Rozdział V. Rodzina

1. Prawo małżeńskie

1. Uwagi wstępne.

2. Zaręczyny (sponsolia) – były zapowiedzią i wzajemnym przyrzeczeniem zawarcia małżeństwa w przyszłości. W prawie archaicznym były one zawierane w formie uroczystego kontraktu słownego przez ojców osób zaręczających się. Sponsalia polegały na przyrzeczeniu oddania przyszłej żony pod władzę przyszłego męża. W przypadku niedotrzymania tego można było domagać się kary pieniężnej. W okresie prawa poklasycznego wprowadzono tzw. zadatek zaręczynowy – w przypadku bezpodstawnego zerwania zaręczyn narzeczony tracił zadatek, jeśli zaręczyny zerwała narzeczona musiała zwrócić podwójną wartość.

3. Iustum matrimonium

1. Definicja małżeństwa – Modestyn – małżeństwo to związek między mężczyzna i kobietą stanowiący wspólnotę całego życia według prawa boskiego i ludzkiego. Małżeństwo zwane iustum matrimonium. Dzieci z niego zrodzone wchodziły pod Patria potestas co powodowało, że ojciec nabywał nad nimi prawo życia i śmierci ale też uprawniało je do dziedziczenia po ojcu.

2. Zawarcie małżeństwa – jest to czynność prywatna i nieformalna. Dla istnienia małżeństwa decydujące znaczenie ma trwała, zgodna wola mężczyzny i kobiety pozostawania w związku małżeńskim. Wyrażenie zgody a nie faktyczne pożycie było uważane za chwilę powstania małżeństwa. Zgoda ta musiała trwać przez cały czas istnienia małżeństwa.

3. Wymogi iustum matrimonium – małżeństwo było uważane za iustum matrimonium, czyli za związek ważny wg rzymskiego ius civile gdy spełniało określone wymogi. Rzymskiemu prawu klasycznemu obce było pojęcie przeszkód małżeńskich. Najważniejszym elementem była możność wzięcia żony zgodnie z prawem, czyli możność zawarcia małżeństwa uznawanego w prawie rzymskim. Dodatkowo konieczna była dojrzałość fizyczna (14 chłopcy, 12 dziewczyny) i wola pozostawania w związku małżeńskim. Dopiero pod wpływem chrześcijaństwa zaczęto formułować zakazy, np. zakaz między chrześcijanami a Żydami.

4. Rozwiązanie małżeństwa - prawo rzymskie nie regulowało jego rozwiązania gdyż uważało, że małżeństwo trwa tak długo jak długo istnieje wola pozostania w nim. Przestaje istnieć, gdy zabraknie tej woli. Jednak od dawna potępiano bezpodstawne rozwody, chrześcijaństwo wprowadziło kary za rozwody. Małżeństwo przestawało istnieć gdy małżonkowie doszli do zgodnego porozumienia co do jego rozwiązania, bądź gdy jedno z małżonków wyraziło wolę zerwania związku. Małżeństwo rozwiązywało się również przez śmierć jednego z małżonków.

1. Conventio in manum – wejście żony pod manus męża albo jego ojca, jeżeli mąż był osobą Alieni Iuris. Sposoby wejścia żony pod władzę męża:

• Confarreatio – w obecności kapłanów i 10 świadków, ofiarowanie Jowiszowi chleba orkiszowego;

• Coemptio – dokonywana za pomocą emancypacji, w obecności 5 świadków i libripensa symboliczna zapłata męża za władzę małżeńską;

• Usus – wchodzenie pod władzę męża na skutek rocznego nieprzerywanego przebywania w jego domu;

1. Stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami:

1. Stosunki osobiste – między małżonkami istniał zawsze obowiązek wzajemnego szacunku, co do strony prawnej wyrażało się w niemożności wnoszenia względem siebie, nawet po ustaniu małżeństwa, skarg infamujących. Żona uzyskiwała miano mater familias , dzieliła status społeczny swojego męża. Powinna mieszkać z nim, wychować dzieci zgodnie z jego wskazówkami i dochować wierności. Uprawnienia męża w stosunku do żony zależały czy była pod jego maus, czy nie. W małżeństwie połączonym Conventio in manum mąż sprawował nad żoną sądownictwo przy pomocy tzw. sądu domowego, czyli najbliższych krewnych z rodziny żony i jego.

2. Stosunki majątkowe – podległość władzy męża lub jej brak zmieniała pozycję żony w prawie majątkowym. W małżeństwach Conventio in manum była w swojej rodzinie agnacyjnej, nie nabywała żadnych uprawnień majątkowych od męża rodziny. Dziedziczyła po swoim ojcu, mąż nie miał do tego żadnych praw – całkowita rozdzielność majątkowa. Żona traciła podmiotowość prawną, kiedy będąc osobą sui Iuris wchodziła pod władzę męża. W momencie, gdy żona wchodziła na skutek Conventio in manum do rodziny agnacyjnej męża, traciła prawa rodziny swojego ojca a zyskiwała prawa swojego męża, w tym prawo do dziedziczenia – całkowita wspólność majątkowa małżonków, choć właścicielem majątku był tylko mąż.

3. Posag – mąż był zobowiązany ponosić koszty utrzymania żony i całego domu. uznano za słuszne, pomóc w tym mężowi ustanawiając na jego rzecz przysporzenie majątkowe – posag (dos). Posag mógł ustanowić bądź ojciec (lub dziadek) żony bądź sama żona lub inna osoba. Posag ustanawiano bądź w formie dotis datio (przeniesienie własności rzeczy posagowych), bądź dotąd dictio (jednostronne przyrzeczenie posagu), bądź dotis promissio (przyrzeczenie posagu w formie stypulacji). Ustanowienie posagu było moralnym obowiązkiem ojca kobiety. Mąż stawał się właścicielem rzeczy posagowych i mógł nimi swobodnie dysponować. Ograniczono jedynie alienację gruntów posagowych. Problem zwrotu posagu pojawił się wraz z upowszechnieniem się rozwodów – zwrot posagu był tylko moralnym obowiązkiem męża i nie można go było prawnie egzekwować.

4. Donatio ante nuptias – cechą małżeńskiego prawa majątkowego był zakaz darowizn między małżonkami. Dlatego też w okresie poklasycznym wytworzył się zwyczaj czynienia darowizn przed zawarciem małżeństwa (Donatio ante nuptias). Darowizna ta faktycznie zostawała u męża.

1. Ustawodawstwo małżeńskie Augusta :

• Lex iulia de adulteriis coercendis – przestępstwo adulterium - stosunek z zamężną kobietą, z wdową lub panną. Oba uznane za przestępstwa prawa publicznego. Uznawano tylko małżeństwa stanowiące iustum matrimonium.

• Lex iulia de maritandis ordinibus – mężczyźni 25-60 lat, kobiety 20-50 lat obowiązek pozostawania w związku małżeńskim.

• Lex papia poppea – obowiązek posiadania dzieci; osoby mające większą ilośc dzieci były uprzywilejowane w uzyskiwaniu godności państwowych; (mając 3 dzieci kobieta wychodziła spod opieki i uzyskiwała zdolność prawną).

1. Konkubinat – faktyczne trwałe pożycie mężczyzny z kobietą, którzy nie mieli względem siebie conubium, lub między którymi nie istniała affectio maritalis. Konkubinat stanowił związek faktyczny. Znaczenia prawnego nabrał za czasów Augusta, na skutek uchwalenia tzw. ustaw małżeńskich. Konkubinat była czasami wygodny ze względu na możność uchylenia się od konsekwencji prawnych związanych z zawarciem małżeństwa. Po pierwsze, dzieci z konkubinatu nie wchodziły pod władzę ojca, w związku z czym ojciec nie miał w stosunku do nich żadnych uprawnień, ani żadnych obowiązków (np. w spadku). Istniała możność wzajemnego obdarowywania się przez partnerów a także zerwania związku w każdym momencie bez żadnych ujemnych skutków prawnych (np. zwrotu posagu). Początkowo konkubinat nie był związkiem monogamicznym.

1. Patria potestas

1. Wejście pod Patria potestas

1. Uwagi wstępne – patria potestas sprawował ojciec na dziecmi. Władza ta dotyczyła tylko potomstwa, które znalazło się w rodzinie zgodnie z określonymi wymogami prawa rzymskiego.

2. Urodzenie w iustum matrimonium – ojciec nabywał Patria potestas nad dziećmi zrodzonymi tylko z iustum matrimonium oraz nad swymi wnukami. Dla ustalenia, czy dziecko urodziło się z iustum matrimonium stosowano dwa domniemania. Pierwsze określało minimalny i i maksymalny czas trwania ciąży( 182-300dni). Drugie zakładało, że ojcem dziecka jest mąż matki (o ile nie udowodniono, że w chili poczęcia ojciec był nieobecny).

3. Przysposobienie: adoptio i adrogatio –

• Adoptio - adoptować można było tylko osobę Alieni Iuris. Czynność ta była bardzo skomplikowana. Szczególnie uciążliwe było adoptowanie syna, gdyż zgodnie z przepisami ustawy XII tablic wychodził on spod Patria potestas ojca dopiero po trzykrotnym sprzedaniu. Dlatego syna należało trzykrotnie sprzedać a potem przeprowadzić pozorny proces windykacyjny.

• Adrogatio – przysposobianą osobą był dojrzały mężczyzna sui Iuris. Osoba ta traciła podmiotowość prawną a jej majątek przechodził na przysposabiającego. Dlatego też adrogatio odbywała się przy udziale zgromadzenia ludowego.

• Justynian zreformował adoptio:

- adoptio plena – adoptującym był krewny wstępny adoptowanego. Adoptowany wchodził pod władzę ojcowską adoptującego zrywając wszelkie więzi prawne z dotychczasową rodziną.

- adoptio minus plena – miała miejsce gdy adoptującym była osoba obca. Pozostawał nadal pod władzą ojca w dotychczasowej rodzinie. Otrzymywał on jednak prawo do beztestamentowego dziedziczenia po adoptującym.

1. Legitimatio – ostatni sposób wejścia pod Patria potestas, wykształcony w okresie dominatu – legitymacja dzieci zrodzonych w konkubinacie; w dwóch formach: poprzez zawarcie późniejszego małżeństwa między konkubentami lub – poprzez reskrypt cesarski wydany na wniosek naturalnego ojca. Legitymowane dziecko wchodziło pod Patria potestas uzyskując pozycję dziecka zrodzonego z iustum matrimonium.

1. Uprawnienia i obowiązki wynikające z Patria potestas – przysługiwała tylko obywatelom rzymskim. Granice jej określano poprzez sformułowanie ius vitae ac necis (prawo życia i śmierci) – w najstarszym prawie akcentowane były uprawnienia jakie miał ojciec w stosunku do dzieci. Przysługujące ojcu prawo zabicia dzieci było ograniczone – ojciec musiał wychowywać wszystkich synów i pierworodną córkę. Zakaz zabijania dzieci do lat 3 (obowiązek zabicia noworodka kalekiego, potworka). W okresie republiki ojciec miał obowiązek ukarać zgodnie z interesem państwa dziecko – przestępcę. Formalne zniesienie nastąpiło dopiero w Kodeksie teodozjańskim. Zgodnie z tą Konstytucją zabicie dziecka przez ojca stanowiło kwalifikowaną postać zabójstwa i było karane specjalną karą śmierci (zaszycie zabójcy w skórzanym worze z wężem, małpą, psem, kogutem i wrzucenie do rzeki). Dalsze uprawnienia ojca to możność porzucania i sprzedawania dziecka, co było praktykowane wśród rodzin ubogich. Wprowadzono więc przepis, że ojciec sprzedając syna trzykrotnie tracił Patria potestas. Obowiązkiem ojca było zapewnienie im utrzymania, odpowiednie wychowanie, pietas – oparte na miłości między ojcem a dziećmi poczucie obowiązku, wzajemnego, dobrowolnego służenia sobie, odpowiednie wykształcenie. Dzieci wchodzące pod Patria potestas dziedziczyły po swoim ojcu.

2. Wyjście spod Patria potestas – patria potestas trwała do śmierci ojca niezależnie od wieku dzieci. Wyjątkowo wychodzili spod niej synowie gdy byli wybierani na najwyższe rzędy kapłańskie, córki gdy stawały się westalkami. Ojciec tracił potestas gdy utracił obywatelstwo rzymskie czy też został skazany na roboty w kopalni. Ojciec mógł też uwolnić swe dzieci spod Patria potestas w sposób sztuczny, dokonując emancipatio ( sprzedając syna 3 razy zaufanej osobie). Córki czy wnuki wystarczyło sprzedać jeden raz.

3. Sytuacja prawna osób będących pod Patria potestas – podobna do sytuacji niewolnika; nie mogły mieć majątku. Ojciec mógł oddać synowi majątek w faktyczny zarząd (peculium), który mógł w każdej chwili mu odebrać. Nabytki syna należały do ojca który nie odpowiadał za długi kontraktowe syna. W przypadku popełnienia deliktu, ojciec był pociągany do odpowiedzialności przy pomocy skargi noksalnej. Zaczęto wprowadzać wyjątki w zakresie uznawania podmiotowości prawnej osób Alinie Iuris. Początkowo dotyczyło synów pełniących służbę wojskową, następnie za pełnienie różnych godności państwowych. Miał podmiotowość prawną.

1. Tutela i kuratela

1. Powołanie tutora – w przypadku, gdy osoba sui Iuris nie była w stanie kierować swymi czynami i potrzebowała pomocy kogoś doświadczonego (tutora, kuratora). Opiece podlegali niedojrzali (oraz w pewnym okresie historycznym dojrzałe kobiety). Powołanie opiekuna mogło nastąpić w testamencie, w ściśle określonej formie. Jeśli ojciec nie wyznaczył dla niedojrzałych dzieci tutora, opiekę z mocy ustawy XII tablic sprawowali najbliżsi krewni agnacyjni a w ich braku gentyle. Gdy wszystkie brak, to wyznaczał kuratora pretor. Tutorzy powinni sprawować pieczę nad osobą podopiecznego (pupila) i jego majątkiem.

2. Tutela impuberum – tutor impuberis zarządzał majątkiem pupila i uczył go, jak należy prowadzić sprawy majątkowe. W przypadku czynności rozporządzających i zobowiązujących które powodowały uszczuplenie majątku, tutor powinien udzielić przyzwolenia na zawarcie czynności przez pupila. Opieka gasła po dojściu pupila do dojrzałości a tutor powinien się z nim rozliczyć ze swojej działalności finansowej. Opieka gasła też w chwili śmierci któregoś z nich. W przypadku niewłaściwej opieki tutorzy byli pociągani do odpowiedzialności w procesie o charakterze prawnym. Również pupil po dojściu do dojrzałości mógł wnieść taką skargę.

3. Tutela mulierum – tutela nad kobietami; niezbędna w okresie XII tablic, gdzie kobiety wyłączone były z udziału w procesie legisakcyjnym i w czynnościach formalnych. Dojrzała kobieta zarządzała swym majątkiem sama, jedynie do ważniejszych czynności prawnych, jak wyzwolenie niewolnika, testament, potrzebny był współudział opiekuna. Pojawiały się zniesienia tuteli nad kobietami, np. kobieta, która urodziła 3 dzieci, pozbywała się go. Z czasem zaczęli w ogóle zanikać.

4. Kuratela – dbał o czyjś majątek; wyznaczano w pewnych typowych przypadkach jak np. dla chorego umysłowo, marnotrawcy, osoby dojrzałej poniżej 25 roku. W późniejszym prawie kuratora powoływano gdy chodziło o nagłe, niespodziewane zaopiekowanie się masą majątkową lub zadbanie o masę spadkową czy majątek upadłego dłużnika, czy też w celu pomocy w dokonaniu jakiejś czynności. Dla chorego umysłowo czy marnotrawcy – od ustawy XII tablic – kuratorem z mocy prawa stawał się najbliższy krewny agnacyjny. Dbał o powierzony mu majątek, w razie konieczności sam podejmował niezbędne czynności. Między kuratorem a osoba chorą umysłowo zawiązywał się stosunek „jakby kontraktowy” co pociagało kuratora do odpowiedzialności.

1. Zdolność do czynności prawnych – zdolność do samodzielnego składania i przyjmowania oświadczeń woli wywołujących skutki prawne. ograniczenie zdolności prawnych ze względu na wiek, stan umysłowy, płeć, marnotrawstwo. Ze względu na wiek, trzy grupy: dzieci poniżej 7 roku życia pozbawione zdolności so czynności prawnej; powyżej 7 i chłopcy do 14, dziewczyny do 12 jako osoby niedojrzałe. Niedojrzali nie mogli zawierać małżeństwa ani sporządzać testamentu; mężczyźni powyżej 14 roku mieli pełną zdolność do czynności prawnych. Zdolność do czynności prawnych kobiet wyglądała różnie w zależności od okresu historycznego. Osoby chore nie mogły dokonywać żadnych czynności prawnych dlatego były pozbawione tej zdolności. Osoba, która trwoniła odziedziczony majątek, co mogło grozić jej bankructwem, mogła być uznana przez cenzora za marnotrawcę, przez co pretor mógł początkowo odebrać mu zarząd majątkiem. Później została ograniczona mu zdolność do czynności prawnych. Wpływ na zdolność prawną miała cześć obywatelska, utrata jej – infamia. Osoba zniesławiona, dotknięta infamią, nie mogła być świadkiem przy czynnościach uroczystych, nie mogła występować w imieniu innych ani ustanawiać zastępców.