Parlamentaryzm (ang. parliamentarism) to system rządów oparty na dominacji parlamentu nad pozostałymi organami władzy.

1. Historia p.

Wbrew obiegowym stereotypom, p. jest w Europie dosyć starym i rozpowszechnionym systemem sprawowania rządów. Jego prekursorskimi formami były: ustrój arystokratycznej i demokratycznej greckiej polis, gdzie obywatele dyskutowali i podejmowali decyzję na agorze; rzymski Senat i komicja; także tzw. demokracja wojowników, znana pośród starożytnych Germanów i Słowian (również na terenie współczesnej Polski). Od współczesnego pojęcia „p.” różnił te formy ustrojowe brak systemu reprezentacji, co oznaczało prawo każdego pełnoprawnego obywatela do udziału w dyskusjach i głosowania nad sprawami istotnymi dla państwa na obradach zgromadzenia. Skutkiem tego system ten mógł rozwijać się wyłącznie w państwach bardzo małych, gdzie istniała fizyczna możliwość zebrania wszystkich obywateli na jednym placu lub polanie (grecka polis, plemiona germańskie i słowiańskie) albo tam, gdzie tylko nieliczna grupa mieszkańców posiadała prawa polityczne (Rzym).

Jedynym parlamentem świata, który zachował ciągłość od form starożytnych (zgromadzenie wojowników) po dzień dzisiejszy jest islandzki Althing, powstały w 930 roku, pierwotnie zbierający się rok rocznie w dolinie Thversá koło jeziora Öllufsvatn, gdzie prawo głosu mieli wszyscy wolni obywatele, a następnie posiadacze ziemscy. Dopiero w 1845 roku pojawił się tu system reprezentacji.

Bez zasady reprezentacji nie istnieje możliwość stworzenia sprawnie działającego parlamentu. Zasada ta narodziła się dopiero w średniowieczu (dla starożytnych była kompletnie nie do przyjęcia), gdy pojawiła się myśl, że ludzie mogą być w ciele parlamentarnym reprezentowani przez delegatów. Jednak w systemach średniowiecznych delegat taki nie był reprezentantem swoich wyborców, lecz własności ziemskiej – reprezentowana była ziemia, a nie zamieszkujący ją ludzie. W pierwszych zgromadzeniach (rady królewskie) zasiadali tedy wyłącznie feudałowie, jako reprezentanci swoich posiadłości. Po raz pierwszy w historii zostało to potwierdzone i uznane przez angielską Wielką Kartę Swobód (1215).

Dzięki pojęciu „reprezentacji” mogły narodzić się systemu późnośredniowiecznego p. (parlamenty stanowe) w takich krajach jak Kastylia, Aragonia, Francja, Anglia, Węgry, a przede wszystkim Polska, gdzie system ten stopniowo zdominował władzę królewską, czyniąc z tytularnego monarchy jedynie trzecią izbę Sejmu.

P. stanowy rozpadł się wraz z początkiem rewolucji francuskiej i zniesienia podziałów stanowych (1789). Nie oznaczało to jednak wprowadzenia powszechnego prawa wyborczego. Kategorie prawne (urodzenie) zostały zastąpione przez cenzus majątkowy (ściślej cenzus podatkowy, gdyż kryterium była suma płaconego rocznie podatku). Powszechne prawo wyborcze po raz pierwszy pojawiło się dopiero w 1848 roku (Francja) i wraz z jego zastosowaniem narodził się p. w takim pojęciu tego słowa, jakim dziś się posługujemy. III republika francuska (1875-1940) stała się jego modelowym wzorem; na niej min. wzorowała się II Rzeczpospolita (konstytucja marcowa z 1921 roku)

2. P. w monarchiach i republikach

P. był pierwotnie formą rządów charakterystycznych dla tych monarchii, które chciały lub zostały zmuszone do podzielenia się władzą ze swoimi poddanymi. W kwestii tej panuje pewne zamieszanie pojęciowe, bowiem w wieku XVII czy XVIII w Anglii, w XIX na kontynencie pod pojęciem „p.” rozumiano taką monarchię, gdzie władza wykonawcza spoczywa w rękach króla, a ustawodawcza w rękach parlamentu. Pamiętać trzeba, że dziś systemy takie określamy mianem „monarchii konstytucyjnej”; pojęcie „monarchii parlamentarnej” zarezerwowane jest dzisiaj dla takiej monarchii, gdzie parlament sprawuje pełnię władzy ustawodawczej, a wykonawczą sprawuje rząd powoływany przez tenże parlament (nawet jeśli formalnie premiera i ministrów powołuje monarcha – np. Wielka Brytania); król nie posiada prawa weta w stosunku do ustaw (lub go nie wykonuje w praktyce – np. Belgia, Holandia, Dania, Szwecja). W monarchiach tego typu faktyczną głową państwa jest premier, a król – wedle znanej formuły – „panuje ale nie rządzi”. Monarchia tego typu w rzeczywistości stanowi idealną formułę p., gdyż parlament spełnia w niej faktycznie rolę władzy ustawodawczej, ale także wykonawczej (za pośrednictwem rządu).

Analogiczna sytuacja panuje w państwach o ustroju republikańskim. Odpowiednikiem monarchii konstytucyjnej z XIX wieku jest system prezydencki (Stany Zjednoczone) lub tzw. półprezydencki (Francja, Rosja), gdzie parlament pełni władzę ustawodawczą, nie mając na władzę wykonawczą jakiegokolwiek bezpośredniego wpływu (system prezydencki) lub współuczestnicząc w powoływaniu i kontroli rządu (system półprezydencki). Z kolei odpowiednikiem monarchii parlamentarnej jest system parlamentarno-gabinetowy, gdzie pełnia władzy ustawodawczej oraz wykonawczej (za pośrednictwem wyłanianego przez parlament rządu) spoczywa w rękach parlamentu, przy zachowaniu szczątkowych prerogatyw prezydenta (głównie honorowych), który w dodatku jest sam wybierany przez zgromadzenie (np. Niemcy, Włochy)

3. P. a trójpodział władzy.

Klasyczny p. angielski (XVII-XIX wiek) czy kontynentalny (XIX wiek) charakteryzował się trójpodziałem władzy, choć w przypadku brytyjskim istniały pozory przewagi króla czy takie elementy przeczące trójpodziałowi jak desygnowanie ministrów spośród parlamentarzystów. Od opublikowania O duchu praw Monteskiusza (1748) zaczęto postrzegać trójpodział władz jako podstawę p., gdzie rolą króla jest sprawowanie władzy wykonawczej, a parlamentu władzy ustawodawczej.

Sytuacja ta uległa drastycznej przemianie wraz z wyłonieniem się systemu parlamentarno-gabinetowego (tak w wersji monarchistycznej jak i republikańskiej), co po raz pierwszy nastąpiło w czasie rewolucji francuskiej (konwent jakobiński). Model jakobiński, popierany tradycyjnie przez partie lewicowe, zakładał odstępstwo od tego ścisłego podziału na rzecz parlamentu skupiającego pełnię władzy ustawodawczej, a za pomocą podporządkowanego sobie rządu, wykonawczej. Z tego też powodu w zachodnioeuropejskiej politologii pojęcie „p.” kojarzone jest dziś z systemem monokameralnym, gdzie parlament ustanawia rząd, który jest mu absolutnie podporządkowany.

4. Parlamentaryzm a demokracja

Współcześnie uważa się, że p. jest archetypem rządu demokratycznego. Wynika to jednak z przejęcia symboli i nazewnictwa p. przez ugrupowania lewicowe (socjaldemokratyczne).

Klasyczny p. był rządem arystokratów o liberalnych poglądach, ewentualnie zamożnej burżuazji, czego wyrazem było ograniczone prawo wyborcze. Wedle teoretyków wczesnego p. (J. Locke, B. Constant, F. Guizot), jest to zgromadzenie zamożnych i wykształconych dżentelmenów, które ma na celu stanowienie prawa, a przede wszystkim ochronę obywateli przed nadmierną ingerencją rządu w wolności indywidualne; celem p. nie jest więc dbałość o dobro wspólne czy interes narodowy, lecz ochrona wolności i własności jednostek. Po uzyskaniu takich gwarancji, władzę w zakresie prowadzenia polityki powierza się królowi (stąd postulat pełnej władzy wykonawczej dla monarchy)

Po zaprowadzeniu powszechnego prawa wyborczego parlamenty zostały zdominowane przez lewicujących liberałów i socjalistów pochodzących z niższych klas społecznych. W ich interpretacji p. stanowi formę wyrazu suwerenności ludu, który za pomocą jego instytucji realizuje swoje interesy, arbitralnie utożsamiane z dobrem wspólnym lub interesem narodowym. Interesy suwerennego ludu nie polegają jednakże na ochronie wolności i własności, lecz na zużytkowaniu aparatu państwa jako narzędzia redystrybucji własności na korzyść niższych warstw społecznych (demokratyczny socjalizm, państwo dobrobytu). Spowodowało to przekształcenie się p. z instytucji broniącej liberalnych wolności w narzędzie systematycznych przekształceń własnościowych i inżynierii społecznej, mającej na celu ustawiczne zaspokajanie roszczeń społecznych. Aby jednak p. mógł stać się narzędziem tej lewicowej polityki, musiało dojść do podporządkowania parlamentowi władzy wykonawczej, która miała stać się realizatorem tej egalitarnej polityki ekonomiczno-społecznej. Z tego powodu władza wykonawcza została w rękach monarchów ograniczona do zewnętrznych pozorów, a gdy królowie opierali się temu, wtenczas byli obalani i zastępowani republiką, gdzie bardzo ograniczony w swoich kompetencjach prezydent pochodził z wyboru przez izbę.

Dominacja lewicy w życiu politycznym, a szczególnie intelektualnym, krajów zachodnioeuropejskich spowodowała pojawienie się koncepcji, iż jedynie system parlamentarno-gabinetowy jest jedynym „prawdziwym” ustrojem demokratycznym. Wyrazem tej tendencji jest niedawna rewizji konstytucji Francji, mająca na celu min. skrócenie kadencji prezydenta i pojawiające się głosy o konieczności dalszego zmniejszania uprawnień władzy wykonawczej.