Różnorodność teorii socjologicznych.

Najważniejsze spory teoretyczne dzielące socjologów dotyczą dwóch podstawowych pytań:

1.Czym jest społeczeństwo?

2.Jak badać społeczeństwo?

Ad.1 Czym jest społeczeństwo?

odpowiedzi na pytanie: czym jest społeczeństwo? pozwalają wyróżnić dwie pary stanowisk:

stanowisko naturalistyczne i stanowisko antynaturalistyczne

stanowisko indywidualistyczne i stanowisko holistyczne

● stanowisko naturalistyczne-traktuje zjawiska społeczne tak samo jak zjawiska przyrodnicze; zakłada,że większość zjawisk społecznych wywołana jest przez czynniki fizyko-chemiczne oraz biologiczne. Zgodnie z tym stanowiskiem życie społeczne ludzi w zasadzie nie różni się od życia społecznego zwierząt.

● stanowisko antynaturalistyczne-podkreśla,że zjawiska społeczne nie ograniczają się wyłącznie do sfery materialnej lecz związane są także z obszarem świadomości, języka i kultury. Życie społeczne ludzi ma zatem także takie aspekty, które nie występują w społecznym życiu zwierząt.

● stanowisko indywidualistyczne-zakłada,że społeczeństwo to jedynie suma tworzących je jednostek; zgodnie z tym terminem: Polska oznacza wyłącznie zbiór wszystkich Polaków.

● stanowisko holistyczne-zakłada,że społeczeństwa nie można zredukować do sumy tworzących go elementów. Zbiorowość społeczna jako całość posiada bowiem także odrębne właściwości, których nie można zaobserwować u poszczególnych jednostek tworzących społeczeństwo. Zgodnie ze stanowiskiem holistycznym termin Polska oznaczać będzie nie tylko sumę Polaków, ale także kulturę, tradycję, charakter narodowy itp.

Ad.2 Jak badać społeczeństwo?

najważniejsze stanowiska w kwestii metod badań społeczeństwa to:

stanowisko pozytywistyczne i stanowisko humanistyczne

stanowisko redukcjonistyczne i stanowisko antyredukcjonistyczne (emergentyzm)

● zgodnie ze stanowiskiem pozytywistycznym metody stosowane w socjologii nie powinny różnić od metod stosowanych w naukach przyrodniczych (obserwacja, eksperyment, pomiar itp.) natomiast wyniki badań powinny być wyrażone w możliwie ścisły sposób-najlepiej w postaci twierdzeń oraz zależności matematycznych.

● Stanowisko humanistyczne wskazuje na konieczność stosowania w socjologii także takich metod, które pozwolą na określenie motywów ludzkiego działania. Socjologia powinna bowiem wyjaśnić co skłania ludzi do podejmowania konkretnych działań społecznych.

● Stanowisko redukcjonistyczne zakłada,że wiedza o społeczeństwie da się sprowadzić do wiedzy o społecznych zachowaniach poszczególnych jednostek.

● Stanowisko antynaturalistyczne,zwane także emergentyzmem (ang. emerge-pojawiać się,zjawiać się) zakłada,że w społeczeństwie istnieją zależności,które pojawiają sie dopiero na pewnym poziomie komplikacji pewnych zjawisk społecznych, dlatego wiedza o społeczeństwie nie może być sprowadzona do wiedzy o tworzących je jednostkach.

W wyniku sporów dotyczących przedmiotu badań socjologicznych i metod ich prowadzenia w socjologii pojawiły się trzy odmienne orientacje badawcze (nurty teoretyczno-metodologiczne).

I. Orientacja pozytywistyczna;

orientacja ta uważa,że społeczeństwo to system podobny do organizmu biologicznego lecz nieco bardziej skomplikowany. Rozwój społeczeństw przypomina więc proces rewolucji biologicznej dlatego do badania społeczeństw i zachodzących w nich zjawisk wystarczą metody typowe dla nauk przyrodniczych. Dzięki zastosowaniu tych metod możliwe jest uzyskanie w miarę ścisłych i precyzyjnych informacji o społecznych zjawiskach i aspektach.

II. Orientacja humanistyczna;

przedstawiciele tej orientacji twierdzą,że działań ludzkich nie można sprowadzić wyłącznie do fizycznych (tzn. możliwych do ilościowego opisu) zachowań. Trzeba też uwzględnić motywacje ludzi podejmujących poszczególne działania oraz środowisko kulturowe w którym te działania zachodzą. Orientacja humanistyczna uważa,że z punktu widzenia zbiorowości społecznych najważniejsze są ukryte motywy i znaczenia poszczególnych działań ludzkich. Ponieważ nie można ich poznać za pomocą metod stosowanych w naukach przyrodniczych, specyficzne metody badań. Najważniejsze z tych metod to:

1.metoda hermeneutyczna polegająca na analizie znaczeń poszczególnych wytworów człowieka.

2.metoda introspekcji,czyli analiza własnych przeżyć psychicznych.

3.metoda empatii,czyli wczuwania się w sytuację drugiego człowieka dla zrozumienia motywów jego działania.

III. Orientacja dialektyczna (marksistowska);

miała stanowić drogę środkową między orientacją pozytywistyczną a orientacją humanistyczną. Twórcy tej orientacji: Karol Marks i Fryderyk Engels uważali,że obie te orientacje są zbyt jednostronne. Zgadzali się z przedstawicielami orientacji humanistycznej,że społeczeństwo składa się z ludzi, których motywy działań nie zawsze są możliwe do przewidzenia jednak podobnie jak przedstawiciele orientacji pozytywistycznej starali się wykryć prawa funkcjonowaniu społeczeństw. Uważali,że odkrycie tych praw ma nie tylko znaczenie teoretyczne, lecz także może być wykorzystywane w praktyce do podejmowania niezbędnych reform społecznych.

Teorie socjologiczne,które koncentrują się na społeczeństwie jako całości nazywane są teoriami makropoziomowymi.

Teorie dotyczące społecznego funkcjonowania jednostek i małych grup społecznych nazywamy teoriami mikropoziomowymi.

Najbardziej znane teorie makropoziomowe to teorie strukturalistycznofunkcjonalistyczne oraz teorii konfliktu. Natomiast najbardziej znane teorie mikropoziomowe to teorie wymiany, teorie interakcyjne i teorie etnometodologiczne.

MAKROPOZIOMOWE TEORIE SOCJOLOGICZNE

a) Teorie strukturalistycznofunkcjonalistyczne

Podstawowym założeniem tych teorii jest przejęta z biologii teza,że można wyjaśnić funkcjonowanie społeczeństwa badając występowanie w nim struktury społeczne i analizując rolę jakie te struktury spełniają.

Zgodnie z tą teorią społeczeństwo to system,którego poszczególne elementy związane są ze sobą w taki sposób,że zmiany zachodzące w jednym z tych elementów wywołują zmiany w innych. Dlatego podstawą sprawnego funkcjonowania struktury społecznej jest skuteczne przeciwstawianie si e zmianom zakłócającym równowagę społeczną.

Zgadnie z tą koncepcją wzorowe społeczeństwo to takie,które pozostaje w stanie harmonijnego porządku. Stan ten trwa do chwili,gdy w społeczeństwie nie występują rozbieżności na temat podstawowych wartości i celów do których społeczeństwo zmierza.

Ponieważ każda zmiana wartości i celów wytrąca społeczeństwo ze stanu harmonijnej równowagi przyjmowana jest zazwyczaj niechętnie chyba,że zachodzi na tyle wolno,że system społeczny ma czas się do niej przystosować.

Nie wszystkie elementy tworzące strukturę społeczną pełnią w niej pozytywne funkcje, niektóre mogą nawet utrudniać jej sprawne funkcjonowanie, czyli są dysfunkcyjne.

Funkcje i dysfunkcje społeczne mogą być zarówno jawne(czyli takie,których konsekwencje są znane lub oczekiwane)lub też ukryte(czyli takie,których rezultaty nie były zamierzone).

Podział na funkcje i dysfunkcje społeczne nie jest podziałem precyzyjnym,bo niektóre struktury społeczne mogą być funkcjonalne dla jednej części społeczeństwa a dysfunkcyjne dla innej.

Podstawowym problemem do którego prowadzi strukturalistycznofunkcjonalistyczna koncepcja społeczeństwa jest określenie struktur niezbędnych do sprawnego funkcjonowania społeczeństwa. Zagadnienie to jest nieustannie dyskutowane,bo różni autorzy kwestionują konieczność istnienia podstawowych struktur społecznych lub sugerują możliwość zastąpienia ich strukturami równoważnymi.

Krytyka koncepcji SF sprowadza się do dwóch zarzutów:

1. zarzut metodologiczny=>zgodnie z którym koncepcja ta odwołuje się do nieprecyzyjnych terminów takich jak: harmonia czy równowaga społeczna

2. zarzut polityczny=>zgodnie z którym teoria ta ma konserwatywny charakter-uważa stabilność społeczną za podstawę istnienia społeczeństwa,zaś wszelkie zmiany społeczne traktuje jako zagrożenie.

b)Teoria konfliktu

Teoretycy konfliktu podkreślają,że konflikty (rozumiane jako brak zgody w kwestii podstawowych wartości i celów) są nieuchronnym składnikiem życia społecznego,w każdym społeczeństwie występują sprzeczności interesów powodujące,że ludzie próbują podporządkować sobie innych. Toteż w każdym społeczeństwie oprócz sił łączących ważną rolę odgrywają te siły,które dzielą społeczeństwo.

Przedstawiciele teorii konfliktu twierdzą,że konflikty społeczne pełnią w każdym społeczeństwie pozytywne funkcje-prowadzą do przekształceń umożliwiających rozwój społeczny.

Konflikty społeczne powodują jednak,że w każdym społeczeństwie istnieć musi celowo zorganizowany aparat przymusu. Jednak interwencje aparatu przymusu są dość rzadkie,bo w każdym społeczeństwie istnieją wewnętrzne mechanizmy utrzymujące pewien minimalny poziom stabilizacji.

Podstawą skuteczności tych mechanizmów jest fakt,że ludzie w społeczeństwie należą do różnych płci, klas, grup etnicznych, religii itp. ta różnorodna przynależność powoduje,że społeczeństwo bardzo rzadko dzieli się na wzajemnie zwalczające się obozy.

Podstawowa różnica między teorią SF a teorią konfliktu polega na tym,że przedstawiciele teorii SF uważają,że można zbudować taką strukturę społeczną,która zaspokoi oczekiwania wszystkich tworzących tę strukturę członków. Natomiast teoria konfliktu zakłada,że rozstrzygnięcie każdego konfliktu dzieli ludzi na tych,którzy w wyniku tego konfliktu zyskali (zwycięzców) oraz tych,którzy w wyniku tego konfliktu ponieśli straty (pokonanych).

Krytyka teorii konfliktu polega na wskazaniu,że jej przedstawiciele zbytnio koncentrują się na przemianach społecznych nie zwracają uwagi na negatywne skutki takich przemian.

MIKROPOZIOMOWE TEORIE SOCJOLOGICZNE

Teorie mikropoziomowe opisują relacje społeczne zachodzące między jednostkami oraz małymi grupami społecznymi.

Najbardziej znane typy teorii mikropoziomowych to:

Teorie wymiany,które odwołują się do zasad ekonomii życie społeczne sprowadzają do procesów handlu i negocjacji.

Istota:teza,że wzajemne oddziaływania między ludźmi oceniane są na podstawie analizy kosztów jakie trzeba ponieść i korzyści jakie można uzyskać.

Jeśli korzyści czerpane z relacji społecznej przewyższają koszty (tzn. wysiłek niezbędny do jej utrzymania)relacja będzie podtrzymywana,jeśli nie-relacja zostanie zakończona.

W tej koncepcji korzyści (nagrody) i koszty (kary) rozumiane są dosyć szeroko.

Wyróżnia się:

a)nagrody i kary pierwotne

takie,które nie zależą od systemu społecznego i epoki (głód, zdrowie, majątek, ból itp.)

b)nagrody i kary zrelatywizowane

takie,które skutecznie funkcjonują tylko w konkretnym czasie i miejscu.

We wcześniejszych wersjach teorii wymiany wszelkie ludzkie działania usiłowano wyjaśnić za pomocą reguł uczenia się. Twierdzono,że jeśli jakieś zachowanie człowieka zostanie nagrodzone to w przyszłości w podobnej sytuacji będzie on reagował w podobny sposób. Natomiast jeśli działając w określony sposób człowiek zostanie ukarany następnym razem w podobnej sytuacji będzie szukał innego sposobu postępowania.

Obecnie teoria wymiany została znacznie rozbudowana. Szczególną uwagę zwrócono na kontekst zawieranych transakcji-kontekst ten powoduje,że partnerzy w negocjacjach społecznych mają nierówne pozycje wyjściowe co w istotny sposób wpływa na przebieg procesu wymiany.

Krytyka teorii wymiany polega wskazaniu,że opiera się ona na dwóch błędnych założeniach:

1.wbrew tej teorii ludzie nie zawsze dążą do osobistych korzyści i przyjemności. Teoria wymiany nie uwzględnia np. aktów miłości podczas których cele jednostki zostają podporządkowane potrzebom drugiego człowieka.

2.ludzie nie zawsze potrafią określić długofalowe skutki utrzymania bądź zerwania relacji społecznej, utrudnia to a niekiedy nawet uniemożliwia dokonanie rachunku kosztów i korzyści,którzy zgodnie z tą teorią ma być podstawą wszelkich działań.

Teorie interakcyjne.

Najbardziej znaną teorią interakcyjną jest (1) tzw. interakcjonizm symboliczny. Teoria ta wskazuje,że podstawowym procesem społecznym są interakcje (wzajemne oddziaływania) ,które odbywają się poprzez symbole (tzn. obrazy i gesty o ustalonym znaczeniu). Zgodnie z interakcjonizmem symbolicznym działania ludzkie to rezultat skomplikowanego procesu w którym człowiek:

a)nadaje znaczenie poszczególnym składnikom sytuacji w której się znalazł

b)człowiek interpretuje sytuację w swój własny sposób

c)człowiek rozważa możliwe sposoby reakcji i ich konsekwencje

d)człowiek planuje przyszły tok postępowania

e)człowiek podejmuje decyzję o działaniu i wciela ją w życie.

Na każdym z wymienionych etapów człowiek działa spontanicznie toteż te same bodźce nie zawsze wywołują podobne reakcje,dlatego interakcjonizm symboliczny podkreśla,że społeczeństwo nie jest jakimś ustalonym, stabilnym bytem lecz raczej siatką płynnych i zmieniających się relacji.

Drugą teorią interakcyjną jest (2) teoria działania społecznego. Podstawy tej teorii można znaleźć w pismach Floriana Znanieckiego i Maxa Webera.

– Teoria działania społecznego podkreśla,że dla właściwego zrozumienia interakcji społecznych uwzględnić trzeba:

-> znaczenie subiektywne działania (takie znaczenie,które uwzględnia rzeczywiste motywy działającego człowieka)

-> sens kulturowy (fakt,że dodatkowe znaczenie podejmowanym działaniom nadają wzory i reguły postępowania obecne w kulturze).

Teoria działań społecznych pokazuje,że podejmując działanie człowiek rozstrzygnąć musi kilka ważnych kwestii,które decydują o przebiegu i skuteczności tego działania.

Kwestie te dotyczą tego czy:

=> ma być w te działanie emocjonalnie zaangażowany czy obojętny

=>traktową tych z którymi się współpracuje jako pełnoprawnych partnerów czy tylko jako wykonawców określonej roli społecznej

=>w ocenie partnerów stosować kryteria obiektywne (np. wykształcenie, kompetencje, majątek) czy kryteria subiektywne (osobiste sympatie, antypatie)

=>podejmując działania brać pod uwagę własny egoistyczny interes czy też dobro jakiejś większej zbiorowości.

Teorie etnometodologiczne.

Wychodzą z założenia,że w porządek społeczny pojawia się dopiero wtedy kiedy ludzie zaczną go wspólnie budować. Ludzie budują taki porządek,bo ich zdaniem pełni on w życiu społecznym dwie podstawowe funkcje:

a)pozytywna-polegająca na tym,że dostarcza gotowych wzorów zachowań w różnych sytuacjach

b)negatywna-ogranicza szkodliwe zachowania społeczne człowieka.

Etnometodologowie uważają,że ludzie kształtują porządek społeczny przede wszystkim za pomocą różnych form komunikacji językowej.

W wyniku posługiwania się tymi formami w społeczeństwie wytwarzane są wspólne znaczenia i reguły zachowań będące podstawą porządku społecznego.

Język służy także do tego by zasady wytworzonego porządku społecznego przekazywać innym ludziom.

PROBLEMY BADAWCZE WSPÓŁCZESNEJ SOCJOLOGII

I. Życie społeczne.

Poprzez życie społeczne określa się „ogół zjawisk wynikających ze wzajemnego oddziaływania jednostek i zbiorowości przebywających na wyodrębnionej przestrzeni.

Dynamika i impulsywność życia społecznego wyznaczona jest przez czynniki nazywane podstawami życia społecznego.

Wyróżniamy: przyrodnicze, ekonomiczne i kulturowe podstawy życia społecznego.

(1) Przyrodnicze podstawy życia społecznego obejmują 3 typy czynników:

a)biologiczne.

Główne czynniki biologiczne wpływające na życie społeczne to takie cechy organizmu ludzkiego,które wyróżniają człowieka spośród innych gatunków w przyrodzie. Przykłady takich cech to: wyprostowana postawa, zdolność widzenia przestrzennego, zdolność wydawania zrozumiałych dźwięków.

b)geograficzne.

Najważniejsze czynniki geograficzne decydujące o dynamice życia społecznego to: ukształtowanie terenu, klimat, dostęp do wody i żywności, bogactwa mineralne itp. Czynniki geograficzne do końca XIX wieku odgrywały na tyle istotną rolę,że angielski socjolog i historyk Henry Buckle w swojej pracy zatytułowanej; „Historia cywilizacji w Anglii” sformułował pogląd zwany determinizmem geograficznym. Zgodnie z tym poglądem środowisko geograficzne to główny czynnik decydujący zarówno o formach jak też o intensywności życia społecznego. W wyniku procesu industrializacji nastąpiły tak istotne zmiany w życiu społecznym,że obecnie determinizm geograficzny jest poglądem niemożliwym do utrzymania. Został zatem zastąpiony przez posybilizm geograficzny-jest to przekonanie,że środowisko geograficzne stwarza ludziom pewne możliwości,które przez różne społeczeństwo w mniejszym bądź większym stopniu są wykorzystane.

c)demograficzne.

Do czynników demograficznych zalicza się: gęstość zaludnienia, strukturę wiekową mieszkańców, przyrost naturalny, przeciętną długość życia. Na życie społeczne wpływa przede wszystkim gęstość zaludnieni,gdy gęstość zaludnienia rośnie-życie społeczne staje się bardziej dynamiczne lecz równocześnie wymaga wyższego poziomu organizacji oraz większej dyscypliny społecznej. Drugim ważnym czynnikiem demograficznym wpływającym na życie społeczne jest struktura wiekowa społeczeństwa. Pod wpływem wieku ludzi dzieli się na 3 kategorie: 1.ludzie w wieku przedprodukcyjnym 2.ludzie w wieku produkcyjnym 3.ludzie w wieku poprodukcyjnym. Im większy odsetek społeczeństwa stanowią ludzie w wieku produkcyjnym tym szybciej następuje społeczny oraz ekonomiczne rozwój tych społeczeństw.

(2) Ekonomiczne podstawy życia społecznego.

Najważniejsze ekonomiczne podstawy życia społecznego to nie tylko kapitał ale także technologie,narzędzia itp. Czynniki ekonomiczne wpływają na życie społeczne w sposób pośredni-decydują o zamożności poszczególnych społeczeństw i determinują zachodzące w tych społeczeństwach relacje. Do niedawna czynniki ekonomiczne uważano za jeden z najistotniejszych elementów wpływających na przebieg życia społecznego. Jednak obserwowany w XIX i XX wieku znaczący wzrost zamożności społeczeństw zachodnich spowodował,że zmniejszył się wpływ czynników ekonomicznych na funkcjonowanie tych społeczeństw.

(3) Kulturowe podstawy życia społecznego. Prezentując wpływ podstaw kulturowych na życie społeczne należy omówić zagadnienie jakim jest społeczna rola kultury.

A)Termin 'kultura' pochodzi z języka łacińskiego w którym termin 'cultura' oznacza 'uprawa roli'.

Wybitny myśliciel Cyceron wprowadził termin 'kultura animi' co oznacza 'uprawa duszy' (na określenie duchowego rozwoju człowieka). Stwierdził także,że rozwój taki to najważniejszy cel ludzkiego życia.

0d czasów Cycerona pojawiło się w literaturze naukowej ponad 200 różnych definicji kultury. Mimo tej różnorodności określeń przyjąć można,że w najszerszym ujęciu kulturą jest wszystko to co nie wyrasta z przyrody lecz jest wytworem celowej działalności człowieka.

Przyjmując takie określenie możemy wprowadzić dychotomiczny podział na kulturę i naturę.

Ponieważ takie określenie nie jest zbyt precyzyjne w socjologii przyjmuje się podział na kulturę i cywilizację. Zgodnie z tym podziałem cywilizacja to zbiór takich wytworów człowieka,które służą praktycznym celom. Cywilizacja obejmuje nie tylko przedmioty materialne zaspokajające potrzeby człowieka ale także reguły i zasady pozwalające na sprawne posługiwanie się tymi przedmiotami.

Kolejny podział to podział na kulturę materialną i kulturę duchową.

Zgodnie z tym podziałem kultura materialna to zbiór wytworzonych przez człowieka przedmiotów które zaspokajają jego potrzeby materialne.

Natomiast kultura duchowa obejmuje te wytwory człowieka,które zaspokajają jego potrzeby duchowe.

Podział na kulturę materialną i duchową jest podziałem nieostrym i nieprecyzyjnym. Jest tak,ponieważ większość wytworów człowieka zaspokaja zarówno jego potrzeby materialne jak też duchowe.

Można przyjąć,że kultura w ujęciu socjologicznym to:

„ogół wytworów działalności ludzkiej, materialnych i niematerialnych, zobiektywizowanych i przyjętych w zbiorowości oraz przekazywanych innym zbiorowościom i pokoleniom”.

B)Społeczna rola kultury.

Kultura wpływa na życie społeczne za pomocą 3 mechanizmów:

1. Kształtowanie osobowości społecznej jednostki.

2. Tworzenie hierarchii wartości.

3. Ustalanie wzorów oraz konstruowanie modeli zachowań.

Ad.1.

Społeczna rola kultury polega przede wszystkim na tym,że człowiek pod wpływem kultury staje się istotą społeczną.

Mówiąc o kształtowaniu osobowości społecznej jednostki odróżnić należy dwa procesy: wychowanie i socjalizację. Wychowanie to termin mający węższy zakres gdyż obejmuje jedynie kształtowanie postaw pożądanych z punktu widzenia konkretnej zbiorowości. Wychowanie dokonuje się w ramach procesu wychowawczego,czyli wzajemnego,świadomego oddziaływania między wychowawcą a wychowankiem. Socjalizacja jest pojęciem szerszym gdyż obejmuje wpływ jaki na osobowość człowieka ma rozumiane środowisko społeczne.

Procesy wychowania i socjalizacji sprawiają,że ludzie:

- rozwijają swoje aspiracje

-stają się zdyscyplinowani

-uczą się pełnienia konkretnych ról społecznych

-nabywają umiejętności niezbędnych do społecznego funkcjonowania.

W trakcie procesów socjalizacji i wychowania jednostka przyswaja sobie wartości akceptowane przez grupę w której żyje, po pewnym czasie dążenie do tych wartości staje się dla tej jednostki czymś naturalnym dlatego jednym z efektów tych procesów jest komformizm,czyli troska o to aby zachowanie jednostki było zgodne z tym czego oczekuje od niej grupa.

Ad.2.

Kultura nie tylko kształtuje systemy wartości lecz także określa kryteria dzięki którym wartości te są w zbiorowości społecznej cenione.

Istnienie wartości związane jest z jednostką i jej potrzebami. Potrzeby te są bardzo podobne u większości ludzi,jednak przyjęte w różnych kulturach metody zaspokajania tych potrzeb w istotny sposób różnią się między sobą.

Różnice między kulturami dotyczą nie tylko akceptowanych sposobów zaspokajania poszczególnych potrzeb,ale także wartości i znaczenia tych potrzeb.

Do niedawna hierarchie wartości obowiązujące w zbiorowościach społecznych zmieniały sie bardzo powoli. Działo się tak,ponieważ każda zmiana w dziedzinie wartości w istotny sposób wpływa na funkcjonowanie danej zbiorowości.

Obecnie jednak zmiany hierarchii wartości następują na tyle szybko,że sprawne funkcjonowanie staje się coraz bardziej utrudnione.

Ad.3.

Wzór kulturowy jest to sposób zachowania ukazany przez grupę społeczną za skuteczny i dopuszczalny w danej sytuacji.

Niektóre wzory zachowań społecznych zostały wyrażone w postaci ścisłych przepisów, inne zaś nie posiadają formalnego określenia. jednak,aby sprawnie funkcjonować w zbiorowości społecznej potrzebna jest znajomość nie tylko formalnych ale także nieformalnych wzorów zachowań społecznych.

Wzór kulturowy należy odróżnić od modelu zachowań. Różnica polega na tym,że wzór kulturowy ma charakter praktyczny-pozwala skutecznie działać w konkretnych sytuacjach społecznych. Natomiast model zachowań społecznych to konstrukcja teoretyczna będąca obrazem pewnego stanu rzeczy o którym wiadomo,że w rzeczywistości nie występuje. Modele takie konstruuje sie po to,by dokonywać oceny zjawisk zachodzących w realnych zbiorowościach społecznych.

II. Więzi i instytucje społeczne.

O życiu społecznym mówić możemy dopiero wtedy gdy jednostki znajdujące sie na konkretnym obszarze utworzą tzw. zbiorowości społeczne.

Tym co łączy jednostki zróżnicowane pod względem wielkości oraz trwałości zbiorowości społecznej jest więź społeczna.

Więzi społeczne tworzone są przez 2 rodzaje czynników:

1.czynniki obiektywno-formalne

2.czynniki subiektywno-spontaniczne.

Do początku XIX wieku uwaga badaczy skupiona była na formalnych składnikach więzi społecznych. Sądzono,że społeczeństwo może być zorganizowane i podtrzymywane w istnieniu albo przez czynniki polityczne albo przez czynniki religijne.

Dopiero w XX wieku zwrócono uwagę na rolę jaką w tworzeniu więzi społecznych odgrywają czynniki spontaniczne.

Dopiero uwzględnienie tych dwóch rodzajów czynników pozwoliło na właściwą prezentację mechanizmów tworzących więzi społeczne.

Więzi społeczne są zjawiskiem dynamicznym-w krótkim czasie ulegać mogą istotnym modyfikacjom.

Można jednak wyróżnić 10 podstawowych komponentów tworzących więzi społeczne:

1. Styczność przestrzenna.

2. Styczność i łączność psychiczna.

3. Styczność społeczna.

4. Wzajemne oddziaływania.

5. Wzory działań społecznych.

6. Zależności społeczne.

7. Stosunki społeczne.

8. Instytucje społeczne.

9. Kontrole społeczne.

10. Organizacja społeczna.

Ad.1. Styczność przestrzenna. =>że w przestrzeni są inni ludzie.

Ad.2. Styczność i łączność psychiczna =>że ludzie muszą wzbudzać w nas zainteresowanie.

Ad.3. Styczność społeczna.

Styczność społeczna pojawia się jako następstwo styczności i łączności psychicznej.

Definiuje się ją jako układ składający sie przynajmniej z 2 osób oraz wartości materialnej lub duchowej będącej przedmiotem tej styczności a także czynności towarzyszących nabywaniu bądź zamianie danej wartości.

Przykłady styczności to: przywitanie,zakup czegoś itp.

Socjologowie wyróżniają kilka typów styczności społecznych ze względu na:

1. czas i częstotliwość: styczności trwałe i przelotne

2. potrzeby: styczności prywatne i publiczne

3. przedmiot: styczności osobowe i rzeczowe

4. formę przestrzenną: styczności bezpośrednie i pośrednie

Socjologowie podkreślają,że dla właściwego społecznego rozwoju człowieka szczególnie istotne są styczności osobowe. Brak takich styczności powoduje problemy w prawidłowym funkcjonowaniu człowieka w społeczeństwie.

Tymczasem we współczesnych społeczeństwach Zachodu zdecydowanie dominują styczności o charakterze rzeczowym i pośrednim.

Ad.4. Wzajemne oddziaływania.

Trwałe i powtarzające się styczności społeczne prowadzą do powstania wzajemnych oddziaływań będących kolejnym etapem kształtowania się więzi społecznych.

Przykłady takich oddziaływań to: rozmowa, wykład itp.

Celem wzajemnych oddziaływań jest takie wpłynięcie na drugiego człowieka by dokonał modyfikacji swoich zachowań w oczekiwanym przez nas kierunku.

O skuteczności oddziaływań społecznych decyduje 5 elementów:

1. Podmiot działania,którym może być zarówno jednostka jak też zbiorowość.

2. Przedmiot oddziaływania,czyli jednostka lub zbiorowość której zachowanie planujemy zmienić.

3. Narzędzia oddziaływania, takie jak:słowa,gesty,postawy ciała,wyraz twarzy itp.

4. Metody oddziaływania, czyli różne sposoby stosowania tych narzędzi; takie jak: prośba,groźba,sugestia,żart itp.

5. Wyniki działania ->społeczna reakcja przedmiotu na który oddziałujemy.

Wg Floriana Znanieckiego wybór narzędzi i metod oddziaływania zależy nie tylko od jednostek,które się nimi posługują ale także od wartości jakie mają być w trakcie wzajemnych oddziaływań przekazane.

Jednak wszystkie metody oddziaływań społecznych są zawsze połączeniem 2 podstawowych metod:

(1) negatywnego przymusu (czyli tzw. kija)

(2) pozytywnego nakłonienia (czyli tzw. marchewki)

Ad.5. Wzory działań społecznych.

Skuteczność zastosowanych narzędzi i metod wzajemnych oddziaływań zależy od tego czy będą one zrozumiałe i możliwe do zaakceptowania przez osoby na które oddziałujemy.

Znajomość wzorów działań społecznych jest niezbędna,ponieważ w każdym społeczeństwie istnieją różniące sie między sobą wzory podstawowych działań społecznych.

Różnice dotyczące wzorów tak podstawowych działań jak nakazywanie bądź zakazywanie czegoś, kierowanie działań innych ludzi a nawet buntowanie się.

Ponieważ wzory działań społecznych są w pełni zrozumiałe tylko w kulturze w której zostały stworzone każdorazowa zmiana środowiska kulturowego wymaga poznania nowych wzorów działań-ich nieznajomość bardzo łatwo doprowadzić może do nieporozumień.

Ad.6. Zależności społeczne.

Termin zależność społeczna wskazuje,ze osoba „B” jest uzależniona od osoby „A” ze względu na pewne przedmioty bądź możliwości działania, które są ważne dla osoby „B” ale znajdują się w mocy osoby „A”.

w określeniu tym termin 'moc' oznacza dysponowanie środkami zapewniającymi przewagę nad drugim człowiekiem i pozwalającymi na podporządkowanie jej działań naszej woli.

W tym określeniu 'moc' zazwyczaj nie ma nic wspólnego z siłą fizyczną, w większości wypadków podporządkowanie opiera się bowiem na uwarunkowaniach społecznych,moralnych,religijnych bądź emocjonalnych.

Pozwala to wyróżnić 3 główne typy zależności społecznych:

1. STRUKTURALNE ;oparte na schemacie przełożony – podwładny

2. PRZYCZYNOWE ;oparte na zasadzie akcja – reakcja

3. FUNKCJONALNE ;oparte na relacji mistrz – uczeń

Ad.7. Stosunki społeczne.

Zależności społeczne prowadzą do powstania kolejnego elementu więzi społecznej,którym są stosunki społeczne.

W socjologii terminem 'stosunek społeczny' określa się konkretny układ składający się:

1. z co najmniej dwóch partnerów którymi mogą być jednostki bądź zbiorowości

2. z łącznika ,czyli konkretnego przedmiotu materialnego lub duchowego

3. z sytuacji będącej obszarem występowania konkretnego stosunku społecznego

4. z układu powinności i obowiązków, czyli zbioru unormowanych formalnie bądź nieformalnie czynności,które partnerzy stosunku społecznego powinni wobec siebie pełnić.

Ad.8. Instytucje społeczne.

Trwające przez dłuższy czas stosunki społeczne stopniowo ulegają formalizacji. Proces ten prowadzi do powstania instytucji społecznych.

Zjawisko to jest nieuniknione,ponieważ tylko dzięki instytucjom społecznym można sprawić,że ludzie nie będą się ograniczać wyłącznie do podejmowania działań spontanicznych i dobrowolnych.

Presja wywierana przez instytucje społeczne skłania ludzi do podejmowania działań na które zupełnie nie mają ochoty ale dzięki którym społeczeństwo będzie mogło prawidłowo funkcjonować.

Samo pojęcie 'instytucja społeczna' definiowane jest za pomocą określeń opisowych. Zwykle wskazuje się na 4 elementy niezbędne do istnienia instytucji społecznej:

1. grupa osób uprawnionych do reprezentowania interesów pewnej zbiorowości społecznej

2. formy organizacyjne oraz określony zakres wypełnianych w ramach tych form czynności

3. zespół urządzeń materialnych i środków które umożliwiają członkom instytucji społecznych skuteczne wypełnianie ich funkcji. [np. pieczątka]

4. role społeczne szczególnie istotne dla funkcjonowania instytucji.

Odwołując się do tych 4 elementów można sformułować socjologiczną definicję instytucji społecznych.

Zgodnie z nią instytucje społeczne „są zespołami urządzeń dzięki którym wybrani członkowie grupy otrzymują uprawnienia do wykonywania czynności niezbędnych dla zaspokojenia potrzeb jednostkowych i grupowych oraz regulacji zachowań innych członków grupy”.

Podział instytucji społecznych dokonywany jest zazwyczaj ze względu na pełnione prze nie funkcje oraz na potrzeby,które są przez te instytucje zaspokajane.

Na tej podstawie wyróżnia się 5 podstawowych typów instytucji społecznych:

1. Instytucje ekonomiczne,czyli takie,które zajmują się produkcją i podziałem dóbr,szeroko rozumianymi usługami, obiegiem pieniądza i organizacją pracy.

2. Instytucje polityczne-związane ze zdobywaniem,sprawowaniem oraz utrzymaniem władzy.

3. Instytucje wychowawcze i kulturalne,które mają za zadanie wychować i kształcić kolejne pokolenia tak by pokolenia te potrafiły podtrzymywać,rozwijać i przekazywać dziedzictwo kulturowe.

4. Instytucje socjalne nazywane też opiekuńczo – wspomagającymi. Instytucje te udzielają różnych form wsparcia ludziom,którzy nie są w stanie poradzić sobie w codziennym funkcjonowaniu.

5. Instytucje religijne,które umożliwiają ludziom wyrażanie swoich relacji do różnie rozumianego bóstwa.

Instytucje społeczne stanowią najbardziej trwały i podstawowy składnik więzi społecznych,toteż niszczenie instytucji społecznych prowadzi do rozpadu zbiorowości w których instytucje te działają.

Ad.9. Kontrola społeczna.

Aby zbiorowość społeczna mogła sprawnie funkcjonować postępowanie jej członków powinno być zgodne z akceptowanymi w tej zbiorowości wzorami zachowań. Do tego niezbędna jest tzw kontrola społeczna.

Kontrola społeczna dotyczy przede wszystkim zachowań w istotny sposób wpływających na przebieg życia społecznego.

Oznacza to,że zawsze istnieje tzw sfera prywatności obejmująca zachowania niepodlegające kontroli społecznej.

Wielkość sfery prywatności jest zróżnicowana i zależy od rodzaju zbiorowości społecznej.

Istnieją takie zbiorowości formalne (np. wojsko,policja,zakony) w których sfera prywatności ograniczona jest do minimum. W każdym systemie kontroli społecznej wyróżnić można dwa mechanizmy oddziaływań:

A) mechanizmy psychospołeczne

B) mechanizmy materialnospołeczne.

Głównym mechanizmem psychospołecznym jest samokontrola,czyli posłuszeństwo jednostki wobec przyjętych wartości i norm,ponieważ mechanizm ten nie wystarcza w skład kontroli społecznej wchodzą tzw oddziaływania materialnospołeczne przez upoważnione do tego jednostki,zbiorowości lub instytucje.

Pomiędzy tymi dwoma mechanizmami kontroli społecznej znajdują się zwyczaje i obyczaje.

– zwyczaje to ustalone przez jednostkę sposoby zachowania w konkretnych sytuacjach,które nie budzą sprzeciwu ze strony otoczenia. Każdy człowiek posiada szereg takich zwyczajów i jeśli tylko nie zakłócają one funkcjonowania zbiorowości mogą być swobodnie praktykowane bądź zmieniane.

– Obyczaje to sposoby postępowania,które grupa poddaje ocenom moralnym i za naruszenie których stosuje sankcje.

Sankcje te nie mają zwykle charakteru prawnego lecz charakter moralny. osoba,która zachowuje się niezgodnie z obyczajem może być, np. izolowana,lekceważona,wykluczona itp. Dzieje się tak, ponieważ naruszenie wyznaczonych przez obyczaj wzorów zachowań stanowi zagrożenie dla spójnego funkcjonowania zbiorowości społecznej.

Podstawowym narzędziem sprawowania kontroli społecznej są sankcje.

Rozumienie sankcji w socjologii różni się od sposobu w jaki termin ten funkcjonuje w prawie i języku potocznym.

Tam (w prawie) przez sankcje rozumie się zazwyczaj tylko system kar,natomiast w socjologii sankcje określane są jako „pozytywne i negatywne reakcje otoczenia za zachowania jednostek w sytuacjach społecznie doniosłych”.

Sankcje pozytywne i negatywne mogą mieć charakter formalny bądź nieformalny. Sprawowanie skutecznej kontroli społecznej wymaga łączenia tych typów sankcji.

We współczesnych społeczeństwach stosowane są więc 4 podstawowe układy sankcji:

SANKCJE	FORMALNE	NIEFORMALNE
pozytywne	np. podwyżka,awans,medal,premia	np. zaproszenie na kawę
negatywne	np. nagana,degradacja,mandat	np. obelga,pobicie

Ze względu na treść i charakter wyróżnia się 4 typy sankcji:

1. sankcje prawne ->system kar i nagród ujęty w przepisach bądź regulaminach

2. sankcje etyczne ->sprowadzają się do kwalifikacji zachowania jako dobrego bądź złego

3. sankcje satyryczne ->obejmują różne formy ośmieszania bądź lekceważenia

Ten rodzaj sankcji uważany jest za najskuteczniejszy,ponieważ podważa wiarę człowieka w siebie,a wiara taka jest warunkiem skutecznego działania.

4. sankcje religijne ->obejmują nagrody i kary działające nie tylko w tym życiu ale także po śmierci.

Warunkiem społecznego działania kontroli społecznej jest sprawnie funkcjonujący system czujności.

Ma on za zadanie z odpowiednim wyprzedzeniem wykrywać niepożądane zachowania tak,by można je było poddać sankcjom.

Na system czujności składają się nie tylko formalne i nieformalne instytucje takie jak: służba bezpieczeństwa, wywiad czy kontrwywiad ale także zwykli obywatele zajmujący się donosicielstwem (tzw życzliwi),których nie brakuje w żadnym społeczeństwie.

Ad.10. Organizacja społeczna.

Wszystkie przedstawione dotychczas składniki więzi społecznej tworzą harmonijny układ nazywany organizacją społeczną.

Trzeba jednak pamiętać,ze termin ten 'organizacja społeczna' ma w socjologii 3 znaczenia:

1. o.s. To każda grupa ludzi,którzy w sposób racjonalny,skoordynowany i ekonomiczny dąży do wyznaczonego celu [np. organizacja przestępcza]

2. o.s. To zbiór metod i sposobów efektywnego osiągania celów [np. organizacja badań naukowych czy procesu badawczego]

3. o.s. To synteza obu wcześniejszych znaczeń. Obejmuje zarówno celowo zorganizowaną grupę ludzi jak też system metod i środków pozwalających osiągnąć im cel.

Można zatem stwierdzić,że organizacja społeczna dowolnej zbiorowości to taki układ środków i metod działania,który powoduje,ze w zbiorowości tej panuje porządek.

Porządek społeczny przejawia się w postaci harmonijnego i zrównoważonego przebiegu procesów ważnych dla istnienia i rozwoju tej zbiorowości.