O
KLASYCZNOŚCI I ROMANTYCZNOŚCI TUDZIEŻ O DUCHU P
Teoretyczna rozprawa Kazimierza Brodzińskiego, opublikowana w
"Pamiętniku Warszawskim"(1818), wyrosła z jego
zainteresowań literaturą niemiecką i z przemyśleń nad dziejami
oraz perspektywami rozwoju rodzimej poezji. Inspirująco
oddziałały na niego pisma braci Schleglów i pani de Staël -
prace, które w ocenie zjawisk literackich rezygnowały z
obowiązującej dotąd ponadczasowej estetyki klasycystycznej na
rzecz postawy komparatystycznej, odwołującej się do zasad
genetyzmu i historyzmu. W rozważaniach Brodzińskiego na temat
tendencji rozwojowych europejskiej literatury widoczny jest wpływ
koncepcji zakładającej dychotomiczny i kontrastowy podział
piśmiennictwa na tzw. literaturę Północy i literaturę Południa.
Brodziński
sprecyzował w rozprawie genezę, określił charakterystyczne cechy
i wskazał twórcze poświadczenia dwu postaw estetycznych,
ujawniających się w literaturze europejskiej - w kontekście tych
uściśleń nakreślił perspektywy rozwoju rodzimej literatury.
Wyodrębnił powstały na gruncie racjonalizmu nurt "klasyczności",
porównany do "wymierzonego, dobrze ubitego, porządnie i
regularnie drzewami zasadzonego gościńca". Z nim połączył
kategorię gustu oraz cechę regularności, chroniącą wprawdzie
twórców dzięki regułom przed "zbłądzeniem", ale
prowadzącą do znużenia i monotonii. Początki owych tendencji
powiązał ze starożytną Grecją i Rzymem, a ich kontynuację z
dorobkiem klasycyzmu francuskiego XVII i XVIII w. Wyższą ocenę
zyskała twórczość antyczna, ponieważ zdaniem Brodzińskiego,
pisarze nowożytni, ograniczeni przez normy i "przepisy"
oraz uwarunkowania językowe, nie byli zdolni, jak ich poprzednicy,
wyrazić bogactwa i różnorodności przeżyć.
Od
tych mankamentów wolna była, według polskiego teoretyka
"romantyczność", przypominająca: "ścieżkę albo
raczej podróż, wśród której [...] wolno zbaczać albo też
nasycać się widokami natury i swobodnie płoty przeskakiwać, bo
nie ma na niej żadnych drogowskazów". Do owego nurtu
Brodziński zaliczył "poezje hebrajskie", tzn. Biblię,
pieśni barda Osjana, francuską i niemiecką poezję wieków
średnich, związaną z kulturą rycerską, utwory Szekspira jako
"ojca dramatycznej romantyczności", a także dorobek
pisarzy niemieckich XVIII w. (Goethego i Schillera). Z tą częścią
europejskiej tradycji literackiej połączył kategorię "czucia
romantycznego", będącą synonimem uczuciowości właściwej
dla sentymentalizmu (łagodnego smutku, nostalgii, rzewności).
Pełnej aprobaty Brodzińskiego nie zyskały tendencje
charakterystyczne dla ówczesnej niemieckiej szkoły romantycznej -
raziła go "dzikość" i nieokiełznanie owej poezji oraz
zbyt silna i drapieżna ekspresywność emocjonalna utworów.
Przychylnie ocenił jedynie dorobek braci Schleglów, którzy
"starali się podnieść ojczystego ducha, jako jedyną podstawę
i cel literatury".
W
swych rozważaniach Brodziński nawiązał do koncepcji Schleglów,
dotyczącej odrębności specyficznego i niepowtarzalnego splotu
geograficznych, historycznych i społecznych uwarunkowań twórczości
artystycznej, w tym także literackiej, odzwierciedlającej znamienne
cechy "ducha" danego narodu. Polakom uznanym za naród
rolniczy, od wieków miłujący wolność i pokój, a przede
wszystkim harmonię i umiar wiejskiej, ziemiańskiej szczęśliwości
przypisał wysokie cnoty moralne. Idealizując rodzimą historię i
usposobienie rodaków, podkreślał szacunek przodków dla władców,
patriotyczną ofiarność i gotowość do największych poświęceń
dla dobra ojczyzny, tolerancyjność, pozbawioną fanatyzmu
religijność, a także praktycyzm, rozsądek i łagodność
charakteru. Bezpośrednio z tak zarysowanego "narodowego
charakteru" wynikało uznanie sielanki za naczelny gatunek
naszej rodzimej literatury, odzwierciedlający najpełniej wskazane
cechy, a także nobilitujący pieśń gminną. Wyraźne znaki
odrodzenia się rodzimej poezji Brodziński dostrzegał w czasach
stanisławowskich, które stworzyły, w jego przekonaniu, mocne
podstawy dalszego rozwoju i rozkwitu polskiej literatury.
Podejmując
próbę pogodzenia pierwiastków romantycznych z ustaloną już
tradycją klasycystyczną przyjął w stosunku do nowych zjawisk
optykę sentymentalną. Na równych prawach traktował korzystanie z
osiągnięć "klasyczności" i zdobyczy "romantyczności"
- był jednak przeciwnikiem bezkrytycznego naśladowania zarówno
wzorców francuskich, jak i niemieckich. Podkreślał przynależność
rodzimej literatury do kulturowego kręgu słowiańskiego. Od
współczesnych autorów wymagał troski o zachowanie i rozwój
polszczyzny (m.in. dzięki inspiracjom czerpanym z dorobku wzorcowych
pisarzy staropolskich), umocnienia oryginalności oraz narodowego
charakteru poezji, a także jej udziału w moralnej i patriotycznej
odnowie społeczeństwa (m.in. poprzez sławienie miłości ojczyzny,
opiewanie wydarzeń z narodowych dziejów i niedawnej, wojennej
przeszłości). Odsyłał twórców do religijnych i patriotycznych
wzorców, jakie wypracowała polska tradycja literacka, a także
zachęcał do poszukiwania przedchrześcijańskich pomników rodzimej
poezji, wypartych przez renesansowe wpływy antyku. W sposób
szczególny waloryzował dokonania artystyczne, wyrastające z żywego
kontaktu pisarzy z literaturą ludową.
Rozprawa
O
klasyczności
i romantyczności
wniosła do ówczesnego życia literackiego nowe, cenne przemyślenia
dotyczące problemu narodowości i oryginalności w sztuce - te dwie
kategorie na stałe zostały wprowadzone do terminologii polskiej
krytyki. Brodziński jako pierwszy przekazał polskim odbiorcom
rzetelną, kompetentną wiedzę na temat genezy i specyfiki
romantyzmu jako nowego zjawiska w kulturze europejskiej, zrodzonego w
Anglii i Niemczech. Jego rozprawa stała się swoistym wstępem do
sporu, jaki w niedługim czasie rozgorzał między klasykami
warszawskimi i przedstawicielami młodego pokolenia polskich
romantyków.
Swą
rozprawą Brodziński zapoczątkował w Polsce nowoczesny sposób
myślenia i pisania o literaturze. Nowa metoda wymagała studiów
komparatystycznych, pozwalających powiązać utwory z
ponadnarodowymi tendencjami, a równocześnie odnieść piśmiennictwo
do świata, w którym funkcjonuje, i rozpatrywać je na tle
rozległego kontekstu kulturowego. Brodziński zaproponował nowy
sposób widzenia literatury i jej roli w dziejach narodowej
społeczności, a jednocześnie zmienił oblicze krytyki literackiej
w Polsce.