Jan Kochanowski urodził się w 1530 roku w Sycynie niedaleko Radomia; zmarł nagle w Lublinie w 1584 roku, pochowany został w Zwoleniu, gdzie znajduje się nagrobek z jednym z dwóch zachowanych wizerunków poety. Wychował się w rodzinie ziemiańskiej. Od 1544 studiował w Akademii Krakowskiej, później w Królewcu i Padwie. Wiele podróżował po Europie, gdzie nawiązał kontakty z przedstawicielami europejskiej literatury i humanistyki.
Po powrocie służył na dworach możnowładców małopolskich. Od około 1563 był dworzaninem i sekretarzem Zygmunta Augusta. Po śmierci króla osiadł na stałe w rodzinnym Czarnolesie, biorąc okazjonalnie udział w życiu publicznym. Spokojne życie ziemianina przerwała śmierć ukochanej córeczki Urszulki, której poświęcił "Treny", a następnie drugiej córki Hanny. Osobiste tragedie przyczyniły się do pogorszenia jego stanu zdrowia. W czasie studiów we Włoszech pisał głównie okolicznościowe wiersze łacińskie, które znalazły się w zbiorze Elegiarum libri IV(1584). W okresie dworskim początkowo górowały utwory epickie, jak Zuzanna (ok. 1562), Szachy (ok. 1564-1566), O śmierci Jana Tarnowskiego (1561), Zgoda (1564) i Satyr albo dziki mąż (ok. 1564).
Następnie powstały Pieśni, a także Fraszki (1584), tragedia nawiązująca do antyku –Odprawa posłów greckich (wystawiona 1578 w obecności Stefana Batorego), wierszowana parafraza Psałterza Dawidowego (1579). Ponadto Mistrz z Czarnolasu stworzył manifest poetycki Muza (powstał ok. 1567), Proporzec albo Hołd Pruski(1569) i liczne utwory okolicznościowe.
Dzięki niezwykłemu talentowi Kochanowski zyskał sobie miano twórcy polskiej poezji oraz najwybitniejszego poety Polski Królewskiej.
Jan Kochanowski urodził się w 1530 roku w Sycynie niedaleko Radomia. Pochodził ze średnio zamożnej rodziny szlacheckiej, miał sześciu braci i pięć sióstr. Matka poety - Anna de domo Białaczowska herbu Odrowąż – była podobno bardzo ciekawą indywidualnością, dość, że Łukasz Górnicki w swoim Dworzaninie przytacza anegdotkę z Panią Kochanowską opowiadającą niezbyt przyzwoity dowcip w roli głównej. Ojciec Jana – Piotr Kochanowski herbu Korwin – był sędzią sandomierskim, rozsądnie kierował swoimi dobrami, wciąż je powiększając. Jan nie był jedyną utalentowaną osobą w domu, jego dwaj bracia również zapisali się na kartach historii literatury: Mikołaj jako autor Rotuł oraz Andrzej jako tłumacz Eneidy.
Studia, podróże
W 1544, czyli w wieku 14 lat, Jan został zapisany do Akademii w Krakowie. Nie wiadomo jak długo tam studiował. W 1547 zmarł jego ojciec, ale to zdarzenie chyba nie przerwało jego edukacji. W 1551 roku poeta rozpoczyna długoletnią wędrówkę po Europie. Na przełomie 1551 i 1552 Kochanowski po raz pierwszy przebywa w Królewcu. Natomiast na lata 1552-55 przypada pierwszy pobyt w Padwie przyszłego autora Trenów. Między 1555 a 1556 ponownie znajduje się w Królewcu, zapisuje się na uniwersytet. Tutaj uzyskuje stypendium od Księcia Albrechta na wyjazd do Włoch, dzięki czemu już w 1556 ponownie odwiedza Padwę. Pobyt przerywa wiadomość o śmierci matki. Poeta wraca do kraju w 1557, by w następnym roku po raz trzeci wyjechać do Padwy, a stamtąd drogą morską udać się do Francji, gdzie widział Ronsarda. Szczególnie istotne w rozwoju Kochanowskiego okazały się kolejne lata spędzone na Uniwersytecie w Padwie, który był ówcześnie jednym z najważniejszych ośrodków życia umysłowego w Europie. Jak podaje Jerzy Ziomek:
| Tu toczył się spór o prawa języka narodowego w literaturze, tu wykładał wybitny grecysta Francesco Robortello, któremu Kochanowski zawdzięczał znajomości literatury greckiej. W Padwie zaprzyjaźnił się poeta z Andrzejem Patrycym Niteckim (...), uczonym filologiem, wydawcą pism Cycerona (...), z Andrzejem Dudyczem, późniejszym biskupem pięciu kościołów (...), ze Stanisławem Fogelwederem. |
|---|
Istotne okazało się również zetknięcie z twórczością francuskiej Plejady, postulującej zgodnie z założeniami renesansu tworzenie literatury w języku narodowym.
| Chodziło (...) o odtworzenie w języku francuskim całego bogactwa form artystycznych zawartych w literaturze antycznej – gatunków, stylów, tematów, sposobów obrazowania i komponowania wypowiedzi. Już w średniowieczu i wczesnym renesansie istniała we Francji bogata literatura narodowa, teraz trwa walka o nadanie jej charakteru uczonego. (Janina Abramowska, s. 27) |
|---|
Dwór
W roku 1559 poeta ostatecznie powraca do Polski. Kochanowski porozumiewa się z rodzeństwem co do podziału majątku, a następnie w lipcu rozpoczyna kolejny – piętnastoletni – okres swojego życia, zwany okresem dworskim. Początkowo służył na dworach możnowładców małopolskich. Gdzieś w 2. połowie 1563, najdalej na przełomie 1563/64 dzięki nowemu podkanclerzowi, biskupowi Myszowskiemu, Kochanowski dostał się do kancelarii królewskiej, gdzie pełnił funkcję jednego z sekretarzy.
| Lata te stanowią najbardziej wszechstronny okres jego twórczości poetyckiej, związany ściśle z atmosferą ideowo-kulturalną zwłaszcza Wawelu i renesansowego Krakowa, z całym środowiskiem literatów-dworzan i wybitnych humanistów, skupiających się w najważniejszym wówczas ośrodku umysłowym Polski. Okres to także żywych zainteresowań Kochanowskiego sprawami ideowymi czasów (reformacją, ujmowaną teraz w duchu potrydenckim) oraz politycznymi państwa, z zagadnieniem tzw. egzekucji praw, czyli naprawy Rzeczypospolitej, rozważanej tu w myśl programu kół rządowych. (Tadeusz Ulewicz) |
|---|
Kochanowski towarzyszył Zygmuntowi Augustowi w wyprawie na Litwę (tzw. Rodoszkowicka, 1567) oraz później w Lublinie w czasie sejmu unijnego. Potem stosunki z królem się rozluźniły, poeta zaczął bywać w Czarnolesie, gdzie osiadł na stałe po śmierci króla. Tutaj żeni się z Dorotą Podlodowską (1575) i pędzi spokojne życie ziemianina, poświęcając się głównie pracy literackiej i tylko okazjonalnie biorąc udział w życiu publicznym. Wraz z żoną doczekali się licznego potomstwa: dwóch wcześnie obumarłych córek – Urszuli (to je poświęcił poeta słynne Treny) i Hanny, oraz Ewy, Polikseny, Halszki, Krystyny; jako ostatni urodził się jedyny syn poety (niestety Kochanowski nie doczekał jego narodzin), noszący jego imię. Osobiste tragedie doprowadziły poetę do nagłego zgonu, który nastąpił 22 sierpnia 1584 w Lublinie.
Odczytanie przez ucznia utworu Na dom w Czarnolesie i refleksja według następującego planu:
wyjaśnienie wyrazów niezrozumiałych; przypomnienie terminu: archaizm (w razie konieczności skorzystanie ze słownika);
określenie adresata utworu (Bóg), podmiotu i bohatera lirycznego (poeta) oraz wyrazów , które na to wskazują („Panie”; zaimki: „mnie”, „ja” oraz forma czasownika: „niechaj mieszkam”);
ustalenie tematyki ( prośba do Boga o ...);
szukanie odpowiedzi na pytania: które wartości poeta uznaje za najcenniejsze w życiu? O jakich cechach jego osobowości to świadczy?;
sporządzenie notatki w formie mapy mentalnej.
Przykładowa mapa mentalna:
skromność ludzka życzliwość
czyste sumienie
religijność
dom rodzinny
cechy osobowości świat wartości
uczciwość zdrowie
uczciwa praca
brak zazdrości
zadowolenie z tego, co się właściwe obyczaje
osiągnęło swoją pracą nieuciążliwa i spokojna starość
Zapoznanie się z tekstem Na zdrowie i jego odczytanie według planu:
wyjaśnienie wyrazów niezrozumiałych;
określenie adresata (zdrowie) i podmiotu lirycznego (poeta);
określenie wyrazów, które na to wskazują (apostrofa „Szlachetne zdrowie” i zaimek „mój”);
ustalenie tematyki (pochwała zdrowia);
wyszukanie wartości i ich hierarchizacja (najważniejsza wartość na górze piramidy);
sporządzenie notatki w formie piramidy (uczniowie samodzielnie hierarchizują wartości według własnych odczuć, zdrowie ma znajdować się na szczycie).
Przykładowa piramida:
| zdrowie |
|---|
Najcenniejszy skarb człowieka
Uroda
Młodość
Bogactwo
Władza
Zaszczyty
Perły
Drogie kamienie
Wysokie stanowiska
jaką wartość ma dla ciebie dom i zdrowie (odwołanie do sytuacji choroby i własnego samopoczucia w tym czasie)?;
dlaczego zdrowie jest największym skarbem człowieka? Podaj argumenty i porównaj je z argumentami podanymi przez poetę we fraszce Na zdrowie( np. daje radość, pozwala cieszyć się życiem i światem, przedłuża młodość i urodę, dzięki zdrowiu można efektywnie uczyć się i pracować);
-czy to, co stanowi wartość dla poety renesansu, jest podobnie postrzegane przez człowieka współczesnego? Wypowiedz się na ten temat, uwzględniając literaturę, filmy, audycje telewizyjne i radiowe oraz własne spostrzeżenia
Dom i zdrowie zajmują w naszym życiu miejsce naczelne. Znalazło to odbicie w warstwie językowej - w przysłowiach, związkach frazeologicznych i utartych zwrotach.
| DOM | ZDROWIE | |
|---|---|---|
| Przysłowia |
|
|
| Związki frazeologiczne |
|
|
Życzenia, toasty, pozdrowienia |
|
|