ekstensywne warunki chowu
Nieograniczony wybieg
Mała liczebność stada
Zwierzęta nie wyspecjalizowane, kury ogólnoużytkowe
Mniejsze wymagania do pomieszczeń (schronienie – budynki adoptowane i wyposażenie.
Zalety:
Wykorzystanie pasz gospodarskich, odpadów oraz wybiegów (40 -60 % dziennej dawki)
Produkcja na samo zaopatrzenie
Mniejsze ryzyko szerzenia się chorób
Chów w warunkach dobrostanu
Wady:
Niska produkcyjność
Sezonowość produkcji
Rozproszenie dostawców i trudności w organizacji zbytu
System półintensywny
ograniczone wybiegi
większa liczebność stada
zwierzęta mniej wyspecjalizowane (kury ogólnoużytkowe lub bezrasowe)
większe wymagania do pomieszczeń (główne miejsce przebywania, wyposażenie)
stosowanie mieszanek paszowych, jako podstawowej dawki dziennej
użycie wyspecjalizowanych ptaków w danym kierunku (mięsne, nieśne)
Zalety:
mniejsza sezonowość
większa towarowość
Wady:
strata gruntów i wpływ na środowisko
potrzeba budynków
System intensywny
Podłogowy (ściółka, grunt, siatka)
Bateryjny
Warunki chowu:
Wzrost produkcyjności poprzez:
- podniesienie wydajności jednostki
- zwiększenie liczebności stad (np. powyżej 5000 niosek 10000 brojlerów)
b) chów bezwybiegowy to zbyt duże nakłady i strata gruntów
c) budynki specjalistyczne często bezokienne z możliwością sterowani mikroklimatem
d) użycie wysokowydajnych ptaków ( wyspecjalizowanych w zależności od kierunku produkcji)
e) stosowanie mieszanek pełnoporcjowych
f) stosowanie mechanizacji podstawowych prac
g) doskonały program profilaktyki
Zalety:
Możliwość mechanizacji
Możliwość kontroli stada zarodowego
Duża towarowość
Wady:
Kapitałochłonność
Kontrowersyjny
Ścisły reżim i profilaktyka
Koncentracja
Systemy alternatywne
System zapewniający wysoką produkcyjność zachowujący ich dobrostan np. system baterii klatek.
Cechy rynku i potencjalne bariery.
Wysoki profesjonalizm, i stopień specjalizacji materiału zwierzęcego – optymalne warunki utrzymania.
Duża kapitałochłonność (koncentracja, struktura produkcji wobec niskiej opłacalności), wymagania zwierząt.
Wysokie koszty ewentualnego kredytu
Pogarszające się warunki rynku zbóż, ceny, spadek produkcji
Trudne do prognozowania popytu warunki , zwiększone ryzyko inwestowania
Brak integracji podmiotów biorących udział w produkcji drobiarskiej
Wysokie ceny pasz dodatków, nieuregulowany rynek zbóż
Zbyt mały popyt na jaja i mięso drobiowe ( przykład chorego manipulowania konsumentów w rodzaju rozpowszechniania informacji na temat rzekomego związku spożywania jaj i zatrucia pałeczkami salmonelli i innymi chorobami
Znikomy zakres subsydiowania produkcji przez państwo i niekorzystne dla konkurencyjności produktów krajowych w porównaniu z importem z innych krajów gdzie takie subsydiowanie jest stosowane.
Ograniczona obecnie możliwość eksportu
Elastyczność organizacyjna i hodowlana pozwalająca na zmianę kierunku i skali produkcji
Układ rozrodczy
Część lewa się rozwija, a prawa zanika. U dobrych niosek liczba dojrzałych pęcherzyków jest większa. Pęcherzyk dojrzewa sukcesywnie. W jajniku wyróżniamy dwie warstwy: jajo twórczą, ( można zobaczyć kolejno dojrzewające pęcherzyki) Powierzchnia pęcherzyka jest cała dobrze ukrwiona z wyjątkiem części centralnej ( najczęściej w miejscu pęknięcia osłonki).
Wyowulowane jajo dostaje się do jajowodu, który składa się z 5 odcinków:
Lejek jajowodu
Część białko twórcza
Cieśń jajowodu
Macica
Pochwa
Lejek służy do wychwytywania kul żółtkowych. Część białko twórcza odpowiedzialna jest za wytworzenie białka. Na początku białko jest gęste, potem ulega rozrzedzeniu. Skrętki białkowe w białku. Na końcu ukształtowane biało trafia do cieśni. Utworzone zostają kolejne warstwy. Cieśń różni się kosmkami i światłem. Macica (gruczoł skorupowy) – formowanie skorupy, może być skorupa barwiona. Na gruczole macicy i pochwy znajdują się gruczoły pigmentowe charakterystyczne dla danego gatunku i rasy.
Pochwa, delikatna, delikatna mięśniowa , elastyczna, spełnia istotną rolę w tworzeniu jak i wydalaniu jaja. Pochwa uchodzi do kloaki. Ma zdolność do wynicowania się. Chroni to przed zanieczyszczeniem kałem. W pochwie następuje pokrycie śluzem jaja, śluz szybko wysycha po zniesieniu jaja.
Od owulacji do zniesienia jaja – czas średnio trwa 26 godzin.
Godzina 600 900 1200 1500 przerwa 1 lub 2 dni
Jajo I II II IV
U kaczek ostatnie jajo w cyklu to godzina 600 - 700. U kur można mówić o wpływie zewnętrznym na zniesienia jaja.
Struktura skorupy:
Warstwa brodawkowa (centrum)
Warstwa gąbczasta (palisadowa)
Między tymi warstwami znajdują się pory, które umożliwiają wymianę powietrza między zarodkiem a środowiskiem.
Kutikula – ochrona przed drobnoustrojami. Z chwilą rozpoczęcia inkubacji kutikula ulega destrukcji i oddychanie jest ułatwione.
Cechy słabo odziedziczalne:
Żywotność
Śmiertelność
Zaburzenia rozrodu
Choroby dróg oddechowych
Wysoka odziedziczalność (0,3 – 0,5)
Ciężar jaja
Masa jaja
Barwa skorupy
Struktura skorupy
Wpływ cech na nieśność
Wiek dojrzałości płciowej
Intensywność nieśności
Przerwa zimowa ponad 7 dni
Kwoczenie
Mała wytrwałość w nieśności (okres pierzenia hamuje nieśność)
Cechy wpływające na jakość jaja
Ciężar ciała
Długość produkcji
Wielkość ciała
Szerokość piersi, kąt
Wpływy hormonalne
1. Przedni płat przysadki
FSH
- wywołuje wzrost pęcherzyków
- wywołuje wzrost kanalików nasiennych jąder
LH
- stymuluje wzrost tkanki gonad wydzielającej hormony (androgeny)
- wywołuje owulacje, czyli pęknięcie pęcherzyka
- powstrzymuje FSH
Prolaktyna
- wywołuje kwoczenie kur
- wywołuje wydzielanie mleczka wola
- wywołuje instynkt wodzenia piskląt
2. Tylny płat przysadki
Oksytocyna
- macica stymuluje wzrost mięśni w trakcie znoszenia jaja
Wazotocyna
- rozpoczyna znoszenie jaj i skurcze jajowodu
3. Jajnik
Estrogen
- wzrost dodatkowych organów płciowych i wpływ na drugorzędne cechy płciowe
Progesteron
- inicjuje uwalnianie LH poprzez mechanizm nerwowy z przedniego płata przysadki
Relaksyna
- rozluźnia kości miednicy (znoszenie jaj)
4. Jądra
Androgen (gł. Testosteron)
- stymuluje popęd płciowy
- wzrost dodatkowych organów płciowych oraz drugorzędnych cech płciowych (kolor grzebienia, typ upierzenia)
5. Przytarczyce
Hormon przytarczycowy
- tworzenie skorupy jaja
Wpływ środowiska na nieśność
W zależności od systemu utrzymania różne będzie środowisko i jego wpływ na nieśność.
Główne typy baterii do chowu drobiu
Płaskie (8 – 10 m2)
Kaskadowe z pełnym przesunięciem klatek (10 – 12 szt./m2)
Kaskadowe z częściowym przesunięciem klatek (16szt./m2)
Wielopiętrowe (16 – 22 szt./m2)
Wpływ otoczenia na nieśność:
Zbyt niska temperatura, wysoka temperatura max do 20°C (16 - 20°C)
Odpowiednia wilgotność 65% - 75%
Budynek powinien być wzdłuż osi wiatru, chroni przed oziębieniem
Zbyt wysokie stężenie gazów (amoniaku, dwutlenku węgla, azot)
Wentylacja
Oświetlenie (wpływ fizjologiczny światła, stymulowanie procesów reprodukcyjnych, niezbędne światło do regulacji nieśności, niezbędne do celów reprodukcyjnych w zastosowanym systemie świetlnym, nie należy robić ciągłych zmian. 1-2 tydzień, 23 – 24 godziny światła. Po 4 tygodniach, 12 godzin światła. Zwiększanie dnia świetlnego po osiągnięciu dojrzałości płciowej.
Natężenie światła w pierwszych dniach 3W/m2, po 3 tygodniach 2W/m2, po 4 tygodniach 1W/m2
Żywienie
- zagęszczenie do 5-6 ptaków na m2w bateriach inaczej
- ilość niosek przepadających na gniazdo
- stosunek poligamiczny w produkcji towarowej samice są nie potrzebne.
Tworzenie i doskonalenie genetyczne rodów nieśnych i mięsnych
W produkcji towarowej biorą udział mieszańce.
Cele krzyżowania:
Uzyskanie i wykorzystanie heterozji
Wykorzystanie zdolności kombinacyjnej rodów (eliminacja niekorzystnych współzależności cech użytkowych)
Wykorzystanie i adaptacja specjalistycznych genów w populacji np. karłowatość, autosexing
Linia, jeden gatunek, jedna rasa selekcjonowana w określony sposób na wybraną cechę, w określonym kierunku. Grupa zwierząt selekcjonowana po kilku pokoleniach powinna być doskonała na selekcjonowaną cechę. W selekcji grupa zwierząt uzyskuje małą zmienność, a dużą homozygotyczność.
Ród męski, rasa ojcowska. W obrębie rodów męskich i żeńskich tworzone są linie.
Żeby hodowla była skuteczne to w każdym rodzie powinno być 40 -60 linii.
Kilkanaście linii selekcjonowanych w tym samym kierunku pozwala wybrać następna. Linię mateczną na daną cechę, dajemy do porównania ile genów, najlepszy układ dający najlepszy efekt heterozji.
Krzyżowanie międzyliniowe, między linią mateczną i linią ojcowską selekcjonowaną na daną cechę.
Metody selekcji u drobiu:
Powtarzalna selekcja na efekt heterozji w obrębie linii selekcjonowanej, na tle testowej wybieramy linię na następny efekt heterozji. Metoda RS, stosowana u ptaków mięsnych.
Metoda powtarzalna, obustronna selekcja: ród męski, żeński traktowany jest tak samo RSS-
Przemienna powtarzalna selekcja na efekt heterozji, różni się tym że selekcjonuje się obydwie linię w obydwu dokonuje się na efekt heterozji w obrębie potomstwa.
Ocena wartości hodowlanej i metody selekcji
Metody selekcji:
Następcza, kolejno doskonali się poszczególne cechy, u drobiu niepraktyczna ze względu na dużą ilość cech
Niezależna, selekcjonuje się na kilka cech, ustala się poziom, wszystkie powyżej tego poziomu wchodzą do stada selekcyjnego.
Wskaźnikowa, najczęściej stosowana, wyznacza się indeks selekcyjny (suma wartości cech). Zaletą tej metody jest nie brakowanie osobników których tylko jedna cecha jest gorsza.
Wartość hodowlana, uwarunkowanie genetyczne cechy wpływające na potomstwo.
Kontrola użytkowości ma na celu:
Przeprowadzenie selekcji
Ocenić skuteczność selekcji
Budowa układu rozrodczego samca
Jądra leżą po stronie grzbietowej , wzdłuż odcinka lędźwiowego kręgosłupa, obok przedniego płata nerek. Składają się z: parzystych jąder, najądrza, nasieniowodu, narządu kopulacyjnego – prącia. W zależności od gatunku jest mniej lub bardziej rozwinięty. U koguta nie ma prącia.
Jądra, położone w grzbietowej części jamy brzusznej pod kręgami lędźwiowymi, w pobliżu nerek, po obu stronach aorty, od żyły czczej tylnej. Mają kształt fasolowaty, owalny, barwy jasnej. Wielkość zależy od rasy, wieku, stanu fizjologicznego. W okresie godowym jądra powiększają się kilkakrotnie w stosunku do stanu spoczynku. U koguta masa jąder wynosi 40g, u kaczora 100g, a u indyków 36g, u gąsiora 9g. Jądra oprócz plemników wytwarzają hormony: androsteron i testosteron (wytwarzanie drugorzędowych cech płciowych). Jądra zbudowane są z kanalików plemnikotwórczych, gdzie wytwarzane są plemniki i kanalików odprowadzających. Kanaliki te łączą się na przyśrodkowych krawędziach jąder w małe otwory od których odchodzą nasieniowody.
Najądrza, słabo rozwinięte, niewielkie.
Nasieniowody, biegną po grzbietowej stronie brzucha w kierunku ogonowym, są dobrze rozwinięte, długie, cienkie, kręte. Ich zakończenie jest w kloace. W końcowym odcinku rozszerzają się tworząc wyrostki brodawkowe, które wchodzą do klaki obok ujścia moczowodu. W tych naczyniach jest płyn limfatyczny, miesza się z plemnikami i jest wydalany w fazie ejakulacji wzdłuż rynienki podłużnej prącia.
Narząd kopulacyjny, umiejscowiony jest w tylnej części kloaki, u kogutów i indorów jest szczątkowy w postaci dwóch brodawek wzdłuż których środkiem przebiega rynienka nasienna. W czasie wzwodu wypełnia się limfą i nabrzmiewa, to umożliwia zetknięciu się kloaki samca i częściowo wynicowanego jajowodu samicy. U gąsiora i kaczora dobrze rozwinięte prącie ukryte w ścianie kloaki, w którym wyróżnia się część wewnętrzną zwaną podstawową i część zewnętrzną zwaną trzonem. W podstawie prącia znajduje się podłużna bruzda, którą podczas ejakulacji spływa nasienie. Trzon prącia ma kształt ślepo zakończonej skręconej rurki, w której znajdują się ciała jamiste napełniające się limfą w czasie pobudzenia płciowego. Powoduje to nabrzmienie i erekcję. Wzdłuż trzonu prącia biegnie spiralnie rowek który jest przedłużeniem bruzdy podstawy prącia. Podczas ejakulacji krawędzie rowka stykają się tworząc rynienkę nasienną, którą spływa nasienie do jajowodu samicy.
Sposoby krycia:
- krycie z ręki ( 1 kura, 1 kogut – kontrolujemy)
Krycie haremowe, wykorzystuje się stosunek poligamii
Spermatogeneza, proces powstawania i dojrzewania plemników, gamet męskich, przebiega w jądrach. Składa się z 3 faz: spermatogeneza, mejoza, spermiogeneza.
Nasienie ptaków składa się z plemników i plazmy. Plazma jest płynną częścią nasienia wytwarzaną przez nabłonki dróg wyprowadzających.
Budowa plemnika: główka (jądro, akrosom), witka (szyjka, wstawka, część główna, część końcowa)
Główka ma kształt przecinka, powoduje to, że nie ma wyraźnego odgraniczenia od wstawki. Przednia część główki plemnika stanowi akrosom, w którym znajdują się enzymy hydrolityczne ułatwiające plemnikom przedostanie się przez błonę wite linową do żółtka i przez błonę komórki jajowej podczas procesu zapłodnienia. Główną część główki stanowi jądro z haploidalną liczbą chromosomów. Witka plemnika jest organem ruchu, kilkakrotnie dłuższa od głowy, z którą jest połączona odcinkiem zwanym szyjką. Za nią znajduje się . Mitochondria dostarczają plemnikowi energii niezbędnej do ruchu. Plemnik porusza się główką do przodu ruchem falistym. Jakość i ilość nasienia zależy od: gatunku, wieku, stanu zdrowotnego, cech osobniczych, umiejętności pobierania tego nasienia
Dojrzałość płciową samice uzyskują w różnym wieku:
Koguty 4 -5 miesięcy
Indyki 6 -7 miesięcy
Kaczory 6 – 7 miesięcy
Gąsiory 7 – 8 miesięcy
Ocenę nasienia przeprowadza się 3krotnie: na początku przed inseminacją, podczas inseminacji, po inseminacji
Nasienie dobrej jakości powinno mieć konsystencję gęstej śmietany o jednakowym perłowym kolorze.
Ocena nasienia: makroskopowa (na podstawie wyglądu i konsystencji), mikroskopowa.
Koncentracja plemników w 1 mm3 możemy obliczyć pod mikroskopem za pomocą stolika lub spektrohronometru lub fluory metru. Ruchliwość plemników bada się po pobraniu nasienia, stwierdza się korelacje pomiędzy ruchliwością plemników i zapłodnieniem jaj.
Inseminacja u drobiu nie jest zalecana wykonywana ale u dwóch gatunków jest konieczna (indyki, kury w klatkach).
Inseminacja
- indywidualna, kura unasienniana przy nasieniu znanego samca najczęściej nasieniem koguta inseminuje się jedną kurę, kura jest inseminowana przez kilka dni.
- przeznaczenie różnego nasienia na różne kury, nasienie może być mieszane, zapłodnienie może być lepsze.
Kojarzenia naturalne
- stosunek poligamiczny
Stada zestawia się zestawia się w tym samym wieku, ale stosuje się też udział kur starszych (jednorocznych 10-15%
U gęsi stosunek 1 – 4, u kaczek 1 – 8, u indyków 1 – 8. W większych grupach np. 100 kogutów 1000 kur, są lepsze wyniki krycia. Umożliwienie kontroli potomstwa: znakowanie ptaków, analiza lęgów, dobór do krzyżowania znanych osobników
- krycie z ręki, 1 samiec 1 samica, zabieg stosowany częściej u gęsi, gęsi mają zdolność do moogami, obydwa ptaki powinny być do siebie przyczajone. Trzeba wykonywać często 2 razy w tygodniu. Krycie naturalne jest mniej skuteczne jeżeli, jajo jest w jajowodzie, koguty nie chcą kryć.
Specyfika drobiu:
Długa żywotność plemników w jajowodzie kury 7 -14 dni, elementy monogami, u drobiu nie występuje ruja, to czy dojdzie do zapłodnienia zależy od obecności samca, w przypadku gęsi tylko okres reprodukcyjny trwa kilka miesięcy od grudnia do czerwca . Jakość piskląt może być różna w zależności od tego w jakim miesiącu te pisklęta były wylęgane, jakość piskląt może być związana z wiekiem stada, nie można grupować lęgów po kurach w różnym wieku, trzeba dostosować wiek stada do inkubatorów i inkubatory do wieku stada.
Odchów kurcząt w kierunku nieśnym i mięsnym
- Temperatura odpowiednia do wieku, w pierwszych tygodniach 35 – 36°C, z każdym tygodniem temperatura zmniejszana jest o 1 – 2 °C aż do osiągnięcia 20°C.
Program świetlny ma za zadanie nie dopuścić do zbyt wczesnej dojrzałości płciowej szczególnie u kurcząt mięsnych reguluje rozwój.
Żywienie dostosowane do celu jaki chcemy uzyskać. Celem programu żywieniowego jest aby nie dopuścić do zbyt wczesnej dojrzałości płciowej.
W żywieniu kurcząt mięsnych stosuje się ograniczanie w pobieraniu paszy aby zapobiec zbyt wczesnej dojrzałości płciowej.
- nie dostają tylko składników pokarmowych ile są w stanie przetrawić ale uzyskują odpowiedni rozwój w odpowiednim czasie
- nie powinny mieć skłonności do otłuszczania
Obsada mniejsza w przypadku ptaków mięsnych od 20 szt. W początku 1m2 do 8 w końcowym odchowie. Kury muszą być przyzwyczajone do znoszenia jaj w gniazdach na grzędach.
Ściółka powinna być odpowiedniej jakości żeby nie było pleśni, grzybów.
Przycinanie dzioba ½ i 1/3 górnej połowy dzioba, w celu załagodzenia zachowań wykonuje się w 6 -16 dniu, nie później niż 2 – 3 tygodnie przed rozpoczęciem nieśności.
Budynki najczęściej, najczęściej bezokienne
Obsada kur nieśnych 25 szt./1m2, zmniejszana do 9szt./m2
Ekonomiczne aspekty funkcjonowania ferm drobiarskich.
Analiza SWOT
Do silnych stron branży drobiarskich w Polsce należą:
- znaczny potencjał produkcyjny
- brak ograniczeń rozwoju ze względu na środowisko/ brak nadmiernej koncentracji stad
- Wysokie kwalifikacje producentów żywca drobiowego ich doświadczenie
- chłonny krajowy rynek zbytu
- Rozwinięta konkurencja
- zakończenie procesu prywatyzacji
- relatywnie wysoki standard technologiczny i sanitarny firm – liderów branży
- szeroki asortyment i wysoka jakość oferty towarowej, w tym również przetworów z drobiu
- rosnący stale eksport mięsa i przetworów z drobiu
- wysokie kwalifikacja pracowników oraz nadzór w ubojniach i przetwórniach
- szybki rozwój ferm i liderów branży
- koncentracja ubojów i przetwórstwa
- powstanie i rozwój grup kapitałowych i rozszerzenie więzi organizacyjnych pomiędzy przedsiębiorcami
- postępujące uprzemysłowienie ubojów i przetwórstwa
- nowe kanały zbytu wymagające zmiany w produkcji
- brak interwencji na rynku drobiarstwa
Do słabych stron polskiego drobiarstwa należy zaliczyć
- rozdrobnienie produkcji żywca drobiowego
- niejednolitość jakościowa surowca z punktu widzenia potrzeb zakładów przetwórczych
- brak zintegrowania pionowego branży
- niedostateczny jeszcze zasięg informacji rynkowej
- trudne warunki inwestowania
- drogie kredyty, wysokie koszty modernizacji
- mała stabilność rynku drobiarskiego, jego uzależnienie od konkurencji na rynku wieprzowiny
- zbyt mała koncentracja ubojów i przetwórstwa w relacji do rynków Europy Zachodniej
- niska przeciętna rentowność produkcji i przetwórstwa
- mała zdolność generowania własnego kapitału
- niedostatek nowoczesnego marketingu i zarządzania
- mała skuteczność egzekwowania przepisów i brak tradycji poszanowania wzajemnych zobowiązań
- niedorozwój otoczenia instytucjalnego przetwórstwa drobiu i jaj
Szanse dla całego rozwoju polskiego drobiarstwa stwarzają:
- relatywnie wysokie, mimo zwolnienia tempa wzrostu gospodarczego
- wysoka elastyczność odchodowa popytu na mięso drobiowe
- korzyści komparatywne ujawniające się w produkcji zwłaszcza dużego drobiu
- regulację ustawy weterynaryjnej organizujące nie liczną konkurencję na rynku drobiarskim
- wzrost spożycia drobiu, wynikający ze zmiany struktury konsumpcji mięsa i jego przetworów
- obniżenie kosztów produkcji dzięki nowym bardziej wydajnym typom drobiu i lepszej technologii i organizacji produkcji
- nasilenie działań marketingowych
- przyszła integracja z UE stwarzająca szansę swobodnego, obrotu towarami o wysokiej jakości
- duży potencjalny rynek zbytu na wschodzie dla produktów prostych i relatywnie tanich.
Zagrożenia dla rozwoju drobiarstwa:
- elementy praktyki rządu, które skutkują wysokimi cenami zbóż i pasz
- okresowe wahania koniunktury na rynku drobiarskim
- stopniowa redukcja korzyści komparatywnych związanych z niska opłata pracy wynikającą zarówno ze wzrostu płac jak i bardzo wysokich nakładów na płacę.
- brak stabilności wschodnich wyników zbytu na danym znaczeniu
- brak praktyk państwa zmierzający do ograniczenia ryzyka jakie niesie eksport produktów drobiarskich na wschód
- naciski środowiska drobiarskiego na wprost protekcjonalizmu
- integracja z UE stwarzają zagrożenia okresowo niższymi cenami żywca rzeźnego i mięsa kurcząt w UE niż w Polsce
- zmiany w handlu detaliczny, wytwarzające zmiany w systemie sprzedaży szczególnie przez przetwórstwo drobiu
- wysoce przewyższające znacznie stopę inflacji , koszty kredytu
- niedostateczna skuteczność eliminowania z rynku firm nieefektywnych, a utrzymujących się na nim w wyniku nieuczciwej konkurencji
- elastyczność organizacyjna i hodowlana pozwalająca na względnie łatwą zmianę kierunku i skali produkcji