I. Rzeczy

§ 87. Pojęcie rzeczy

• res- pojęcie wieloznaczne w prawie rzymskim, ale najczęściej

• przedmioty materialne, które mogły być zawładnięte i zużytkowane przez człowieka (tj. te które można dotykać, podpadające pod zmysły- res corporales).

• przedmioty niematerialne- prawa majątkowe (rzeczy istniejące tylko w pojęciu ludzkim- res incorporales).

§ 88. Rzeczy wyjęte z obiegu

• res in commercio (rzeczy będące w obiegu, w składzie majątku poszczególnych osób) --- res extra commercio (rzeczy wyłączone z obrotu prawnego, poza majątkiem poszczególnych osób)

• rzeczy mogły być wyjęte na podstawie prawa ludzkiego (res humani iuris) lub boskiego (res divini iuris)

• res extra commercium humani iuris:

• res omnium communes- wspólne wszystkich ludzi, nie były ani prywatne ani państwowe (wg Marcianusa to powietrze, woda płynąca, morza i jego brzegi)

• res publice- publiczne, niemogące znajdować się w niczyim majątku- drogi publiczne, porty, stadiony, pomniki, mosty, ulice itd.

• res extra commercium divini iuris:

• res sacrae- poświęcone bóstwom niebiańskim (świątynie, ołtarze).¹ W okresie chrześcijańskim traktowane jako rzeczy Kościoła.

• res religiosae- poświęcone bóstwom związanym z kultem zmarłych- grobowce (sepulcra) oraz urny z prochami

• res sanctae- oddane pod opiekę bogów, bez aktu poświecenia znajdowały się pod ochroną sakralną- mury, bramy miasta, znaki graniczne pomiędzy gruntami

§ 89. Podział rzeczy będących w obrocie

1. Res mancipi – res nec mancipi

• Res mancipi- grunty położone w Italii, najstarsze służebności gruntowe wiejskie, niewolnicy, zwierzęta pociągowe i juczne

• Res nec mancipi- inne grunty i zwierzęta, pieniądze

• niepewne jest kryterium tego podziału: podstawowe środki produkcji w okresie pierwotnym lub rzeczy najbardziej wartościowe

• wg Gajusa kryterium jest sposób nabycia: przy res mancipi trzeba było dokonać formalnych aktów prawnych prawa cywilnego (mancipatio) lub in iure cessio, natomiast przy res nec mancipi wymagano tylko traditio.

• z obrotu res mancipi wyłączeni byli cudzoziemcy i kobiety (bez zgody opiekuna).

• faktycznie podział wyszedł z użycia w okresie poklasycznym, teoretycznie w prawie justyniańskim

2. Res mobiles – res immobiles

• nieruchomość- grunt i wszystko co jest z nią trwale połączone (drzewa, domy, minerały)

• wyróżniano różne kategorie gruntów:

• praedia rustica- pod uprawę

• praedia urbana- pod zabudowę

• praedia suburbana- grunty miejskie przeznaczone pod uprawę (ogrody)

• praedia provincialia- prowincjonalne

3. Rzeczy pojedyncze- rzeczy złożone – rzeczy zbiorowe

• rzeczy pojedyncze- stanowiące pewną całość, nie można w nich było wyróżnić części (kamień, niewolnik, zwierze, obraz, waza). Stosunki prawne obejmujące jako całość.

• rzeczy złożone- rzeczy składające się z kilku rzeczy pojedynczych, trwale połączonych w jedną całość, w taki sposób, że powstaje nowa rzecz (dom, statek). Stosunki prawne rzeczy składowych ulegały zawieszeniu

• rzecz zbiorowa- zbiór kilku rzeczy pojedynczych lub złożonych oznaczonych wspólną nazwą, które jako całość, służyły temu samemu celowi gospodarczemu (biblioteka, sklep, muzeum). Każda z części składowych miała swój byt samodzielny, a rzecz zbiorowa pozostawała tą samą mimo zmiany poszczególnych sztuk. Przedmiotem stosunku prawnego mogły być:

• poszczególne rzeczy wchodzące w skład całości (sprzedaż książki)

• rzecz zbiorowa jako całość (sprzedaż biblioteki)

4. Rzeczy oznaczone co do gatunku (genus) i co do cech indywidualnych (species). Rzeczy zmienne (res fungibiles) i niezmienne (res infungibiles)

• zmienne- rzeczy oznaczane w obrocie gospodarczym za pomocą cech gatunkowych (mąka, pieniądze, zboże), czyli te, które można odważyć, odliczyć

• niezmienne- rzeczy indywidualnie oznaczone za pomocą cech indywidualnych, specyficznych dla tych rzeczy (koń rasy arabskiej)

• podział zależny w zasadzie od kontrahentów

5. Rzeczy zużywalne – rzeczy niezużywalne

• zużywalne- normalne użycie, zgodne z ich przeznaczeniem prowadziło do zużycia (wino, zboże, opał, pieniądze)

• niezużywalne- służące do powtarzalnego używania (koń, niewolnik, grunt)

6. Rzeczy podzielone – rzeczy niepodzielone

• niepodzielone- rzeczy nie mogące być podzielone bez zniszczenia (bez naruszenia wartości i właściwości; obraz)

• podzielne- można było (wino, mąka)

7. Przynależność (pertinentia)

• fizyczne i prawne odrębne rzeczy uboczne, niebędące częścią składową rzeczy głównej, które miały trwale służyć do jej lepszego gospodarczego użytku (żagle do statku, okiennice do domu)

8. Pożytki (fructus)

• pożytki naturalne (naturales, np. owoce)- płody, stanowiące zwyczajny, periodyczny przychód gospodarczy z pewnej rzeczy, jakie wydaje ona bez zmian lub zniszczenia swej istoty. Stawały się odrębnymi rzeczami dopiero z chwilą odłączenia od rzeczy macierzystej

• pożytki cywilne (civiles, np. czynsz z dzierżawy gruntu)- dochody o pewnej wartości pieniężnej

§ 90. Rodzaje władztwa nad rzeczami

• rzeczy w znaczeniu prawnym- przedmioty, które człowiek mógł opanować lub zużytkować. Mogło mieć dwojaki charakter:

• faktyczny- posiadanie

• prawny- wyrażane w prawach rzeczowych- własności i prawach na rzeczy cudzej

II. Posiadanie (possesio)

§ 91. Pojęcie, geneza i rodzaje posiadania

1. Pojęcie

• faktyczne władztwo osoby nad rzeczą

Ulpian: Paulus:

Własność nie ma nic wspólnego z posiadaniem. Posiadanie jest bowiem rzeczą faktów, a nie prawa.

• klasyczna jurysprudencja rzymska wyróżniała dwa elementy posiadania:

• corpus- fizyczny stosunek osoby do rzeczy, możność fizycznego władania rzeczą (zewnętrzny element posiadania)

• animus- zamiar zatrzymania rzeczy jako swojej (wewnętrzny element posiadania)

2. Geneza i skutki

• posiadanie kształtowało się na podstawie dwu instytucji: faktycznego władztwa (usus) i possesio gruntów rolnych

• w okresie pierwotnym formą własności gruntów byłą kolektywna własność rodu, którym przydzielono także grunty publiczne. Były one własnością państwa, a rody otrzymywały ich władztwo faktyczne

• posiadanie mogło prowadzić do zasiedzenia- nabycia własności

3. Rodzaje

1. possesio civilis – possessio naturalis

• possesio civilis- posiadanie obejmujące władztwo fizyczne (corpus) oraz wolę zachowania rzeczy dla siebie

• possesio naturalis- posiadanie obejmujące władztwo fizyczne, bez woli zachowania rzeczy dla siebie, podczas wykonywania władztwa w cudzym imieniu (detentio- dzierżawienie)

• posiadanie naturalne nie wywoływało żadnych skutków prawnych

1. possesio ad interdicta

• posiadanie obejmujące corpus i animus, chroniono za pomocą środków posesoryjnych, tj. interdyktów pretorskich (stąd nazwa)

• taką ochronę przyznawano każdemu posiadaczowi (nawet złodziejowi), ale nie dzierżycielom, choć niektórym pretor udzielał takiej ochorny:

• wierzyciel zastawny

• prekarzysta (ten, któremu oddano rzecz na odwołalny użytek)

• depozytariusz sekwestrowy (depozyt na czas sporu z polecenia sądu lub z ugody stron)

• emfiteuta (któremu oddano rzecz w dzierżawę wieczystą)

• superficjariusz (ten, kto korzystał z postawionego przez siebie budynku na cudzym gruncie)

1. possesio iusta oraz possesio iniusta

• possesio iusta- posiadanie rzeczy odpowiadające pewnemu prawu (np. z tytułu prawa własności, zastawu)

• possesio iniusta- posiadanie niesłuszne, bezprawne (wadliwe- possesio vitiosa) . Następowało gdy zostało nabyte:

• vi (siłą)

• clam (potajemnie)

• precario (w sposób prekaryjny)- przez zatrzymanie posiadania rzeczy otrzymaj do używania z równoczesnym zastrzeżeniem zwrotu na każde żądanie

• jeśli posiadacz był przekonany, że ma prawo posiadania, wówczas to posiadanie było określane jako posaeasio bonae fidei (w dobrzej wierze), zaś gdy wiedział że nie ma takiego prawa (złodziej)- possessio malae fidei (w złej wierze)

• posiadanie w dobrzej wierze stanowiło podstawę do zasiedzenia

§ 92. Nabycie i utrata posiadania

1. Nabycie posiadania corpore et animo

• następowało poprzez nabycie fizyczne władztwa nad rzeczą z zamiarem przywłaszczenia

Paulus:

[…] posiadanie nabywamy przez fizyczne władanie i wolę władania, a nie przez samą wolę lub przez samo władanie

a) nabycie corpus

• przy nabyciu posiadania rzeczy nieruchomej wymagano zawładnięcia przedmiotem, fizycznego zetknięcia się z nią; przy rzeczy nieruchomej- wkroczenia na grunt i przyswojenia go w znaczeniu gospodarczym (np. ogrodzenia) lub wymagano by rzecz znalazła się w zasięgu władztwa nabywcy (wręczenie kluczy)

b) nabycie animus

• przy nabyciu pierwotnym wystarczył fakt zawładnięcia rzeczą poprzez użycie siły

• przy nabyciu pochodnym- kwestię, czy nabywca ma wolę posiadania rozpatrywano wg. causa possessionis (tj. czynności prawnej na podstawie której zostało nabyte posiadanie). Np. jeśli umowa kupna-sprzedaży to nabywający ma wolę, ale jeśli depozyt to nie ma

2. Nabycie wyjątkowe – solo animo

• możliwość wyjątkowego nabycia posiadania tylko poprzez zmianę czynnika subiektywnego (tj. samej woli), bez wręczenia rzeczy (corpus). Zmianę taką stanowiły:

• Traditio brevi manu- dotychczasowy dzierżyciel rzeczy stawał się posiadaczem na podstawie umowy z jej dotychczasowym posiadaczem, w skutek zmiany podstawy jej posiadania.²

• Contitutum possessorium- dotychczasowy posiadacz wyzbywał się posiadania, ale dzierżył nadal rzecz w imieniu nowego nabywcy.³

3. Utrata posiadania

• następowała z chwilą utracenia choćby jednego z wymaganych elementów- corpus (kradzież, zniszczenie) lub animus oraz w skutek śmierci właściciela lub przeniesienia jej do grupy extra commercium

§ 93. Ochrona posesoryjna

1. Pojęcie

• służy ochronie posiadania, poprzez interdykty pretorskie

• odnosiła się tylko do stanu faktycznego- pretor ustalał jedynie kto był ostatnim niewadliwym posiadaczem i naruszył to posiadanie

• zwycięstwo w postępowaniu interdyktalnym , powodowało lepsze stanowisko w procesie o własność

2. Interdictum uti possidetis

• służy do ochrony posiadania nieruchomości

• pretor nakazywał aby przy posiadaniu utrzymywała się ta strona, która w chwili udzielenia interdyktu byłą posiadaczem nie wadliwym i zakazywał używania siły

Skoro posiadacie te budynki, o które toczy się spór, jeden od drugiego nie przemocą, ani potajemnie, ani w sposób prekaryjny, tak też i nadal posiadajcie; zabraniam stosowania siły.

3. Interdictum utrupi

• służy do ochrony posiadania rzeczy ruchomej (szczególnie niewolników)

• zwyciężała strona, która większą część roku (licząc wstecz od wydania interdyktu) była niewadliwym posiadaczem

4. Interdictum unde vi

• służy do przywrócenia posiadania nieruchomości na rzecz posiadacza niewadliwego, który został wyzuty z posiadania siłą

• celem było odzyskanie gruntu ze wszystkimi owocami

• przedawniał się po roku (od wyzucia)

• odmiana- iterdictum de vi armata- przeciwko osobie, która dokonała wyzucia za pomoc uzbrojonych ludzi (nie podlegał przedawnieniu)

Z czego go w tym roku wyzułeś, lub twoja familia go wyzuła, a czego nie posiadał od ciebie przemocą, potajemnie lub w sposób prekaryjny, masz go przywrócić do tego, co wówczas miał

5. Interdictum de precartio

• udzielany przeciwko prekarzyście, gdy ten nie zwrócił posiadaczowi oddanej mu w odwołalne użytkowanie

• nie był ograniczony terminem

Co w sposób prekaryjny od niego masz, albo podstępnie sprawiłeś, że przestałeś mieć to, o co toczy się spór, to mu zwróć.

6.Interdictum quo vi aut clam

• stosowany przez właściciela wobec tego, kto przemocą lub potajemnie dokonał zmiany na jego gruncie (np. ściął drzewo)

• mógł być stosowany, gdy pewne działania wykonane na własnym gruncie naruszały cudzą służebność (np. zaoranie drogi)

Interdykty dzieliły się zatem na:

• interdicta retinendae possessionis- o charakterze prohibitacyjnym (zabraniam stosowania siły)- 2. i 3.

• interdicta recuperandae possessionis- o charakterze restytutoryjnym (zwróć)- 4, 5

III. Własność

§ 94. Pojęcie i treść własności

• najpierw wykształciła się na ruchomościach

• Ustawa XII tablic wspomina już o własności dla obu kategorii i przewiduje możliwość zasiedzenia

• odróżniano:

• dominium- pełne i bezwzględne władztwo prawne nad rzeczą

• possessio- władztwo faktyczne

• najważniejsze atrybuty przysługujące właścicielowi (opracowany w średniowieczu):

• ius possidendi- prawo posiadania

• ius utendi- prawo użytkowania

• ius abutendi- prawo do zużycia rzeczy

• ius fruendi- prawo do pobierania pożytków

• ius disponendi- prawo rozporządzania

§ 95. Rodzaje i ograniczenia własności. Współwłasność.

1. Własność kwirytarna i bonitarna

• własność kwirytarna- najstarszy rodzaj własności uznanej i chronionej przez ius civile, przysługiwała tylko obywatelom rzymskim, obejmowała zarówno res mancipi jak i res nec mancipi

• własność bonitarna- powstała w celu ułatwienia obrotu rzeczami, nabywca nie uzyskiwał własności kwirytalnej (która wymagałą aktu prawa cywilnego), ale miał rzecz w swoim majątku. Pretor udzialał mu pełnej ochrony w zakresie władania nad rzeczą

• ochrona rzeczy znajdującej się w majątku nabywcy spowodowało uznanie własności zwanej bonitarną (pretorską), a czasem wyparła własność kwirytarną (w razie kolizji tylko właściciel bonitarny doznawał ochrony). Własność kwirytarna zaczęła jawić się tylko jako uprawnienie.

• rzecz znajdująca się w majątku nabywcy stawała się jego własnością dopiero po okresie zasiedzenia, przed tym czasem- podwójna własność (duplex dominium)

2. Własność na gruntach prowincjonalnych (praaedia provincialia)

• własność państwowa przydzielana prywatnym osobom, nie mającym jednak własności kwirytarnej

• posiadający je byli zobowiązani do płacenia na rzecz fiscusa daniny- stipendium (od gruntów senackich) lub tribulum (od gruntów cesarskich)

• faktycznie jednak mogli tymi gruntami swobodnie rozporządzać, sprzedawać, testować

• grunty położone w Italii (praedia Italica) będące przedmiotem własności kwirytarnej były wolne od danin do końca III w.

3. Ograniczenia prawa własności

1. ogólna charakterystyka

• czasami właściciel musiał zaniechać rozporządzania własnością albo dozwolić osobom trzecim na ingerencję w zakresie swoich uprawnień

• mogły być wprowadzone ze względu na racje sąsiedzkie lub interes publiczny, np. dostęp do dróg, wysokość budynków

• zabraniano alienacji rzeczy spornych, posagowych, kościelnych, osób pod opieką lub kuratelą,

1. ograniczenia prawa własności wynikające z prawa sąsiedzkiego

• Immissiones- w wyniku nadmiernych wpływów lotnych (zapach, dym, ciepło) lub stałych (odpryski kamieni) mógł dochodzić ich zaprzestania lub ograniczenia

• Actio aquae pluviae arcendae- skarga przeciwko spływie wody deszczowej od sąsiada, który to spowodował

• Interdictum de glande legenda- prawo wstępu co 3 dzień na grunt sąsiada celem zebrania owoców, realizowane za pomocą tego interdyktu

• Cautio damni infecti- jeśli pewnemu gruntowi groziła szkoda przez zawalenie się urządzeń sąsiada, właściciel gruntu mógł żądać złożenia zabezpieczenia celem pokrycie przyszłych ewentualnych szkód. W przypadku odmowy pretor mógł na podstawie missio in possessionem przyznać zagrożonemu posiadanie gruntu sąsiada, a następnie własność bonitarną

• Operis novi nuntiatio- sprzeciw co do nowej budowli wznoszonej przez sąsiada, budowa winna być wstrzymana

1. zasada tzw. elastyczności prawa własności

• prawo własności, było nieograniczone, i choć mogło podlegać pewnym ograniczeniom faktycznym uszczuplającym zakres uprawnień właściciela, to tylko do czasu ich ustania

• przykład z nadmuchanym balonikiem i palcem

4. Współwłasność

• każdy ze współwłaścicieli miał określony udział w prawie własności zwany częścią ułamkową (pars pro indiviso)

• każdy z nich mógł swobodnie rozporządzać swoją częścią, całą rzeczą mogli rozporządzać w porozumieniu

• zyski i wydatki ponosili proporcjonalnie do udziału

• zniesienie współwłasności mogło nastąpić w drodze porozumienia lub procesowej

§ 96. Nabycie własności

• według ius civile- mancipatio, in iure cessio, zasiedzenie (usucapio), przysądzenie w procesie działowym (adiudicatio)

• według ius gentium- tradycja (traditio) i zawłaszczenie (occupatio)- sposoby naturalne

• zniesienie własności kwirytarnej w prawie justyniańskich doprowadziło do powstania podziału:

• pierwotne nabycie własności- niezależnie od prawa własności (bez udziału) poprzednika- zawłaszczenie (occupatio), połączenie (accessio), znalezienie (inventio), nabycie własności na pożytkach (specificatio), zasiedzenie (usucapio)

• pochodne nabycie własności- od poprzednika- in iure cessio, tradycja (traditio)

§ 97. Pierwotne sposoby nabycia własności

1. Zasiedzenie

1. pojęcie i rozwój historyczny

Modestyn:

Zasiedzenie jest to nabycie własności skutkiem ciągłego posiadania przez czas określony ustawą.

• Ustawa XII tablic- tylko obywatele, tylko na rzeczach objętych własnością kwirytarną,

• w okresie prawa archaicznego i klasycznego wymagany okres czasu to dla ruchomości 2 lata, a nieruchomości rok

• z zasiedzenia były wykluczone rzeczy skradzione i zabrane przemocą

1. wymogi

• rzecz nadająca się do zasiedzenia (res habilis)- wyłącznie rzeczy znajdujące się w obrocie, czyli nie:

• wyjęte z obiegu (res publice lub res divini iuris)

• należące do fiscusa (res fiscales) oraz do majątku cesarza (res dominciae), w okresie chrześcijańskim cesarstwa- rzeczy kościelne

• skradzione (Ustawa XII tablic i lex Atinia z III w. p.n.e.) i nabyte siłą (lex Iulia et Plautia I w. p.n.e.)

• słuszna podstawa(tytuł) zasiedzenia- ogół prawidłowych przyczyn umożliwiających nabycie własności- tytuł powinien być słuszny (zapłata, kupno, posag, dziedziczenie, zapis) i prawdziwy.

• dobra wiara (bona fides)- przekonanie, że posiadanie rzeczy jest zgodne z prawem, że wydający jest właścicielem rzeczy

Mala fides superveniens non nocet. – Później powstała złą wiara nie szkodzi.

• Posiadanie- nieprzerwane i nabyte w sposób niewadliwy (nie siłą, potajemnie lub w sposób prekaryjny)

• Oznaczony czas (tempus)- początkowo dla ruchomości 2 lata, a nieruchomości rok; w prawie justyniańskim dla ruchomości 3 lata, dla nieruchomości 10 lat (mieszkańcy tej samej prowincji) lun 20 lat (mieszkańcy różnych prowincji)

1. longissimi temporis praescriptio

• wprowadzone w 528 r. przez Justyniana zasiedzenie nadzwyczajne

• wydłużono terminy- 30 lub 40 lat jeśli rzecz należała do cesarza, fiscusa, Kościoła lub fundacji

• usunięto wymóg słusznego tytułu

1. funkcje

• funkcje dowodowe; gdy nie można było udowodnić prawa nabycia, wystarczyło udowodnić kwalifikowane posiadanie w określonym czasie

• usuwanie rozbieżności pomiędzy własnością a posiadaniem, głównie wskutek:

• nabycia res mancipi drogą tradycji; wobec niezachowania formy nabycia przepisanej prawem, nabywca uzyskiwał tylko posiadanie; własność mógł zdobyć poprzez zasiedzenie, które usuwało formalne braki nabycia własności

• nabycia od niewłaściciela- nie następowało przeniesienie własności, własność mógł zdobyć poprzez zasiedzenie, które usuwało materialne braki nabycia własności

2. Zawłaszczenie

• objęcie w posiadanie rzeczy niczyjej (res nullius) z zamiarem zatrzymania jej dla siebie

Res nullius cedit primo occupanti. – Rzecz niczyja przypada temu, kto pierwszy ją zawłaszczy.

• do rzeczy niczyich zaliczane były:

• rzeczy, które można było zawłaszczyć w powietrzu, na ziemi i morzu (ptaki, ryby, dzikie zwierzęta)

• wyrzucone na brzeg (muszle, kamienie)

• wyspa powstała na morzu

• rzeczy świadomie porzucone przez właściciela z zamiarem pozbycia się własności, ale nie z konieczności lub w wyniku zguby

• rzeczy należące do nieprzyjaciela i od chwili wybuchy wojny będące na terytorium rzymskim

3. Akcesja

1. pojęcie i formy

• nabycie własności na rzeczy ubocznej wskutek trwałego połączenia tej rzecz z rzeczą główną w ten sposób, że rzecz uboczna stawała się częścią składową rzeczy głównej

Accessio cedit principali. – Przyrost przypada właścicielowi rzeczy głównej.

1. połączenie nieruchomości- wskutek działania sił przyrody

• alluvio (przymulisko)- powolny przyrost gruntu przez przymulenie przez rzekę

• avulsio (oderwisko)- oderwany przez nurt rzeki kawałek gruntu zrośnięty z gruntem w innym miejscu

• alveus derelictus (opuszczone koryto rzeki)- rzeka zmieniała swój bieg, własność nabywali po połowie właściciela gruntów nadbrzeżnych

• insula in flumine Nata (wyspa powstałą na rzece)- jeśli powstałą w środku to własność przypadała obu właścicielom, jeśli przy którymś brzegu- jednemu

1. połączenie ruchomości z nieruchomościami- wskutek połączenia z gruntem

Superficies solo cedit. – To co znajduje się na powierzchni, przypada gruntowi.

• inaedificatio (zbudowanie)- ktoś zbudował budynek z własnych materiałów na cudzym gruncie; jego właścicielem stawał się właściciel gruntu

• plantatio (zasadzenie)- j.w. tylko, że do roślin

1. połączenie ruchomości

• kwestia, którą z połączonych rzeczy ruchomych uznać za główną, a co za tym idzie, kto nabywa własność na rzeczy powstałej wskutek połączenia, była rozstrzygana kazuistycznie

• ferruminatio- trwało i niewidoczne połączeni rzeczy z tego samego materiału (np. przyspawanie).

• plumbatio- nietrwałe i widoczne połączenie pewnej rzeczy metalowej za pomocą innego metalu; właściciel rzeczy przyłączone mógł żądać odłączenia i wydania rzeczy

• confusio- zlanie płynów należących do różnych właścicieli- powstawała współwłasność, udziały uzależnione od wartości wkładów

• commixtio- zmieszanie rzeczy stałych (oliwki, zboże)- jeśli nie można rozdzielić, powstaje współwłasność

4. Przerobienie rzeczy

• przerobienie pewnej rzeczy w taki sposób, że powstaje nowa rzecz (nova species)

• w stosunku własności następowała zmiana, gdy ktoś przerobił obcą rzecz bez pozwolenia właściciela- powstawał problem kto jest właścicielem nowej rzeczy. W tej materii istniał spór między szkołami prawa:

• Sabinianie- przyznawali własność nowej rzeczy właścicielowi materiału pierwotnego

• Prokulianie- wytwórcy

• w prawie klasycznym, później justyniańskim przyjęto opinię pośrednią- media sententia:

• jeśli nową rzecz można przywrócić do stanu pierwotnego (np. z drewna) własność na niej nabywał właściciel dawnego materiału, a wytwórca mógł dochodzić roszczeń z tytułu wykonanej pracy

• jeśli nie można było (np. wytworzenie wina)- własność nabywał wytwórca, a właściciel materiału mógł dochodzić roszczeń z tytułu zużytego materiału

5. Nabycie własności na pożytkach

• w sposób pierwotny właściciel rzeczy macierzystej z chwilą odłączenia (separatio) w sposób naturalny

• na podstawie separacji własność na pożytkach mogły wyjątkowo nabyć inne osoby:

• posiadacz w dobrej wierze, który otrzymywał pożytki za uprawę i troskę

• emfiteuta na podstawie przysługujących mu uprawnień

6. Znalezienie skarbu

• thesaurus- rzeczy wartościowe, których właściciela wskutek ich długotrwałego pozostawania w ukryciu nie można było ustalić

• początkowo część nieruchomości, w której był ukryty

• koniec republiki- rzecz niczyja, do której prawo miał fiskus

• konstytucja Hadriana- jeśli znaleziony przypadkowo na cudzym gruncie w połowie znalazcy i właścicielowi gruntu, jeśli celowo- właściciela gruntu lub fiscusa, gdy w miejscu świętym

• znalazcy zagubionej rzeczy nie przysługiwało znaleźne

§ 98. Pochodne sposoby nabycia własności

1. Mancypacja

• formalny akt przeniesienia własności kwirytarnej na rzeczach zaliczanych do res mancipi

• pierwotnie kupno gotówkowe (za określoną wagę kruszcu), oprócz stron wymagana była obecność 5 kwalifikowanych świadków (dojrzali, pełnoletni obywatele rzymscy, mężczyźni) oraz trzymającego wagę (libripens); nabycie dokonywało sięga pomocą dwóch aktów- dotknięcia rzeczy i stuknięcia kawałkiem brązu w wagę

• później stała się aktem pozornej sprzedaży, stosowana przy darowiznach, posagu, fiducji

• emancypacja określa się jako akt abstrakcyjny, gdyż nie miały znaczenia przyczyny, dla których następowało nabycie

• stosowana była także w stosunku do ludzi

• wyszła z użycia w prawie poklasycznym

2. In iure cessio

• odstąpienie [od sporu] w procesie

• akt dokonywany był przed magistraturą, na podstawie skargi windykacyjnej

• nabywca, jako pozorny powód, windykował rzecz dla siebie, twierdząc, że jest jego własnością, pozwany zaś uznawał powództwo lub milczał, więc pretor przysądzał rzecz pozornemu powodowi

• formalny, abstrakcyjny sposób dostępny tylko dla obywateli

• wyszła z użycia w prawie poklasycznym

3. Tradycja

1. pojęcie

• bezpośrednie, pozbawione wszelkiej formalistyki przeniesienie własności polegające na wydaniu rzeczy z ręki do ręki

• dostępna była także dla nieobywateli

• w prawie justyniańskim jedyny sposób pochodnego nabycia własności

1. wymogi

• następował gdy zaistniało wydanie rzeczy i prawnie uznany cel, skierowany na nabycie własności

• wydanie nie miało żadnej formy, początkowo musiało mieć charakter rzeczywisty, w późnym cesarstwie nie wymagano fizycznego wydania rzeczy

• akt prawny, który zazwyczaj poprzedzał wydanie określał cel wydania rzeczy (sprzedaż, zastaw), ale musiała być zgodna z prawem, by nastąpiło przeniesienie własności

• słuszne przyczyny to: sprzedaż, darowizna, ustanowienie posagu, zapłatę, legat

§ 99. Ochrona prawa własności

1. Ogólna charakterystyka

• właściciel mógł posłużyć się, jako posiadacz, środkami posesoryjnymi (interdyktami pretorskimi)- nieskuteczna, gdy domagał się prawa własności (wówczas sytuował się na gruncie ochrony petytoryjnej)

• w przypadku własności kwirytarnej zainteresowany mógł użyć rei vindicatio i actio negtoria, własności bonitarenej- skarga publicjańska

Ochrona posesoryjna i petytoryjna
Rodzaj ochrony
ochrona posiadania
ochrona petytoryjna

2. Rei vindicatio- skarga wydobywcza

1. cele skargi

• przysługiwała właścicielowi kwirytarnemu pozbawionemu posiadania

• skierowana przeciwko każdorazowemu posiadaczowi

• cele skargi:

• uznanie własności powoda

• restytucja rzeczy właścicielowi

• oszacowanie wartości rzeczy, która winna być restytuowna oraz zasądzenie na sumę pieniężną w wypadku, gdy posiadacz odmawiał wydania rzeczy lub nie mógł tego uczynić

• w procesie formułkowym sędzia mógł zasądzić tylko sumę pieniężną, co często nie satysfakcjonowało powoda- klauzula arbitralna umieszczona w formułce upoważniała do wywierania nacisku na pozwanego

• zasądzenie na zwrot możliwe było w procesie kognicyjnym

1. strony

• legitymacja czynna- nieposiadający właściciel kwirytarny; jeśli nabył własność w sposób pochodny, musiał udowodnić własność wszystkich poprzedników

• legitymacja bierna- posiadacz, w prawie justyniańskim także fikcyjny posiadacz:

• ten kto udawał posiadacza, wdawał siew spór, celem umożliwienia rzeczywistemu posiadaczowi dokończenia okresu zasiedzenia

• ten, kto podstępnie wyzbył się posiadania, aby uniknąć zaskarżenia

1. pożytki i nakłady

• wezwanie do zwrotu rzeczy ze wszystkimi pożytkami

Rozliczenie pożytków
Rodzaj posiadania
posiadacz w dobrej wierze
posiadacz w złej wierze

• przegrany mógł domagać się odszkodowania za poniesione nakłady na rzecz sporną. Wyróżniano nakłady:

• konieczne- np. karmienie, leczenie

• użyteczne- celem podniesienia wartości rzeczy, np. szkolenie, remont

• zbytkowe- celem upiększenia, np. malowidła

Rozliczenie nakładów
Rodzaj nakładów
konieczne
użyteczne
zbytkowe

3. Actio negatora – skarga negatoryjna

• przyznawana tym, którzy doznawali zakłóceń w wykonywaniu swojego prawa własności, a sprawca utrzymywał, że ma do tego prawo (właściciel negował to prawo)

• cele:

• sądowe uznanie, że własność jest wolna od spornych ograniczeń oraz zaprzestanie naruszania praw własności

• odszkodowania z tytułu ewentualnych szkód powstałych w wyniku naruszenia własności

• zabezpieczenia niedokonywania dalszych naruszeń (w formie stypulacji)

• powód udowadniał swoje prawo własności i fakt zakłócenia, pozwany, że przysługuje mu prawo naruszania

4. Actio Publiciana- skarga public jańska

• przysługuje właścicielowi bonitarnemu znajdującemu się w drodze zasiedzenia (prowadzącej do własności kwirytaarnej)

• w formułce magistratus nakazywał sędziemu stosować fikcję- miał traktować powoda tak, jakby nabył on jżwłasność rzeczy (upłynął już czas potrzebny do zasiedzenia)

• ze skargi tej korzystali posiadacze, którzy nabyli rzecz w dobrej wierze od niewłaściciela i właściciele kwirytarni celem uniknięcia ciężaru dowodu

IV. Prawa na rzecz cudzej

§ 100. Pojęcie i podział

• prawa rzeczowe ograniczone: służebność, zastaw, emfiteuzę, prawo powierzchni

• treścią było wykonywanie ograniczonego władztwa nad rzeczą

§ 101. Służebność (servitutes)

1. Pojęcie i podział

• dzielono je na służebności osobiste i gruntowe

• gruntowe, pierwsze, polegało na obciążeniu jednego gruntu na rzecz drugiego- jeden grunt zwano władającym, dla którego ustanawiano służebność i zasilany przedmiotami gruntu drugiego, służebnego

• bez znaczenia były zmiany właścicieli

• osobiste- prawo do korzystania z cudzej rzeczy w określonym zakresie, z zasady wygasały z chwilą śmierci uprawnionej

2. Służebności gruntowe

• dzieliły się miejskie i wiejskie- ze względu na przeznaczenie gruntów, korzyści z nich płynące

• służebności wiejskie: służebność przechodu, drogi, przepędu, czerpania wody, wodociągu

• służebności miejskie: wpuszczania belki do otworu w ścianie sąsiedniego budynku, oparcia budowli na przyległym murze, widoku, światła, ścieku (wody deszczowej)

• ustanowienie służebności wiejskiej było możliwe gdy zostały spełnione wymogi:

• utilitas- korzyść, grunt służebny winien przynosić rzeczywistą korzyść gruntowi władającemu

• vicinitas- sąsiedztwo, Grunty powinny ze sobą sąsiadować. W rzeczywistości wystarczało by leżały w pobliżu.

• perpetua causa- trwała podstawa

3. Służebności osobiste

1. użytkowanie- ususfructus

• prawo do używania i pobierania pożytków z cudzej rzeczy niezużywalnej, bez naruszenia jej substancji

• gaśnie z chwilą śmierci osoby uprawnionej

• użytkownik był posiadaczem

• jeśli była to rzecz zużywalna, następowało użytkowanie nieprawidłowe

1. używanie- usus

• czysto osobiste prawo używania bez pobierania pożytków, chyba, że miały służyć zaspokojeniu własnych potrzeb uprawnionego

1. zamieszkanie- habitatio

• osobowe, w całym lub części domu

1. operae servorum et animalium

• rzeczywiste prawo korzystania z usług cudzych niewolników lub zwierząt

4. Zasady dotyczące służebności

• Służebność nie może polegać na działaniu.- właściciel rzeczy obciążonej nie miał obowiązku działania, a jedynie znoszenia lub zaniechania czegoś. Jedynie służebność oparcia budynku wymuszała jego utrzymanie

• Nie może istnieć służebność na służebności.- przedmiotem służebności były tylko rzeczy zmysłowe, a nie prawa; nie można było ustanowić służebności co do prawa o jakiejś służebności

• Nie można mieć służebności na własnej rzeczy.- prawo własności wchłaniało prawo służebności

• Służebność należy wykonywać oględnie.- zgodnie z przepisami prawa cywilnego, przy najdalej idącym poszanowaniu cudzej własności

5. Powstanie i zgaśnięcie służebności

• okres przed- i klasyczny- cessio in iure, emancypacja, ustanowienie w testamencie (w drodze legatu windykacyjnego)

• pierwotnie możliwe nabycie służebności przez zasiedzenie (do końca republiki i za Justyniana)

• zgaśnięcie służebności: zniszczenie przedmiotu służebnego (zniszczenie, wyjście z obiegu, przerobienie), śmierci lub capitis demuntio uprawnionego, confusio (zejścia się prawa własności i służebności), zrzeczenia się uprawnionego

• non usus- nie wykonanie przez pewien okres czasu służebności przez uprawnionego, okres i sposób wygaśnięcia były zależne od rodzaju rzeczy

6. Ochrona służebności – actio confessoria

• skarga rzeczowa skuteczna wobec każdego, kto naruszał prawo do służebności

• służyła również do ubiegania się o odszkodowanie

Actio negatora	Actio confessoria
Powód występował przeciwko temu, kto twierdził, że ma służebność, żądając: - sądowego uznania, że własność jest wolna od spornych ograniczeń - zaprzestania naruszania prawa własności odszkodowania - stypulacji na wypadek ponownego naruszenia własności	Powód, występował przeciwko każdemu, kto zaprzeczał istnieniu służebność lub ją uniemożliwiał, żądając: - uznania prawa służebności - zaniechanie uniemożliwiania służebności - odszkodowania - stypulacja na wypadek ponownego zakłócania

§ 102. Emfiteuza (dzierżawa wieczysta)

• dziedziczne i zbywalne prawo rzeczowe do użytkowania cudzego gruntu z obowiązkiem płacenia rocznego czynszu

• instytucja wywodząca się z oddawaniem w dzierżawę wieczysta lub długoterminową gruntów gminnych lub cesarskich

• jako odrębne prawo rzeczowe ukształtowała się w V w.

• miał stanowisko podobne do właściciela, mógł pobierać pożytki z rzeczy

• posiadał ochronę petytoryjną (actio in rem vectigalis) i posesoryjną

• musiał uiszczać roczny czynsz (vectigal, canon) i ponosić ciężary publiczne obciążające grunt- podatek (tributum)

• właścicielowi przysługiwało prawo pierwokupu (ius protimeseos), jeśli nie skorzystał, w sytuacji sprzedaży przysługiwało mu 2% ceny sprzedaży (laudemium)

• następowało poprzez nieformalna umowę i rozporządzenie w testamencie

• zgaśnięcie następowało w sytuacji zniszczenia, pierwokupu, zejścia się z własnością lub pozbawienia w wyniku niewywiązywania się z obowiązków (niepłacenia, zaniedbania)

§ 103. Superficies- prawo zabudowy

• zwane też prawem powierzchni- dziedziczne, zbywalne, długoterminowe lub wieczyste prawo rzeczowe do korzystania z budynku wystawionego na cudzym gruncie z obowiązkiem płacenia rocznego czynszu

• grunty należące do państwa i gmin oddawano osobom prywatnym pod zabudowę z obowiązkiem płacenia rocznego czynszu (solarium, pensio); z czasem również grunty prywatne

• budynek był właścicielem gruntu, ale superficjariusz miał prawo korzystać z budynku z tytułu najmu

• przysługiwała mu ochrona

§ 104. Prawo zastawu

1. Pojęcie i rozwój historyczny

1. pojęcie i formy zastawu

• prawo zastawu- zabezpieczenie rzeczowe- ograniczone prawo rzeczowe, które mógł ustanowić na swojej rzeczy dłużnik dla wierzyciela, celem zabezpieczenia jego wierzytelności. Wierzyciel, w wyniku nie wykonania świadczenia, mógł sprzedać zastawioną rzecz i zaspokoić swą wierzytelność.

• zastaw nie mógł powstać bez wierzytelności

• przybierał różne formy

1. fiducia

• dłużnik, przenosił na rzecz wierzyciela w drodze emancypacji lub in iure cessio własność pewnej rzeczy, której wierzyciel stawał się właścicielem

• do aktu przeniesienia dodawano zastrzeżenie powiernicze- w razie zwrotu własność będzie z powrotem przeniesiona

• początkowo dłużnik nie miał żadnych środków, by wymóc zwrot, dopiero w pod koniec republiki przyznano mu powództwo infamujące

1. pignus

• wczesna republika

• zawierano kontrakt realny, na mocy którego dłużnik przenosił na wierzyciel posiadanie rzeczy, zachowując prawo własności

• polepszyła się sytuacja dłużnika, gdyż mógł on się domagać wydania rzeczy, za pomocą skarg rzeczowych jako że był właścicielem

• dłużnik nie mógł jednak używać rzeczy i ponownie jej zastawić, a ochrona wierzyciela byłą mała

1. hypotheca

• dłużnik nie przenosił na wierzyciela ani własności, ani posiadania rzeczy zastawionej

• wierzyciel posiadał pełną ochronę poprzez actio Serviana

2. Powstanie i wygaśnięcie zastawu

• ustanawiany na postawie nieformalnej umowy

• czasami zastaw powstawał bez wyraźnej klauzuli o jego ustanowieniu, na podstawie przepisu prawa lub zwyczaju- np. wynajem

• gasł w skutek umorzenia wierzytelności

• prawo zastawu nie wygasało przy częściowym umorzeniu wierzytelności - rozciągało siew pełnym zakresie na pozostałą resztę wierzytelności.

Pignoris causa indivisa est. – Podstawa zastawu jest niepodzielna.

• zastaw Gordiański- wprowadzone przez cesarza Gordiana III w 239 r. prawo zatrzymania zastawu, jeśli dłużnik nie spełnił innych wierzytelności

• zastaw mógł wygasnąć niezależnie od wierzytelności, gdy wierzyciel sprzedał przedmiot zastawu, zrzekła się prawa zastawu, nabył na własność przedmiot zastawu, zniszczenia rzeczy lub wyłączenia jej z obiegu

3. Przedmiot prawa zastawu

• początkowa każda rzecz o wartości majątkowej, którą można było alienować

• gdy rzecz należała do współwłaścicieli, każdy z nich mógł obciążyć własny udział

• gdy pojawiła się hipoteka generalna, można było ustanowić zastaw na całym majątku i przyszłych pożytkach

• dopuszczano zastaw na prawach, np. na służebności, na wierzytelnościach, i samym zastawie

4. Realizacja prawa zastawu

• sprzedaż musiała nastąpić w drodze licytacji, musiał uzyskać możliwie najwyższą cenę i nie mógł nabyć rzeczy dla siebie, nadwyżkę ze sprzedaży musiał oddać dłużnikowi

• lex commissoria- klauzula stanowiąca, że własność zastawionej rzeczy po upływie terminu przypada wierzycielowi na własność, Wysoce niebezpieczna dla dłużnika i zabroniona przez Konstyantyna.

• wierzyciel nie mógł korzystać z rzeczy ani pożytków, chyba że uzgodniono inaczej- wtedy pożytki mogły być zaliczone na poczet odsetek lub na wierzytelność główną

5. Wielość zastawów

• możliwe tylko przy hipotece

Lepsze jest stanowisko posiadacza. – w przypadku kilku zastawów ustanowionych jednocześnie, lepszą pozycję miał ten, kto posiadał

Pierwszy czasowo – lepszy pod względem prawnym. – w przypadku zastawów ustanowionych w różnym czasie. Pierwszy mógł sprzedać rzecz i zaspokoić swoją wierzytelność, nadwyżka dla drugiego itd. Prawo przyznawało pierwszeństwo hipotece fiskusa (za podatki) czy hipotece ogólnej żony z tytuły roszczeń o zwrot posagu.

---

1. Były wyjęte z obiegu na podstawie publicznego aktu poświęcenia z udziałem pontyfików (consecratio) i przedstawicieli państwa (dedicatio). Mogła stać się przedmiotem obrotu w drodze aktu zwanego profanatio.↩

2. Np. X wręczył osobie Y wazę jako depozyt. Następnie X sprzedał wazę Y, przy czym strony umówiły się, że Y staje się posiadaczem na podstawie tej umowy.↩

3. Np. X, posiadacz (będący właścicielem), sprzedawał dom Y, ale mieszkał w nim jako najemca.↩