ęDziady, część III
Adam Mickiewicz (1798-1855)
romantyzm
Rodzaj literacki: dramat
Gatunek: dramat romantyczny
Geneza utworu:
III część Dziadów powstała wiosną 1832 r. w Dreźnie i w tym samym roku ukazała się w Paryżu jako IV tom Poezji. Niektóre fragmenty Ustępu powstały jednak jeszcze w czasie pobytu poety w Rosji. Według wielu opinii jednym z czynników, które wpłynęły na powstanie i kształt Dziadów, było dręczące Mickiewicza poczucie winy związane z faktem, że sprzeniewierzył się on głoszonym w swej twórczości ideom, nie biorąc czynnego udziału w powstaniu listopadowym.
Tematykę patriotyczną połączył poeta z wcześniejszymi planami stworzenia dramatu o „chrześcijańskim Prometeuszu”, co znalazło swój wyraz w III części Dziadów. Tytuł, otwarta konstrukcja, główny bohater i niektóre sceny to elementy łączące utwór z napisanymi wcześniej częściami II i IV.
Czas akcji: akcja części III, od Prologu do sceny IX, obejmuje okres od 1 listopada 1823 r., czyli Święta Zmarłych, do 31 października 1824 r. Akcja Ustępu ma miejsce w listopadzie 1824 r. Fragment Ustępu zatytułowany Oleszkiewicz zawiera dopisek autora „dzień przed powodzią petersburską”. Powódź ta rzeczywiście miała miejsce 7 listopada 1824 r.
W III części Dziadów mamy do czynienia z czasem historycznym – pojawiają się konkretne daty i wydarzenia historyczne. Mickiewicz wprowadził także czas mityczny, który manifestuje się jako czas mitu religijnego (cyklicznie powracające w roku święta ludowe i kościelne – Dziady, pomiędzy którymi rozgrywa się akcja dramatu – Dzień Wszystkich Świętych (Prolog), Noc Dziadów (scena IX), Wielka Improwizacja (noc wigilijna), Widzenie księdza Piotra (Wielkanoc) i czas mitu agrarnego (symbolika ziarna i cyklu wegetacji roślinnej – bajka Żegoty, młodzież wileńska jako ziarno).
Miejsce akcji: Klasztor Bazylianów – cela Konrada (Prolog, scena I, II i III), dom pod Lwowem (scena IV), cela księdza Piotra (scena V), sypialnia Senatora Nowosilcowa (scena VI), jeden z warszawskich salonów (sc.VII), pałac Nowosilcowa w Wilnie (scena VIII), cmentarz (scena IX). Rosja i Petersburg w Ustępie.
Przestrzeń w dramacie można podzielić także na realistyczną: wiele autentycznych szczegółów, np. w opisie celi Konrada i symboliczną: cela Konrada, będąca symbolicznym grobem-kolebką, ukształtowanie przestrzeni nawiązujące do średniowiecznego misterium: pozioma organizacja: strona lewa – Zło, strona prawa – Dobro, pionowa organizacja: Niebo, Ziemia i Piekło, w utworze pojawia się też także magiczna przestrzeń obrzędu Dziadów (cmentarz).
ęDziady, część III
Streszczenie
Prolog
Przebywający w więzieniu bohater snuje myśli na temat sensu świata i własnego życia. Wypisane przezeń na więziennym murze zdanie: „Tu narodził się Konrad 1823 1 listopada” obrazuje przemianę wewnętrzną bohatera.
Scena I – więzienna
Zebrani w celi Gustawa-Konrada więźniowie rozmawiają o polityce Nowosilcowa, opartej na prześladowaniach i aresztowaniach Polaków. Konrad, rozgoryczony zachowaniem Senatora, zsyłającego młodych, niewinnych ludzi na Sybir, śpiewa pieśń zemsty:
„Tak! Zemsta, zemsta na wroga
Z Bogiem i choćby mimo Boga!”
Następnie wygłasza Małą Improwizację – poetycki monolog, z którego wyłania się obraz Konrada jako wieszcza pod postacią orła toczącego walkę z symboliczny krukiem.
Scena II – Wielka Improwizacja
Kolejny monolog Konrada, który w przypływie potęgi mocy twórczej żąda od Boga oddania mu władzy nad światem. Opętany przez złe duchy uważa się za kreatora równego Bogu, gdyż poezja jest dla niego siłą tworzącą światy. Przekonany, że sam lepiej władałby ludźmi, gdyż nie tylko ich kocha, ale i za nich cierpi, zarzuca Stwórcy, że zsyła na świat cierpienie, pozwala na niesprawiedliwość i krwawe rządy tyranów. Konrad złorzeczy Bogu, nie wypowiada jednak najgorszego bluźnierstwa – nie nazywa Boga carem, ponieważ mdleje. Kwestię tę dopowiada za niego diabeł.
Scena III – egzorcyzmy
Ksiądz Piotr przychodzi z pomocą opętanemu Konradowi i odprawiając nad nim egzorcyzmy, uwalnia jego duszę od sił nieczystych
Scena IV – Widzenie Ewy
Młoda dziewczyna Ewa, mieszkająca na Ukrainie pod Lwowem, modli się za ludzi, którzy są prześladowani przez Nowosilcowa. W czasie modlitwy ma mistyczne widzenie: Jezus obsypuje ją podanymi przez Marię kwiatami.
Scena V – Widzenie księdza Piotra
Rozmodlony ksiądz Piotr również przeżywa mistyczne uniesienie – widzi kibitki z młodymi patriotami wywożonymi na północ. Jednak jednemu z nich udaje się uciec – ten sam człowiek w przyszłości stanie się wyzwolicielem uciśnionego narodu. Nosi tajemnicze imię „czterdzieści i cztery”. W widzeniu księdza Polska przyrównana zostaje do ukrzyżowanego, ale i zmartwychwstałego Chrystusa, a zaborcy do oprawców.
Scena VI – Sen Senatora
Do komnaty śpiącego Senatora zakradają się diabły i zsyłają mu przerażający dlań sen o nagłej utracie łask u cara.
ęDziady, część III
Scena VII – Salon warszawski
W jednym z salonów odbywa się przyjęcie – przy stolikach siedzą Polacy należący do elity społecznej o prorosyjskim nastawieniu i literaci. Towarzystwo to unika poważnych tematów, rozmawiając wyłącznie o balach i innych błahostkach. Język ojczysty uważają za niemodny, dlatego też rozmawiają po francusku. Z kolei przy drzwiach stoją patrioci, rozmawiający o prześladowaniach policji. Jeden z nich, Adolf, opowiada historię torturowanego przez wiele lat Cichowskiego, który mimo fizycznych i psychicznych cierpień nie załamał się. Wywiązuje się również dyskusja na temat literatury – zdaniem patriotów powinna opisywać historię najnowszą i podejmować ważne tematy, natomiast według kosmopolitów powinna sięgać raczej do przeszłości. Patriota Wysocki mówi o Polakach:
„Nasz naród jak lawa,
Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa,
Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi;
Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi.”
Scena VIII – Pan Senator
Nowosilcow jest niezadowolony z pobytu w Warszawie chce rozprawić się ze spiskowcami, zależy mu wyłącznie na jak największej liczbie osądzonych. Przed jego oblicze dopuszczona zostaje matka Rollisona, uwięzionego i przesłuchiwanego przez policję. Niewidoma kobieta prosi o widzenie z synem, a Nowosilcow, wiedząc, że chłopiec jest udręczony torturami, cynicznie ją okłamuje, dając nadzieję na rychłe uwolnienie syna. Po odejściu kobiety Doktor podsuwa Nowosilcowi pomysł na pozbycie się problemu Rollisona, czyli umożliwienie mu popełnienia samobójstwa. Pelikan na polecenie Doktora policzkuje obecnego przy rozmowie księdza Piotra, a ten zapowiada Doktorowi rychłą śmierć. Uderzenie pioruna pozbawia go życia jeszcze tego samego wieczora. Na bal wdziera się matka Rollisona, przeklinając Nowosilcowa za śmierć syna. W drzwiach ksiądz Piotr mija się z prowadzonym na przesłuchanie Konradem.
Scena IX – Noc Dziadów
Między duchami zdążającymi na obrzęd Dziadów znajdują się cierpiące za grzechy zjawy Doktora i Bajkowa. Kobieta w żałobie i Guślarz na próżno czekają na ducha jej kochanka – dostrzegają go w kibitce jadącej na północ.
Ustęp Droga do Rosji
Przygnębiający obraz Rosji i jej mieszkańców, jaki wyłania się z opowieści zesłańca wywożonego kibitką w głąb Rosji.
Przedmieścia stolicy
Opis przedmieść stolicy Rosji, mijanych przez kibitki złowrogich pałaców, posągów i domów.
Petersburg
Obraz miasta jako marzenia cara o metropolii przypominającej Paryż, Rzym czy Londyn, które udało mu się zrealizować wielkim kosztem – zarówno środków finansowych, jak i życia poddanych. Pielgrzym (kolejne imię bohatera) spotyka w Petersburgu człowieka, zapowiadanego wcześniej przez księdza Piotra, jednak mija go bez słowa.