ROZDZIAŁ I. POJĘCIE WŁASNOŚCI

INTELEKTUALNEJ I OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRAWA OCHRONY WŁASNOŚCI INTELEKTUALNEJ

1. Pojęcie własności intelektualnej

1. Własność intelektualna to prawa majątkowe do określonych dóbr niematerialnych, mające charakter bezwzględny, skuteczne erga omnes. Treścią tych praw (własności) jest korzystanie z określonych dóbr niematerialnych i dysponowanie nimi z wyłączeniem osób trze­cich.

Pojęcie dóbr niematerialnych stanowi przeciwstawienie pojęciu dóbr materialnych, czyli przedmiotów materialnych, w tym przede wszystkim rzeczy i innych przedmiotów materialnych, niebędących rzeczami, np. energia). Dobra niematerialne to intelektualne wytwory umysłu ludzkiego (wytwory intelektu). Stanowią one odrębny przed­miot stosunków prawnych, w tym własnościowych.

Podziału dóbr na dobra materialne i niematerialne nie można utoż­samiać z podziałem praw na majątkowe i niemajątkowe. Tutaj bo­wiem chodzi o treść (majątkową i niemajątkową) stosunków, których te prawa dotyczą. Czy prawa te dotyczą bezpośrednio interesów ma­jątkowych albo niemajątkowych uprawnionego, a więc mają wartość majątkową dla uprawnionego. A zatem dobra niematerialne mogą mieć wartość majątkową (mogą dotyczyć interesów majątkowych uprawnionego) i tak jest w przypadku dóbr niematerialnych, będących przedmiotem prawa własności przemysłowej.

Pojęcie własności intelektualnej zostało określone w przepisach prawa międzynarodowego - po raz pierwszy w Konwencji o usta­nowieniu Światowej Organizacji Własności Intelektualnej, spo-

10

rządzonej w Sztokholmie dnia 14 lipca 1967 r. W art. 2 sformuło­wano definicje własności intelektualnej stanowiąc, że własność inte­lektualna oznacza prawa odnoszące się do:

• dzieł literackich, artystycznych i naukowych,

• interpretacji artystów interpretatorów oraz do wykonań arty­stów wykonawców, do fonogramów i do programów radio­wych i telewizyjnych,

• wynalazków we wszystkich dziedzinach działalności ludzkiej,

• wzorów przemysłowych,

• znaków towarowych i usługowych, jak również do nazw han­dlowych ii do oznaczeń handlowych,

• ochrony przed nieuczciwą konkurencją;

oraz wszelkie inne prawa dotyczące działalności intelektualnej w dziedzinie przemysłowej, naukowej, literackiej i artystycznej.

Użyto je później w innym ważnym akcie prawa międzynarodowe­go - Porozumieniu z 15 kwietnia 1994 r. w sprawie handlowych aspektów praw własności intelektualnej (tzw. TR1PS) stanowią­cym załącznik do Porozumienia z Marakeszu z 15 kwietnia 1994 r. o ustanowieniu Światowej Organizacji Handlu (WTO). Należy dodać, że legalnej definicji prawa własności intelektualnej nie zawiera prawo polskie. Funkcjonuje ono zatem głownie w polskim języku prawniczym, jest używane w doktrynie prawa i w orzecznictwie są­dowym w znaczeniu, jaki mu przypisano w dwóch wcześniej wspo­mnianych aktach prawa międzynarodowego.

1. W polskim języku prawnym występuje natomiast pojęcie wła­sności przemysłowej, głównie za sprawą ustawy z 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej (Dz. U. z 2003 r., nr 119, poz. 1117 ze zm,). Według tej ustawy przedmiotami własności przemysłowej są: wynalazki, wzory użytkowe, wzory przemysłowe, znaki towarowe, oznaczenia geograficzne i topografie układów scalonych. Porównanie zakresu treści pojęcia własności intelektualnej określonego w Kon­wencji sztokholmskiej z 14 lipca 1967 r. i pojęcia własności przemy­słowej pozwala zauważyć, że własność przemysłowa jest niejako czę­ścią własności intelektualnej, a więc można w odniesieniu do niej również używać określenia „własność intelektualna”.

11

Określenie „własność przemysłowa” historycznie wywodzi się z Konwencji paryskiej o ochronie własności przemysłowej z 20 marca 1883 r. Wskazuje, że przedmiotem tej własności są pewne dobra (niematerialne) wykorzystywane w szeroko rozumianym przemyśle, czyli w sferze działalności gospodarczej.

Według art. 1 ust. 2 Konwencji paryskiej przedmiotem ochrony własności przemysłowej są: patenty na wynalazki, wzory przemysło­we, znaki towarowe, znaki usługowe, nazwy handlowe, oznaczenia pochodzenia i nazwy pochodzenia, a także zwalczanie nieuczciwej konkurencji.

2. Własność intelektualna, a własność przemysłowa

Pojęcia „własność intelektualna” i „własność przemysłowa” pozo­stają względem siebie w różnych relacjach: treściowych (zakreso­wych) i historycznych. Są to pojęcia odnoszące się do praw typu wła­snościowego, czyli praw, których zasadniczymi atrybutami są: 1) ko­rzystanie z rzeczy i 2) rozporządzanie rzeczą (art. 140 k.c.). Ochrona własności oparta jest na konstrukcji praw podmiotowych, bezwzględ­nych.

Jak już powiedziano, te dwa pojęcia mają w dużej mierze tę samą treść - odnoszą się bowiem do tych samych przedmiotów (własności). Patrząc na tę kwestię historycznie, trzeba powiedzieć, że starsze jest pojęcie własności przemysłowej, wypromowane przez konwencję paryską z 1893 r. o ochronie własności przemysłowej. Pojęcie wła­sności intelektualnej pojawiło się znacznie później, we wspomnianej Konwencji sztokholmskiej z 14 lipca 1967 r. o ustanowieniu Świato­wej Organizacji Własności Intelektualnej.

Pojęcia własności intelektualnej i własności przemysłowej ma­ją zą przedmiot dobra o zbliżonym charakterze (dobra niemate­rialne, majątkowe). Różnice pojęciowe wynikają zaś z zastosowa­nia odmiennego kryterium wyodrębnienia przedmiotów własno­ści. W przypadku własności przemysłowej można mówić o kryterium sfery funkcjonowania (wykorzystywania tych dóbr) - jest tą sferą przemysł ale szeroko pojęty, nie tylko wąsko rozumiane wytwarzanie lecz również handel, obrót towarowy, czyli są to dobra niematerialne,

12

Pojęcie własności przemysłowej i ogólna charakterystyka prawa...

wykorzystywane w obszarze działalności gospodarczej. Natomiast pojęcie własności intelektualnej odwołuje się bezpośrednio do charak­teru przedmiotów tej własności: intelektualna, czyli mająca za przed­miot wytwory intelektu ludzkiego, wytwory myśli ludzkiej. W ramach tego określenia nie mieszczą się jednakże pewne przedmioty ochrony, którym nie można przypisać cechy wytworu intelektu ludzkiego, np. prawo do uczciwej konkurencji (konkurencja nie jest bowiem wytwo­rem umysłu ludzkiego), czy prawo do oznaczenia geograficznego.

Na podstawie sposobu posługiwania się tymi terminami np. w ak­tach prawa międzynarodowego można przyjąć, że pojęcie własności intelektualnej jest pojęciem szerszym treściowo, a więc nadrzęd­nym nad pojęciem własności przemysłowej. Bo obejmuje oprócz dóbr stanowiących przedmiot własności przemysłowej również dobra wchodzące w zakres prawa autorskiego i praw pokrewnych.

Prawo własności przemysłowej charakteryzuje się jednolitością metod ochrony dóbr stanowiących jego przedmiot. Ochrona na po­wstaje poprzez rejestrację, a więc na podstawie formalnej decyzji : władzy administracyjnej (Urzędu Patentowego). Natomiast w prawie własności intelektualnej takiej jednolitości nie ma. W części obejmu- jącej przedmioty należące do prawa własności przemysłowej ochrona jest sformalizowana (z rejestracji), a w części dotyczącej praw autor­skich i praw pokrewnych ochrona powstaje samoczynnie, nieformal­nie, wskutek i z chwilą stworzenia utworu. Jednocześnie między przedmiotami własności intelektualnej w rozumieniu własności na­ukowej, artystycznej i literackiej, a przedmiotami własności przemy- ' słowej nie da się przeprowadzić ścisłej granicy. Te same dobra niema­terialne mogą bowiem być bowiem przedmiotem różnych praw, np. program komputerowy, znak towarowy, wzór przemysłowy. Na tej podstawie te same dobra mogą jednocześnie korzystać z ochrony wynikającej z prawa własności przemysłowej i z ochrony autorskoprawnej.

13

3. Rys historyczny ochrony dóbr własności intelektualnej

3.1. Czas, w którym zaczęły powstawać pierwsze prawne regula­cje dotyczące ochrony dóbr niematerialnych (wytworów intelektu ludzkiego) mających gospodarcze zastosowanie wskazuje, że dawno już uświadamiano sobie znaczenie tych dóbr. Jeszcze przed wiekami przyznawano przywileje dla tych, którzy wprowadzali nowe wyroby, doskonalili techniki wytwarzania, promowali rozwój techniki i sztuki. Uznanie praw wynalazcy przez państwo najwcześniej nastąpiło w Anglii. Celem ożywienia przemysłu zamkniętego w tradycyjnych regulaminach cechowych, drogą przywilejów królewskich zwalniano w formie tzw. listów patentowych, od obowiązku stosowania się do norm cechowych, zezwalając na nowe produkcje. Również i w Polsce, która tradycyjnie była krajem rolniczym, a postęp techniczny za­wdzięczano głównie zagranicznym fachowcom - inżynierom i bu­downiczym, już w XV wieku nadawano przywileje na stosowanie rodzimych usprawnień górniczych.

Za pierwowzór prawa patentowego w nowożytnym świecie można uznać tzw. ustawę wenecką z 1474 r., która objęła ochroną prawną nowe i twórcze pomysły, dotyczące urządzeń, które do tej pory nie były wykorzystywane w państwie weneckim. Ochrona pole­gała na tym, że przez 10 lat od zgłoszenia tego pomysłu władza tego państwa zapewniała twórcy (właścicielowi) prawo wyłączności na wytwarzanie urządzenia według tego pomysłu i czerpanie z tego ko­rzyści. W razie naruszenia tego prawa przez inną osobę władza ścigała sprawcę, nakładając kary pieniężne i nakazując zniszczenie urządze­nia konkurencyjnego.

Idea zawarta w tej ustawie towarzyszy do dzisiaj ochronie praw własności przemysłowej. Wyraża pewien kontrakt zawarty pomiędzy twórcą a państwem, mocą którego państwo zapewnia przez pewien czas ochronę interesów majątkowych indywidualnego podmiotu, w zamian za to, że po upływie tego czasu dobro chronione stanie się dobrem wspólnym, dostępnym dla wszystkich.

14

Znaczący rozwój regulacji prawnych, dotyczących własności przemysłowej wiąże się ze wspomnianą Rewolucją Przemysłową, której towarzyszył szybki rozwój techniki opartej na nowych wyna­lazkach. W Anglii podstawy prawne do działalności wynalazczej stworzono jednak znacznie wcześniej, ustawą z 1624 r. (obowiązują­cą przez 200 lat), która zniosła wszelkie dotychczasowe przywileje w zakresie wytwarzania i uznała tylko stwierdzone w patentach prawa • do wolnego i wyłącznego wykonywania swych wynalazków przez okres 14 lat.

We Francji po Rewolucji wpierw w 1791 r. wprowadzono pełną wolność w wykonywaniu przemysłu, a później, w maju tego samego 1791 r. wydano ustawę szczególną o patentach. Również we Francji, w 1803 r. wydano ustawę o znakach towarowych. Kierując się potrze­bą ochrony przed nieuczciwą konkurencją wprowadzono wyłączne prawo posługiwania się znakiem towarowym na rzecz tego, kto złożył taki znak w kancelarii sądowej.

Regulacje angielskie stały się wzorem dla rozwiązań powstałych w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej, gdzie wprowadzono prawo patentowe w 1790 r.

W latach 1800—1882 większość krajów Europy miała już prawo patentowe.

Trzeba podkreślić, że doceniano również wartość tego rodzaju re­gulacji prawnych w skali międzynarodowej, czego dowodem są Kon­wencja paryska z 20 marca 1883 r. o ochronie własności przemysło­wej.

2. W Polsce, w wykonaniu zobowiązań przyjętych w Traktacie ■ Wersalskim, niezwłocznie po odzyskaniu niepodległości przystąpiono do prac legislacyjnych w dziedzinie własności przemysłowej.

:• Dekretem tymczasowym Naczelnika Państwa z 13 grudnia 1918 r.

1. Urzędzie Patentowym powołano Urząd Patentowy.

W dniu 4 lutego 1919 r. Naczelnik Państwa wydał trzy dekrety: 1) o patentach na wynalazki, 2) o ochronie wzorów rysunkowych

1. modeli i 3) o ochronie znaków towarowych.

W dniu 30 czerwca 1920 r. Polska ratyfikowała międzynarodową konwencję paryską z 20 marca 1883 r. o ochronie własności przemy­słowej

15

Dekret z 13 grudnia 1918 r. o Urzędzie Patentowym i dekrety z 4 lutego 1919 r. zostały zastąpione ustawą z 5 lutego 1924 r. o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towarowych (Dz. U. nr 31, poz. 306). Oprócz regulacji dotyczących patentów na wynalazki i znaków towa­rowych ustawa zawierała przepisy prawne o wzorach użytkowych i zdobniczych. Za takie wzory uznawała „nową postać przedmiotu ujawnioną w tym wzorze”. Jeżeli nowość postaci miała na celu pod­niesieniu pożytku - był to wzór użytkowy, jeżeli zaś nowość zmierza­ła do celów artystycznych — był to wzór zdobniczy.

Ustawa odniosła się również do praw własności przemysłowej ist­niejących w państwach zaborczych w chwili, gdy obszary odłączone od tych państw weszły w skład Rzeczypospolitej Polskiej. Stanowiła, że prawa te pozostają w mocy na tych obszarach, pod warunkami, przewidzianymi przez ustawy, na podstawie których istniały i pod warunkami ustalonymi przez traktaty i umowy międzynarodowe.

W dniu 2 sierpnia 1926 r. przyjęto ustawę o zwalczaniu nieuczci­wej konkurencji.

Kolejny etap rozwoju polskiego prawa własności przemysłowej wiąże się z rozporządzeniem Prezydenta RP z 22 marca 1928 r. o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towarowych (Dz. U. nr 39, poz. 384), które uchyliło ustawę z 5 lutego 1924 r. Zakres przedmio­towy rozporządzenia pokrywał się z zakresem przedmiotowym usta­wy z 5 lutego 1924 r. Niemniej jednak rozporządzenie z 1928 r. za­wierało pełniejszą regulację prawną. W obu aktach: z 1924 r.

z 1928 r. przewidziano sądową ochronę praw z zakresu własności przemysłowej. Rozstrzygnięcia Urzędu Patentowego podlegały w pewnym zakresie zaskarżeniu do Najwyższego Trybunału Admini­stracyjnego. Natomiast spory o prawa i roszczenia prywatnoprawne należały do właściwości sądów orzekających w sprawach handlo­wych.

W okresie powojennym utrzymano dalej w mocy rozporządzenie z 22 marca 1928 r. o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towa­rowych. W dniu 12 października 1950 r. wydano dekret o wynalaz­czości pracowniczej (Dz. U, z 1956 r., nr 3, poz. 21), wprowadzając nowe nieznane dotąd instytucje pracowniczego udoskonalenia tech­nicznego i usprawnienia. Według tego dekretu prawo wykorzystania

16

Pojęcie własności przemysłowej i ogólna charakterystyka prawami

pracowniczego wynalazku, udoskonalenia technicznego i usprawnienia oraz prawo do uzyskania patentu na taki wynalazek służyło uspołecznionemu zakładowi pracy, zatrudniającemu pracownika alitofa tych rozwiązań. Pracownikowi Urząd Patentowy wydawał świadec­two autorskie o dokonaniu wynalazku i świadectwo o dokonaniu udo­skonalenia technicznego.

Rozporządzenie z 22 marca 1928 r. zostało uchylone w latach sześćdziesiątych, w częściach. W dniu 31 maja 1962 r. uchwalono ustawę o Urzędzie Patentowym Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 1993 r., nr 26, poz. 118). W zakresie dotyczącym wynalazków, wzo­rów użytkowych i wzorów zdobniczych rozporządzenie z 1928 r. zo­stało zastąpione ustawą z 31 maja 1962 r. Prawo wynalazcze (Dz. U. nr 33, poz. 156). W zakresie dotyczącym znaków towarowych zastąpiła go ustawa z 28 marca 1963 r. o znakach towarowych (Dz. U. nr 14, poz. 73).

Ustawa z 31 maja 1962 r. Prawo wynalazcze uchyliła również de­kret z 12 października 1950 r. o wynalazczości pracowniczej. Zakres przedmiotowy tej ustawy obejmował wynalazki, wzory użytkowe i’ projekty racjonalizatorskie. Projekty racjonalizatorskie stanowiły nową instytucję, wprowadzoną w miejsce wspomnianych udoskonaleń technicznych i usprawnień.

Ustawa przewidywała m.in. tryb rozpatrywania sporów dotyczą­cych praw w niej uregulowanych. Odwołania od decyzji Urzędu Pa­tentowego i zażalenia na postanowienia tego Urzędu rozpatrywała ś Komisja Odwoławcza przy Urzędzie Patentowym, orzekająca w kole­giach przy udziale przedstawicieli związków zawodowych i stowarzy­szeń technicznych, pod przewodnictwem sędziego Sądu Najwyższego. - Sprawy dotyczące roszczeń cywilnoprawnych z tego zakresu były rozstrzygane w trybie postępowania sądowego i arbitrażowego.

W dniu 19 października 1972 r. uchwalono ustawę o wynalazczo­ści (Dz. U. z 1993 r., nr 26, poz. 117), która uchyliła Prawo wynalaz­cze z 1962 r. Natomiast w 1985 roku ustawa z 28 marca 1963 r. «. o znakach towarowych została zastąpiona ustawą z 31 stycznia 1985 r. j o znakach towarowych (Dz. U. nr 5, poz. 17).

17

2. Zasadnicze zmiany w ochronie własności przemysłowej nastąpiły wraz zapoczątkowaną w 1989 roku transformacją ustro­jową. Wdrażanie zasad gospodarki rynkowej zrodziło naturalne dla takiego ustroju gospodarczego zapotrzebowanie na dobra niematerial­ne, stanowiące przedmiot własności przemysłowej. Wynalazki, wzory przemysłowe, czy znaki towarowe to wartości szczególnie istotne w warunkach wolnego rynku, opartego na konkurencji pomiędzy podmiotami gospodarczymi, wytwarzającymi i wprowadzającymi na rynek swoje produkty. Nie miały one większego znaczenia w socjali­stycznej gospodarce chronicznego niedoboru, borykającej się z pro­blemem, jak cokolwiek wyprodukować, aby zaspokoić podstawowe potrzeby społeczne. Wolnej więc od starań o pozyskanie konsumenta.

Drugim, ważnym czynnikiem wymuszającym zmiany w prawie ochrony własności przemysłowej po 1989 r. było rozpoczęcie sta­rań o przystąpienie Polski do Unii Europejskiej. W Układzie Euro­pejskim z 16 grudnia 1991 r. (wszedł w życie 1 lutego 1994 r.). Polska zobowiązała się, że będzie nadal doskonaliła ochronę praw własności intelektualnej, przemysłowej i handlowej, aby do końca piątego roku od dnia wejścia w życie tego Układu, osiągnąć poziom ochrony po­dobny do tego istniejącego we Wspólnocie, również w zakresie po­równywalnych środków dochodzenia takich praw (art 66).

W związku z realizacją tych zobowiązań z jednej strony wprowa­dzano zmiany w prawie krajowym, z drugiej zaś Polska przystąpiła do wielu traktatów i umów międzynarodowych, dotyczących tej materii.

Ustawą z 30 października 1992 r. znowelizowano ustawę o wyna­lazczości, dostosowując ją do zmian ustrojowo-gospodarczych. W dniu 30 października 1992 r. uchwalono ustawę o ochronie topografii ukła­dów scalonych (Dz. U. nr 100, poz. 498), a 16 kwietnia 1993 r. ustawę o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz. U. z 2003 r., nr 153, poz. 1503).

2. Prawo chroniące twórczość literacką i artystyczną ma za sobą również dość długą historię. Przez wieki jednak potrzeba tworzenia ochrony takich dóbr nie była wielka, ponieważ możliwości techniczne nie pozwalały na swobodne utrwalanie i powielanie dzieł tego rodza­ju. Niemniej jednak od wieków wypowiadano się z dezaprobatą

18

o praktykach przerabiania, czy naśladownictwa cudzych dzieł albo przywłaszczania sobie cudzego autorstwa.

Problem ochrony praw autorskich nabrał na znaczeniu od czasu wynalezienia druku przez Gutenberga (około 1450 r.) w więc wtedy, gdy stało się możliwe zwielokrotnianie dzid: piśmienniczych a także grafiki, w zasadzie bez ograniczeń. Od tej pory wydawano akty praw­ne dotyczące przede wszystkim powielania dzieł, oparte o przywileje wydawane przez władców, rady miejskie lub gildie księgarskie. Przy­wileje wydawane przeważnie księgarzom, drukarzom.

W historii rozwoju prawa autorskiego warto odnotować wydane we Francji ustawy z 1791 i 1793 roku o wystawianiu dzieł w teatrach

2. w tym samym roku — o prawie obrotu dziełami i prawami do nich. Prawom autorskim poświęcono również miejsce w Konstytucji ame­rykańskiej podpisanej 17 września 1787 r.

W Europie znaczący rozwój regulacji prawnych dotyczących praw autorskich przypada na wiek XIX wieku. Niejako podkreśleniem mię­dzynarodowego znaczenia regulacji prawnych, dotyczących tej mate­rii była Konwencja berneńska z 9 września 1886 r. o ochronie dzieł ; literackich i artystycznych. Była to pierwsza umowa międzynarodowa W sprawie respektowania praw autorskich pomiędzy suwerennymi krajami (powstała z inspiracji Wiktora Hugo). Przed jej podpisaniem utwory i dzieła literackie powstałe w jednym kraju, były chronione tylko w tym kraju Nie korzystały natomiast z ochrony w innych kra­jach.

^T 3.5. O polskim prawie autorskim można również mówić od chwili ■odzyskania przez Polskę państwowości. Nie bez znaczenia dla rozwo­ju polskiego prawa autorskiego i jego stosowania miało powstanie w 1918 roku pierwszej w Polsce organizacji zarządzającej prawami autorskimi - Związku Autorów i Kompozytorów Scenicznych, która działa do dziś pod nazwą Stowarzyszenie Autorów ZAiKS. Już w 1920 roku Polska ratyfikowała Konwencję berneńską o ochronie dzieł literackich i artystycznych. W dniu 29 marca 1926 r. Sejm Jichwalił ustawę o prawie autorskim, ustanawiającą ochronę cywilną i karną praw osobistych i majątkowych twórców. Kolejny akt prawny okresu międzywojennego, dotyczący prawa autorskiego to ustawa ż 22 marca 1935 r. o prawie autorskim.

19

W okresie powojennym wydano ustawę z 10 lipca 1952 r. o pra­wie autorskim (nowelizowana w 1975 r. i w 1989 r.), a w okresie transformacji ustrojowej, rozpoczętej w 1989 r. dostosowano polskie prawo autorskie do nowych realiów ustrojowych i gospodarczych, mając również na uwadze podjęte starania o przystąpienie do Wspól­not Europejskich. Wyrazem tych działań jest do dzisiaj obowiązująca ustawa z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. z 2006 r., nr 90, poz. 631 ze zm.).

20

ROZDZIAŁ III. PRAWO AUTORSKIE I PRAWA POKREWNE

1. Przedmiot prawa autorskiego

2. Przedmiotem prawa autorskiego jest utwór. Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych definiuje utwór jako każdy prze­jaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (art. 1 ust. 1).

Utworem jest przejaw działalności ludzkiej w rozumieniu rezultatu tej działalności, nie zaś sama działalność. Rezultat działalności twór­czej to stworzona przez autora kreacja twórcza i przez niego uze­wnętrzniona w jakiejkolwiek postaci, to znaczy możliwa do poznania przez kogokolwiek poza twórcą (wymaganie ustalenia to inaczej wy­maganie uzewnętrznienia utworu).

Działalność twórcza, o której mowa w art. 1 ust. 1 p.a. i p.p. nie obejmuje oczywiście wszelkiej aktywności człowieka, polegającej na tworzeniu, czy wytwarzaniu czegokolwiek. Ochroną prawa autor­skiego objęte są tylko takie przejawy działalności człowieka, które są twórcze w tym sensie, że nie są powtarzalne, typowe, naśladow­cze. Odróżniają się zatem od innych wytworów takiego samego dzia­łania. Mają w sobie pewien ładunek samodzielności, inaczej oryginal­ności, czyli tego, co ustawa nazywa indywidualnym charakterem. Utwór musi mieć indywidualny charakter, a zatem musi mieć cechy wskazujące na pochodzenie od indywidualnego twórcy, mieć zna­miona jego indywidualnej osobowości. Indywidualny charakter, oryginalność utworu mogą się przejawiać zarówno w jego treści, jak i w formie. Trzeba jednocześnie podkreślić, że ustawa nie kwantyfiku- je cechy indywidualnego charakteru utworu, nie wymaga, aby utwór był np. całkowicie albo znacząco oryginalny. Był więc zupełnie nie­podobny do innych tego typu utworów Utwór należy utożsamiać

33

z wytworem intelektu ludzkiego, mimo że jego powstanie jest często wynikiem pracy manualnej twórcy (obraz, rzeźba). Należy bowiem odróżniać sam utwór od nośnika utworu, nawet jeżeli utwór nie może samodzielnie egzystować bez nośnika. Dlatego też utwór traktuje się jako dobro niematerialne, zawdzięczające swoje indywidualne ce­chy właściwościom intelektualnym konkretnego twórcy.

Ustawowa definicja utworu nie bierze pod uwagę postaci utworu, wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. Utwór może być zatem ustalony (uzewnętrzniony) w każdej postaci (np. słownej, graficznej, dźwiękowej, w postaci przedmiotu, czy nawet zapachu). Nie ma zna­czenia przeznaczenie utworu (zaspokojenie tzw. wyższych, ducho­wych potrzeb człowieka, np. estetycznych albo też przeznaczenie do codziennego użytku). Nie jest również istotna wartość materialna utworu.

Wymaganie ustalenia utworu czyli jego uzewnętrznienia pozwala odróżniać utwory od pewnych pomysłów, koncepcji, idei albo projek­tów utworów, które istnieją głównie w świadomości twórcy, nie zosta­ły przez niego dostatecznie uzewnętrznione, a np. jedynie ujawnione . w formie ogólnego opisu lub charakterystyki. Potwierdza to art. 2¹ ustawy stanowiąc, że ochroną objęty może być wyłącznie sposób wy­rażenia; nie są objęte ochrona odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania oraz koncepcje matematyczne.

Ustalenie utworu nie jest, co do zasady, tożsame z jego utrwale­niem. Utrwalenie utworu nie jest elementem składającym się na poję­cie utworu. Jednakże utrwalenie jest sposobem ustalenia utworu, jeżeli utwór egzystuje w postaci przedmiotu materialnego (np. rzeźba). Utwory, które mają byt samodzielny, niezależny od nośników służą­cych ich utrwaleniu, wyrażane np. słowem albo za pomocą dźwięków, mogą powstać i być wykorzystywane mimo tego, że nie zostały utrwalone (np. dawne, folklorystyczne utwory literackie i muzyczne). Samo więc wykonanie utworu wyrażonego słowem lub muzyką star nowi jego ustalenie.

1.2 Poza ustawową definicją utworu ustawa określa również przykładowy, a więc niezamknięty katalog produktów działalności ludzkiej, które są uznane za utwory, pod warunkiem jednakże, że spełniają kryteria wymienione w art. 1 ust. 1 (ustalony w jakiejkol-

34

wiek postaci przejaw działalności twórczej o indywidualnym charak­terze).

W szczególności więc przedmiotem prawa autorskiego są utwory:

1) wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami gra­ficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe);

2) plastyczne;

3) fotograficzne;

4) lutnicze;

5) wzornictwa przemysłowego;

6) architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbani­styczne;

7) muzyczne i słowno-muzyczne;

8) sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomi- miczne;

9) audiowizualne (w tym filmowe).

Utworem jest opracowanie cudzego utworu, w szczególności tłu­maczenie, przeróbka, adaptacja (art. 2 ust. 1). Kategorią utworu od­rębną od opracowania jest utwór inspirowany cudzym utworem (art. 2 ust. 4). Wyróżnia go większy stopień samodzielności, oryginalności.

Za utwory mogą być także uznane różnego rodzaju zbiory, antolo­gie, wybory, bazy danych, nawet jeżeli zawierają niechronione mate­riały, o ile przyjęty w nich dobór, układ lub zestawienie ma twórczy charakter, bez uszczerbku dla praw do wykorzystanych utworów (art. 3).

Ustawowa definicja utworu, wsparta przykładowym wyliczeniem utworów według sposobu ich wyrażenia, odwołuje się do kryteriów ocennych, które trudne są do uogólnienia i wymagają konfrontacji z konkretnymi wytworami działalności ludzkiej. Stąd istotne znacze­nie dla pełnego określenia pojęcia utworu ma praktyka stosowania prawa i doktryna prawa, w szczególności orzecznictwo sądowe. Od­wołując się do tych źródeł można powiedzieć, że w wypowiedziach dotyczących kwalifikowania konkretnych przejawów działalności intelektualnej człowieka jako utworów podkreśla się, że za utwór można uznać tylko taki rezultat tej działalności, który ma cechy dosta­tecznie indywidualizujące, to jest odróżniające go od innych utworów

35

podobnego rodzaju i przeznaczenia. Utworem może być zatem np. strona internetowa, portal internetowy, tłumaczenie z języka obcego, wzór użytkowy, znak towarowy, materiał reklamowy, produkty dzia­łalności dydaktyczno-naukowej: podręcznik, skrypt, recenzja, prezen­tacja i wykład, wreszcie kompozycja zapachowa.

Nie spełnia wobec tego kryteriów utworu wytwór, który jest jedy­nie odzwierciedleniem określonej wiedzy (technicznej, prawniczej), rezultatem normalnego, prostego użycia określonego tworzywa, na­rzędzi lub technologii, bądź jego cechy są zdeterminowane wyłącznie względami funkcj onalnymi lub celowościowymi. Utworem nie będzie zatem np. ekspertyza techniczna czy prawna, ponieważ polega przede wszystkim na odniesieniu określonej wiedzy fachowej do określonego stanu faktycznego, według ustalonych reguł takiego działania. Nie można również uznać za utwór np. fotografii będącej wynikiem pro­stego, zwykłego użycia aparatu fotograficznego, mającej więc cechy zdeterminowane głownie właściwościami tego aparatu, nie zaś inwen­cją fotografującego.

1.3. Ustawa niejako z góry wyłącza z zakresu pojęcia utworu pew­ne wytwory pracy intelektualnej człowieka, niezależnie od tego, czy posiadają one cechy utworu określone w art. 1 ust. 1.

Według art. 4 p.a. i p.p. nie stanowią przedmiotu prawa autorskie­go:

2. akty normatywne lub ich urzędowe projekty;

3. urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole;

4. opublikowane opisy patentowe lub ochronne;

5. proste informacje prasowe.

Uzasadnieniem odmowy przyznania tym wytworom przymiotu utworu jest przede wszystkim uznanie, że co do zasady nie mają one cech właściwych utworom, nie mają charakteru indywidualnego, nie są oryginalne. Nawet jeżeli takie właściwości ewentualnie posiadają; udzielenie im ochrony prawnoautorskiej nie byłoby do pogodzenia z interesem publicznym, ponieważ ograniczałoby swobodny dostęp do tych materiałów, niezbędny ze względu na ich treść i funkcje jakie spełniają. Należy dodać, że za utwory nie uznaje się również urzędo­wych dumaczeń aktów normatywnych albo innych dokumentów

36

urzędowych. Pojęcie dokumentów urzędowych objętych katalogiem wyłączeń definiują niektóre akty prawa procesowego: kodeks postę­powania administracyjnego (art. 76 § 1 i 2), kodeksu postępowania cywilnego (art. 244 § 1 i 2). Dokumentem urzędowym jest dokument _ sporządzony w przepisanej formie przez powołane do tego organy państwowe w ich zakresie działania. Stanowi one dowód tego, co zo­stało w nich urzędowo stwierdzone lub zaświadczone. Dokument urzędowy może w swej treści zawierać informację (np. zaświadczenie, księga rachunkowa), bądź być aktem woli - stanowić rozstrzygnięcie organu władzy publicznej (np. decyzja administracyjna, wyrok sądu),

2. Podmioty praw autorskich

2. Prawo autorskie przysługuje twórcy, o ile ustawa nie stanowi inaczej (art. 8 ust. 1 p.a. i p.p.). Twórca jest pierwotnym podmiotem : prawa autorskiego, powstającego automatycznie (z mocy prawa) w momencie ustalenia utworu w jakiejkolwiek postaci. Twórcą może być wyłącznie osoba fizyczna, co wynika z istoty utworu - produktu działalności intelektualnej człowieka. Powstanie prawa autorskiego nie jest kwestią woli twórcy i dlatego nie ma w tym względzie zna­czenia posiadanie przez twórcę zdolności do czynności prawnych. Twórcą może być zatem również osoba niepełnoletnia albo ubezwła­snowolniona.

Twórca jest pierwotnym podmiotem autorskich praw o cha­rakterze osobistym i majątkowym. Prawa osobiste, (np. prawo do autorstwa utworu) są niezbywalne, nie mogą być przedmiotem obrotu £ prawnego. Zbywalne są natomiast prawa majątkowe do utworu.

Ustawa p.a. i p.p. przewiduje domniemanie, że twórcą jest osoba, y której nazwisko w tym charakterze uwidoczniono na egzemplarzach utworu lub której autorstwo podano do publicznej wiadomości w jaki- ' kolwiek inny sposób w związku z rozpowszechnianiem utworu (art. 8 ust. 2). Jest to domniemanie prawne wzruszalne. Może być zatem oba­lone przeciwdowodem przez wykazanie, że osoba, której nazwisko : jako twórcy zostało uwidocznione na egzemplarzach utworu lub której : autorstwo podano do publicznej wiadomości w jakikolwiek inny spo- sób w związku z rozpowszechnianiem utworu, nie jest twórcą. Ciężar

37

przeprowadzenia takiego przeciwdowodu spoczywa na podmiocie, który chce domniemanie autorstwa obalić.

W przypadku, gdy utwór jest rezultatem działania więcej niż jed­nego twórcy, podmiotami praw autorskich są wszystkie osoby, które wniosły twórczy wkład w powstanie utworu (współtwórcy). Współ­twórcom przysługuje prawo autorskie wspólnie. Domniemywa się, że wielkości udziałów są równe. Każdy ze współtwórców może żądać określenia wielkości udziałów przez sąd, na podstawie wkładów pracy twórczej (art. 9 ust. 1 p.a. i p.p).

Statusu współtwórcy nie ma osoba, której udział w powstaniu utworu nie miał twórczego charakteru, np. polegał na pracy korektor- skiej, doradzaniu.

2.2 W art. 8 ust. 1 p.a. i p.p. przewidziano możliwość wyjątków od zasady mówiącej, że prawo autorskie przysługuje twórcy. Do­tyczą one:

* utworów zbiorowych (według art. 11 ustawy autorskie prawa majątkowe do utworu zbiorowego, w szczególności do ency­klopedii lub publikacji periodycznej, przysługują producento­wi lub wydawcy, a do poszczególnych części mających samo­dzielne znaczenie - ich twórcom; domniemywa się, że produ­centowi lub wydawcy przysługuje prawo do tytułu);

* programów komputerowych stworzonych przez pracowni­ka w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy (według art. 74 ust. 3 ustawy autorskie prawa majątkowe do tych programów przysługują pracodawcy, o ile umowa nie stanowi inaczej).

W tych dwóch przypadkach mamy do czynienia z pierwotnym^ następującym ex lege nabyciem praw autorskich przez inny pod­miot niż twórca. Wyjątki te dotyczą wyłącznie nabycia majątkowych praw autorskich. ^!

Poza tym ustawa dopuszcza pochodne nabycie praw autorskich maj ątkowych przez inny podmiot niż twórca:

* pracodawca nabywa prawa autorskie majątkowe do tzwl. utworu pracowniczego (stworzonego przez pracownika w wy­niku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy), nabycie

38

następuje z chwilą przyjęcia utworu przez złożenie przez pra­codawcę oświadczenia akceptującego utwór (art. 12 ust. 1 p.a. i p.p.);

* instytucji naukowej przysługuje prawo pierwszeństwa do opublikowania utworu naukowego pracownika, który stworzył ten utwór w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, jeżeli w umowie o pracę nie postanowiono inaczej (art. 14 ust. 1 p.a. i p.p.);

* uczelni przysługuje prawo pierwszeństwa do opublikowania pracy dyplomowej studenta (art. 15a p.a. i p.p.).

3. Rodzaje i treść praw autorskich

3.1. Utwór w rozumieniu prawa autorskiego jest dla twórcy źródłem interesów (praw) zarówno niemajątkowych (osobistych), jak i majątkowych. Prawa osobiste to prawa nieodłącznie związane z człowiekiem, nie mające charakteru majątkowego W przypadku praw autorskich - służące ochronie związków autora z utworem będą­cym wynikiem jego osobistej, indywidualnej pracy twórczej.

Istotę osobistych praw autorskich określa ustawa p.a. i p.p. w art. 16 stanowiąc, że autorskie prawa osobiste chronią nieograni­czoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem, a w szczególności prawo do:

1) autorstwa utworu;

2) oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo;

3) nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania;

4) decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności;

5) nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.

Autorskie prawa osobiste nie podlegają czasowemu ograniczeniu (inaczej niż autorskie prawa majątkowe). Trwają zatem również po śmierci twórcy. Ze względu na ścisły związek tych praw z osobą twórcy nie podlegają zrzeczeniu i są niezbywalne (nie mogą być prze­niesione na inną osobę). Inną sprawą jest wykonywanie tych praw.

39

W tym zakresie związek osobistych praw autorskich z osobą twórcy nie jest bezwzględny. Jest zatem dopuszczalne przejście prawa do wykonywania osobistych praw autorskich na inny podmiot. Np. po śmierci twórcy do wykonywania autorskich praw osobistych twórcy są uprawnione następujące osoby: małżonek, a w jego braku kolejno: zstępni, rodzice, rodzeństwo, zstępni rodzeństwa (art. 78 ust. 3 usta­wy).

3.2 Autorskie prawa majątkowe twórcy to te prawa związane z utworem, które mają wartość majątkową, a więc siłą rzeczy uczest­niczą w obrocie prawnym, są zbywalne. Według art. 17 p.a. i p.p. twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozpo­rządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodze­nia za korzystanie z utworu.

Treść autorskich praw majątkowych pozwala stwierdzić, że mają one cechy prawa własności. Są to prawa wyłączne, a więc ustalające monopol twórcy w stosunku do przedmiotu tych praw, obejmujący wszelkie działania mieszczące się w pojęciach korzystania i rozporzą­dzania utworem, z wyjątkiem takich, które zostały wyraźnie wyłączo­ne przez ustawodawcę.

Autorskie prawa majątkowe powstają z chwilą stworzenia utworu, automatycznie (ex lege), bez potrzeby podejmowania jakichkolwiek działań w tym zakresie (np. rejestracji). Są zbywalne i podlegają dzie­dziczeniu. Mają tez czasowe ograniczenia. Przepis art. 36 p.a. i p.p. stanowi, że z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie; autorskie prawa majątkowe wygasają z upływem lat siedemdzie­sięciu. W odniesieniu do praw twórcy lub współtwórcy okres ten roz­poczyna bieg od śmierci twórcy, a do utworów współautorskich - od śmierci współtwórcy, który przeżył pozostałych. Jednocześnie ustawa przewiduje wyjątki dotyczące określenia zdarzenia powodującego rozpoczęcie biegu tego terminu (art. 36 pkt 2, 3 i 4).

Wygaśnięcie autorskich praw majątkowych stwarza możliwość swobodnego korzystania z utworu, bez potrzeby ubiegania się o jakie­kolwiek pozwolenie lub zapłaty wynagrodzenia.

2. Prawa autorskie mają co prawda charakter bezwzględny, jed? nakże wynikający z nich monopol twórcy podlega pewnym ograni? czeniom, dyktowanym przede wszystkim dobrem ogółu. Ograniczenia

40

dotyczą autorskich praw majątkowych. Podstawą formą ograniczenia “ treści tych praw jest tzw. dozwolony użytek utworów. Dozwolony użytek występuje w dwóch postaciach: 1) użytku osobistego i 2) użytku publicznego.

Dozwolony użytek osobisty polega według art. 23 ust. 1 i 2 p.a. ip.p. na możliwości nieodpłatnego korzystania bez zezwolenia twórcy |z już rozpowszechnionego utworu dla zaspokojenia potrzeb osobi­stych (a zatem z wyłączeniem możliwości publicznego udostępniania -¿utworu czy czerpania z tego korzyści majątkowych). Zakres własnego f użytku osobistego obejmuje korzystanie z pojedynczych egzemplarzy =i 'utworów przez krąg osób pozostających w związku osobistym, w szcze- ?i gólności pokrewieństwa, powinowactwa lub stosunku towarzyskiego. ^Granice korzystania z utworu dla użytku osobistego wyznacza krąg ¡.podmiotów korzystających z utworu, nie zaś sposób i cel jakiemu to skorzystanie służy. Można więc w tych ramach korzystać z cudzego ■; utworu w celach czysto poznawczych, a także np. edukacyjnych albo ^zawodowych.

; f. Należy zwrócić uwagę na to, że ustawa przewiduje pewne ograni- i cźenia dotyczące zakresu korzystania z utworu w ramach dozwolone­go użytku. Zastrzega, że korzystanie może dotyczyć pojedynczych ^egzemplarzy utworu, co oznacza, że nie jest dopuszczalne reproduko- ie utworu (jego części) w większej ilości egzemplarzy. Nie ma natomiast przeszkód np. dla skopiowania całego utworu (m.in. książ­ki). Ponadto nie jest dopuszczalne w ramach użytku osobistego budo- ».wanie według cudzego utworu architektonicznego i architektoniczno- feUrbanistycznego oraz korzystanie z elektronicznych baz danych speł­niających cechy utworu, chyba że dotyczy to własnego użytku na­ftowego niezwiązanego z celem zarobkowym, n/ Dozwolony użytek publiczny to możliwość nieodpłatnego lub atnego rozpowszechniania lub korzystania z utworu bez zgody wnionego, w przypadkach określonych ustawą (art. 24-33*p.a.

p.).

Wolno więc np.:

rozpowszechniać w celach informacyjnych w prasie, radiu i te­lewizji:

1) już rozpowszechnione:

41

a) sprawozdania o aktualnych wydarzeniach,

b) aktualne artykuły na tematy polityczne, gospodarcze lub religijne, chyba że zostało wyraźnie zastrzeżone, że ich ~ dalsze rozpowszechnianie jest zabronione,

c) aktualne wypowiedzi i fotografie reporterskie,

2) krótkie wyciągi ze sprawozdań i artykułów, o których mo­wa w pkt 1 lit. a i b;

3) przeglądy publikacji i utworów rozpowszechnionych;

4) mowy wygłoszone na publicznych zebraniach i rozpra­wach; nie upoważnia to jednak do publikacji zbiorów mów jednej osoby;

5) krótkie streszczenia rozpowszechnionych utworów (art. 25

ust. 1 ustawy);

• bibliotekom, archiwom i szkołom:

1) udostępniać nieodpłatnie, w zakresie swoich zadań statuto­wych, egzemplarze utworów rozpowszechnionych;

2) sporządzać lub zlecać sporządzanie egzemplarzy rozpo­

wszechnionych utworów w celu uzupełnienia, zachowania lub ochrony własnych zbiorów;

3) udostępniać zbiory dla celów badawczych lub poznaw­czych za pośrednictwem końcówek systemu informatycz­nego (terminali) znajdujących się na terenie tych jednostek (art. 28 ustawy).

4. Obrót prawami autorskimi

Przedmiotem obrotu prawnego mogą być wyłącznie autorskie- prawa majątkowe. Autorskie prawa osobiste, ze względu na ich isto­tę, są niezbywalne. Ustawa p.a. i p.p. przewiduje co do zasady umow­ny tryb przeniesienia autorskich praw majątkowych (prawa te podle-*’ gają również dziedziczeniu). Przeniesienie drogą umowy może obęjś^/ mować: 1) całokształt autorskich praw majątkowych, bądź 2) prawo do korzystania z utworu (art. 41 ust. 1). Umowa o przeniesienie praw do korzystania z utworu nazywa się licencją (art. 41 ust. 2 ustawy).' Licencja może być udzielona na czas nieokreślony albo określony.

42

Może być wyłączna bądź niewyłączna. Licencja wyłączna daje licen­cjobiorcy prawo do wyłącznego korzystania z utworu.

. Umowa o przeniesienie autorskich praw majątkowych (w tym umowa licencyjna) powinna być zawarta w formie pisemnej pod rygo­rem nieważności.

Każda taka umowa powinna określać pola eksploatacji utworu i może dotyczyć tylko tych pól eksploatacji utworu, które są znane chwili jej zawarcia (art. 41 ust. 1 i 4 ustawy).

5. Ochrona praw autorskich

5.1Ustawa p.a. i p.p. przewiduje cywilnoprawną i karną ochronę praw autorskich.

Ochronie cywilnoprawnej praw autorskich podlegają zarówno osobiste prawa autorskie, jak i majątkowe prawa autorskie. Na drodze cywilnoprawnej osobiste prawa autorskie są chronione przed za­grożeniem i przed naruszeniem wskutek cudzego działania (art. 78 ust 1 ustawy). W razie zagrożenia cudzym działaniem twórca może żądać zaniechania tego działania. Natomiast w razie dokonanego na- ruszęnia prawa twórca może także żądać, aby osoba, która dopuściła się/naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego .||skutków, w szczególności aby złożyła publiczne oświadczenie o od- powiednięj treści i formie. Jeżeli naruszenie było zawinione, sąd może przyznać twórcy odpowiednią sumę pieniężną tytułem zadośćuczy­nienia za doznaną krzywdę lub - na żądanie twórcy - zobowiązać sprawcę, aby uiścił odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez twórcę cel społeczny (art. 78 ust. 1 ustawy).

pJeżeli twórca nie wyraził innej woli, po jego śmierci z powództwem o ochronę autorskich praw osobistych zmarłego może wystąpić inek, a w jego braku kolejno: zstępni, rodzice, rodzeństwo, zstępni rodzeństwa, a także stowarzyszenie twórców właściwe ze ględu na rodzaj twórczości lub organizacja zbiorowego zarządzania |prawami autorskimi łub prawami pokrewnymi, która zarządzała pra­li autorskimi zmarłego twórcy (art. 78 ust 2 i 4 ustawy).

•2. Cywilnoprawna ochrona autorskich praw majątkowych przysługuje podmiotowi, któremu te prawa przysługują, a więc twór-

43

cy, osobie uprawnionej z mocy prawa, następcy prawnemu twórcy, licencjobiorcy oraz organizacji zbiorowego zarządzania prawami au­torskimi.

Według art. 79 ust. 1 p.a. i p.p. uprawniony, którego autorskie prawa majątkowe zostały naruszone, może żądać od osoby, która na­ruszyła te prawa:

2. zaniechania naruszania;

3. usunięcia skutków naruszenia;

4. naprawienia wyrządzonej szkody;

5. wydania uzyskanych korzyści.

Niezależnie od roszczeń wyżej określonych uprawniony może się domagać m.in.:

1. jednokrotnego albo wielokrotnego ogłoszenia w prasie oświad­czenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie lub poda­nia do publicznej wiadomości części albo całości orzeczenia sądu wydanego w rozpatrywanej sprawie, w sposób i w zakre­sie określonym przez sąd;

2. zapłaty przez osobę, która naruszyła autorskie prawa majątko­we, odpowiedniej sumy pieniężnej, nie niższej niż dwukrotna wysokość uprawdopodobnionych korzyści odniesionych przez sprawcę z dokonanego naruszenia, na rzecz Funduszu, o któ­rym mowa w art. 111, gdy naruszenie jest zawinione i zostało dokonane w ramach działalności gospodarczej wykonywanej w cudzym albo we własnym imieniu, choćby na cudzy rachu­nek (art. 79 ust. 2 ustawy).

3. Ustawa p.a. i p.p. wprowadza również karną ochronę praw autorskich, traktując jako przestępstwa czyny określone w art. 115—

119.

Przestępstwem jest np. przywłaszczenie sobie autorstwa albo; wprowadzenie w błąd co do autorstwa całości lub części cudzego utworu albo artystycznego wykonania, a także rozpowszechnianie bez podania nazwiska lub pseudonimu twórcy cudzego utworu w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, artystyczne wykonanie albd publiczne zniekształcenie takiego utworu, artystycznego wykonania; fonogramu, wideogramu lub nadania (art. 115 ust. 1 i 2).

44

Popełnia również przestępstwo ten, kto wytwarza urządzenia lub .cich komponenty przeznaczone do niedozwolonego usuwania lub ob- chodzenia skutecznych technicznych zabezpieczeń przed odtwarza- " niem, przegrywaniem lub zwielokrotnianiem utworów lub przedmio­tów praw pokrewnych albo dokonuje obrotu takimi urządzeniami lub ich komponentami, albo reklamuje je w celu sprzedaży lub najmu (art. 118¹ ust. 1).

6. Prawa pokrewne

Prawa pokrewne, jak sama nazwa na to wskazuje, są prawami bli- ’fsko związanymi z prawem autorskim. Są to również niematerialne t wytwory intelektu ludzkiego, nie będące jednak utworami. Ochrona pitych dóbr opiera się na zasadach stosowanych dla ochrony prawa au- - tórskiego.

¹ ‘ Ustawa p.a. i p.p. określa w sposób wyczerpujący katalog praw pokrewnych:

2. Prawa do artystycznych wykonań

Artystycznymi wykonaniami, w rozumieniu ustawy są w szcze­gólności: działania aktorów, recytatorów, dyrygentów, instrumentali­stów, wokalistów, tancerzy i mimów oraz innych osób w sposób twórczy przyczyniających się do powstania wykonania (art. 85 ust. 2). ‘Treść prawa artysty wykonawcy określa art. 86 ust. 1-3 p.a. i p.p.). ¡Prawo artysty wykonawcy nie narusza prawa autorskiego do wykonywanego utworu (art, 88 ustawy),

2. Prawa do fonogramów i wideogramów Fonogramem jest pierwsze utrwalenie warstwy dźwiękowej wy­cinania utworu albo innych zjawisk akustycznych.

Wideogramem jest pierwsze utrwalenie sekwencji ruchomych ob- ;ów, z dźwiękiem lub bez, niezależnie od tego, czy stanowi ono utwór audiowizualny (art. 94 ust. 1 i 2 ustawy).

> c) Prawa do nadań radiowych i telewizyjnych

Jest to prawo wyłączne, przysługujące organizacji radiowej łub te­lewizyjnej i dotyczy programów przez nią przygotowanych i wyemi­towanych. Przedmiotem prawa jest samo nadanie, nie zaś jego treść. Treść prawa do nadań określa natomiast art. 97 p.a. i p.p.

45

d) Prawa do pierwszych wydań oraz wydań naukowych i kry­tycznych

Prawa do pierwszych wydań przysługują wydawcy, który jako pierwszy w sposób zgodny z prawem opublikował lub w inny sposób rozpowszechnił utwór, którego czas ochrony już wygasł, a jego eg­zemplarze nie były jeszcze publicznie udostępniane. Treścią tego prawa jest wyłączność w zakresie rozporządzania tym utworem i ko­rzystania z niego na wszystkich polach eksploatacji przez okres dwu­dziestu pięciu lat od daty pierwszej publikacji lub rozpowszechnienia (art. 99¹ ustawy).

Prawo do pierwszych wydań naukowych lub krytycznych przysłu­guje temu, kto po upływie czasu ochrony prawa autorskiego do utwo­ru przygotował jego wydanie krytyczne lub naukowe, niebędące utworem. Treścią tego prawa jest wyłączność w zakresie rozporzą­dzania takim wydaniem i korzystania z niego w zakresie, o którym mowa w art. 50 pkt 1 i 2 ustawy, przez okres trzydziestu lat od daty publikacji (art. 99² ustawy).

46

ROZDZIAŁ IV. PRZEDMIOTY PRAW WŁASNOŚCI PRZEMYSŁOWEJ

Wynalazki

1.1. Zarówno prawo polskie, jak i prawo międzynarodowe nie za­wiera definicji wynalazku. Formułuje natomiast kryteria, warunkujące udzielenie ochrony prawnej na wynalazek.

Według art. 24 p.w.p. ochrona w postaci patentów jest udzie­lana - bez względu na dziedzinę techniki - na wynalazki, które są nowe, posiadają poziom wynalazczy i nadają się do przemysłowe­go stosowania.

Wynalazek musi zatem spełniać cztery kryteria:

• być rozwiązaniem o charakterze technicznym,

• nowości,

• poziomu wynalazczego,

• nadawać się do przemysłowego zastosowania.

Ustawa p.w.p. określa wynalazek za pomocą tych samych kryte- |riów, co Konwencja o patencie europejskim z 1973 r. (art. 52 Kon­wencji).

Technika to ogół metod i sposobów oddziaływania na materię - .. nieożywioną i ożywioną - służących zaspokajaniu potrzeb człowie­ka. Rozwiązanie ma więc charakter techniczny, jeżeli określa sposób ^wykorzystania materii przez człowieka (oddziaływania człowieka na ^materię). Nie mogą być zatem uznane za wynalazki jedynie pomysły |ó charakterze abstrakcyjno-myślowym, zawierające rozwiązanie pro­blemu intelektualnego, mogące być stosowane na zasadzie operacji myślowej, nie polegające na oddziaływaniu na materię (np. gry, metody uczenia się, przeprowadzenia pewnych zabiegów zdrowotnych typu dieta). Nie uzyskuje cechy wynalazku takie rozwiązanie pro-

47

blemu intelektualnego, które wymaga do jego wykorzystania urzą- % dzenia technicznego, np. urządzenia do gry.

Wynalazek jest rozwiązaniem w podwójnym znaczeniu:

2. stanowi wytwór umysłu ludzkiego; nie jest wynalazkiem coś,

co nie zostało wymyślone przez człowieka, lecz istniało i zostało przez niego jedynie ujawnione, odkryte,

2. ten wytwór — metoda działania została przedstawiona w sposób ||

skończony, wystarczający do osiągnięcia założonego rezultatu; ^;.| jest to recepta techniczna skutecznego działania, nie zaś jedynie ogólna idea, myśl, czy koncepcja rozwiązania określonego problemu.

Do rozwiązań o charakterze technicznym zalicza się zarówno me- Ą tody oddziaływania na materię, jak i wytwory materialne, będące wy- nikiem zastosowania takiej metody. |

Można zatem wyróżnić wynalazki: |

2. konstrukcyjne, ucieleśnione w przedmiotach o trwałej postaci,

3. substancje, ucieleśnione w przedmiotach o postaci nietrwałej,

4. technologiczne, określające sposób działania (np. wytwarzania,

transportowania, konserwowania, itp.).

Wynalazek uważa się za nowy, jeśli nie jest częścią stanu techniki. |

Przez stan techniki rozumie się wszystko to, co przed datą, według której oznacza się pierwszeństwo do uzyskania patentu, zostało udostępnione do wiadomości powszechnej w formie pisemnego lub ust- jf

nego opisu, przez stosowanie, wystawienie lub ujawnienie w inny sposób. Za stanowiące część stanu techniki uważa się również infor­macje zawarte w zgłoszeniach wynalazków lub wzorów użytkowych,. korzystających z wcześniejszego pierwszeństwa, nieudostępnione do wiadomości powszechnej, pod warunkiem ich ogłoszenia w sposób określony w ustawie (art. 25 ust. 1—2 p.w.p.).

Nowość ma być:

• obiektywna (dla ogółu osób trzecich, a nie tylko dla wynalaz­

cy),

48

• formalna, czyli względna, a nie absolutna; wynalazek jest no­wy, jeżeli nie został udostępniony do wiadomości powszech­nej, a nie tylko wtedy, gdy nikt w ogóle o nim nie wiedział,

• światowa, czyli w skali całego świata; wynalazek nie był niegdzie na świecie poddany do wiadomości powszechnej.

| Wynalazek traci cechę nowości, jeżeli został ujawniony (podany do wiadomości powszechnej):

• wobec nieoznaczonego kręgu osób,

• w sposób pozwalający znawcy przedmiotu na dostateczne po­znanie jego istoty.

Ustawa przewiduje pewien wyjątek od wymagania nowości w odniesieniu do nowego zastosowania znanych substancji. Według art. 25 ust. 4 możliwe jest udzielenie patentu na wynalazek dotyczący nowe­go zastosowania substancji stanowiącej część stanu techniki lub uzy­skania wytworu mającego nowe zastosowanie.

Wynalazek uważa się za posiadający poziom wynalazczy, jeżeli wynalazek ten nie wynika dla znawcy, w sposób oczywisty, ze sta­nu techniki (arL 26 ust. 1 p.w.p.). Stan techniki tratowany jest w tym przypadku inaczej niż przy ocenie nowości wynalazku. Przy ocenie 1,poziomu wynalazczego nie uwzględnia się bowiem informacji zawar- .-tych w zgłoszeniach wynalazków lub wzorów użytkowych, ogłoszo­nych przez Urząd Patentowy lecz nieudostępnionych do wiadomości

2. powszechnej (art. 26 ust. 2). Nie szkodzą więc nieoczywistości wyna­lazku informacje zawarte w ogłoszeniach o zgłoszeniach wynalazków, dokonanych z wcześniejszą datą pierwszeństwa.

_t Wymaganie poziomu wynalazczego określa się inaczej jako nieoczywistość rozwiązania.

Wynalazek ma charakteryzować się pewnym poziomem myśli stwórczej, a nie być jedynie prostym wykorzystaniem dostępnej .wiedzy i informacji. Musi być zaskoczeniem dla fachowca z danej ¿dziedziny.

2. Nie spełniają wymagania nieoczywistości rozwiązania polegające jap, na: udoskonaleniu albo dostosowaniu znanego już rozwiązania do (innych warunków:

49

* zastąpieniu w rozwiązaniu znanego już środka technicznego, innym znanym równoważnikiem,

* zwyczajnym, prostym połączeniu znanych już rozwiązań.

Rozwiązaniem oczywistym będzie zmiana zastosowania znanego rozwiązania — np. przeniesienie zastosowania znanego w jednej dzie­dzinie techniki do innej dziedziny.

Nie można więc uznać za wynalazek rozwiązania polegającego na wykorzystaniu znanych już środków technicznych, dających oczywi­sty efekt, mimo że takie połączenie środków nie było dotychczas zna­ne. Zestawienie znanych składników (urządzeń, czy metod) będzie spełniało wymaganie nieoczywistości, jeżeli efekt tego połączenia będzie czymś więcej niż sumą właściwości poszczególnych składni­

ków.

Wynalazek uważany jest za nadający się do przemysłowego stosowania, jeżeli według wynalazku może być uzyskiwany wytwór lub wykorzystywany sposób, w rozumieniu technicznym, w jakiej­kolwiek działalności przemysłowej, nie wykluczając rolnictwa (art. 27 p.w.p.).

Przemysłowe zastosowanie to zdolność do powtarzalnego (czyli z jednakowym efektem) wykorzystania w szeroko rozumianej działalności gospodarczej. Nie będzie mógł być zatem uznany za wynalazek pomysł techniczny, polegający np. określeniu sposobu zgaszenia konkretnego, płonącego szybu naftowego.

Wymaganie przemysłowego zastosowania nie mieści w sobie wy­magania użyteczności, czy wykazania korzyści, które wynalazek mo­że przynosić.

Chodzi tutaj o potencjalną możliwość jego przemysłowego zasto­sowania, a nie o konieczność praktycznego potwierdzenia, że wynala­zek spełnia to wymaganie. Możliwość ta musi być jednak wskazaną w opisie wynalazku. ’ ■

1.2 Ustawa p.w.p. określa przedmioty nie uznawane w świetle, prawa za wynalazki. Według art. 28 p.w.p. za wynalazki nie uważa się w szczególności:

1) odkryć, teorii naukowych i metod matematycznych;

2) wytworów o charakterze jedynie estetycznym;

50

3) planów, zasad i metod dotyczących działalności umysłowej lub gospodarczej oraz gier;

4) wytworów, których niemożliwość wykorzystania może być wykazana w świetle powszechnie przyjętych i uznanych zasad nauki;

5) programów do maszyn cyfrowych;

6) przedstawienia informacji.

Do rozwiązań o charakterze technicznym zalicza się zarówno metody oddziaływania na materię, jak i jak i wytwory materialne, będące wynikiem zastosowania takiej metody.

Wyłączenia z zakresu pojęcia wynalazku obejmują głównie pomysły, które nie mają charakteru rozwiązań technicznych. Odkrycie to inaczej ujawnienie, czy rozpoznanie nieznanych dotychczas zjawisk, właściwości i praw świata materialnego. Odkrycie nie jest więc wymyśleniem czegoś, co do tej pory nie było znane. Niemniej jednak Wiązki pomiędzy odkryciem a wynalazkiem są nieraz bardzo bliskie. Bardzo często stanowią etapy jednego procesu badawczego, w którym odkrycie jest podstawą wynalazku. Okrycie nieniewidzialnych promieni X doprowadziło do skonstruowania tzw. lampy rentgenowskiej, a odkrycie właściwości ropy naftowej pozwoliło Ignacemu Łukaszewiczowi na wynalezienie lampy naftowej. Samo odkrycie właściwości ropy naftowej nie mogło być uznane za wynalazek Natomiast rozwiązania techniczne, wykorzystujące to odkrycie w.’postaci metody rafinacji ropy naftowej, czy lampy naftowej niewątpliwie są wynalazkami.

Przepisy szczególne ustawy dotyczące wynalazków biotechnologicznych wskazują na granice pomiędzy patentowalnymi wynalazka- a odkryciami w biotechnologii. Co do zasady odkrycia naukowe, polegające na identyfikowaniu zjawisk, przedmiotów, substancji czy organizmów żywych występujących w przyrodzie, nie mogą przedmiotem ochrony patentowej (art. 28 pkt 1 p.w.p.). Przepis art.93 ust. 1 p.w.p. stanowi, że wynalazkiem nie może być ciało ludzkie niezależnie od stadium formowania się i rozwoju. Wynalaz­łam nie może być także zwykłe odkrycie jednego z elementów ciała ludzkiego, w tym również odkrycie substancji występujących w orga-

51

nizmie człowieka, a także sekwencji genu (DNA). Chodzi tu o „zwy­kłe” odkrycie, a więc niepołączone z wyizolowaniem elementu z or­ganizmu lub jego wytworzeniem sposobem technicznym.

Jednakże w zakresie biotechnologii p.w.p. dopuszcza udzielenie' ochrony na materiał biologiczny występujący już w naturze lub - identyczny z nim, jeżeli został wyizolowany ze swojego naturalne­go środowiska lub wytworzony w sposób techniczny (art. 93² ust. 1 pkt 1). Ponadto, jeżeli substancja może być właściwie scharakteryzo­wana czy to przez jej strukturę, czy przez sposób jej otrzymania lub też przez inne cechy i jest „nowa” w tym sensie, że dotychczas nie było znane jej istnienie, to wówczas może podlegać opatentowaniu sama substancja jako taka. Zasada ta dotyczy elementów wyizolowa­nych z ciała ludzkiego lub w inny sposób wytworzonych sposobem technicznym, włączając w to sekwencję lub częściową sekwencję ge­nu, nawet jeśli budowa tych elementów jest identyczna z. budową elementu naturalnego (art. 93³ ust. 2).

Teorie naukowe są również wyłączone z zakresu pojęcia wynalaz­ku dlatego, że stanowią wyłącznie konstrukcje myślowe w postaci spoistych twierdzeń na temat pewnej sfery rzeczywistości, np. ujętych jako prawa przyrody, prawa fizyki, czy chemii, teorie o pochodzeniu życia na ziemi, o początkach wszechświata, itp.

Plany zasady i metody dotyczące działalności umysłowej lub go­spodarczej oraz gry to projekty, które są tylko pewnymi procedurami działania, nawet jeżeli ich zastosowanie wiąże się z użyciem urządzeń technicznych. Chodzi tu o wszelkiego rodzaju udoskonalenia w dzie­dzinie organizacji pracy, zarządzania, naboru pracowników, metody : prowadzenia kontroli, sporządzania sprawozdawczości, metody „szyb­kiego” uczenia się, odchudzania, itp.

Wyłączone z pojęcia wynalazku są wytwory, których niemożli­wość wykorzystania może być wykazana w świetle powszechnie przy­jętych i uznanych zasad nauki. Wytwory takie mogą mieć charakter ¹ techniczny. Nie spełniają jednak wymagania przemysłowego zasto­sowania. Chociaż Urząd Patentowy nie weryfikuje możliwości prze? myślowego zastosowania wynalazku, to jednak są takie rozwiązania! co do których można z całym przekonaniem powiedzieć, że nie będą)

52

nigdy użyteczne. Chodzi tutaj głównie o zgłaszane do ochrony urzą- zenia typuperpetuum mobile.

• Programy komputerowe są chronione przez prawo autorskie jako utwory. Taki system ochrony programów komputerowych obowiązuje zarówno w Polsce, jak i państwach Unii Europejskiej. Program kom­puterowy to z reguły zespół instrukcji pozwalających na spełnienie "przez komputer założonej funkcji, wyrażony w specjalnym Języku”, •zrozumiałym przez to urządzenie. Od programu komputerowego jako Takiego należy odróżnić urządzenia techniczne, realizujące określone •funkcje przy użyciu programu komputerowego. Są to tzw. wynalazki Urzeczywistniane przy użyciu komputera, np. komputerowo sterowany system zapobiegania blokowaniu kół podczas hamowania: Anti Lock Brakes System (ABS). Tego rodzaju rozwiązania mogą być -|ś uznawane za wynalazki.

Skoro ustawa wyłącza jedynie możliwość patentowania progra- do maszyn cyfrowych (w tym programów komputerowych), to wydąje się możliwe patentowanie jako wynalazków innych niż pro­gram komputerowy produktów informatycznych, np. multimediów, f Przedstawienia informacji to inaczej sposoby prezentacji informacji, np. za pomocą zapisu układu dźwięków, słów, wykresów, czy barw. W tym przypadku również nie uznaje się za wynalazek samego przedstawienia informacji, które należy odróżnić od urządzenia technicznego» służącego temu przedstawieniu, np. urządzenia multimedialnego.

. 1,3. Prawo pozbawia ochrony patentowej (wyłącza z ochrony) niektóre rozwiązania, formalnie spełniające kryteria wynalazku, 'wynalazki nie posiadające zdolności patentowej. Zakaz ten obejmuje dokonywania takich wynalazków, j" „ . Według art. 29. ust. 1 p.w.p. patentów nie udziela się na:

1) wynalazki, których wykorzystywanie byłoby sprzeczne z po­rządkiem publicznym lub dobrymi obyczajami; nie uważa się za sprzeczne z porządkiem publicznym korzystanie z wynalaz­ku tylko dlatego, że jest zabronione przez prawo; odmiany roślin lub rasy zwierząt oraz czysto biologiczne spo­soby hodowli roślin lub zwierząt; przepis ten nie ma zastoso-

53

wania do mikrobiologicznych sposobów hodowli ani do wy­tworów uzyskiwanych takimi sposobami;

3) sposoby leczenia ludzi i zwierząt metodami chirurgicznymi lub terapeutycznymi oraz sposoby diagnostyki stosowane na ludziach lub zwierzętach; przepis ten nie dotyczy produktów, a w szcze­gólności substancji lub mieszanin stosowanych w diagnostyce lub leczeniu.

Sposób hodowli roślin lub zwierząt jest czysto biologiczny, jeżeli w całości składa się ze zjawisk naturalnych, takich jak krzyżowanie lub selekcjonowanie.

Przedmioty wymienione w tym przepisie są wynalazkami w rozu­mieniu art. 24 p.w.p. Nie udziela się im jednak ochrony z powodów natury aksjologicznej, wprost bądź pośrednio w art. 29 określonych.

Nie mogą być patentowane wynalazki, których wykorzystanie by­łoby sprzeczne z porządkiem publicznym lub dobrymi obyczajami, Oba te pojęcia są niedookreślone, co przerzuca na Urząd Patentowy, odmawiający udzielenia ochrony i na sądy kontrolujące jego decyzje, ciężar dokonywania ich wykładni. Porządek publiczny ma w tym przepisie szersze znaczenie, wykraczające poza prawo, chociaż prawo jest zwykle podstawowym wyznacznikiem porządku publicznego. Ustawodawca stawia również poza pojęciem porządku publicznego dobre obyczaje.

Z przepisu art. 29 ust. 1 pkt 1 wynika, że nie są objęte wyłącze­niem z patentowania takie wynalazki, których wykorzystanie w Polsce byłoby zabronione przez prawo. Można by więc np. ubiegać się o ochronę dla rozwiązania technicznego, polegającego unieruchomie­niu złodzieja dokonującego kradzieży samochodu, pod warunkiem że nie będzie wykorzystywane w kraju lecz zostanie wyeksportowane do państwa, w którym mienie prywatne jest chronione nie w mniejszym stopniu, niż dobra osobiste złodzieja.

Według art. 93³ ust. 2 p.w.p. za wynalazki biotechniczne, których wykorzystywanie byłoby sprzeczne z porządkiem publicznym lub dobrymi obyczajami w rozumieniu art. 29 ust. 1 pkt 1, lub moralno­ścią publiczną, uważa się w szczególności:

1) sposoby klonowania ludzi;

54

2) sposoby modyfikacji tożsamości genetycznej linii zarodkowej

człowieka;

3) stosowanie embrionów ludzkich do celów przemysłowych lub handlowych;

4) sposoby modyfikacji tożsamości genetycznej zwierząt, które te: mogą powodować u nich cierpienia, nie przynosząc żadnych

te. istotnych korzyści medycznych dla człowieka lub zwierzęcia,

. oraz zwierzęta będące wynikiem zastosowania takich sposo-

bów.

Wyliczenie wynalazków sprzecznych z porządkiem publicznym, dobrymi obyczajami i moralnością, zawarte w art. 93³ ust. 2 ma charakter jedynie przykładowy. Stanowi pewną wskazówkę interpreta­cyjną pozwalającą na wyznaczenie kategorii wynalazków mieszczących się w wyłączeniu z art. 29 ust. 1 pkt 1. Należy jednak brać pod uwagę, że również te wyłączenia stanowią wyjątek od reguły ogólnej i powinny być interpretowane wąsko. Bez wątpienia wynalazki powszechnie postrzegane jako nieetyczne, podobnie jak życie ludzkie, nie powinny być przedmiotem patentu. Dopuszcza się jednak paten­towanie fragmentów ludzkiego DNA, stwierdzając, że DNA nie stanowi „życia”, lecz substancję chemiczną zawierającą informację genetyćzną i może być wykorzystane jako ogniwo w produkcji protein, które mogą być użyteczne medycznie.

Przepis art. 93 , wyłączając spod ochrony patentowej moralnie na- działania i ich efekty, nie stanowi zakazu ich dokonywania. Możliwa jest zatem sytuacja, gdy budzące sprzeciwy etyczne ekspe­rymenty na organizmie ludzkim lub zwierzęcym będą prowadzone, mimo że nie będą one chronione patentem.

Zakaz patentowania odmian roślin lub ras zwierząt oraz czysto biologicznych sposobów hodowli roślin lub zwierząt ma źródło '"’tradycyjnych uprzedzeniach, głównie natury etycznej, do patentowania żywych organizmów. Zakaz ten obejmuje tylko naturalne (biologiczne) metody uzyskiwania nowych odmian roślin lub ras zwierząt krzyżowanie, selekcja). Nie dotyczy uzyskiwania takich rezultatów metodami mikrobiologicznymi oraz samych mikrobiologicznych metod uzyskiwania nowych odmian roślin lub ras zwierząt.

55

Zakazuje się patentowania odmian roślin lub ras zwierząt, a nie roślin lub zwierząt jako takich. W konsekwencji należałoby przyjąć, że| w oparciu o przepisy p.w.p. można dopuścić patentowanie zwierząt ! i roślin jako takich, o ile przedmiotem ochrony nie jest zwierzę lubi roślina zapoczątkowujące nowe szczególne rasy lub odmiany w obrębie określonego gatunku.

Należy zwrócić uwagę, że odmiany roślin są objęte w polskim systernie prawnym odrębną od patentowej ochroną na gruncie przepisów ustawy z 26 czerwca 2003 r. o nasiennictwie (Dz. U. nr 137, poz. 1299 ze zm.).

Do kategorii wynalazków, którym nie udziela się ochrony w po­staci patentu zalicza się również sposoby leczenia ludzi i zwierząt | metodami chirurgicznymi lub terapeutycznymi (niechirurgicznymi) M oraz sposoby diagnostyki stosowane na ludziach i zwierzętach. Zą|j tymi wyłączeniami kryją się względy społeczne, niedopuszczenie do monopolu w zakresie leczenia, powodującego ograniczenie dostępu | do leczenia i zwiększenie kosztów tego leczenia. Monopol w tym za­kresie byłby nie do pogodzenia z zasadami etyki lekarskiej, nakazują^ cymi leczenie wszystkimi dostępnymi sposobami. Omawiane wyłą-| czenia dotyczą sposobów leczenia, a więc działania polegającego naill dążeniu do usunięcia objawów choroby, czyli patologicznych zabuffl rżeń czynności organizmu.

W praktyce nieraz nie jest łatwa ocena zdolności patentowania na podstawie przeznaczenia leczniczego albo nieleczniczego określonych zabiegów. Na przykład zabiegi profilaktyczne w postaci szczepienia przez to, że służą zapobieganiu chorobom, są uważane za leczniczej i dlatego są wyłączone spod patentowania. Natomiast metody zapoci biegania ciąży (antykoncepcji) nie są uważane za sposób leczeniami ponieważ ciąża nie jest chorobą. Antykoncepcja ma jedynie zapobiegać przejściu kobiety z jednego fizjologicznie normalnego stanu w inny stan, nadal zdrowy i fizjologicznie normalny. A zatem sposoby zapobiegania ciąży podlegają w zasadzie patentowaniu. Z rozpatrywanego punktu widzenia metoda chirurgiczna, polegająca na sterylizacji mężczyzny łub kobiety, powodującej niepłodność, mogłaby podlegać opatentowaniu, ponieważ sterylizację trudno uznać za zabiegli leczniczy. Niemniej jednak w tym przypadku mogłaby się pojawić

56

inna przeszkoda udzielenia patentu - zarzut, że wykorzystanie tego wynalazku byłoby sprzeczne z porządkiem publicznym lub dobrymi Obyczajami (art 29 pkt 1 p.w.p.). Sposoby leczenia bezpłodności u kobiet służą niewątpliwie usunięciu stanu patologicznego organizmu iłdlatego nie podlegają patentowaniu.

Mogą się również pojawiać wątpliwości na tle takich produktów, a także zabiegów chirurgicznych albo niechirurgicznych, które speł­niają kryteria wynalazku, ale mogą być wykorzystywane w celu ko­smetycznym, higienicznym, upiększającym, pozwalają ludziom na zwiększenie komfortu życia.

Sposoby służące zwalczaniu pcheł podlegają patentowaniu, po­nieważ nie mogą być uważane za leczenie. Te pasożyty, aczkolwiek 'dokuczliwe dla człowieka, nie są groźne dla zdrowia ludzkiego, nie mają zdolności wywołania stanu chorobowego. Inaczej natomiast w przypadku zapobiegawczego, doustrojowego zwalczania kleszczy albo komarów, które mogą przenosić zarazki chorobotwórcze. Sposo­by użycia określonych substancji w celu zapobiegania przenoszeniu , — zarazków można zakwalifikować do zabiegów leczniczych,

a więc niepodlegających patentowaniu.

Zdarza się bardzo często, że ten sam produkt może być wykorzy­stywany zarówno w kompozycjach kosmetycznych, jak i w środkach farmaceutycznych. Jeżeli jest możliwe uzyskanie efektu leczniczego płaz efektu kosmetycznego, skutki te muszą być rozróżnialne, inaczej bowiem każda metoda wykorzystania tych efektów będzie uznana za metodę leczniczą i nie będzie podlegała opatentowaniu. Zastosowanie kreślonego środka może np. chronić skórę przed oparzeniami słonecznymi (skutek kosmetyczny) i może leczyć z takich oparzeń (sku- leczniczy). Jeżeli jednak działanie tego środka opiera się na tym samym mechanizmie biologicznym, a skutek (kosmetyczny lub lecz­niczy) zależy tylko od intensywności zastosowania, to sposób oddzia­łania kosmetycznego nie ma zdolności patentowej.

Mógłby uzyskać ochronę patentową wynalazek polegający na za­stosowaniu jako środka kosmetycznego substancji zapobiegającej na­turalnemu wypadaniu włosów. Zdolność patentową można np. przyznać różnym metodom zwiększenia wytrzymałości fizycznej, czy na-

57

wet wyglądu fizycznego człowieka (przez zmniejszenie łaknienia i pozbycie się nadwagi ciała).

Wyłączenia patentowania w zakresie diagnostyki (rozpoznania; chorób) obejmują sposoby diagnostyki stosowane „na ludziach lub zwierzętach”, a więc jedynie diagnostykę ustrojową. Możliwe jest: zatem udzielanie ochrony dla sposobów np. badania krwi, przeprowa­dzanego poza organizmem człowieka (zwierzęcia). Ale już sam spo­sób pobierania krwi do badania nie może uzyskać ochrony patentowej;

Nie są traktowane jako sposoby diagnostyki „stosowane na ludziach” (mogą być patentowane), badania z wykorzystaniem promieni rentgenowskich, tomografu komputerowego albo rezonansu magne­tycznego, jeżeli uzyskane tą drogą informacje nie stanowią ostatecz­nego rozpoznania choroby, lecz dostarczają jedynie pośrednich i nie­wystarczających danych dla końcowej diagnozy. Są natomiast wyłą­czone z patentowania sposoby diagnostyki inwazyjnej, polegające na wprowadzeniu do organizmu człowieka cewnika lub sondy elektronicznęj. I

Zakazy określone w przepisie art. 29 pkt 3 p.w.p. nie dotyczą rów­nież produktów, a w szczególności, urządzeń, substancji lub miesza­nin stosowanych w diagnostyce lub leczeniu (leków, narzędzi chirur­gicznych, aparatury służącej badaniu stanu zdrowia bądź analizie np; płynów ustrojowych).

2. Wzory użytkowe

Wzorem użytkowym jest nowe i użyteczne rozwiązanie o cha­rakterze technicznym, dotyczące kształtu, budowy lub zestawienia, przedmiotu o trwałej postaci (art. 94 ust. 1 p.w.p.).

Wzory użytkowe mają pewne cechy wspólne z wynalazkami:

* nowość w tym samym znaczeniu,

* możliwość wykorzystania, określona jako wymóg użyteczności, będącej kwalifikowaną postacią stosowalności; wykorzystanie wzoru użytkowego ma pozwolić na osiągnięcie celu mającego praktyczne znaczenie przy wytwarzaniu lub korzystaniu

z wyrobów (art. 94 ust. 2 p.w.p.),

58

* techniczny charakter rozwiązania (ta cecha odróżnia wzór użytkowy od wzoru przemysłowego).

Ze względu na bliskie podobieństwo wzorów użytkowych do wy­nalazków te wzory są często określane jako „małe wynalazki”.

Różnice pomiędzy wynalazkami a wzorami użytkowymi są następujące:

* wzory użytkowe nie muszą prezentować poziomu wynalazcze go; w przeciwieństwie do wynalazków mogą być rozwiąza-

niami zupełnie oczywistymi,

* wzór użytkowy jest rozwiązaniem dotyczącym wyłącznie przedmiotu o trwałej postaci; jego nośnikiem nie mogą być substancje, mieszaniny, ani metody, czy sposoby działania (np. technologie). Wymaganie trwałe postaci nie oznacza, że wzór użytkowy ma być jednoczęściowy. Może składać się z kilku elementów - przedmiotów, przemieszczających się względem siebie, jednakże trwale, konstrukcyjnie (fizycznie) ze sobą po­wiązanych. Wzorami użytkowymi nie mogą być więc rozwią­zania składające się z części powiązanych jedynie funkcjonal­nie, np. układy elektryczne, pneumatyczne, hydrauliczne, przedstawione w postaci schematów.

Wzory użytkowe to konkretne przedmioty codziennego użytku: arzędzia, części zamienne, urządzenia gospodarstwa domowego.

:Do wzorów użytkowych mają m.in. zastosowanie przepisy art. 28 W* p.w.p.; określone w nich przedmioty nie mogą być w sensie for­malnym uznane za wzory użytkowe (art. 28) innym natomiast odma- ia się prawa do ochrony (art. 29)

3. Wzory przemysłowe

Wzorem przemysłowym jest nowa i posiadająca indywidualny charakter postać wytworu lub jego części, nadana mu w szczególności przez cechy linii, konturów, kształtów, kolorystykę, strukturę lub materiał wytworu oraz przez jego ornamentację (art. 102 [ti|l'i p.w.p.)

59

Wytworem jest każdy przedmiot wytworzony w sposób przemysłowy lub rzemieślniczy, obejmujący w szczególności opakowanie, symbole graficzne oraz kroje pisma typograficznego, z wyłączeniem programów komputerowych (art. 102 ust. 2 p.w.p.). Wytworem jest także przedmiot składający się z wielu części składowych (wytwór złożony) oraz pojedyncze części składowe, jeżeli mogą być przedmiotern samodzielnego obrotu albo jeżeli po ich włączeniu do wytworu, złożonego pozostają widoczne w trakcie jego zwykłego używania? (z wyłączeniem konserwacji, obsługi i naprawy).

Wytwór to wyodrębniony obiekt materialny, stanowiący rzecz ruchomą, niebędący jednak synonimem pojęcia rzeczy, ponieważ może? być zarówno częścią rzeczy, jak określonym zbiorem rzeczy.

Wytwór — nośnik wzoru musi mieć przeznaczenie użytkowe (spełniać funkcje użytkowe). Nie uzyska więc ochrony wzór przedstawio ny na wytworze, który służy jedynie prezentacji wzoru (np. wzór ornament przedstawiony na kartce papieru).

Wzorami przemysłowymi mogą być m.in. typowe, powtarzalne obiekty budowlane, ich wnętrza, samochody w całości, jak i poszczególne ich elementy (reflektory, klamki, lusterka, inne części składowe,_Ł widoczne w zwykłym używaniu samochodu). Wzór może być złożony? z wielu różnych elementów. Wzorem będzie wówczas całościowa." aranżacja tych elementów, np. kuchnia, składająca się z mebli, urządzeń kuchennych i innych przedmiotów wyposażenia kuchennego.

Wzór przemysłowy to wygląd zewnętrzny całego lub części'^ produktu, czyli te jego cechy, które są postrzegane przede wszyst¹. kim wzrokowo. Ustawa wymienia jedynie przykładowo cechy zewnętrzne przed­miotu, określające jego postać (w szczególności cechy linii, kontury, kształty itd.). Mogą to być zatem również i inne właściwości ze? wnętrzne.

Wzór przemysłowy musi spełniać następujące kryteria:

2. dotyczyć postaci wytworu lub jego części,

3. być nowy,

4. posiadać indywidualny charakter,

5. nadawać się do powtarzalnego odtwarzania w produkcji przedmiotów.

60

Wzór przemysłowy wiąże się zawsze z konkretnym wytworem. Nie jest więc wzorem jako takim - rysunkiem, modelem lub ornamen­tu, służącym ozdabianiu i stanowiącym przedmiot prawa autorskie- ,0;; Same wzory tak rozumiane, jako pomysły i projekty estetyczne lub artystyczne, przedstawione w formie rysunków albo modeli musi być upostaciowiony w wytworze, dopiero wtedy uzyskuje zdolność rejestrową. Według przepisów ustawy p.w.p. ochronie podlega postać wytworu, traktowana jako dobro niematerialne, będące efektem pracy intelektualnej, nie zaś sam fizyczny przedmiot (wytwór), będący no- ńikiem tego wzoru.

Postać to inaczej wygląd wytworu (produktu), przejawiający się W cechach zewnętrznych, postrzegalnych zmysłowo, głównie za pomocą wzroku.

Według art. 103 ust. 1 p.w.p. wzór przemysłowy uważa się za nowy jeżeli przed datą, według której oznacza się pierwszeństwo do uzyskania prawa z rejestracji, identyczny wzór nie został udostępnio­ny. publicznie przez stosowanie, wystawienie lub ujawnienie w inny sposób. Wymaganie nowości ma zasięg światowy. Wzór uważa się za identyczny z udostępnionym publicznie także wówczas, gdy różni się ód niego jedynie nieistotnymi szczegółami.

Wzoru nie uważa się za udostępniony publicznie, jeżeli nie mógł dottrzeć do wiadomości osób zajmujących się zawodowo dziedziną, której wzór dotyczy (art. 103 ust. 2 p.w.p.).

| Wzór przemysłowy nie traci cechy nowości, może więc uzyskać ochronę, jeżeli:

1) został ujawniony osobie trzeciej, która w sposób wyraźny lub ’dorozumiany była zobowiązana do zachowania poufności;

2): został ujawniony w ciągu 12 miesięcy przed datą, według któ­rej oznacza się pierwszeństwo do uzyskania prawa z rejestracji, jeżeli ujawnienie nastąpiło przez twórcę, jego następcę prawnego lub - za zgodą uprawnionego - przez osobę trzecią, a tak­że jeżeli ujawnienie nastąpiło w wyniku nadużycia popełnionego wobec twórcy lub jego następcy prawnego (art. 103 ust. 3 p.w.p.).

61

Nowość wzoru przemysłowego jest warunkowana jego nieujawnieniem w formach wyżej określonych. Wzór traci cechę nowości zarówno wskutek wcześniejszego ujawnienia tego właśnie wzoru, jak i ujawnienia innego lecz takiego samego wzoru. Wzór nie jest zatem nowy, jeżeli nie różni się w ogóle od poprzednika albo różni się jedynie nieistotnymi szczegółami, czyli jest identyczny z wzorem wczęśnięj ujawnionym w rozumieniu art. 103 ust. 1 p.w.p. •

Wzór przemysłowy odznacza się indywidualnym charakterem;' jeżeli ogólne wrażenie, jakie wywołuje na zorientowanym użytkownik ku, różni się od ogólnego wrażenia wywołanego na nim przez wzórl publicznie udostępniony przed datą, według której oznacza się pierw­szeństwo.

Ustalenie indywidualnego charakteru wzoru wymaga porównania^ z ujawnionymi wzorami wcześniejszymi. To porównanie nie może! sprowadzać się do porównania i oceny konkretnych cech wzorów wcześniejszego i nowego lecz ma dotyczyć całości. Chodzi bowiem o ogólne wrażenie, jakie ten wzór wywołuje na użytkowniku. Wzór! nie spełnia zatem przesłanki indywidualnego charakteru, jeżeli różnił się, co prawda, od wzoru wcześniejszego szczegółami, ale wywołuje ogólne wrażenie podobieństwa z wzorem wcześniej ujawnionym. Cęchy nowości i indywidualnego charakteru ustala się jednakże zawszę! w odniesieniu do określonego produktu. Podmiotem powołanym dp oceny, czy wzór ma charakter indywidualny jest tzw. zorientowany użytkownik, a więc osoba, która ma pewną wiedzę i rozeznanie w dziedzinie wzornictwa przemysłowego.

Wzory przemysłowe muszą nadawać się do wielokrotnego odtwa| rzania. Wynika to zarówno z ich nazwy, jak z zawartego w art. 102| ust. 2 p.w.p. wskazania, że przedmiot - nośnik wzoru ma być i wy?j tworzony w sposób przemysłowy lub rzemieślniczy.

Wzory przemysłowe wykazują jedynie rodzajowe podobieństwo! do wzorów użytkowych. Zachodzą bowiem między nimi istotne różf

mce:

• wzory przemysłowe łączą w sobie walory użytkowe z walorami estetycznymi, natomiast od wzorów użytkowych wymaga się przydatności w znaczeniu bardziej praktycznym,

62

* wzory użytkowe nie muszą wykazywać się indywidualnym '^S<J charakterem,

* wzory przemysłowe nie muszą być rozwiązaniami technicz­nymi.

4. Znaki towarowe

4.l. Znakiem towarowym może być każde oznaczenie, które można przedstawić w sposób graficzny, jeżeli oznaczenie takie nadaje się do odróżnienia towarów jednego przedsiębiorstwa od towarów innego przedsiębiorstwa.

|Znakiem towarowym może być w szczególności wyraz, rysunek, ornąment, kompozycja kolorystyczna, forma przestrzenna, w tym norma towaru lub opakowania, a także melodia lub inny sygnał dźwiękowy (art. 120 ust 1 i 2 p.w.p.).

Znak towarowy określają dwie jego cechy:

* zdolność odróżniająca,

* zdolność do przedstawienia w sposób graficzny.

Zdolność odróżniająca to zdolność wskazania na pochodzenie towaru od konkretnego przedsiębiorcy (producenta lub sprzedąwcy). Zdolność odróżniająca może być pierwotna i wtórna. Zdolność do przedstawienia w sposób graficzny to zdolność do rażenia w formie pisemnej (w formie znaków graficznych). Wymaganie graficznego przedstawienia jest dyktowane dążeniem do precyzyjnego określenia znaku towarowego i tym samym do precyzyjnego określenia zakresu jego ochrony.

Znakami towarowymi mogą być bardzo różne oznaczenia towarów. Każde oznaczenie — znak towarowy musi jednak nadawać się do graficznego przedstawienia. Wymieniony w art. 120 ust. 2 p.w.p. katalog oznaczeń, które mogą być znakami towarowymi jest przykładowo. Pominięto w nim inne jeszcze oznaczenia, nadające się do wyko­nania w takim charakterze, a więc np. cyfry, litery, hologramy, nazwiska i nazwy geograficzne, slogany itp.

Formalnie nie ma ograniczeń, co do wykorzystywania jako znaków towarowych np. dźwięków, zapachów lub smaków. Jednakże nie

63

zawsze takie oznaczenia nadają się do graficznego przedstawienia! i z tego powodu nie są rejestrowane jako znaki towarowe.

Najczęściej znaki towarowe występują w postaci słownej lub słowno-graficznej. Znakiem słownym może być zarówno wyraz z języka potocznego: ojczystego lub obcego, jak i neologizm. Wyrazy z języka potocznego mogą być wykorzystane jako znaki towarowe? pod warunkiem, że mają zdolność odróżniania towarów pod względem ich pochodzenia od konkretnego przedsiębiorcy. Nie mogą byći więc znakami towarowymi oznaczenia tzw. rodzajowe i opisowe, czyli takie, które wskazują na rodzaj towaru, do którego się odnoszą, bądz na jego cechy lub właściwości (art. 129 ust. 2 pkt 2 p.w.p.). Pod tym względem neologizmy - wyrazy nowoutworzone w danym języku bardziej nadają się na znaki towarowe, ponieważ nie wywołują tak? bliskich skojarzeń z samym towarem (jego cechami lub właściwo? ściami).

Nie ma przeszkód prawnych dla rejestracji nazwisk w charakterze znaków towarowych. Praktyka taka jest stosowana zwłaszcza w przypadku osób bardzo popularnych ze świata sportu, sztuki, czy rozrywki. Wtedy jednak może pojawić się niebezpieczeństwo ograniczenia! prawa innych osób do używania takiego samego nazwiska i w konsekwencji zarzut, że używanie zarejestrowanego znaku towarowego nazwiska, narusza prawa osobiste osób trzecich (art. 131 ust. 1 pkt ¡1 p.w.p.).

Znakami towarowymi mogą być pojedyncze litery i cyfry. W tym- przypadku istotną przeszkodą w udzielaniu ochrony cyfrom i literom jako takim jest ograniczona ilość tych oznaczeń, i co za tym idzie niebezpieczeństwo ograniczenia ich używania przez innych przedsiębiorców. Stąd litery lub liczby są, jako znaki towarowe, najczęściej! przedstawione w formie fantazyjnej, z elementami graficznymi, od­różniającymi je od innych znaków tego rodzaju.

Znaki towarowe mogą występować pod postacią sloganów reklamowych. Są to zwięzłe hasła albo ogólniki odnoszące się do reklamowanych towarów, nieraz bardzo celne i przez to łatwe do zapamię­tania, przyciągające uwagę konsumenta. Dlatego też mogą mieć silną zdolność kojarzenia towaru ze źródłem jego pochodzenia.

64

Rejestrowanie nazw geograficznych w charakterze znaków towa­rowych podlega szeregi ograniczeniom. Przede wszystkim nie jest dopuszczalna rejestracja nazw geograficznych, które jako znaki towarowe mogłyby wprowadzać odbiorców w błąd co pochodzenia geo- ||graficznego towaru (art. 131 ust. 1 pkt 3). To niebezpieczeństwo wprowadzenia w błąd jest szczególnie istotne wówczas, gdy towar pochodzący z obszaru określonego nazwą geograficzną wyróżnia się szczególnymi właściwościami. Dlatego też przepis art. 131 ust. 3 p.w.p. stanowi, że w odniesieniu do wyrobów alkoholowych każdy znak, towarowy zawierający elementy geograficzne niezgodne z pochodzeniem wyrobu uważa się za znak wprowadzający w błąd, a więc nienadający się do zarejestrowania.

Z treści art. 120 ust. 2 p.w.p. wynika, że znakiem towarowym może.,być forma przestrzenna, czyli znak może być trójwymiarowy. |Oznaczenie w postaci formy przestrzennej musi również posiadać zdolność odróżniającą. Nie może być to więc forma dyktowana naturą |lub inną właściwością towaru czy opakowania albo koniecznością uzyskania efektu technicznego towaru. Forma towaru lub opakowania |może być wobec tego znakiem towarowym pod warunkiem, że jest nietypowa dla tego towaru i przez to wyróżnia go spośród innych towarów tego rodzaju.

Proste formy przestrzenne, mające bliski związek z charakterem |lub. funkcją towaru nie mogą być chronione jako znaki towarowe rów- ||ież i z tego powodu, że monopol na ich używanie ograniczyłby do- i do tych form innym przedsiębiorcom

Spore wątpliwości w praktyce budzi używanie w charakterze znaków towarowych kolorów, zwłaszcza zaś pojedynczych kolorów. w| myśl art. 120 ust. 2 p.w.p. znakiem towarowym może być, co prawda, kompozycja kolorystyczna, a nie pojedynczy kolor, niemniej jędnak we wspólnotowym orzecznictwie sądowym przyjmuje się, że wyjątkowo również pojedynczy kolor może uzyskać ochronę jako znak towarowy. Nie może być to jednak kolor jako taki, lecz musi być przedstawiony za pomocą graficznej prezentacji, a więc za pomocą obrazów, linii albo cech, które pozwalają go dokładnie zidentyfiko­wać. Może z tego wynikać, że w przypadku pojedynczego kolory chodzi głównie o zdolność do graficznego przedstawienia takiego

65

oznaczenia, mniej zaś o jego zdolność odróżniającą. To drugie wyma- ganię musi być oczywiście również spełnione. Bardzo często bowiem fi kolor towaru lub opakowania, ze względu na symbolikę przypisywaną.Jjj określonym kolorom, zawiera sugestię dotyczącą charakteru lub wła­ściwości towaru (np. kolor biały kojarzy się czystością, zielony ze^; środowiskiem, przyrodą, czerwony sugeruje ostrzeżenie przed niebez- -| pieczeństwem).

Otwartość katalogu oznaczeń mogących być znakami towarowymi sprawia, że w charakterze znaków towarowych mogą być używanej inne jeszcze, nietypowe oznaczenia: dźwięki, smaki, czy zapachy. Tu|| jednak zasadniczy problem sprowadza się do ich graficznej przedstawi wialności. Najczęściej bowiem z powodu niespełnienia tego wymagania odmawia się tym oznaczeniom zdolności rejestracyjnej. Nie ma wątpliwości, jeżeli dźwięk daje się utrwalić graficznie w formie tradycyjnego zapisu nutowego. Za niedostateczny jednak uznaje się innymi zapis dźwięku, np. komputerowy, czy opis słowny dźwięku, np w postaci onomatopei. Te same zastrzeżenia odnoszą się do oznaczeń! zapachowych. W OHIM doszło, co prawda, do zarejestrowania znakiip zapachowego, opisanego słownie jako „zapach świeżo ściętej trawy”|| (dla piłeczek tenisowych). Organ przyjął, że ten zapach, ze względu na swoją specyfikę, jest dostatecznie wyróżniający. Niemniej jednaki ETS przy innej okazji (sprawa Sieckmann) nie podzielił tego zapatrywania. Nie uznał za wystarczające dla spełnienia wymagania graficznego zapisu oznaczenia przedstawienie wzoru chemicznego substancji! zapachowej wraz z próbką zapachu i opisem słownym: „zapach balsamicznie owocowy z nutą cynamonu”.

4.2 Przepisy ustawy p.w.p. określają przeszkody ochrony, a więc okoliczności, z powodu których oznaczenie nie może być zarejestrowane jako znak towarowy (art. 129, art. 131 i 132). Są wśród nici takie, które odnoszą się do samych oznaczeń i takie, które mają ^!‘na uwadze ochronę wcześniejszych praw osób trzecich.

Według art. 129 ust. 2 p.w.p. nie udziela się praw ochronnych na| oznaczenia, które: aj

• nie nadają się do odróżniania w obrocie towarów, dla których zostały zgłoszone,

66

* składają się wyłącznie z elementów mogących służyć w obro­cie do wskazania w szczególności rodzaju towaru, jego pocho­dzenia, jakości, ilości, wartości, przeznaczenia, sposobu wy­twarzania, składu, funkcji lub przydatności (tzw. oznaczenia rodzajowe i ogólno-informacyjne),

* weszły do języka potocznego lub są zwyczajowo używane w uczciwych i utrwalonych praktykach handlowych.

W art. 129 ust. 1 chodzi o takie oznaczenia, które nie spełniają lagań określonych w art. 120 ust. 1, czyli nie mogą być przedsta­wione w sposób graficzny lub w ogóle nie nadają się na do odróżnia- a towarów jednego przedsiębiorstwa od towarów innego przedsię­biorstwa, ponieważ nie mają cech i właściwości, które pozwalają dostrzec w nich wyróżnik towaru pod względem takiego ich pochodzenią_v,Niejako z natury brak im zdolności przekazywania tych właśnie informacji (nie mają tzw. abstrakcyjnej zdolności odróżniającej). Abyoznaczenie mogło pełnić właściwą dla znaku towarowego funkcję odróżniającą, musi być postrzegalne za pomocą zmysłów. Niewątpliwie oznaczenia, o których mowa w art. 120 ust. 2 p.w.p.: wyraz, rysunek, ornament, kompozycja kolorystyczna, forma przestrzenna a także melodia lub inny sygnał dźwiękowy oddziaływają właśnie na zmysły - wzroku, słuchu, dotyku. Warunkiem postrzegalności ozna­czenia jest jego jednolitość i samoistność. Oznaczenie jest jednolite, jeżeli występuje w określonej, stałe tej samej postaci i przez to daje łatwo poznać i zapamiętać przez człowieka. Takiej cechy nie ma, co do _fzasady, np. oznaczenie w postaci pojedynczego koloru, nieograniczonego ustaloną formą, a więc używanego w rożny sposób (w różnych konfiguracjach). Oznaczenie służące jako znak towarowy musi być tęż samoistne, a więc wykazywać pewną odrębność wobec towaru. Tylko wtedy może być postrzegane i rozpoznawane jako znak, a nie jako właściwość lub cecha towaru. Znak towarowy służy jako środek rozróżniania towarów i dlatego nie może być utożsamiany z samym towarem. Z tego właśnie względu przepis art. 131 ust. 2 pkt 6 Jp, stanowi, że nie udziela się praw ochronnych na oznaczenia, 6ż|li stanowią formę bądź inną właściwość towaru lub opakowania,

67

która jest uwarunkowana wyłącznie jego naturą, jest niezbędna dla uzyskania efektu technicznego lub zwiększa znacznie wartość towaru!

Oznaczenie, które jest wyłączone z rejestracji na podstawie art. 129 ust. 1 pkt 1 ustawy — p.w.p. nigdy nie może nabyć zdolności odróżniającej wskutek używania w charakterze znaku towarowego (nie może¹ nabyć tzw. wtórnej zdolności odróżniającej). Tę tezę potwierdzi wyraźnie art. 130 p.w.p. Wynika z niego, że w następstwie używani! mogą nabrać charakteru odróżniającego jedynie znaki nie posiadające pierwotnie dostatecznych znamion odróżniających, określone w art 129 ust. 2 tej ustawy. Możliwość ta nie dotyczy zaś oznaczeń, o któ­rych mowa w art. 129 ust. 1 pkt 1 ustawy, czyli oznaczeń, które ni! mogą być znakiem towarowym (nie mają abstrakcyjnej zdolności od­różniającej.

Przepis art. 129 ust. 2 p.w.p. odnosi się natomiast do zdolności od­różniającej zgłoszonego znaku towarowego dla określonych towarów (określanej jako konkretna zdolność odróżniająca). Ocena tego rodzaju zdolności odróżniającej nie może więc ograniczać się do oceny; oznaczenia jako takiego (jego cech i właściwości). W tym przyp; musi być brana pod uwagę relacja oznaczenia do towaru. Oznaczeni! nie ma konkretnej zdolności odróżniającej, jeżeli nie nadaje się do odróżniania towaru, dla którego zostało zgłoszone. Do tej kategorii' oznaczeń należą w szczególności oznaczenia składające się wyłączni! z elementów mogących służyć w obrocie do wskazania np. rodzaju towaru, jego pochodzenia, jakości, ilości, przeznaczenia, sposobu wy! twarzania, składu, funkcji i przydatności (art. 129 ust. 2 pkt 2). Są to tzw. oznaczenia opisowe, jako że zawierają opis towaru (jego cech i właściwości). Tego rodzaju oznaczenia nie mogą być rejestrowane jako znaki, jeżeli składają się wyłącznie z elementów opisowych. Wy łączenie nie dotyczy zatem oznaczeń, które składają się z elementó'w opisowych i nieopisowych. Wówczas o zdolności odróżniającej oznaczenia przesądza całościowa jego ocena, ogólne wrażenie przeciętne­go odbiorcy.

Oznaczenie nienadające się do odróżniania określonych towarów (nieposiadające pierwotnej zdolności odróżniającej) może uzyskć taką zdolność w wyniku używania (wtórna zdolność odróżniają!! Możliwość taką przewidziano w art. 130 p.w.p. z zastrzeżeniem, że

68

znak musi nabrać, w następstwie jego używania, charakteru odróżnia­nego przed datą jego zgłoszenia do zarejestrowania w Urzędzie Patentowym.

Do kategorii oznaczeń nieposiadąjących konkretnej zdolności od­różniającej ustawodawca zalicza również oznaczenia, które weszły do języka potocznego lub są zwyczajowo używane w uczciwych i utrwa­lanych praktykach handlowych, jako oznaczenia towarów (usług), do h się odnoszą (tzw. oznaczenia wolne - art. 129 ust. 2 pkt 3 |p:w.p.). Dla przykładu takiej zdolności odróżniającej nie miałoby oznaczenie „lumpeks” lub „szmateks” dla sklepów z używaną odzieżą.

4.3. Pozostałe przeszkody (wyłączenia) ochrony zostały określone w,art. .131 i 132 p.w.p. Mają one charakter bezwzględny lub względny.

Wyłączenia bezwzględne, to takie, które nie mogą być w ogóle uchylone.

Wyłączenia bezwzględne:

Dotyczą np. oznaczeń:

* których używanie narusza prawa osobiste lub majątkowe osób * 'trzecich;

* które są sprzeczne z porządkiem publicznym lub dobrymi oby­czajami;

* zostały zgłoszone do Urzędu Patentowego w złej wierze;

* zawierają elementy będące symbolami, w szczególności o cha­rakterze religijnym, patriotycznym lub kulturowym, których używanie obrażałoby uczucia religijne, patriotyczne lub trady­cję narodową(art. 131 ust. 1 i 2 p.w.p.).

Wyłączenia względne:

Dotyczą np. oznaczeń, które:

* zawierają nazwę lub skrót nazwy Rzeczypospolitej Polskiej bądź jej symbole (godło, barwy łub hymn), nazwy lub herby polskich województw, miast lub miejscowości, znaki sił zbroj­onych, organizacji paramilitarnych lub sił porządkowych, re­produkcje polskich orderów, odznaczeń lub odznak honorowych, odznak lub oznak wojskowych bądź innych oficjalnych

69

lub powszechnie używanych odznaczeń i odznak, w szczególności administracji rządowej czy samorządu terytorialnego albo organizacji społecznych działających w ważnym interesie publicznym, gdy obszar działania tych organizacji obejmuje cały kraj lub znaczną jego część, jeżeli zgłaszający nie wykaże się uprawnieniem, w szczególności zezwoleniem wlaści|| wego organu Państwa albo zgodą organizacji, na używanie oznaczenia w obrocie;

• zawierają skróty nazw bądź symbole (herby, flagi, godła) obcych państw, organizacji międzynarodowych, a także przyjęte w obcych państwach urzędowe oznaczenia, stemple kontrolnę i gwarancyjne, jeżeli zakaz taki wynika z umów międzynarodowych, chyba że zgłaszający wykaże się zezwoleniem właściwego organu, które uprawnia go do używania takich oznaczeń w obrocie (art. 131 ust. 2 pkt 2 i 3 p.w.p.).

Według art. 131 ust. 1 pkt 1 p.w.p. nie udziela się praw ochron- ;| nych na oznaczenia, których używanie narusza prawa osobiste lub.|| majątkowe osób trzecich. Prawa osobiste i majątkowe to prawa do! nazwiska, wizerunku, do firmy (nazwy handlowej), prawa autorskie, prawa do oznaczeń geograficznych, itp. Przeszkodą rejestracji jest naruszanie tych praw przez znak towarowy. Sam więc fakt zgłoszenia do ochrony np. cudzej nazwy firmy nie stanowi jeszcze przeszkody w rejestracji tego oznaczenia w charakterze znaku towarowego.

Znaki towarowe służą identyfikacji towarów pod względem ich pochodzenia od konkretnego przedsiębiorstwa. Dlatego istotną przeszkodą rejestracji znaku towarowego jest niebezpieczeństwo wprowadzenia w błąd co do tak rozumianego pochodzenia towaru. Niebezpieczeństwo może wynikać z podobieństwa znaków i z podobieństwa towarów oznaczanych takimi znakami.

Według art. 132 ust. 2 p.w.p. nie udziela się prawa ochronnego na| znak towarowy:

1) identyczny do znaku towarowego zarejestrowanego lub zgłp-i! szonego do rejestracji (o ile znak taki zostanie zarejestrowany) z wcześniejszym pierwszeństwem na rzecz innej osoby dla identycznych towarów;

2) identyczny lub podobny do znaku towarowego, na który udzie- łono prawa ochronnego lub zgłoszonego w celu uzyskania prawa ochronnego (o ile na znak taki zostanie udzielone prawo ochronne) z wcześniejszym pierwszeństwem na rzecz innej osoby dla towarów identycznych lub podobnych, jeżeli zachodzi ryzyko wprowadzenia odbiorców w błąd, które obejmuje w szczególności ryzyko skojarzenia znaku ze znakiem wcze- śniejszym;

3) identyczny lub podobny do renomowanego znaku towarowego

zarejestrowanego lub zgłoszonego z wcześniejszym pierwszeństwem do rejestracji (o ile znak taki zostanie zarejestrowany)

na rzecz innej osoby dla jakichkolwiek towarów, jeżeli mogłoby to przynieść zgłaszającemu nienależną korzyść lub być szkodliwe dla odróżniającego charakteru bądź renomy znaku ■a wcześniejszego. Przepis ten stosuje się odpowiednio do znaku

powszechnie znanego.

W pierwszym przypadku identyczność znaków (wcześniejszego późniejszego) i identyczność towarów stanowi wystarczający powód odmowy rejestracji znaku późniejszego. Natomiast w razie identycz­ności lub podobieństwa jednego z tych elementów (znaków lub towa­rów), konieczne jest zbadanie, czy to podobieństwo nie grozi wprowadzeniem w błąd co do pochodzenia towarów. Samo więc ustalenie Identyczności lub podobieństwa pomiędzy znakami, wywołującego ryzyko skojarzenia znaków, nie jest wystarczające dla przyjęcia, że istnieje niebezpieczeństwo wprowadzenia w błąd co do pochodzenia towarów.

W orzecznictwie ETS podkreśla się, że istnienie prawdopodobieństwa wprowadzenia odbiorców w błąd co do pochodzenia towarów powinno być oceniane całościowo, z uwzględnieniem wszystkich istotnych czynników występujących w danym przypadku. Taka całościowa ocena w zakresie wizualnego, brzmieniowego lub koncepcyj­na podobieństwa rozpatrywanych znaków towarowych winna być oparta na całościowym wrażeniu wywieranym przez te znaki, przy Jlpególnym uwzględnieniu ich elementów odróżniających i dominujących (wyrok ETS z 23 marca 2006 r., C ■ 206/04). Przeciętny na-

71

bywca towaru postrzega bowiem znak towarowy jako całość, nie zwracając raczej uwagi na jego szczegóły. Rzadko też ma możliwość! bezpośredniego porównania różnych znaków.

Na uwagę zasługuje ochrona, jaką ustawa przyznaje znakom re­nomowanym i znakom powszechnie znanym (art. 132 ust. 2 pkt 3). Pojęcia znaku renomowanego i powszechnie znanego nie zostały ' ustawowo zdefiniowane. W piśmiennictwie za znak powszechnie zna­ny uważa się w znak znany co najmniej połowie potencjalnych na­bywców towarów lub klientów przedsiębiorstwa używającego tego . znaku, oceniając posiadanie tego przymiotu na podstawie m.in. długo-_{ trwałości jego używania i intensywności reklamy. Znak powszechnie znany korzysta z ochrony nawet jeżeli nie został zarejestrowany.

Znak renomowany to znak, któremu poza znaczącym stopniem je­go znajomości przypisuje się dodatkowo zdolność wywoływania po­zytywnych skojarzeń do co do jakości towarów nim oznaczanych.

W świetle art. 132 ust. 2 pkt 3 p.w.p. ochrona udzielona znakom re­nomowanym i powszechnie znanym wykracza poza granice podobiem stwa towarów. O odmowie udzielenia ochrony decyduje bowiem już sama identyczność albo podobieństwo znaku zgłoszonego do wcześniej szego znaku renomowanego lub powszechnie znanego, niezależnie od jakiegokolwiek podobieństwa towarów tymi znakami oznaczanych, jeżeli tylko taka rejestracja mogłaby przynieść zgłaszającemu nienależną korzyść lub być szkodliwa dla odróżniającego charakteru bądź renomy znaku wcześniejszego (renomowanego lub powszechnie znanego).

4.4 Na gruncie prawa własności przemysłowej można wyróżnić kilka rodzajów znaków towarowych. Są to znaki:

* fabryczne, usługowe, handlowe,

* zwykłe, chronione w trybie rejestracyjnym,

* powszechnie znane, sławne, renomowane,

* słowne, graficzne, słowno-graficzne, przestrzenne, dźwiękowe, zapachowe.

4.5 Znakom towarowym przypisuje się trzy zasadnicze funkcje:

* oznaczenia pochodzenia, (odróżniającą), ’i

* gwarancyjną (jakościową),

* reklamową.

72

Znak wskazuje źródło pochodzenia towaru oraz identyfikuje go na rynku, a wiec pozwala go odróżnić od innych towarów tego samego rodzaju znajdujących się w obrocie. Funkcja oznaczenia pochodzenia |wyraża się tym, że znak zapewnia kupujących o tożsamości pocho­dzenia towarów nim oznaczonych. Kupujący dzięki znakowi otrzymu­je informacje, że każdy egzemplarz towaru nim opatrzony ma to samo ¿pochodzenie. Znak pozwala na odróżnienie towarów tego samego rodzaju dostępnych się na rynku i tym samym pozwala osobom kupu­jącym dokonać wyboru w zakupie.

Funkcja gwarancyjna, zwana inaczej funkcją jakościową, jest przypisywana znakom towarowym na tej podstawie, że znak wywołuje w świadomości kupującego przekonanie o pewnych pozytywnych cechach towaru, jakie kojarzą się z towarami opatrzonymi tym znakiem.Inaczej mówiąc, w przekonaniu kupującego, opartym na do­świadczeniu, znak jest symbolem cech towaru preferowanych przy zakupie. Jest odbiciem oczekiwań kupującego i dlatego wpływa na ‘ odjęcie decyzji o zakupie.

Znak towarowy wypełnia funkcję reklamową przez zachęcanie kupujących do nabycia oznakowanego nim towaru. Znak towarowy ze , jzględu na swoją strukturę, której istotą jest już wcześniej wspomniana zdolność do odróżnienia, łatwo zapada w pamięć i stanowi świetny instrument do wykorzystania w reklamie. Promuje towar isułatwia wprowadzenie go do obrotu, a następnie ugruntowuje jego pozycję i pomaga w zdobywaniu nowych klientów.

Oznaczenia geograficzne

5.1 Według ustawy p.w.p. oznaczeniami geograficznymi są znaczenia słowne, odnoszące się bezpośrednio lub pośrednio do miejsca, miejscowości, regionu lub kraju (teren), które identyfikują towar jako pochodzący z tego terenu, jeżeli określona jakość, dobra opinia lub inne cechy towaru są przypisane przede Wszystkim pochodzeniu geograficznemu towaru (art. 174 ust. 1).

Zawarta w ustawie p.w.p. regulacja dotycząca oznaczeń geograficznych nie dotyczy towarów: produktów rolnych i środków spożywczych objętych przepisami wspólnotowymi, dotyczącymi oznaczeń

73

geograficznych i nazw pochodzenia produktów rolnych i środkow spożywczych, wymienionych w załączniku do Traktatu ustanawiają cego Wspólnotę Europejską i w załącznikach do rozporządzenia Rady| (WE) nr 510/2006 z 20 marca 2006 r. w sprawie ochrony oznaczeń geograficznych i nazw pochodzenia produktów rolnych i środków! spożywczych (art. 174 ust. 3 p.w.p.).

Ustawa z 18 października 2006 r. o wyrobie napojów spirytu ­sowych oraz o rejestracji i ochronie oznaczeń geograficznych napojów spirytusowych (Dz. U. nr 208, poz. 1539) wprowadza odrębny system ochrony na terytorium Polski oznaczeń geograficznych napojów spirytusowych. Ustawa stanowi uzupełnienie regulacji zawartych w rozporządzeniu Rady (EWG) nr 1576/89 z 29 mąją 1989 r. ustanawiającym ogólne zasady definicji, opisu i prezentacji napojów spirytusowych i w rozporządzeniu Komisji (EWG) nr| 1014/90 z 24 kwietnia 1990 r. ustanawiającym szczegółowe przepisy! wykonawcze dla definicji, opisu i prezentacji napojów spirytusowych.

Według art. 13 ust. 1 tej ustawy oznaczeniem geograficznym napoju spirytusowego jest nazwa odnosząca się do nazwy miejsca, mięjscowości, regionu na terytorium Polski lub, w wyjątkowych przypadkach, do całego terytorium Polski, która identyfikuje napój spirytusowy jako pochodzący z tego miejsca, miejscowości, regionu lub terytorium. Ochrona oznaczenia geograficznego napoju spirytusowego powstaje przez wpisanie (w formie decyzji) oznaczenia na krajową listę chronionych oznaczeń geograficznych napojów spirytusowych, pro wadzoną przez ministra właściwego do spraw rynków rolnych (art. 13( ust. 2 ustawy). Oznaczenie geograficzne napoju spirytusowego wpisa|| ne na listę podlega ochronie na terytorium Polski (art. 33 ustawy).

Oznacza to, że w Polsce obowiązują obecnie dwa reżimy prawne w zakresie ochrony oznaczeń geograficznych: 1) krajowy, zawart w ustawie p.w.p., odnoszący, się do oznaczeń towarów innych niż pro dukty rolne i środki spożywcze i w ustawie z 18 października 200ó|| o wyrobie napojów alkoholowych oaz rejestracji i ochronie oznaczeń geograficznych napojów spirytusowych, 2) wspólnotowy, odnoszący się do oznaczeń produktów rolnych i środków spożywczych (z wyjąt| kiem win i napojów spirytusowych), W konsekwencji uzyskanie ochrony dla polskiego oznaczenia geograficznego, dotyczącego pro-

74

duktów rolnych lub środków spożywczych jest obecnie możliwe wy­łącznie w systemie wspólnotowym, na podstawie wspomnianego Rozporządzenia Rady (WE) nr 510/2006 z 20 marca 2006 r. Państwa członkowskie Unii Europejskiej nie mogą więc udzielać ochrony znaczeniom geograficznym na poziomie krajowym na te towary, Które zastały objęte zakresem przedmiotowym regulacji unijnych, dotyczących oznaczeń geograficznych.

Oznaczenie geograficzne mają odnosić się bezpośrednio lub po­średnio do określonego terenu, rozumianego jako nazwa miejsca, miejscowości, regionu lub nawet kraju. Nie zawsze więc muszą stanowić nazwę geograficzną. Mogą być określeniem przymiotnikowym od nazwy geograficznej (np. beskidzki), albo określeniem tradycyjnie używanym w danym regionie dla pewnych towarów (art. 175 ust. 3 ;W.p.).

• Pochodzenie towaru z danego terenu wyraża się w tym, że towar jest wytworzony lub przetworzony na terenie objętym ozna­czeniem geograficznym. Wyjątkowo towar może być wytworzony z surowców lub półproduktów pochodzących z terenu większego niż wytworzenia lub przetworzenia towaru, dla którego stosuje się naczenie geograficzne, jeżeli te surowce lub półprodukty są przygotowywanie w szczególnych warunkach i istnieje system kontroli prze- l^ęgąnia tych warunków (art. 175 ust. 2 p.w.p.).

|Oznaczenia geograficzne wykazują, pod względem funkcji, podobieństwa do znaków towarowych. Różnią się jednak od znaków towarowych przede wszystkim tym, identyfikują towar z określonym miejscem geograficznym, a nie z przedsiębiorstwem. Ponadto mogą mieć wyłącznie słowną postać i dotyczą jedynie towarów, a nie usług.

Nie mogą być oznaczeniami geograficznymi:

* oznaczenia wskazujące wyłącznie na pochodzenie towaru z określonego terenu (np. piwo leżajskie),

* wskazujące na rodzaj towaru, (np. ser szwajcarski).

5.2. Ustawa p.w.p. wyróżnia dwa rodzaje oznaczeń geograficznych

* nazwy regionalne,

* oznaczenia pochodzenia.

75

Nazwy regionalne to oznaczenia dotyczące towarów, które spef, niają łącznie trzy warunki:

1) pochodzą z określonego terenu,

2) posiadają szczególne właściwości, które wyłącznie lub w przeważającej mierze zawdzięczają oddziaływaniu środowiska geograficznego, obejmującego łącznie czynniki naturalne or ludzkie,

3) zostały wytworzone lub przetworzone na tym terenie (art. 17 ust. 1).

Oznaczenia pochodzenia to oznaczenia wskazujące na pochodze­nie towaru z określonego terenu. Pochodzenie geograficzne to nież wytworzenie lub przetworzenie towaru na danym terenie. Niemniej jednak przy oznaczeniach pochodzenia związek szczególnych właściwości towaru z naturalnym środowiskiem jest słabszy niż przy nazwach regionalnych. Szczególne właściwości tego towaru są bo­wiem przypisane samemu jego pochodzeniu z tego terenu, nie zaś oddziaływaniu środowiska geograficznego tego terenu.

5.3. W Polsce można uzyskać ochronę oznaczenia geograficznego jako oznaczenia geograficznego wspólnotowego. Ochronę oznaczeń geograficznych dla produktów rolnych i środków spożywczych regulują przepisy wspomnianego rozporządzenia Rady (WE) nr 510/200 w sprawie ochrony oznaczeń geograficznych i oznaczeń pochodzenia dla produktów rolnych i środków spożywczych. Rozporządzenie " 510/2006 zastąpiło rozporządzenie Rady (EWG) nr 2081/92 z 14 lipca 1992 r. w sprawie ochrony oznaczeń geograficznych i nazw pochodzenia produktów rolnych i środków spożywczych. Nazwy zarejstrowane na podstawie rozporządzenia (EWG) nr 2081/92 dniem wejścia w życie rozporządzenia nr 510/2006 (31 marca 2006 powinny być nadal chronione na mocy tego rozporządzenia i autorria tycznie wprowadzane do rejestru.

Środki spożywcze w rozumieniu tego rozporządzenia to np. piw napoje wytwarzane z ekstraktów roślinnych, chleb, ciasto wyroby cukiernicze, naturalne gumy i żywice, świeże mięso i przetwory mięsne, sery, inne produkty pochodzenia zwierzęcego, (np. jaja, miód różne produkty mleczarskie), owoce, warzywa, i zboża świeże lub ich

76

przetwory, świeże ryby, mięczaki, skorupiaki i produkty z nich otrzy­mane. Rozporządzenie nie obejmuje win i napojów spirytusowych.

| Produkty rolne to: siano, olejki eteryczne, korek, kwiaty i rośliny ozdobne, wełna, wiklina.

Rozporządzenie przewiduje dwa rodzaje oznaczeń:

1) chronione nazwy pochodzenia (CHNP), p

2) chronione oznaczenia geograficzne (CHOG).

Nazwa pochodzenia” oznacza nazwę regionu, określonego miejsca lub w wyjątkowych przypadkach nazwę kraju, służącą do oznaczpienia produktu rolnego lub środka spożywczego:

1) pochodzącego z tego regionu, określonego miejsca lub kraju,

2) którego jakość lub cechy charakterystyczne są w istotnej lub w wyłącznej mierze zasługą środowiska geograficznego, na które składają się czynniki naturalne i ludzkie, oraz

3) którego produkcja, przetwarzanie i przygotowanie odbywa się na tym określonym obszarze geograficznym.

„Oznaczenie geograficzne” oznacza nazwę regionu, określonego miejsca, lub w wyjątkowych przypadkach nazwę kraju, służącą do oznaczenia produktu rolnego lub środka spożywczego:

1) ' pochodzącego z tego regionu, określonego miejsca lub kraju,

2) którego określona jakość, renoma lub inna cecha charaktery­styczna może być przypisana temu pochodzeniu geograficz­nemu, oraz

3) którego produkcja lub przetwarzanie lub przygotowywanie ma miejsca na określonym obszarze geograficznym.

Ochronie na podstawie omawianego rozporządzenia podlegają również tzw. pośrednie nazwy pochodzenia i oznaczenia geograficz­ni czyli tradycyjne nazwy geograficzne lub niegeograficzne, służące do|oznaczania produktu rolnego lub środka spożywczego, jeżeli spełniają|wymogi przewidziane dla nazw pochodzenia lub oznaczeń geograficznych (np. oscypek).

Nazwy rodzajowe w zasadzie nie mogą zostać zarejestrowane jako chronione oznaczenia geograficzne czy nazwy pochodzenia. Omawiane rozporządzenie definiuje nazwy rodzajowe jako nazwy produktów, które pomimo iż odnoszą się do miejsca lub regionu, w którym pro-

77

dukt ten lub artykuł był pierwotnie wytwarzany lub wprowadzony ną rynek, stały się pospolitymi nazwami tego produktu lub artykułu żyw|| nościowego.

Podstawowa różnica pomiędzy nazwą pochodzenia a oznaczeniem geograficznym polega na sile związku produktu z miejscem jego pochodzenia. W przypadku nazw pochodzenia zarówno produkcja su­rowców, jak i cały proces przygotowania i przetwarzania, aż do produktu końcowego musi się odbywać na obszarze objętym tą nazwą|| Natomiast warunkiem uzyskania ochrony na oznaczenie geograficzne jest, aby przynajmniej jedna z trzech wymienionych faz wytwarzania, miała miejsce na danym obszarze. W przypadku oznaczenia geograficznego nie jest wymagane, aby produkt zawdzięczał swoje szczególne właściwości warunkom naturalnym obszaru, z którego pochodzi. Wystarczy, że te właściwości są przypisane jego pochodzeniu geograficznemu.

Według przepisów rozporządzenia Komisji (WE) nr 1898/2006as" z dnia 14 grudnia 2006 r. określającego szczegółowe zasady stosowa- nia rozporządzenia Rady (UE) nr 510/2006 w sprawie ochrony ozna- czeń geograficznych i nazw pochodzenia produktów rolnych i środków spożywczych rejestrowane mogą być wyłącznie nazwy, które są stosowane dookreślenia danego produktu rolnego lub środka spo żywczego w handlu lub w języku potocznym. Nazwa produktu rolnego lub środka spożywczego może być zarejestrowana wyłącznie w języku, w którym jest lub była w przeszłości, stosowana do określenia! danego produktu na wyznaczonym obszarze geograficznym. Nazwy są rejestrowane w oryginalnym alfabecie. Jeżeli oryginalnym alfabe­tem nie jest alfabet łaciński, wraz z nazwą w oryginalnym alfabecię rejestruje się jej transkrypcję w alfabecie łacińskim (art. 3 ust. 1 i/Źj rozporządzenia).

Informacje: „chroniona nazwa pochodzenia” lub „chronione oznaczenie geograficzne” albo odpowiadające im symbole wspólnotowe| umieszcza się na etykietach produktu. Te informacje mogą występuj wać w językach urzędowych Wspólnoty.

Najwięcej chronionych nazw pochodzenia i oznaczeń geograficznych pochodzi z Francji (około pięćdziesięciu rodzajów serów, w tym słynny Roquefort, mięso i przetwory mięsne, w tym ponad trzydzieści

78

Rodzajów mięsa drobiowego (volatile), owoce i warzywa) i Włoch podobny asortyment produktów, w tym sery: Gorgonzola, Mozzarel- ladi Bufala Campana, szynki: Prosciutto di Parma i Prosciutto To- Tsęano). Polska do tej pory uzyskała ochronę na „Bryndzę podhalań- i „Oscypek” (CHNP). Oczekują na rejestrację m.in.: „Jagnięcina ¿(Podhala”, „Fasola wrzawska”, „Jabłka łąckie”, „Lipiec białowieski”, "0bwarzanek krakowski”, „Podkarpacki miód spadziowy”.

Jak już powiedziano, określone w rozporządzeniu Rady (WE) nr: .510/2006 zasady ochrony nazw pochodzenia i oznaczeń geogra­ficznych nie dotyczą win oraz wyrobów spirytusowych. W tym zakre­sie) obowiązują regulacje szczególne: rozporządzenie Rady (EWG) nr. 1576/88 z dnia 29 maja 1989 r. ustanawiające ogólne zasady defi­nicji, opisu i prezentacji napojów spirytusowych i rozporządzenie Ra- dy/.(WE) nr 1493/1999 z dnia 17 maja 1999 r. w sprawie wspólnej Organizacji rynku wina.

W tych aktach prawnych podkreślono znacznie używania oznaczęń. geograficznych i w związku z tym potrzebę istnienia sytemu oniącego te oznaczenia dla umożliwienia promocji, uczciwej kon­wencji oraz po to, aby nie wprowadzać w błąd konsumentów co poochodzenia tego rodzaju produktów. Nazwy geograficzne są zastrze­lone dla napojów spirytusowych w przypadku, kiedy etapy produkcji, w trakcie których dany napój uzyskuje swoje cechy charakterystyczne “ostateczne właściwości, są przeprowadzane we wskazanym obszarze graficznym.

Na mocy Porozumienia TRIPS państwa członkowskie (w tym członkowie UE) powinni zagwarantować środki prawne zapobiegające używaniu oznaczeń geograficznych dla win niepochodzących z miejsc wskazanych przez te oznaczenia geograficzne lub dla wyrobów spirytusowych nie pochodzących z miejsc wskazanych przez te oznaczenia geograficzne. Obowiązek ten istnieje również wówczas, gdy praw­ie pochodzenie tych towarów zostało wskazane (np. koniak gruzinski) lub oznaczenie geograficzne zostało użyte w tłumaczeniu (np. szampan), albo towarzyszy mu określenie takie jak: rodzaj, typ, gatunek itp.

■n-"j

79

Najbardziej znane oznaczenia geograficzne napojów spirytusó wych w Europie to: Cognac, Armagnac, Scotch Whisky, Irish Whiskey, calvados, grappa, ouzo.

6. Produkty tradycyjne

Od nazw pochodzenia i oznaczeń geograficznych należy odróżnić oznaczenia: „gwarantowana tradycyjna specjalność”. Kwestie te reguluje rozporządzenie Rady (WE) nr 509/2006 w sprawie produl tów rolnych i środków spożywczych będących gwarantowanymi tiradycyjnymi specjalnościami.

Przez „specyficzny charakter” rozumie się cechę lub zespół cech które w sposób wyraźny odróżniają produkt rolny lub środek spożyty czy od podobnych im produktów lub środków spożywczych należy cych do tej samej kategorii. Natomiast „tradycyjny” to udokumentowany jako będący w użyciu na rynku wspólnotowym, przynajmniej przez okres wskazujący na przekaz z pokolenia na pokolenie; o ten powinien odpowiadać okresowi zwykle przypisywanemu jednern pokoleniu i wynosić co najmniej 25 lat. „Gwarantowana tradycyjni specjalność” oznacza tradycyjny produkt rolny lub środek spożywczy uznany przez Wspólnotę ze względu na jego specyficzny charakie* poprzez jego rejestrację zgodnie z niniejszym rozporządzeniem.

Używanie oznaczenia „gwarantowana tradycyjna specjalność” nie jest objęte monopolem (nie stanowi przedmiotu prawa wyłącznego Rozporządzenie stanowi więc, że każdy producent, także z państw trzeciego, powinien mieć możliwość użycia zarejestrowanej na: wraz z określonym oznaczeniem oraz, w odpowiednich przypadkach; symbolem wspólnotowym związanym z „gwarantowanymi tradyjnymi specjalnościami” albo samej zarejestrowanej nazwy, pod warun­kiem że wytwarzany lub przetwarzany produkt rolny lub środek spo­żywczy jest zgodny ze stosowną specyfikacją produktu, a producęntem podlega kontroli odpowiednich organów lub jednostek zgodnie z przę pisami niniejszego rozporządzenia. Oznaczenie „gwarantowana tradycyjna specjalność” nie wiąże się określonym miejscem wytwarzania produktów rolnych lub środka spożywczych. Według rozporządzenia nie jest nawet dopuszczalna rejestracja produktów rolnych

80

lub środków spożywczych, których specyficzny charakter związany jest z ich miejscem pochodzenia lub pochodzeniem geograficznym, Ne stoi to jednak na przeszkodzie używania w nazwie określeń geo­graficznych. Rejestr gwarantowanych tradycyjnych specjalności uznanych na całym terytorium Wspólnoty prowadzi Komisja Europejska

Aby produkt rolny lub środek spożywczy mógł zostać wpisany do rejestru, musi być produkowany przy użyciu tradycyjnych surowców lub musi charakteryzować się tradycyjnym składem lub sposobem produkcji lub przetwarzania odzwierciedlającym tradycyjny rodzaj produkcji lub przetwarzania.

Postępowanie rejestrowe jest dwuetapowe (etap krajowy i wspól­notowy).

Krajowe regulacje, dotyczące produktów tradycyjnych zawiera stawa z 17 grudnia 2004 r. o rejestracji i ochronie nazw i oznaczeń próduktów rolnych i środków spożywczych oraz produktów tradycyjnych (Dz. U. z 2005, nr 10, poz. 68). Za produkt tradycyjny może być uznany produkt rolny lub środek spożywczy, a także napój spirytusowy, którego jakość lub wyjątkowe cechy i właściwości wynikają ze stosowania tradycyjnych metod produkcji, wykorzy­stywanych co najmniej od 25 lat (art. 47).

Status produktu tradycyjnego w rozumieniu tej ustawy ma produkt ¡Wpisany na listę produktów tradycyjnych, prowadzoną przez ministra łaściwego do spraw rynków rolnych. Lista ta zawiera opis produktu, zawierający jego nazwę, rodzaj, charakterystykę, wskazanie surowców wykorzystywanych do jego produkcji, podstawowe informacje dotyczące tradycji, pochodzenia oraz historii produktu oraz metodę indukcji.

Wniosek o wpis na listę produktów tradycyjnych składa się do właściwego miejscowo marszałka województwa. Może go złożyć osoba fizyczna, osoba prawna oraz jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, wytwarzająca dany produkt (art. 49). Marszałek województwa sprawdza wniosek o wpis na listę produktów tradycyjnych pod względem spełniania wymogów formalnych orąz dokonuje oceny w zakresie spełniania przez produkt, którego

81

dotyczy wniosek o wpis na listę produktów tradycyjnych, wymagaj określonych ustawą.

Jeżeli produkt spełnia te wymagania, marszałek województw przesyła ministrowi właściwemu do spraw rynków rolnych potwięrdzoną przez siebie kopię wniosku o wpis na listę produktów tradycyjnych. W przypadku, gdy produkt nie spełnia wymagań określonych ustawą, marszałek województwa wydaje decyzję o odmowie przekazania ministrowi właściwemu do spraw rynków rolnych wnioś o wpis (art. 51 i 52). Minister po otrzymaniu dokumentów, dotycz|ących wpisu, dokonuje wpisu produktu tradycyjnego na listę produktów tradycyjnych (art. 53).

Umieszczenie produktu rolnego, środka spożywczego lub napoju spirytusowego na liście produktów tradycyjnych służy łącznie identyfikacji i promocji tych produktów. Nie stanowi natomiast o udzieleniu ochrony dla nazw tych produktów. Według art. 48 tej ustawy nazwa produktu tradycyjnego umieszczona na liście produktów tradycyjnych nie podlega ochronie, a użycie nazwy produktu tradycyjnego odnoszącej się do obszaru geograficznego nie sta| nowi uznania pochodzenia tego produktu o obszaru, do którego ną| wiązuje ta nazwa. Użycie w nazwie produktu tradycyjnego nazwy geograficznej nie może być więc traktowane jako informacja o pochodzeniu produktu z tego właśnie miejsca geograficznego. Praktyka zgłoszeń produktów tradycyjnych do rejestracji wskazuje, że często ich nazwy nawiązują do określonych miejsc (obszarów) geograficz­nych, np. Śliwowica Łącka (małopolskie), Miodówka Witosławska (wielkopolskie), Precelek Krakowski (małopolskie), Sól Wielicki (małopolskie), Pieróg Biłgorajski (lubelskie), Sękacz Podlaski (lubelskie), Kiełbasa Markowska (podkarpackie), czy Powidła Krzeszówskie (podkarpackie).

7. Topografie układów scalonych

Układ scalony (potocznie kość) to zminiaturyzowany układ elęktroniczny, zawierający w swoim wnętrzu od kilku do setek milionów podstawowych elementów elektronicznych, takich jak tranzystory diody, rezystory, kondensatory. Układy scalone są najczęściej budo-

82

wane na płytkach krzemowych, które stanowią podłoże półprzewod- nikowe dla elementów elektronicznych Płytka wraz elementami elek- tronicznymi jest zamknięta w hermetycznej obudowie: szklanej, meta- lowej, ceramicznej lub wykonanej z tworzywa sztucznego.

|Układ scalony znajduje zastosowanie w każdym urządzeniu elek- tronicznym - w komputerze, zegarku, telewizorze, telefonie komór- ówym, itp.

Pierwszy na świecie układ scalony stworzył 12 września 1958 r. ack Kilby (pracujący dla Texas Instruments w USA), za co otrzymał nągrodę Nobla z fizyki w 2000 r. Obecnie największymi producenta- mi układów scalonych są firmy Intel, Samsung, Toshiba i Texas In- ents.

Według definicji ustawowej przez topografię układu scalonego rozumie się rozwiązanie polegające na przestrzennym, wyrrażonym w dowolny sposób, rozplanowaniu elementów, z których co nąjmniej jeden jest elementem aktywnym, oraz wszystkich lub części połączeń układu scalonego (art. 196 ust. 1 p.w.p.).

'Natomiast układ scalony ustawa określa jako jedno- lub wielowar- stwowy wytwór przestrzenny, utworzony z elementów z materiału półrzewodnikowego tworzącego ciągłą warstwę, ich wzajemnych 'łączeń przewodzących i obszarów izolujących, nierozdzielnie ze sobą sprzężonych, w celu spełniania funkcji elektronicznych (art. 196 list. 1 i 2 p.w.p.).

Topografia to inaczej przestrzenny (trójwymiarowy) model rozplanowania półprzewodników, przeznaczony do spełniania funkcji elektronicznych.

Warunkiem uzyskania ochrony prawnej dla topografii układu sca- lonęgo jest jej oryginalność.

Orryginalność to inaczej nowość (nie jest powszechnie znana w chwili jej powstania).

Topografie układów scalonych są chronione jedynie na poziomie ' krajowym. Ze względu na to, że odgrywają ważną rolę w wielu gałęziach przemysłu stały się również przedmiotem zainteresowania prawa wspólnotowego. Prawne ramy ochrony topografii w UE określa dyręktywa Rady (87/54/EWG) z 16 grudnia 1986 r. w sprawie ochro- rawnej topografii produktów półprzewodnikowych (Dz. U. UE L

83