7. Liryka polska (łacińsko- i polskojęzyczna) w XVI w.: gatunki, formy, tematy i
funkcje). Horacjanizm. Oda. Elegia. Pieśń. Fraszka liryczna. Parafraza psalmu. Tren.
Sonet.
Wczesna poezja łacińska.
Łacińska
poezja humanistyczna charakteryzuje się przede wszystkim powrotem do
prozodyjnej łaciny czasów Cycerona, odrzuceniem średniowiecznych
wierszy rymowanych i izosylabicznych (od III – IV w. w łacinie
zaczął zanikać iloczas, rozluźnieniu uległ system metryczny
wiersza). Pierwszymi
poetami nowołacińskimi w Polsce byli:
1. Filip Buonaccorsi zwany Kallimachem (1437-1496), z powodu zatargu z papieżem (zamieszany w spisek przeciw papieżowi) musiał uciekać z Rzymu. Znalazł schronienie we Lwowie, następnie u bp. Grzegorza z Sanoka. Był nauczycielem w Akademii Krakowskiej, uczył też synów królewskich – Jana Olbrachta i Aleksandra, potem był doradcą politycznym Kazimierza Jagiellończyka i Jana Olbrachta. Utwory:
- Życie i obyczaje Grzegorza z Sanoka 1476 utwór panegiryczny – Grzegorz wzorem biskupa – humanisty, mecenasa;
-Pieśń saficka o życiu przesławnego męczennika świętego Stanisława;
- epigramaty i elegie miłosne do Fanni Swentochy, jakiejś bliżej nie znanej jego kochanki, w których to utworach kreuje postaci podmiotu lirycznego i adresatki, którzy są bohaterami fikcyjnego ciągu przeżyć o dużej rozpiętości (zazdrość, tęsknota, namiętność)
2. Konrad Celtis (1459 – 1508) – wędrowny poeta – humanista, jeden z najwybitniejszych w Europie, do Akademii przybył w celu dopełnienia studiów, założył w Krakowie stowarzyszenie Sodalitas Litteraria Vistulana. Utwory:
- cykl wierszy Quattuor libri amorum secundum quattour latera Germaniae – opis dziesięcioletniej podróży przez Niemcy (Kraków był dla niego też niemiecki.. a przynajmniej niemieckiego mieszczaństwa;)), cykl podzielony według czterech przeżytych miłości: z Hasiliną w Krakowie, innymi w Regensburgu, Nadrenii i Lubece. 4 uczucia i 4 podróże są alegorycznym ujęciem żywota ludzkiego od wczesnej młodości po starość.
- elegie, ody i epigramaty związane z pobytem w Polsce są niekiedy życzliwe, niekiedy krytyczne. Elegia u niego służy zadumie, oda pochwale, epigram złośliwości.
Obecność Kallimacha i Celtisa w Polsce oddziałała pobudzająco na miejscowe środowisko kulturalnie. W języku łacińskim (na razie tylko łacińskim) zaczynają tworzyć Polscy poeci.
Najważniejsi
XVI - wieczni twórcy poezji łacińskiej:
1. Andrzej Krzycki (1482-1537) – jedyny poeta łaciński szlacheckiego pochodzenia, dworzanin,
biskup,
prymas, senator i dyplomata.
-panegiryki na cześć króla, np. epitalamium In
Augustissimum Sigismundi regis Poloniae et reginae Barbarae connubium
... carmen
1512 z okazji zaślubin króla z Barbarą Zapolya i inne z okazji
zwycięstw nad Moskwą (pieśń), z Tatarami, śmierć królowej
Barbary, czy nowego małżeństwa z Boną Sforza;
- satyry i pamflety często zjadliwe, dotyczące ludzi
wysoko postawionych, np. Jan Latalski, Jana Zambockiego, Jana
Łaskiego, Jana Górskiego, Stanisława Tarło;
- erotyki adresowane do Lidii, wiersz na kształt hymnu
maryjnego do Beaty Kościeleckiej;
- wiersze religijne (bożonarodzeniowe, wielkanocne)
- antyreformacyjna Encomnia
Lutheri
(ironicznie: pochwała Lutra),
- Skarga
Religii i Rzeczypospolitej,
dot. losów państwa i kościoła
2. Jan
Dantyszek
(1485-1548) – dyplomata, potem dostojnik Kościoła – biskup,
rodzina mieszczańska:
-
debiutancki zbiór wierszy
De Virtutis et Fortunae differentia somnium (Sen
o różności Cnoty i Fortuny)
– kierunek moralizatorski, który zdominuje prawie całą jego
twórczość
- wiersze okolicznościowe: Epithalamium
in nuptiis... Sigmundi...ac Batbarae,
epicedia i epitafia
-autobiograficzny Vita
Ioannis Dantisci
- Elegia
amatoria
(tzw. elegia
Ad Grineam
– pseudonim kochanki) – o kochankach którzy musieli się
rozstać, bardzo dużo nawiązań mitologicznych (postaci które
daremnie usiłowały uciec przed miłością), ale i fakty
historyczne, zdarzenia które pozwalają utożsamiać autora z
podmiotem – autodemonstracja uczuć (znak kulturowy znamienny dla
humanizmu)
- zbiór hymnów kościelnych Hymni aliquot ecclesiastici – pod koniec życia
4. Paweł z Krosna – pochodził z mieszczaństwa niemieckiego, jak Celtis – wędrowny poeta-humanista, przez jakiś czas wykładał na Akademii Wergiliusza i Owidiusza, poprawna choć mało wynalazcza klasyczna wersyfikacja i topika służyła głównie tematyce okolicznościowej.
-
epitalamium na ślub Zygmunta I z Barbarą Zapolya,
- utwory religijne,
- Krótka
pieśń o życiu Horacego.
5. Mikołaj
Hussowski
– wsławił się głównie Pieśnią
o żubrze ;)
zamówioną wraz z wypchanym okazem przez biskupa Erazma Ciołka dla
papieża Leona X, który zainteresował się tymże stworzeniem..
Utwór jest dowodem opanowania języka i metryki łacińskiej, ale
też interesującym przykładem umiejętności pisania na egzotyczny
temat bez antykizowania i mitologizowania. W poemacie znajdziemy
opisy żubra, litewskiego krajobrazu, sceny myśliwskie, wzmianki o
ludzie litewskim i jego obyczajach, wtręty historyczne (ks. Witold –
myśliwy) i wreszcie na końcu apel do władców chrześcijańskich o
wspólne stawienie czoła niebezpieczeństwu tureckiemu (jakże wiele
mający wspólnego z biednym żubrem;p)
6.
Klemens
Janicki (Ianicius)
– pierwszy w literaturze polskiej wybitny poeta pochodzenia
chłopskiego. Jako bibliotekarz w Akademii Lubrańskiego w Poznaniu,
znalazł się w otoczeniu Krzyckiego, który ułatwił mu start - w
tym okresie wydano debiutancki zbiór epigramatów Vitae
archiepiscoporum Gnesnensium
(Żywoty
arcybiskupów gnieźnieńskich),
nie był to jednak zbiór panegiryków, łagodna krytyka nadużyć w
Kościele (żywot Jastrzębca) lub ton na poły żartobliwy i
wybaczający. Zbiór ten ponadto pełnił funkcję użytkową (były
popularnym skrótem historii Polski), podobnie jak Vitae
Regnum Polonorum elegiaco carmine descriptae (Żywoty
królów polskich wierszem elegijnym opisane).
To właśnie użytkowy charakter pisarstwa Janickiego zabezpieczył
twórczość łacińską przed uwiądem i rutyną. Stereotypy
językowe i przedstawieniowe tworzyły swoisty repertuar (dość
charakterystyczna dla humanizmu sprawność produkowania coraz to
nowych kombinacji z gotowych klisz). Śladem np. Hussowskiego,
Janicki doskonalił humanistyczną łacinę na temacie historycznym
polskim i polskim obyczaju czy pejzażu. Do antwerpskiego wydania
Żywotów
został też dołączony In
Polonici vestitus varietatem et inconstantiam dialogus (Dialog
przeciw różnorodności i zmienności polskich strojów)
– rozmowa między królem a sławnym Stańczykiem (u Janickiego
pojawił się po raz pierwszy!), jako rzekomym obrońcą mody
(ironiczny).W obu tych utworach występuje Janicki jako laudator
temporis acti, podobnie jak później np. Kochanowski. Dla Janickiego
„złotym wiekiem”były początki dynastii Jagiellońskiej.
Najważniejsze dzieło: Żale, elegie, epigramaty (1542) można odnaleźć utwory okolicznościowe, ale i manifestacje przekonań artystycznych poety, wyróżnienie mecenasów, np. Do Piotra Kmity, (Kmita po śmierci Krzyckiego został mecenasem J., wysłał go na studia do Padwy, z których J. wrócił po 2 latach z powodu problemów zdrowotnych), Do arcybiskupa Andrzeja Krzyckiego, to nie tylko utwory pochwalne z wdzięczności, ale i świadomość roli poety jako „rozdawcy sławy”. Najważniejsza Elegia VII O sobie samym do potomności (De se ipso ad posteritatem) – autobiografizm, manifestacja dumy twórczej, szczere ale jednocześnie wzorowane na Owidiuszu (Tristia) – „Sulmo jest mi ojczyzną” - uwiecznienie i rozsławienie miejsca swych narodzin, dla J. - Januszkowo. Tak jak Owidiusz następnie wymienia koleje swego życia, włącznie z puchliną wodną:) na którą cierpiał i umarł (elegia pisana w przeczuciu śmierci). Wszysko jest w tej biografii ważne – przebieg choroby, starania lekarzy, przeszłość i przyszłość ojczyzny, wspominani z wdzięcznością opiekunowie i przyjaciele, ale przede wszystkim ważna jest przyszła sława. Twórczość Janickiego to punkt graniczny poezji nowołacińskiej – reguły zostały opanowane, a możliwości kombinatoryczne wyczerpane. J. zapoczątkował wątki myślowe kontynuowane później przez następców, głównie Kochanowskiego. Poeci szczytowego okresu renesansu kontynuują dorobek J., ale zasadniczo obok twórczości w j. polskim. Zaczyna się etap poetów dwujęzycznych.
Rej. Źwierzyniec, 1562.
Składa
się z kilkuset epigramatów ośmiowierszowych, trzynastozgłoskowych,
rymowanych na ogół dokładnie, parzyście – zwięzłość
utworów. Istotą Źwierzyńca jest myślenie emblematyczne i
ikonologiczne (emblem w XVI w. znaczy tyle co ozdoba, godło, a także
dewiza). Emblematyka to myślenie alegoryczne, integralność sztuk i
lapidarność. Nie wszystkie emblemy Reja zawierały ilustracje –
epigramat pod tytułem (lemmą) komentuje opisywany przedmiot (np.
Mnich,
Infuła,
Opaci),
częste wezwania do kontaktu wzrokowego z przedmiotem, do wyobraźni.
Różnorodność gatunkowa i stylistyczna. Satyry i pochwały,
epigramaty, anegdoty dot. stanów ale i konkretnych osób. Ostatnia,
piąta część Ź.
to Przypowieści
przypadłe,
drukowane potem jako Figliki
albo Rozlicznych ludzi przypadki dworskie.
Celem Figlików
nie jest satyryczna ostrość, ale wzbudzenie jowialnego, głośnego
śmiechu (często nie ma pointy) na zasadzie pozbawienia ludzi,
rzeczy roszczonego dostojeństwa (bardzo dużo żartów oczywiście
dotyczy duchowieństwa).
Kochanowski
Utwory łacińskie. Kochanowski debiutował łacińskimi utworami, które powstały w okresie studiów w Padwie. Po łacinie pisał zresztą przez całe życie (głównie utwory okolicznościowe), ale już równolegle z twórczością polską. Twórczość łacińska obejmuje 3 zbiory:
a) Lyricorum libellus (wyd. dopiero w 1580) – 12 ód naśladujących Horacego; 6 z nich dotyczy polityki współczesnej (1573-9) – m. in. ucieczka Walezego – krytyka, zdobycie Połocka przez Batorego; 6 ód prywatnych zwróconych do przyjaciół. Ważne: charakterystyczna dla chrześcijańskiego humanizmu oda II (in deos falsos) w której falszywym bogom pogańskim przeciwstawia jedynego Boga chrześcijańskiego.
b) Elegiarum libri IV – przedmiotem 2 pierwszych ksiąg jest kochanka o konwencjonalnym imieniu Lidia (wzorowane na Kallimachu rzymskim – Propercjuszu, który opiewał Cyntię, Tibullusie – od Delii i Katullusie – Lesbia). Przejmuje od nich wyrażenia i frazesy, ale też motywy, sytuacje i związane z nimi uczucia. Księga trzecia, napisana po powrocie do ojczyzny zawiera więcej sielankowych tonów i motywów z Horacego. Też o miłości, np. o Dorocie Podlodowskiej pisał jako o Pasiphilli. Księga czwarta zawiera 3 utwory – streszczenie Odysei, elegia na śmierć Jana Tarnowskiego i filozoficzne rozważania o świecie i człowieku de natura deorum (z Cycerona i Lukrecjusza. Elegie łacińskie wprowadzają do literatury polskiej temat uczuć i przeżyć miłosnych (wcześniej tylko elegia Dantyszka). Oczywiście zgodnie z tradycją pisane dystychem elegijnym.
c) 123 epigramaty pt. Foricoenia(tłum. uczta za domem, za zaproszeniem). Wzorami są tu anakreontyki, antologia grecka, Katullus i Horacy.
Pierwsze utwory w języku polskim. Pierwszym, którego datę powstania znamy jest wiersz O śmierci Jana Tarnowskiego...do syna jego, Jana Krzysztofa...(wyd. 1561) – stworzony wg reguł poezji epicedialnej – opiewanie wielkich czynów i konsolacja (życie wieczne jako nagroda za cnotę umiaru i służbę ojczyźnie). Ok. 1562 wychodzi poemat Zuzanna (historia Starego Testamentu, księgi XIII Proroctwa Daniela – Z., żona Joachima podglądnięta w kąpieli przez 2 starców pada ofiarą szantażu – albo im się odda, albo oni oskarżą ją o cudzołóstwo przed sądem. Wybiera sąd, a Bóg w nagrodę zsyła Daniela który obrócił bieg sprawy tak że wyszło na jaw fałszywe oskarżenie).Wraz z Zuzanną zostaje wydrukowany hymn Czego chcesz od nas, Panie (później Pieść XXV ksiąg wtórych) – manifest humanistycznej religijności. Bóg, który nie potrzebuje darów, bo sam jest dawcą dobrodziejstw. Istotą Hymnu jest pochwała niewidzialnego Boga poprzez pochwałę widzialnego świata. Deus-artifex, Deus-faber (jako rzemieślnik) który stworzył świat jako przedmiot artystyczny, dzieło sztuki. Pojęcie piękna związane z platonizmem (piękna jest rzecz która zbliża się do swojej idei), piękno jako harmonia.
Pieśni. Zasadniczo zarówno fraszki jak i pieśni pisał K. przez całe życie, ale znaczna ich część powstała w okresie dworskim (trudno ustalić chronologię). Kochanowski ustalił wzorzec pieśni jako gatunku, nie mając prawie poprzedników w poezji polskiej. Nawiązywał na pewno do tradycji polskiej liryki melicznej, ale odpowiada horacjańskiemu carmen, czyli odzie (w znaczeniu wiersza lirycznego). Posługują się zarówno uroczystym jak i potocznym stylem, chwalą piękno dzieła Stwórcy, uczucia patriotyczne, refleksje moralne, jak i przeżycia miłosne, pochwałę życia wiejskiego. Jest „atmosfera biografizmu”, ale nie ma szczegółów życia Kochanowskiego. Tematyka:
1) miłosna – 18 na 49 pieśni. Zakres wzorców w tym temacie to głównie pieśni Horacego oraz elegie Propercjusza, Owidiusza, Katullusa. Pieśni Horacjańskie są krótsze od elegijnych, strofy różnowierszowe, częste niepokrywanie się strof ze zdaniami (przerzucanie części zdania do kolejnej strofy).
2) towarzyskie – refleksje podobne do Horacego – wzywanie braci szlachty do picia:), bawienia dam, pochwała wina, ale i krytyka przesadnego pijaństwa - „barbarzyństwo”
3) natura – np. Serce roście – pochwała wiosny za Horacym (I 9, IV 7, IV 12). Tak samo uroki zimy, lata, podziw bezinteresowny dla natury (podczas gry u Reja dominuje utylitarność). Zjawiska natury stanowią często tło obrazu uczuć, zwłaszcza miłosnych, albo refleksji.
4) patriotyczna, obywatelska – I 3 powstała na wyprawie moskiewskiej z 1567, II 5 o Podolu, też operuje motywami z Horacego (III 5 i III 24); II 8 dot. kłótni o kandydata na tron po ucieczce Walezego, K. zdaje wybór na Boga i Fortunę; II 13 o zdobyciu Połocka przez Batorego.
5) religijna – nie bardzo pasowała do horacjańskiej konwencji, więc 3 pieśni religijne zostały umieszczone we Fragmentach (chyba nieistotne..)
6) refleksyjne – realizuje postulat Horacego – docere et delectare, stara się poprzez piękne formy przekazywać prawdy życiowe zdobyte doświadczeniem i lekturą
➔ Filozofia pieśni: zupełnie horacjańska a za razem typowo humanistyczna. Celem życia – szczęście, tj. trwałe zadowolenie. W dążeniu do niego przeszkadza
a) z zewnątrz zmienna Fortuna – trzeba poznać jej nieuchronność i niemożliwość wpływania na nią, by się pogodzić z przeznaczeniem
b) wewnątrz pożądania i namiętności ludzkie – chciwość trzeba przezwyciężyć umiarkowaniem i poprzestawaniem na małym
Kto wypełni te 2 warunki jest na dobrej drodze do cnoty – najwyższego dobra. Ponadto pewien hedonizm w korzystaniu z uroków życia. K. omija konflikt pojęcia Fortuny i Boga, stwierdzając że w plany Boga nie da się wniknąć, tylko On je zna. Topos śmiejącego się Boga – Deus ridens.
Pieśń
świętojańska o Sobótce
ma
wiele cech wspólnych z sielanką, ale pod wieloma względami się
różni. K. nawiązuje do georgicznego modelu pochwały życia na
wsi, do Tibullusa, Wergiliusza i Horacego (kluczowa pieśń Panny XII
jest parafrazą II
epody Beatus ille, qui procul negotiis,
z tym że u K. nie wygłasza jej obłudnie lichwiarz;)). Pomieszanie
konwencji, przytoczenia w różny sposób stylizowane (folklor,
mitologia, petrarkiści).
- pierwsza panna opiewa święto po pracy,
- następne dwie wywodzą pochwałę tańca,
- czwarta i piąta podejmują ton ludowej pieśni miłosnej,
- 6. i 12. najbardziej zbliżają się do arkadyjskiego mitu
szczęśliwego oracza,
- 7. to przygana myślistwu,
- panna 8. jest pasterką,
- 9. opowiada Owidiuszowy mit o Filomeli zamienionej w słowika,
- 10. parafrazując Tibulla gani wojnę,
- 11. śpiewa pochwałę „nieprzepłaconej Doroty”.
Sobótka
jest przede wszystkim poematem o śpiewaniu. Śpiew osądza,
przekazuje nakazy moralne, pociesza i raduje.
Fraszki. Kochanowski właściwie sam stworzył odmianę gatunkową fraszki i jej nazwę. F. to drobiazg, rzecz niepoważna, błahostka, a więc niewielki utwór o temacie niezbyt poważnym (wł. frasca – gałązka, drobiazg). W odróżnieniu od pieśni, fraszki posługują się anegdotami, notują nazwiska bohaterów zdarzeń i nazwiska adresatów. Fraszka ma wiele wspólnego z epigramatem, ale nie jest z nim tożsama. Epigramat to pierwotnie krótki napis na kamieniu grobowym, przedmiocie wotywnym lub dziele sztuki, także użytkowej. Do rangi literatury podniósł ją Symonides z Keos. W Rzymie epigramaty satyryczne – Marcjalis. Wśród fraszek Kochanowskiego są epigramaty, ale też wiersze liryczne, refleksyjne, erotyczne. Około 50 z nich można wywieść bezpośrednio z Antologii greckiej. Większość fraszek pisana jest do kogoś/czegoś, na kogoś/coś, komuś przeznacza, o kimś/czymś opowiada lub zapożyczenia skądś kwituje (Z Anakreonta). Fraszka Kochanowskiego ma wyraźną pointę, która niekoniecznie jest zaskakująca (jak chciał Iulius Caesar Scaliger) ale jest celnym i wyostrzonym wykończeniem myśli prowadzonej od początku utworu. Fraszki zmierzają do sentencjonalności jako do formuły wiedzy o życiu i wskazówki postępowania. Różnorodność stylistyczna + ustabilizowany temat, ubogi w realia szablon sytuacyjny. We Fraszkach mieści się całe życie poety, ale nie w konwencji autobiograficznej, często osobiste przeżycia ubiera w motywy starożytne. F. tak jak Antologia grecka obejmują epigramy:
– wotywne
– nagrobkowe
– opisowe
– refleksyjne
– satyryczne
– anegdotyczne
– biesiadne
– miłosne
Fraszki pisane są trzynastozgłoskowcem z przestankiem po 7., często jedenastozgłoskowiec na wzór Katulla, 8-, 7- i 5-zgłoskowiec. Wiele Fraszek, mających charakter liryczny, różni się od pieśni tylko brakiem stroficzności. Trzy mają formę sonetu – I 92, III 24 i II 102 (ostatnia jest sonetem włoskim).
Utwory okolicznościowe:
– Pamiątka wszystkimi cnotami hojnie obdarzonemu Janowi Baptyście hrabi na Tęczynie, 1564, poemat epicedialny ale o ambicjach epickich – opis podróży morzem, walki z żywiołem, starcia z nieprzyjacielem.
– Epithalamium na wesele Krzysztofa Radziwiłła
– Jezda do Moskwy i posługi z młodych lat... Krzysztofa Radziwiłła... Prawdziwie opisane- panegiryk
– trzy utwory okolicznościowe łacińskie na cześć Batorego: Orpheus Sarmaticus, Dryas Zamchana, Pan Zamchanus
Parafraza Psalmu. Kochanowski korzystał przede wszystkim z przekładu Buchanana Paraphrasis psalmorum, również z Biblii brzeskiej, za tekst podstawowy uważał Wulgatę., ale często od niej odstępował. Krytykował przekład Eobana Hessa. Na Psałterz składa się 5 ksiąg obejmujących 150 psalmów. Ze względu na temat dzielą się one na:
– wielbiące Boga
– dziękczynne
– błagalne
– historyczne
– dogmatyczne
– mesjanistyczne
– pokutne
Te
ostatnie to 6, 32, 38, 51, 102, 130, 143 wydane osobno jako Siedem
psalmów pokutnych
Kochanowskiego. Najdawniejszym przekładem jest Psałterz
Floriański,
dalej Psałterz
Puławski.
W druku pojawiają się w r. 1532, 39 Zołtarz
Dawidów
W. Wróbla, 1545 – Reja. Wszystkie te przekłady są prozaiczne.
1558 ukazuje się kompletny przekład wierszowany J. Lubelczyka,
protestanta.
Bogactwo
form wierszowych i stroficznych – aż 30 typów zwrotek, z czego 22
uznane są za nowość Kochanowskiego.
Tak jak dla Buchanana tak i dla K. ważny był problem wprowadzenia
dzieła kultury hebrajskiej do kultury grecko-łacińskiej.
Kochanowski daleki jest od antykizacji, ale nie unika stylu o
klasycznej proweniencji. Sposób przekładania psalmów –
humanistyczno – chrześcijańki. Na styku religijności
starotestamentowej, antyczno-pogańskiej i chrześcijańskiej szuka
poeta zbieżności i podobieństw, tuszuje różnice. „Papierowe”
słowa zastępuje obrazami. Religijność K. jest
międzywyznaniowa.
Treny.
Budowa
epicedium rozłożona jest na cykl utworów: ukazanie wielkości
straty, żal, pochwała, okazywanie straty, napomnienie, konsolacja.
Starożytność nie znała cyklu (przemyślanej kompozycji) trenów
na cześć jednej osoby. Znane były Kochanowskiemu natomiast cykle
humanistyczne, najlepiej Sonety na cześć madonny Laury umarłej.
Jednak i one nie pokazują tak kolejnych faz bólu i rozpaczy po
stracie. W klasyczny epicedium występują 3 postaci: osoba zmarła,
osoba chwaląca zmarłego, osoba bliska której udzielane jest
napomnienie. U K. oczywiście to on sam jest napominającym i
napominanym – dopiero w Trenie
XIX
następuje ich rozdzielenie.
Sęp – Szarzyński
Mistycyzm – ogólnie rzecz biorąc jest to religijność indywidualna. Wyrasta z przekonania, że droga bezpośredniego obcowania z Bogiem jest drogą najpewniejszą, a prowadzi poprzez zewnętrzną bierność przy jednoczesnym doświadczeniu i ćwiczeniu wewnętrzny. Mistyk czuje się całkowicie odpowiedzialny za swoje zbawienie i za dostęp grzechu do swojej duszy.
Duży wpływ na myśl Sępa mieli mistycy hiszpańscy – zwłaszcza Ludwik z Grenady. Jednak jego indywidualność nie mieści się w granicach wpływów. Jego poezja nie tyle reprezentuje system mistyczny, ile wyraża tęsknotę do nieosiągalnych stanów mistycznego zespolenia duszy z Bogiem. Człowiek jest niezwykle samotny i zdany tylko na siebie. Poczucie konfliktu skażonej Natury i Łaski, która jest nadzieją człowieka. Sęp bliższy jest egzystencjalnej myśli Augustyna niż Tomasza.
Pieśni na kształt psalmów I–VI. Pierwsze trzy wykazują zależności od parafrazy Buchanana – cechy poetyki renesansowej bez wyraźnego piętna wyznaniowego. Już w nich widać takie środki jak epitrochazm, oksymorony, przestawny szyk – mają wprowadzić niepokój, ale też demonstrują kunsztowność.
Otwierający tomik Napis na statuę albo na obraz śmierci jest swoistym emblematem komentującym wyobrażenie śmierci z kosą, a zarazem hasłem wywoławczym jednego z obsesyjnych tematów. (Drugim takim tematem jest czas i przemijanie). Po nim następuje 6 sonetów.
Forma sonetu doskonale pokazuje wirtuozerię Sępa. Są one inne od petrarkistowskiej czy francuskiej tradycji. Sęp wybrał włoską formę strambotto (znaną też Kochanowskiemu) – zamykający dystych ujawnia tendencję epigramatyczną i otwiera miejsce dla pointy.
Sonet V jest parafrazą na temat wzięty ze znanego anakreontyku erotycznego, tłum. przez Kochanowskiego w księdze I Fraszek, Z Anakreonta: „Ciężko kto nie miłuje, ciężko kto miłuje”. Sęp bierze sam początek – sentencję – paradoks, ale rozwija w inny sposób – konflikt pragnienia i nienasycenia, rozwiązanie w ostatnim dystychu – uspokojenie jest w Bogu. W tym i w innych utworach przerzutnia jest narzędziem dla osiągnięcia konceptystycznego efektu.
Sam temat śmierci pojawia się również w poezji patriotyczno-obywatelskiej Sępa. Zgodnie z historycznym doświadczeniem i potocznym przekonaniem uważał, że rozwój Polski związany jest z aktywnością na kresach wschodnich, że tam rozgrywają się ruchy historii, tam też upatrywał posłannictwo religijne narodu – walka z Turkami, Tatarami, ale też z „półpoganami” - „Moskwicinami”. Na wschodzie zamieścił 2 epickie przykłady bohaterstwa: Pieśń V. O Fridruszu, który pod Sokalem zabit od Tatarów Roku Pańskiego 1519 i Pieśń VI. O Strusie, który zabit na Rastawicy od Tatarów. W Pieśni IV rozwija horacjański motyw cnoty – jest wartością która sprawdza się tylko w sytuacjach ostatecznych – poprzez śmierć.
Sęp a manieryzm:
– wirtuozeria osiągana w materiale renesansowym
– antynaiwność i antyspontaniczność
– hermetyzm
– dążenie do autonomiczności gry znaczeń, wzmagająca funkcję ekspresywną kosztem oglądu świata
– pobożność indywidualna i egotyczna, bliska mistycyzmowi