Adam Borowicz

Konserwatyzm w Polsce (XIX-XX wiek)

1) Okres zaborów (1831 - 1918)

Polski konserwatyzm jako obóz polityczny i doktryna ideowa powstał w

pierwszej połowie XIX wieku, po tragicznej klęsce powstania listopadowego

(1831 r.). Lata 1831 - 1865 to okres kształtowania się programu i struktur ruchu

konserwatywnego.

Hotel Lambert

Pierwszym polskim ośrodkiem konserwatywnym (w sensie nowoczesnej

doktryny politycznej a nie tylko bezkrytycznego, przychylnego stosunku do

przeszłości) był znany Hotel Lambert, emigracyjny ośrodek założony w Paryżu

przez ks. Adama Czartoryskiego i jego współpracowników. Czartoryski był

jednym z czołowych przywódców powstania listopadowego - po przegranej

kampanii 1831 roku postanowił on kontynuować działalność polityczną na

Zachodzie. Skupiony wokół niego ruch (m.in. Stowarzyszenie 3 Maja) miał

charakter konserwatywny i monarchistyczny. W sferze ustroju wewnętrznego

przyszłej niepodległej Polski Czartoryski i jego współpracownicy opierali się na

konstytucji 3 maja, którą pragnęli jedynie nieco skorygować i przystosować do

zmienionych warunków. Ich program był zbliżony do programu ówczesnych

zachodnioeuropejskich liberalnych konserwatystów (jak np. de Toqueville):

monarchia konstytucyjna, poszanowanie wolności i własności, równość wobec

prawa, uwłaszczenie chłopów za odszkodowaniem, silna, ale szanująca prawo

władza wykonawcza. Swoje wysiłki skupiali jednak głównie na samym

odzyskaniu niepodległości przez Rzeczypospolitą. Wyciągając wnioski z

przegranego powstania, konserwatyści Czartoryskiego odrzucali koncepcję

kolejnego powstania zbrojnego jako prowadzącą tylko do niepotrzebnych strat.

Prowadzili za to ożywioną akcję dyplomatyczną we wszystkich stolicach

Europy Zachodniej (również w Turcji) propagując sprawę polską i próbując

nakłonić mocarstwa zachodnie do podjęcia działań sprzyjających interesom

polskim. Po 1855, kiedy to wojna krymska pokazała, że trudno liczyć na pomoc

Zachodu, ośrodek paryski traci na znaczeniu. Ośrodek paryski zainicjował tez

ideę "pracy organicznej": w Paryżu powstała m.in. Biblioteka Polska, liczne

szkoły i kluby polskie, etc.

Przed powstaniem styczniowym

W samej Polsce w okresie przed powstaniem listopadowym ruch

konserwatywny, jak i całe polskie życie polityczne, był rozwinięty niezwykle

słabo. Pierwsze zawiązki ruchu konserwatywnego zaczęły się kształtować w

Królestwie Polskim (zabór rosyjski) około 1861 roku. Wówczas zrodziły się

dwa ośrodki konserwatywne: znacznie liczniejszy, związany z Andrzejem

Zamoyskim, prezesem szlacheckiego Towarzystwa Rolniczego, i warszawskim

bankierem, Lepoldem Kronenbergiem oraz drugi, słabszy, skupiony wokół

Aleksandra Wielopolskiego. Ta pierwsza grupa stworzyła nieformalny ruch

zwany "białymi" (w przeciwieństwie do "czerwonych" - radykałów

demokratycznych), którego celem początkowo było jedynie wymuszenie na

caracie ustępstw drogą pokojowych manifestacji i petycji. Później, pod

wpływem podgrzewanej przez "czerwonych" atmosfery i radykalizacji

nastrojów, przyłączyli się oni do walki zbrojnej (powstanie styczniowe). To

powstanie i jego klęska na długi czas położyło kres rozwojowi idei

konserwatywnej we Królestwie Polskim. Wielopolski był początkowo

sceptyczny wobec "białych", a potem podjął z nimi otwartą walkę. Był on

zwolennikiem diametralnie innej koncepcji działania: wychodził on z założenia,

że rozumna ugoda Polaków z Rosja będzie (na krótką przynajmniej metę)

korzystna dla obu stron. Chciał on iść drogą współpracy z caratem a nie

konfrontacji, która (jak pokazało powstanie styczniowe) musiała się dla

Polaków skończyć tragicznie. Wielopolski został w 1862 roku szefem

autonomicznego, cywilnego rządu Kr. Polskiego, pierwszego od 1831 roku, do

wybuchu powstania udało mu się przeprowadzić liczne reformy: oczynszowanie

majątków szlacheckich, równouprawnienie Żydów, polonizację szkół, sądów i

administracji, otwarcie uniwersytetu w Warszawie (Szkoła Główna). Niestety,

wybuch w 1863 powstania oznaczał koniec tych reform i kres politycznej

kariery Wielopolskiego, który "w nagrodę" za swe heroiczne wysiłki dla

uchronienia Polski przed tragedią Powstania Styczniowego uchodzi dziś za

uosobienie zdrajcy idei narodowej.

W Galicji

Po upadku powstania w 1864 roku centrum polskiego życia przeniosło się do

Galicji (zabór austriacki). Tam też polski ruch konserwatywny rozkwitł w

najpełniejszy sposób. Przybrał on kształt grupy tzw. "stańczyków", drugiej

(obok Hotelu Lambert) w XIX wieku polskiej szkoły konserwatywnego

myślenia i działania. Jej założycielami byli Stanisław Koźmian, Józef Szujski,

Stanisław Tarnowski i Ludwik Wodzicki - to oni stworzyli na przełomie lat 60. i

70. program i nieformalne struktury tzw. "krakowskiego konserwatyzmu", który

nigdy nie zrodził partii politycznej we współczesnym znaczeniu tego słowa, lecz

pozostał swego rodzaju klubem politycznym, ale przecież klubem o ogromnych

w Galicji i w całym Cesarstwie wpływach. Poprzednikami "Stańczyków" byli

m.in. Paweł Popiel i Andrzej Zygmunt Helcel, ich następcami "młodzi

konserwatyści" skupieni wokół założonego w 1896 roku Klubu

Konserwatywnego: Władysław Leopold Jaworski, Adam Krzyżanowski i inni.

Faktycznie jednak, galicyjski obóz konserwatywny zachował ciągłość od

połowy XIX wieku aż po lata 30. naszego stulecia - symbolem tej ciągłości był

słynny krakowski dziennik konserwatywny: "Czas". Co ciekawe, pierwszą

partię krakowscy konserwatyści założyli dopiero w 1907 roku (Stronnictwo

Prawicy Narodowej), a i ona była bardziej politycznym klubem niż

nowoczesnym stronnictwem.

W Królestwie i Wielkopolsce

Po klęsce powstania styczniowego, ruch konserwatywny w zaborze rosyjskim

odrodził się dopiero u schyłku XIX wieku, a instytucjonalną formę przybrał w

1905 roku jako Stronnictwo Polityki Realnej, jego przywódcą był Zygmunt

Wielopolski (syn Aleksandra). Szybko jednak stał się on politycznym satelitą

silnej w Królestwie endecji. Podobnie było w Wielkopolsce, gdzie

konserwatyści i narodowi demokraci pozostawali w ścisłym politycznym

sojuszu.

2) Okres międzywojenny (1918 - 1939)

Podziały polityczne wśród konserwatystów w okresie międzywojennym były w

dużej mierze efektem przeszłości: zaborów i ostatniej wojny. Swoistym

kryterium podziału był także stosunek poszczególnych środowisk

konserwatywnych do dwóch najważniejszych sił politycznych w Polsce:

Piłsudskiego i endecji.

Konserwatyści wielkopolscy skupieni w Chrześcijańsko-Narodowym

Stronnictwie Rolniczym (w latach 1920-1925, od 1925 jako Stronnictwo

Chrześcijańsko-Narodowe), tzw. "podolacy" galicyjscy (zachowawczy

ziemianie ze wschodniej Galicji) i inni konserwatywni zwolennicy endecji w

Galicji (tzw. "centrum" galicyjskie ze Stanisławem Strońskim) oraz realiści

Królestwa Polskiego (Stronnictwo Polityki Realnej działało do 1923 roku)

skłaniali się ku współpracy z endecją Dmowskiego.

Konserwatyści krakowscy, spadkobiercy ideowi "stańczyków" ze Stronnictwa

Prawicy Narodowej (w sejmie ustawodawczym działali jako Klub Pracy

Konstytucyjnej) oraz konserwatyści kresowi z Wileńszczyzny i Rusi skupieni w

Organizacji Zachowawczej Pracy Państwowej byli bardziej skłonni do

współpracy z Piłsudskim. (Z tym, że konserwatyści krakowscy byli wobec

Piłsudskiego znacznie bardziej sceptyczni niż kresowiacy).

O ile stronnictwa konserwatywne były słabe i rozproszone, to prasa

zachowawcza miała w II RP silna pozycję - można tu wymienić

"Warszawiankę" Strońskiego, "Dziennik Poznański", krakowski (od 1934

warszawski) "Czas" pod redakcją Stanisława Estreichera czy wileńskie "Słowo"

Stanisława Cata-Mackiewicza.

Po 1926 roku doszło do stopniowej integracji ruchu konserwatywnego: od

Komitetu Zachowawczego sformowanego w 1927, przez Zjednoczenie

Zachowawczych Organizacji Państwowych z 1933, aż po jednolite Stronnictwo

Zachowawcze powołane w 1937. Przez cały czas do najaktywniejszych

działaczy konserwatywnych zaliczali się Janusz Radziwiłł, Eustachy Sapiecha,

Zdzisław Lubomirski, Zdzisław Tarnowski i inni. Gdzieś na uboczu pozostawali

jeszcze tzw. młodokonserwatyści (stow. Myśl Mocarstwowa - Związek

Akademicki) skupieni wokół czasopisma "Polityka" ("Bunt Młodych"): Adolf

Bocheński i inni, a także spadkobiercy szkoły krakowskiej: Jan Bobrzyński, Wł.

Leopold Jaworski i S. Estreicher.