Fenomen Napoleona w
Rosji
Czasy napoleo艅skie
W 1812 roku wi臋kszo艣膰 rosyjskich elit traktowa艂a Napoleona
jako pot臋偶nego wroga, ale posiadaj膮cego wybitne zdolno艣ci. We
wrze艣niu tego roku Aleksander I w li艣cie do wielkiej ksi臋偶nej
Katarzyny Paw艂ownej pisa艂, 偶e "przysz艂o mu toczy膰 boje z
piekielnym przeciwnikiem, w kt贸rym potworna nikczemno艣膰
艂膮czy si臋 z niesamowitym talentem". Je艣li do 1812 roku byli w
Rosji wielbiciele talent贸w Napoleona, to wojna przemieni艂a ich
w jego wrog贸w.
SIERGIEJ BORYSOW
13.01.2003
Bez w膮tpienia kr臋gi rz膮dz膮ce Rosji, zahipnotyzowane wojenn膮 s艂aw膮
Napoleona, ba艂y si臋 go. Obawiano si臋, 偶e cesarz Francuz贸w, aby
zrewoltowa膰 plebs, nie cofnie si臋 przed obietnic膮 dania wolno艣ci
rosyjskim ch艂opom. W tym czasie w艂adze imperium car贸w uruchomi艂y
tryby kontrpropagandy, 偶eby odci膮gn膮膰 ludno艣膰 od przysz艂ego
wybawcy. Uda艂o si臋 zaszczepi膰 w 艣wiadomo艣ci ch艂opstwa obraz
Napoleona jako "bestii", "grabie偶cy", "syna szatana i antychrysta", itd.
Te poczynania aktywnie
wspiera艂y nacjonalistyczne i
patriarchalno-konserwatywne
nastroje znacznej cz臋艣ci
rosyjskiej szlachty. Dodajmy,
偶e wykszta艂cona m艂odzie偶
oficerska w wojsku rosyjskim
potraktowa艂a zmagania z
"armi膮 narod贸w Europy" jako
walk臋 w obronie wolno艣ci
przeciw "tyranoburczemu"
despotyzmowi. Taki by艂
stosunek wi臋kszo艣ci Rosjan do
idei napoleo艅skich w
przeddzie艅 i w czasie wojny
ojczy藕nianej. Jednak po
upadku "ma艂ego kaprala"
zacz膮艂 on stopniowo
ewoluowa膰, aby po latach zmieni膰 si臋 w fascynacj臋.
Wasyl Wereszczagin, Napoleon Bonaparte, 1887 -
1895.
Na portrecie okutany w ko偶uch i futrzan膮 czapk臋
cesarz wie ju偶, 偶e przegra艂 wojn臋 nie tylko z rosyjskimi
偶o艂nierzami, ale przede wszystkim z rosyjsk膮 zim膮.
Dekabry艣ci i Puszkin
Historyczny przyk艂ad Napoleona mia艂 po艣redni wp艂yw na dekabryst贸w.
Jego b艂yskawiczna kariera (jak wielu dow贸dc贸w doby Rewolucji
Francuskiej) na lata sta艂a si臋 wzorem do na艣ladowania dla rosyjskiej
kadry oficerskiej. M艂odzi oficerowie, kt贸rzy troch臋 ju偶 pow膮chali
prochu, ale nie zdo艂ali si臋 odznaczy膰 na polu walki, marzyli o s艂awie,
por贸wnuj膮c w艂asne dokonania z 偶yciem bohater贸w niedawnej
przesz艂o艣ci. W艂a艣nie te uczucia pcha艂y wojskowych na drog臋 spisku,
tym bardziej 偶e - wraz z innymi przyk艂adami (np. rewolucyjnych ruch贸w
w Hiszpanii i W艂oszech) - fascynowa艂 ich historyczny sukces "wojennej
rewolucji" Napoleona. Byli przekonani, 偶e ka偶dy problem, w tym
polityczny, naj艂atwiej rozwi膮za膰 si艂膮, w drodze przewrotu wojskowego.
Wielu dekabryst贸w niekiedy po prostu kopiowa艂o indywidualne cechy i
maniery a` la Napoleon. Wed艂ug wspomnie艅 obserwator贸w wydarze艅 w
1826 roku Siergiej Murawiew-Aposto艂, lider powstania w czernihowskim
pu艂ku piechoty, rozmawiaj膮c z miejscowymi mieszka艅cami, na艣ladowa艂
postaw臋 Napoleona, ze z艂o偶onymi na piersi r臋kami...
W czasach Aleksandra I rosyjskie spo艂ecze艅stwo w wyniku agresywnej
propagandy antynapoleo艅skiej uwa偶a艂o "Korsykanina" za najwi臋kszego
wroga Rosji. Prze艂omowy moment dla przewarto艣ciowania ocen o
wielkim dow贸dcy nast膮pi艂 wkr贸tce po jego 艣mierci, kiedy bohater stan膮艂
przed obliczem historii. Jednak samo zainteresowanie Napoleonem
wynika艂o z uwagi po艣wi臋canej wydarzeniom epoki wojny ojczy藕nianej
1812 roku. Oceny sta艂y si臋 bardziej ostro偶ne, a Napoleona opiewali
poeci romantyczni. Nie bez powodu Aleksander Puszkin, kt贸ry we
wczesnym okresie swojej tw贸rczo艣ci negatywnie charakteryzowa艂
francuskiego cesarza, stwierdzi艂, 偶e zgas艂 wielki cz艂owiek. Potem
pojawi艂y si臋 s艂owa o jego roli w pobudzeniu 艣wiadomo艣ci narodu
rosyjskiego:
...Chwa艂a! On rosyjskiemu ludowi
Wznios艂e przeznaczenie pokaza艂
I 艣wiata wieczn膮 wolno艣膰
Z mroku wygnania og艂asza艂...
Puszkin potem wielokrotnie podejmowa艂 tematyk臋 napoleo艅sk膮. Cho膰
niejednoznacznie traktowa艂 osob臋 wielkiego cesarza, to nazywa艂 go
cudnym m臋偶em, pos艂a艅cem opatrzno艣ci, a jego czyny brzemiennymi w
skutki dla narod贸w Europy. Tym sposobem, pod膮偶aj膮c 艣ladami Europy,
interpretacja legendy napoleo艅skiej w Rosji podlega艂a pewnej ewolucji.
Na kartach literatury rosyjskiej z "gn臋biciela", "grabie偶cy" i "z艂oczy艅cy"
Napoleon stopniowo przemieni艂 si臋 w geniusza.
Napoleon wed艂ug To艂stoja i Wereszczagina
Ewolucji uleg艂 tak偶e stosunek oficjalnych kr臋g贸w Rosji do Napoleona. W
rosyjskiej historiografii wojny 1812 roku stosunek do Zachodu i
Napoleona falowa艂, od eksplozji niech臋ci do przychylnego podej艣cia.
Jednak oficjalna wyk艂adnia, tradycyjnie manipuluj膮ca obrazem
kampanii zgodnie z rz膮dowymi interesami, warunkowana by艂a
czynnikami dyplomatycznymi (rewolucjami w Europie, doj艣ciem do
w艂adzy cesarza Napoleona III). Og贸lnie jednak negatywne uj臋cie
wizerunku wielkiego zdobywcy dominowa艂o w dzie艂ach napisanych z
woli panuj膮cego.
Rosyjska opinia publiczna cz臋sto jednak sta艂a w opozycji do oficjalnej
retoryki, a kult Napoleona w Rosji 偶ywo rozwija艂 si臋 przez ca艂y wiek
XIX. Nieprzypadkowo zaniepokojeni t膮 sytuacj膮 贸wcze艣ni wielcy
rosyjskiej kultury, jak pisarz Lew To艂stoj i malarz Wasyl Wereszczagin,
postarali si臋 str膮ci膰 wielkiego wodza z piedesta艂u. To艂stoj z
historycznych prac poprzednik贸w szczeg贸lnie upodoba艂 sobie antytez臋
Napoleon-Kutuzow, pisz膮c: Dla rosyjskich historyk贸w (przykro i strach
przyzna膰) Napoleon jest przedmiotem zachwytu i uniesienia. W epopei
Wojna i pok贸j wielki pisarz, wychodz膮c ze swojej filozoficznej koncepcji
historii, ukaza艂 brak zainteresowania wielkich osobisto艣ci rosyjskich
epoki (poza Kutuzowem) ludowym 偶ywio艂em 1812 roku. Napoleon za艣
przedstawiony zosta艂 jako cz艂owiek, kt贸ry mia艂 niewielki wp艂yw na tok
wojny. U schy艂ku XIX wieku Wereszczagin w serii obraz贸w Rok 1812
przedstawi艂 Napoleona w marszu na Rosj臋 w spos贸b karykaturalny.
Wysi艂ki czo艂owych umys艂贸w rosyjskich nie przynios艂y osza艂amiaj膮cych
rezultat贸w. Kult Napoleona rozwija艂 si臋 nadal. Najwyra藕niej objawi艂o si臋
to w sferze kultury masowej, w czasie gdy w Rosji 艣wi臋towano jubileusz
stulecia wojny ojczy藕nianej 1812 roku. Wtedy reklamy epatowa艂y
postaci膮 Napoleona, a wyobra偶enie wielkiego wodza i cesarza
uwieczniano na szalach, chusteczkach i innych przedmiotach
codziennego u偶ytku. Znajdowa艂y one licznych nabywc贸w i warto doda膰,
偶e ilo艣ciowo pami膮tki z wizerunkiem Napoleona znacznie przewy偶sza艂y
te z Aleksandrem I, rosyjskimi genera艂ami i bohaterami wojny 1812
roku.
Stalin a la Napoleon
W ZSRR zainteresowanie osob膮 Napoleona podgrza艂y dwie publikacje,
wydane za zgod膮 w艂adz. Pocz膮tkowo sam Stalin z艂o偶y艂 "spo艂eczne"
zam贸wienie znanemu historykowi Eugeniuszowi Tarlemu, kt贸ry w 1936
roku opublikowa艂 ksi膮偶k臋 Napoleon. Bolszewicki przyw贸dca potrzebowa艂
oparcia w przyk艂adzie silnej osobowo艣ci historycznej. Napoleon okaza艂
si臋 postaci膮 w pe艂ni pasuj膮c膮 do zapotrzebowania. W oczach Tarlego
sta艂 si臋 on "najwybitniejszym dow贸dc膮". Ksi膮偶ka doczeka艂a si臋 kilku
wyda艅 i cieszy艂a si臋 ogromn膮 popularno艣ci膮 w kr臋gach inteligencji,
podobnie jak wydana w 1971 roku monografia znanego specjalisty od
stosunk贸w francusko-rosyjskich Alfreda Manfreda Napoleon Bonaparte.
Dowodzi艂 on zasadno艣ci i nieuchronno艣ci geopolitycznego sojuszu
Francji i Rosji, co przyjmowali z zadowoleniem komunistyczni
przyw贸dcy, staraj膮cy si臋 wyrwa膰 gen. Charlesa de Gaulle'a z obj臋膰
NATO. W ka偶dym razie te dwie ksi膮偶ki by艂y naj艂atwiej dost臋pne dla
czytelnik贸w. By艂o ich na tyle wielu, 偶eby jeszcze do pierestrojki
pojawi艂y si臋 grupy wielbicieli cesarza, kt贸re potem przekszta艂ci艂y si臋 w
kluby dawnej barwy i broni. Takie grupy ludzi, ubieraj膮cych si臋 w
uniformy napoleo艅skich pu艂k贸w, najpierw powsta艂y w Leningradzie,
potem na Ukrainie, w republikach nadba艂tyckich, w Moskwie. Publicy艣ci
nazwali to zjawisko form膮 ucieczki m艂odzie偶y od radzieckiej
rzeczywisto艣ci. Jednak wydaje si臋, 偶e przyczyny powstania tego ruchu
by艂y g艂臋bsze. Dotychczas nikt powa偶nie nie zastanowi艂 si臋 nad nimi i nie
spr贸bowa艂 ich zrozumie膰 i wyja艣ni膰. Oczywi艣cie, nawet w Europie
wzbudza zdumienie pojawianie si臋 rosyjskich m艂odzie艅c贸w,
maszeruj膮cych w rytm francuskiej muzyki z czas贸w pierwszego
cesarstwa we francuskim rynsztunku, z francuskimi sztandarami, z
okrzykami "Niech 偶yje cesarz!" - przecie偶 z t膮 armi膮 walczyli ich
przodkowie. Wi臋cej tu pyta艅 ni偶 odpowiedzi. Pyta艅 nie tylko dla
historyk贸w, lecz i dla psycholog贸w spo艂ecznych. Dzi艣 wi臋cej ni偶 dziesi臋膰
rosyjskich klub贸w-pu艂k贸w Wielkiej Armii co roku wyst臋puje na polach
bitew epoki napoleo艅skiej.
prze艂. Micha艂 Straszewicz