Goldberg A. M., Judaizm w: Brunner-Traut E., Pięć wielkich religii świata, Warszawa 1987
Judaizm przez 3 tys. lat swoich dziejów przeszedł wiele zmian. Dzisiaj np. oprócz judaizmu tradycyjnego (który żyje całkowicie w świecie tradycji judaistycznej) mamy j. konserwatywny, liberalny, i zreformowany (wzorowany na protestantyzmie). Mimo to autor pisze ogólnie o judaizmie, za punkt odniesienia biorąc rabiniczny judaizm antyku (j. uzyskał wtedy swój ostateczny duchowy kształt). Wspomina o korzeniach chrześcijaństwa w judaizmie (św. Piotr: chrześcijaństwo pogańskie jest jak zaszczepiony judaizmowi pęd).
Dalej zastanawia się, czy j. jest religią w potocznym tego słowa znaczeniu (czyli pewnym światopoglądem, systemem dogmatów i praktyk, za pomocą których próbuje się uchwycić religijne fenomeny). Stwierdza, że j. nie jest ani wspólnotą religijną ani określonym narodem.
Kultura żydowska przyniosła obfite owoce na polu idei, nauk, wyznań i sztuk, odciskając głębokie piętno na ludzkiej historii, zarówno dziś, jak i w minionych tysiącleciach. Na całym świecie żyje około 17 milionów Żydów. Spośród nich ponad 7 milionów mieszka w Ameryce Północnej, ponad 3,7 miliona w Izraelu oraz około 3,5 miliona w Europie i w państwach dawnego Związku Radzieckiego.
Poza wspólnotą żydowską tylko nieliczni znają jej bogate i różnorodne tradycje religijne. Ta niewiedza miała negatywne konsekwencje w relacjach między Żydami a nie-Żydami. W całej swej historii Żydzi padali ofiarą najgorszych przekłamań i najsroższych prześladowań wyłącznie z tej racji, że byli narodem, który żyje zgodnie ze swymi własnymi tradycjami i zachowuje wierność przymierzu z Bogiem, co różni ich od innych narodów.
Cechą trad. żydowskiej jest posługiwanie się w nauczaniu opowiadaniami. Opowiadania nie są przeznaczone tylko dla dzieci. Mają one tę zaletę, że mogą przekazywać wiele przesłań jednocześnie. Być może dlatego nazwano Boga największym gawędziarzem (Bashevis Singer). Celem opowiadań nie jest tylko przekazywanie informacji. ale formacja, spowodowanie osobistej przemiany. Głoszenie przypowieści to imitatio Dei. Świat to księga napisana przez Boga, a Pismo Święte to komentarz do tej księgi - mówił rabi Sadok z Lublina.
Dzieci - pierwsze przykazanie, jakie otrzymali Adam i Ewa, dotyczyło posiadania dzieci, co wyrażało się w słowach: "Rozradzajcie się i rozmnażajcie się" (Rdz l, 28). Dzieci są głównym celem małżeństwa, a ponieważ są znakiem błogosławieństwa Bożego, wielu ortodoksyjnych Żydów nie stosuje -> kontroli urodzin. Każde małżeństwo (-> rodzice) powinno mieć przynajmniej jednego syna i jedną córkę, co gwarantuje reprodukcję, a jeśli małżeństwo przez dziesięć lat pozostaje bezdzietne, może to stanowić podstawę rozwodu. Syn otrzymuje swoje hebrajskie imię podczas uroczystości -> obrzezania, a córka w synagodze, kiedy jej ojciec zostaje wywołany do czytania Tory (alija) wkrótce po jej narodzinach. Zgodnie z obyczajem ojciec błogosławi dzieci przy świątecznym stole w piątek wieczorem. Ojciec także odpowiada za ich wykształcenie, wyuczenie ich zawodu, dopilnowanie, aby wstąpiły w związek małżeński, zapewnienie posagu i naukę pływania. W wielu rodzinach ortodoksyjnych do ukończenia trzech lat nie czyni się rozróżnienia między płciami, do tego wieku bowiem chłopiec nosi długie włosy. Później chłopcom i dziewczynkom przypisane są już odrębne role. Swoją żydowską tożsamość dziecko dziedziczy po matce, lecz status jako kapłana czy lewity ma po ojcu. Dzieci zrodzone ze związku cudzołożnego lub kazirodczego uznawane są za -> mamzera i nie mogą pobierać się swobodnie z innymi członkami społeczności.
Obrzezanie (hebr. "brit mila", czyli "przymierze obrzezania") - tradycja usuwania napletka ośmiodniowemu noworodkowi płci męskiej lub dorosłemu prozelicie sięga Bożego -> przymierza z -» Abrahamem (Rdz 17, 11-12). Obrzezani mogą liczyć na to, że właśnie Abraham uratuje ich od pośmiertnej kary. O niektórych starodawnych mędrcach powiadano, że na znak swej specjalnej rangi rodzili się już obrzezani, stąd w ich wypadku obrzęd polegał jedynie na usunięciu kropli krwi z penisa. Choroba dziecka może zabieg opóźnić, można go nawet z przyczyn medycznych odwlekać w nieskończoność. W takich przypadkach nie obrzezane dziecko traktuje się jak obrzezane, zresztą nawet umyślne zaniechanie obrzezania w niczym nie wpływa na żydowski status dziecka. Większość Żydów niezależnie od religijnych preferencji poddaje swych synów obrzezaniu, z wyjątkiem nastawionych antyreli-gijnie bundystów z kręgu kultury jidysz (-> Bund). W przeszłości Żydzi dokonywali obrzezania dzieci nawet za cenę -> męczeństwa. Podczas ceremonii dziecko kładzie się na chwilę na krześle ustawionym z boku dla proroka Eliasza, który uczestniczy ponoć w każdej uroczystości obrzezania (-> Eliasza krzesło). Następnie przenosi się je na kolana -> sandeka, który trzyma dziecko podczas wykonywanego przez -> mohela zabiegu. Pod koniec ceremonii dziecku zostaje nadane hebrajskie imię. Rodzice dbają o to, by nikt go wcześniej nie poznał, ponieważ według kabały dopiero brit mila prawdziwie wiąże człowieka z Bogiem i nadaje dziecku w pełni ludzki charakter. Wieczorem w przeddzień ceremonii odprawia się rozmaite rytuały mające uchronić dziecko przed królową demonów – Lilit.
W wieku lat 3 zaczyna obowiązywać dzieci podział płci, a wśród zwolenników tradycji kabalistycznej odbywają się także pierwsze postrzyżyny chłopca ze zgoleniem całej głowy oprócz -> pejsów. Z ukończeniem lat pięciu rozpoczyna się hebrajska nauka w che-derze, z której to okazji podaje się słodycze, zwykle piernik. Kończąc lat dwanaście dziewczynka staje się -> bat micwa i wkracza w dorosłość, podczas gdy chłopiec celebruje swoją -> bar micwę mając lat trzynaście. Osiemnaście lat to czas na zawarcie małżeństwa, ponieważ dwie litery hebrajskie składające się na liczbę 18 oznaczają "życie", sygnalizując nadejście pory na poczęcie nowego życia. Kończąc 30 lat osiągamy pełnię sit, ponieważ w tym właśnie wieku lewici wykonywali zwykle główne prace fizyczne w Przybytku.40 to wiek zrozumienia, można wówczas przystąpić do studiowania kabały. Po 50 urodzinach można służyć radą innym, skoro w tym właśnie wieku lewici zaprzestawali pracy fizycznej, zostając starszymi doradcami. Kończąc lat 60 wkracza się w wiek podeszły, wiek pełni mądrości, 70- osiąga się przeciętną długość życia, a przy 80 następuje nowy przypływ sil. 90 lat przygina ku ziemi, a ci, którzy dotarli do setki, są już jak umarli. Wbrew tej opinii solenizantom zwyczajowo życzy się "l20 lat życia", zwłaszcza że umierającemu w tym właśnie wieku Mojżeszowi nie brakowało nadal jasności umysłu i sprawności cielesnej.
pierworództwo (hebr. "bchor") - synowi pierworodnemu przypadają w udziale pewne przywileje, niedostępne jego rodzeństwu. Dziedziczy podwójną część majątku ojca (Pwt 21, 15) i od urodzenia przysługuje mu status uświęcony, wiążący się z koniecznością przeprowadzenia uroczystego wykupienia (-> pidjon ha-ben) (Wj 13,2). Pierworodny ma również obowiązek pościć w przeddzień -> Pesach dla upamiętnienia ocalenia izraelskich pierworodnych od ostatniej z dziesięciu plag, która przyniosła zagładę pierworodnym egipskim. Z reguły pierworodni kończą swój post podczas przyjęcia wydanego z okazji zakończenia pracy nad traktatem Talmudu (sijum), które odbywa się tego właśnie dnia. W Biblii częstokroć bohaterami religijnymi zostają nie -> dzieci pierworodne, lecz młodsi synowie, jak na przykład -> Izaak, -> Jakub, -> Józef, -> Mojżesz i -> Dawid.
pejsy (hebr. "peot", oznaczające "rogi" lub "boki") - długie pasma włosów noszone przez ultraortodoksyjnych. Żydów przed lub za uszami zgodnie z biblijnym wymogiem: "Nie będziecie strzygli włosów dookoła waszej głowy" (Kpł 19, 27). Wprawdzie większość tradycjonalistów poprzestaje na nieścinaniu wszystkich -> włosów za uszami, jednak niektórzy pod wpływem kabalistyki i nauk chasydzkich pozwalają pejsom rosnąć bez żadnego przycinania. Niekiedy małym chłopcom urządza się właśnie pierwsze postrzyżyny w pomniejsze święto -> lag ba-omer po ich trzecich urodzinach, strzygąc im wówczas wszystkie włosy oprócz tych, które rosną przy uchu. Noszenie pejsów zaczęto odczytywać jako symbol odrzucenia nowoczesności i już w 1845 car Mikołaj I usiłował tego zabronić. Powody sformułowania tego biblijnego zakazu pozostają niejasne. Majmonides byt przekonany, że miał on służyć odróżnieniu Żydów od bałwochwalców, dla których golenie całej głowy było częścią pogańskiego obrządku. Chasydzki mistyk -> Nachman z Bracławia widział w pejsach duchowe narzędzia odprowadzania nadmiaru wyobraźni. Dziś pejsy pozwalają jednoznacznie odróżnić Żydów od ich nieżydowskich sąsiadów.
syn krnąbrny (hebr. "ben sorer umore") -syna krnąbrnego, wbrew woli swych rodziców oddającego się niepohamowanemu obżarstwu i rozpuście, można było przywieść przed oblicze miejskiej starszyzny i ukamienować (Pwt 21, 18-21). Prawa tego nigdy nie egzekwowano, ponieważ dotyczyło tylko pierwszych trzech miesięcy po bar micwie syna i wymagało zgody obojga rodziców. Winę chłopca można by orzec dopiero wtedy, gdyby pochłaniał wielkie ilości wina i mięsiwa. Przepis ten służył natomiast wspólnocie jako przestroga przed niebezpieczeństwem braku nadzoru nad dorastającymi dziećmi. Gdyby pojawił się ktoś taki jak ów krnąbrny syn, zasługiwałby na śmierć, w przeciwnym razie bowiem z pewnością wyrósłby na bandytę. Lepiej więc byłoby dla niego, gdyby zginął nie splamiony poważniejszym przestępstwem, niż gdyby miał umrzeć z ciężarem winy.
Chłopiec świętuje bar micwa, ważną uroczystość zarówno dla niego samego, jak i dla wspólnoty. Bar micwa, "syn przykazania", jest to nazwa obrzędu, który sprawuje się, kiedy chłopiec żydowski kończy trzynaście lat i jeden dzień (w niektórych wspólnotach również dziewczynki obchodzą tę samą uroczystość, zwaną bat micwa, "córka przykazania"). Rodzina oraz przyjaciele świętują dzień, w którym chłopiec staje się odpowiedzialnym za studium, modlitwę i zachowywanie Prawa. Świętuje się wtedy także odnowę wspólnoty oraz przekazanie Tory nowemu pokoleniu. Po raz pierwszy w swoim życiu chłopiec wstaje, aby czytać słowa Tory w obecności wspólnoty zebranej na modlitwie. Wyciąga się zwój z arki i otwiera na fragmencie przypadającym na dany dzień. Chłopiec odczytuje starożytne Pisma hebrajskie i wyjaśnia je wspólnocie. Jako znak i przypomnienie swej odpowiedzialności otrzymuje talit, szal modlitewny oraz tefilin, dwa małe pojemniczki ze skóry, które zawierają fragmenty z Księgi Wyjścia 03, 1-10 i 13, 11-16) oraz modlitwę Szema (Pwt 6,4-9 i 11, 1321; Lb 15, 37-41). Jedno z tefilin, "modlitwa", za pomocą skórzanego rzemyka umocowane jest na jego czole, drugie natomiast przywiązane jest do przedniej części lewego ramienia (o ile nie jest mańkutem), po stronie serca. Od tej pory młodzieniec, ubrany i wyposażony jak sługa na dworze Boskiego Króla, nabywa prawa do bycia zaliczonym do grona minjan, czyli grupy przynajmniej dziesięciu osób, koniecznych do odmawiania wspólnej modlitwy w synagodze.
Micwat (określenie w liczbie mnogiej - "przykazania") to podstawa życia i tożsamości Żydów jako jednostek oraz jako wspólnoty. Również micwat powstałe w ramach nauczania rabinicznego czerpią swój autorytet i skuteczną moc od Boga (Pwt 17, 9-11): wszystkie przykazania wywodzą się z Tory, którą objawił Bóg. Rabini wyliczyli 613 przykazań danych narodowi wybranemu w Torze, łącznie z dekalogiem przekazanym Mojżeszowi na górze Synaj. Wśród nich jest także siedem micwat uniwersalnych, danych całej ludzkości w czasach Noego. Ponieważ całe życie powinno się przeżywać według przykazań Boga, wiele norm halachy (prawa rabinicznego) uważa się za micwat. W życiu żydowskim istnieje kilka momentów w szczególny sposób naznaczonych przez ważne micwat: obrzezanie mężczyzn, modlitwa, zachowywanie szabatu jako dnia świętego, stosunki seksualne i małżeństwo, studium Tory, pokarmy i dieta, mezuza (pudełeczko zawierające fragmenty biblijne napisane ręcznie na pergaminie) umieszczona na progu i na drzwiach wewnętrznych domów żydowskich, święta (chagim), eedaka - słowo, które oznacza "prawość" lub "nieskazitelność" - szczególnie chodzi tu o jałmużnę, powstrzymy-. wanie się od oszczerstw oraz niesienie pociechy będącym w: żałobie.
cheder (hebr., "pokój", "sala") - zajęcia z religii często odbywające się w pokoju przy synagodze lub w prywatnym domu nauczyciela, melameda. Do tradycji należało posyłanie do chederu chłopców już w wieku trzech lub pięciu lat, by nauczyli się czytać po hebrajsku z elementarza Reszit Daat oraz z Księgi Kapłańskiej, którą mechanicznie tłumaczono na jidysz. W biedniejszych gminach z braku podręczników kilkoro dzieci korzystało z jednej książki. W wyniku tego wśród Żydów jemeńskich doszło do przedziwnej sytuacji: niektóre dzieci potrafiły czytać po hebrajsku wyłącznie do góry nogami, ponieważ zawsze siedziały z drugiej strony wspólnej książki. Dzieci spędzały w chederze większość dnia, a nauczyciele wierzyli w kary cielesne, utrzymując dyscyplinę za pomocą pasa. Wkrótce po bar micwie uczeń opuszczał cheder i wstępował do jesziwy lub szedł do pracy. Dziewczęta w dawnych czasach w ogóle nie uczęszczały do chederu. Dzisiaj zajęcia te, dla chłopców i dziewcząt, prowadzi się zwykle w niedziele rano i wieczorami w dni powszednie po szkole. W potocznym jidysz "spędzaniem czasu w chederze" nazywano eufemistycznie pójście do więzienia.
jesziwa (hebr., l. mn. jesziwot, "posiedzenie") - talmudyczna uczelnia dla nieżonatych studentów w wieku od kilkunastu do dwudziestu kilku lat. Studenci żonaci zwykle przechodzą z jesziwy do kolelu. Początek jesziwom dały akademie palestyńskie i babilońskie z pierwszych wieków naszej ery. Współczesne jesziwy opierają się na modelu litewskich z XIX i pierwszych lat XX w. Pracę naukową studenci podejmują parami (chawruta), analizując tekst talmudyczny razem z codziennym wykładem (sziur) przewodniczącego jesziwy (rosz jesziwa). Program nauczania obejmuje prawie wyłącznie halachiczne działy niewielkiej liczby traktatów talmudycznych, brak w nim natomiast bezpośrednich studiów nad Biblią czy choćby agadą. Naukę, traktowaną jako powinność religijną, podejmuje się dla niej samej, tak że większość studentów kończy taką szkołę bez żadnych formalnych uprawnień. Niewielki procent bachurim, jak nazywa się studentów, uzyskuje smichę. W efekcie skupiania się na najtrudniejszych tekstach talmudycznych doszło do powstania wysoce zawiłej metody rozważań, zwanej -> pilpulem. Uczeni prowadzący jesziwy częstokroć starali się zrezygnować z tej sztucznej dialektyki, lecz ich wysiłki zmierzające do rozszerzenia programu studiów nie przyniosły efektów. Na wczesnym etapie swego rozwoju chasydyzm stawał w opozycji do jesziwockich studiów, mających jakoby prowadzić do intelektualnego zarozumialstwa, lecz z czasem otwierano chasydzkie jesziwy, przy czym niektóre z nich stanowiły kopie instytucji uprzednio krytykowanych.
W literaturze tworzonej przez Żydów i dla Żydów jest szczególna doniosłość przypisywana ludowi Izraela. Biblia podsunęła myśL a rabini ją rozwinęli, że Izrael jest narodem wybranym, że istnieje jakaś specyficzna więź powinowactwa między Bogiem a Izraelem. Ówczesna klasyfikacja mieszkańców ziemi sprowadzała się - według nich - do podziału na Izrael i pozostałe narody. Doktryna ta zajęła poczesne miejsce w nauczaniu rabinów szczególnie wtedy, kiedy naród przeżył bardzo poważny kryzys, gdy świątynia została zburzona,. państwo zostało zniszczone, a lud rozproszony po obcych krajach. Podział ten - zdaniem rabinów - nie zrodził się z powodu jakiejś nadzwyczajnej, przyrodzonej wyższości, która cechowałaby Izraelitów i dzięki której byliby godni takiego wyróżnienia. Z punktu widzenia materialnego Izrael nie był w lepszej sytuacji niż inne narody, ale ciążyła na nim większa odpowiedzialność. Święty Jedyny (niech będzie błogosławiony) obdarzył Izrael trzema cennymi darami, a wszystko dał jedynie poprzez cierpienie; są to Tora, ziemia Izraela i przyszły świat (Ber., 5 a). Głównym obowiązkiem Izraela jest strzec Objawienia, czyli Tory. Gdyby nie znalazł się żaden naród gotowy do przyjęcia Tory, cel stworzenia świata byłby chybiony. Cała ludzkość zostałaby unicestwiona. Aby uniknąć zarzutu faworyzowania Izraela przez Boga, opowiada się, że Tora została zaproponowana wszystkim narodom, ale tylko Izrael ją zaakceptował (Sifre do Pwt 343; 142 b). Celem religii rabinicznej jest więc rozprzestrzenianie królestwa Bożego na wszystkie ludy świata. Szorstkie uwagi rabinów odnośnie nie-Żydów wynikają głównie z ich oburzenia na niski poziom moralności, jaki obserwowali wokół siebie. Czasami wynikały one ze skrajnej trwogi i osobistej udręki, świadcząc o tym, że ich opory były natury etycznej, a nie rasowej (Tosifta Sanh., 13, 2).
Specyfiką kultury talmudycznej w kwestii małżeństwa - w odróżnieniu do dzisiejszych obyczajów - będzie najpierw wczesny ożenek. Dla mężczyzny przypada on na 18 lat (Awot 5, 24). Do dwudziestu jeden lat Święty Jedyny (niech będzie błogosławiony) czuwa, by człowiek się ożenił. Jeśli w owym czasie tego nie uczyni, przeklina go (Kid., 29 b). Do małżeństwa trzeba być odpowiednio przygotowanym: Mężczyzna powinien najpierw zbudować dom, potem zasadzić winnicę, a następnie się ożenić (Sot., 44 a). Dla kobiety wiek odpowiedni stanowiło zakończenie okresu małoletności, czyli dwunastu lat. Dwanaście i pół roku uważano już za wiek stosowny do małżeństwa. Małżeństwo było nie tylko przygotowane w niebie, ale na dodatek przesądzone przed narodzeniem człowieka (4° dni przed urodzeniem człowieka Sot., 2 a). Poszukującym żony mężczyznom należy pozostawić wolny wybór. Nie trzeba jednak przyjmować zbyt dużych różnic wieku. Ponad wszystko zaś należy zachować wielkąo strożność. Mężczyźnie nie wolno wziąć kobiety za żonę, jeśli jej najpierw nie widział, aby później nie dostrzegł w niej czegoś odpychającego, co go do niej zrazi (Kid., 41 a). Wysoki nie powinien poślubiać wysokiej, niski niskiej, mężczyzna o jasnej cerze - jasnej kobiety, a o ciemnej cerze - ciemnej. TfJbierając żonę, zstąp o stopień niżej (Jew., 63 a), poślubienie wyżej stojącej ściągnie na małżonka pogardę jej krewnych. Na określenie małżeństwa używano terminu "kidduszin'; tzn. uświęcenie, ponieważ mąż zakazuje żony całemu światu, podobnie jak rzeczy poświęconej dla sanktuarium. Stąd niemoralność w domu jest jak robactwo na jarzynach (Sot., 3 b). Talmud dopuszczał poligamię, ale zarazem jej odradzał, twierdząc, że mężczyźnie wolno poślubić tyle kobiet, ile sobie życzy (je w., 65 a), innym razem, że nie wolno mu przekroczyć liczby czterech kobiet (jew., 44 a). O tym, że nie wszystkie żony były doskonałe świadczą słowa: Pośr6d os6b, kt6re nigdy nie ujrzą oblicza gehenny jest ten, kto ma złą żonę (Eruw., 41 b) oraz Do ludzi, dla kt6rych życie nie jest życiem, należy mężczyzna rządzony przez swoją żonę (Beca 32 b). Rozwód z powodu odkrycia w niej czegoś "odrażającego" szkoła Szammaja tłumaczyła niewiernością żony. Szkoła Hillela natomiast dopuszczała rozwód jeśli mu się już nie podoba, lub jeśli znajdzie ładniejszą kobietę. Żona zyskuje prawo do rozwodu także wtedy, kiedy mąż zarazi się odrażającą chorobą lub podejmie pracę, która będzie napawać ją wstrętem. Mężczyzna zwykle darzy największą miłością swoją pierwszą żonę, dlatego jeśli mężczyzna poślubia inną kobietę po (śmierci) swej pierwszej, pamięta o tym, co czyniła poprzednia (Ber., 32 b).
Małżeństwo - zawarcie małżeństwa i prokreacja należą do powinności Żyda. Obowiązek ten spada przede wszystkim na mężczyznę, choć dotyczy także kobiety. Tylko zamiar poświęcenia się studiowaniu Tory może stanowić uzasadniony powód powstrzymania się mężczyzny od ożenku, choć zwykle stanowczo odradzano mu celibat. Sam Bóg przydziela partnerów małżeńskich i na 40 dni przed uformowaniem dziecka głos z nieba (bat koi) ogłasza, z kim wstąpi ono w związek małżeński (-> szadchan). Przed rozpoczęciem ceremonii ślubu pan młody, chatan, udaje się do komnaty oblubienicy, żeby przyjrzeć się swej narzeczonej (hebr. kala), nim welon zasłoni jej twarz.
Zwyczaj ten ma źródło w biblijnej historii Jakuba, który ożenił się z niewłaściwą kobietą, gdyż przybyła na ślub już zawoalowana. Ślubu udzielają rabin i chazan danej synagogi. W niektórych gminach panna młoda wykonuje siedem -> hakafot wokół narzeczonego. Odmawia się błogosławieństwa nad kielichem wina, wręczanym następnie rodzicom młodej pary, aby z kolei podali go swoim dzieciom. Potem pan młody w obecności dwóch świadków wręcza oblubienicy obrączkę pod ślubnym baldachimem -> chupą. Odczytuje się -> ketubę i odmawia kolejne błogosławieństwa nad drugim pucharem wina. Na zakończenie uroczystości oblubieniec rozbija kielich, przypominając wszystkim żal po zburzeniu Jerozolimy, zgodnie ze wskazaniem Psalmu 137. W potocznym mniemaniu oblubieniec, któremu nie udało się za pierwszym razem zbić kieliszka, dostanie się pod pantofel żony. Parę odprowadza się teraz do ustronnego pomieszczenia, aby spędzili razem kilka chwil, jichud, niegdyś równoznacznych ze skonsumowaniem małżeństwa, obecnie mających jedynie sens symboliczny. Węzeł małżeński jest święty, rozwiązać go może jedynie religijny -» rozwód lub śmierć. Po weselu młodożeńców traktuje się jak nowo narodzonych i wybacza im wszelkie minione grzechy (-> Aszamnu).
koszer (hebr., "nadający się", "stosowny") -najogólniejsze określenie pokarmów, które wolno jeść zgodnie z ustaleniami żydowskich -> reguł odżywiania. Koszema jest wszelka żywność, która nie została uznana za -> trefną. Słowo "koszer" to aszkenazyjskie brzmienie hebrajskiego "kaszer". Pojawia się ono w Księdze Estery: "Jeśli król uzna to za dobre (kaszer)" (5, 4), skąd przeniosło się do literatury rabinicznej i znalazło szerokie zastosowanie w dziedzinie zachowań rytualnych i ludzkich. Koszeme zwierzę musi być parzystokopytne i należeć do przeżuwaczy (-> świnia). Koszer-ny człowiek to ktoś, kto ściśle przestrzega reguł odżywiania lub nakazów halachy, albo na kim można bezwarunkowo polegać. W potocznej angielszczyżnie [i polszczyźnie] koszemy znaczy tyle co "legalny" lub zgodny z przepisami. Głównie jednak służy do klasyfikowania żywności, w związku z czym powstało wiele określeń pokrewnych. I tak, "glat koszer" wskazuje, że mięso nie tylko jest koszenie, lecz pochodzi od zwierzęcia, które nie budziło żadnych zastrzeżeń (-> szchita). Czasownik "koszerować" znaczy doprowadzać coś do odpowiedniego stanu rytualnego, np. koszerowanie (solenie) mięsa lub koszerowanie naczyń we wrzątku. Rabiniczną akceptację danego artykułu żywnościowego wyraża ogólnie termin "hechszer", czyli "uznane za koszeme". Mistykom wystarczyło ponoć spojrzeć na jedzenie, by określić jego koszemość. W Przyszłym Świecie (Olam Haba) wszelka żywność zostanie uznana za koszemą.
Słowa "chała" zaczęto używać na określenie plecionego pieczywa spożywanego w szabat i święta. Dwa lub trzy bochenki leżą przy każdym posiłku na pamiątkę podwójnej porcji manny, która spadała w piątki i w przeddzień świąt (-> rosa). Ujmowanie dziesiętnej części ciasta należało do specjalnych zadań kobiet w rodzinie, a karą za jego zaniedbanie była śmierć przy porodzie.
pogrzeb (hebr. "kwura") - zgodnie z tradycją zmarli są grzebani w poświęconej ziemi, co jest podyktowane wiarą w -> Zmartwychwstanie ciałem w erze Mesjasza (-> luz). -> Kremacja godzi w ideę wskrzeszenia zmarłych, stąd praktyka ortodoksyjna jej nie sankcjonuje, choć w kręgach reformowanych nie jest czymś niezwykłym. Literatura żydowska wywodzi obyczaj grzebania zmarłych od pierwszego człowieka Adama, który nie wiedział, co począć z ciałem swego syna Abla, dopóki nie spostrzegł Karta z XIV-wiecznego modlitewnika z pijut na post dziewiątego tewet i na szabat szekalim. Waga sygnalizuje, ze w niebie ważą się grzechy człowieka i jego dobre uczynki Upamiętnienie pogromu w Kiszyniowie w 1903 (E. M. Lilien) kruka zagrzebującego nieżyjącego ptaka w ziemi. Przed pochówkiem członkowie bractwa pogrzebowego -> Chewra Kadisza myją ciało, namaszczają je i przyodziewają w całun (-» kitel), która to procedura nosi nazwę tahara. W trumnie lub w grobie umieszcza się trochę ziemi z Kraju Izraela, dzięki czemu nieboszczyk zostaje jakby pochowany w Ziemi Świętej. Zwyczajowo przy okazji odwiedzin na -> cmentarzu kładzie się na grobie kamyk w nawiązaniu do czasów, gdy grób trzeba było oznaczać stosem kamieni. W niektórych gminach istnieje obyczaj okrążania zwłok siedem razy i rozrzucania jednocześnie w cztery strony monet dla złych duchów, żeby trzymały się z dala. Pogrzeb powinien odbyć się jak najszybciej po śmierci, jeśli to możliwe tego samego dnia, ponieważ dusza nie może zaznać spoczynku, dopóki ciało nie zostanie pochowane. Dla kabalistów każda zwłoka w pochówku oznaczała zakłócenie procesu przyjmowania kolejnych wcieleń (-> wędrówka dusz), jakie Bóg ma już przygotowane dla zmarłego. W Jerozolimie pogrzeby odbywają się nawet nocą wobec oporów, jakie budzi przechowywanie martwego ciała przez całą noc w świętym mieście. Do najistotniejszych powinności Żyda należy pochowanie zwłok, za które nikt inny nie chce wziąć odpowiedzialności, noszące nazwę met micwy. Przykłada się doń większą wagę niż do wszystkich innych nakazów, a obowiązuje nawet kapłana mimo rytualnej nieczystości, jaką pociąga za sobą kontakt ze zmarłym. Pogrzeb, jaki Bóg osobiście wyprawił Mojżeszowi na górze Nebo, ma służyć Żydom za wzór (imitatio dei) do gorliwego naśladowania.