Wstęp

Anioł jest obecny w naszej kulturze już od czasów starożytnych. Jego wizerunek przez wieki podlegał nieustannym przemianom, proces ten trwa także w czasach obecnych. W wyniku wykorzystania motywu anioła w literaturze, sztuce, filmie czy reklamie na przełomie XX i XXI wieku jego wizerunek stał się bardzo popularny.

Chciałabym zwrócić uwagę, na to kim właściwie są anioły. Opierając się na Biblii, są to istoty duchowe, pełniące rolę pośredników pomiędzy Bogiem a ludźmi. Są nieśmiertelne, posiadają wolną wolę oraz własny rozum, ich zadaniem jest służyć Bogu.

Słowo "anioł" wywodzi się od łacińskiego "angelus", hebrajskiego "mal'ak" oraz greckiego "angelos" które oznaczają "wysłannika".

Wiara w anioły rozwinęła się pod wpływem teologii chrześcijańskiej, jednak jej początki sięgają już czasów starożytnych; na istoty pochodzenia boskiego pełniących rolę posłańców napotykamy się już w mitologii ugaryckiej. W każdej z ważniejszych religii świata zawsze pojawia się postać boga - wysłannika, który pełni rolę łącznika pomiędzy światem bogów i ludzkim. W mitologii greckiej był to Hermes, a u Rzymian Merkury. W trzech największych religiach monoteistycznych - islamie, chrześcijaństwie i judaizmie rolę tę przejęły właśnie anioły.

W Kościele chrześcijańskim aniołowie cieszyli się wyjątkową sympatią, zwłaszcza w sztuce sakralnej. Gdy początkowo anioły były przedstawione jako istoty bezskrzydłe to już później, jeszcze przed średniowieczem artyści zawsze prezentowali je jako postaci skrzydlate. W sztuce gotyckiej zaczęły pojawiać się aniołki, renesans ze swymi kanonami piękna przekształcił wizerunek aniołów w piękne anielice, a małe aniołki przypominały amorki. Motywy anielskie chętnie wykorzystywano również w sztuce ludowej i folklorze, tu jednak uległy one procesowi humanizacji, oswojenia. Pojawiają sie między innymi w szopkach, kolędach, nagrobkach dziecięcych, jako ozdoby choinkowe; anioły występują w jasełkach czy w grupach kolędniczych, niekiedy towarzyszą św. Mikołajowi.

Współczesny wizerunek anioła różni się niewątpliwie od swojego biblijnego pierwowzoru. Teraz chciałabym przybliżyć jego pierwotny obraz, jaki wyłania się z Pisma Św.

Pismo Święte.

Anioł w Biblii zajmuje wyraźnie dalszą, mniej znaczącą pozycję. Brakuje jego szczegółowego opisu, nie zostaje przybliżona jego postać. W centrum zainteresowania i kultu umieszczony zostaje Bóg; aniołowie są mu całkowicie podporządkowani, gotowi w każdej chwili mu służyć. Podobnie w Nowym Testamencie: choć niejednokrotnie w nim występują, zostają odsunięte na dalszy plan – pozycję centralną zajmuje Jezus Chrystus. W Biblii Tysiąclecia na ich boską przynależność wskazują zwłaszcza określenia takie jak „Anioł Pański”, „Anioł Boży” czy „Anioł Pana”.

Ich archetypowy, ogólny obraz można stworzyć jedynie na podstawie krótkich fragmentów, które jednak zwracają uwagę głównie na pełnione przez nich funkcje.

Najważniejszym zadaniem aniołów w Biblii jest pośrednictwo pomiędzy ludźmi a Bogiem. Są posyłani na ziemię, wykonując różne zadania. Objawiają przyszłość, jak np. archanioł Gabriel podczas zwiastowania Marii Panny; przepowiada kobiecie, że niedługo urodzi Syna Bożego. Pełnią również rolę przewodników – są wysyłani aby prowadzić ludzi do celu. Przykładem może być Księga Wyjścia i wyprowadzenie narodu izraelskiego z Egiptu. [cytat]. Zostają zesłani również na ratunek ludziom. Anioł przybywa na ratunek Danielowi wtrąconemu do jaskini lwów i zamyka im paszczę.

Szczególną rolę aniołów można dostrzec w Apokalipsie. Ich pozycja jest wysoka i wykonują bardzo ważne zadania. Niosą proroctwa, przedstawiają Bogu modlitwy wiernych oraz stanowią armię walczącą u boku archanioła Michała przeciwko Szatanowi i jego upadłym zastępom. W Apokalipsie stanowią uosobienie potęgi oraz świętości, niekiedy budzą wręcz grozę, wykonując na ludziach Boże wyroki. Przypominają przy tym aniołów starotestamentowych, karzących w imię Boże. Niosą śmierć i zniszczenie. W tym miejscu warto przytoczyć siedmiu aniołów dmących w trąby; dźwięk każdej kolejnej trąby poprzedza klęskę zsyłaną na Ziemię. [cytat] Jest również innych siedmiu aniołów sprawujących pieczę nad „siedmioma czaszami złotymi, pełnych gniewu Bożego”. W Apokalipsie można natrafić na najbardziej barwne opisy tych istot.

Inną ważną rolą aniołów jest wychwalanie i wywyższanie Pana. Oddają Bogu należną mu cześć, wpatrują się w Jego oblicze i są Mu całkowicie podporządkowane. [cytat]

Biblia nie przybliża nam zbyt szczegółowo zewnętrznego wyglądu aniołów. Często są one nie rozpoznawalne, gdyż schodząc na Ziemię przybierają wygląd człowieka. Zawsze wcielają się w postać młodego mężczyzny – nigdy kobiety czy dziecka. Ma to poniekąd symbolizować ich męstwo i siłę w walce ze złem. Innym szczegółem charakteryzującym je są białe szaty, oraz ogólna jasność bijąca z ich oblicza.

Po ogólnym przybliżeniu pierwotnego wizerunku anioła teraz chciałabym się skupić na jego wykorzystaniu w kolejnych dziełach polskiej i powszechnej literatury i sztuki.

W polskiej poezji korzystanie z motywu anioła jest niezwykle popularne. Wątków anielskich możemy doszukać się w twórczości większości pisarzy, ja zdecydowałam się na wybór dwóch wierszy: „Anioł” Bolesława Leśmiana oraz „Przesłuchanie Anioła” Zbigniewa Herberta.

Bohaterem wiersza Bolesława Leśmiana jest właśnie anioł. Utwór zawiera obraz istoty, która oddaje się fascynacji tym, co ziemskie. Kosztuje uroków życia ludzkiego - zapachu skoszonego siana czy dotyku rosy na wargach, a w skrzydłach czuje powiew wiatru. Zaczyna marzyć o „upadku w płeć”. Przypomina sobie jednak o swoich anielskich obowiązkach i niechętnie odlatuje w niebiosa.

Opis jego postaci jest bogaty w epitety podkreślające jego niezwykłą urodę oraz delikatność, które niewątpliwie zrobiły wrażenie na podmiocie lirycznym, świadkowi całego zajścia. Zostaje wręcz onieśmielony jego niewinnością, czystością; zachwyca go puchowość skrzydeł czy miedziana barwa włosów. Dostrzega jednak, że anioł jest postacią pozbawioną emocjonalności i uczuciowości [cytat]

W ostatniej strofie wiersza następuje zmiana formy lirycznej. Opis zastępuje zwrot podmiotu lirycznego do ukochanej. Można więc wnioskować, że relacja ze spotkania jest podawana z pewnego dystansu czasowego. Mimo upływu czasu zapamiętał on jednak wszelkie szczegóły, a sam opis jest żywy i emocjonalny, co podkreśla duże znaczenie, jakie miało to spotkanie dla podmiotu. Próbuje wytłumaczyć ukochanej zmianę, jaka w nim zaszła. Zadaje pytanie co się z nim stało, z jego uczuciami, zastanawia się czy przypadkiem poszukiwanie warg anioła w ustach kobiety, dopatrywanie się jego obecności jest idealizacją miłości czy wręcz przeciwnie, zdradą wobec niej.

Wbrew pozorom opisane tajemne spotkania z ukochaną w parku, w ostatniej strofie, pod osłoną nocy nie nasycają przestrzeni erotyzmem, wręcz przeciwnie: erotyzm pomiędzy kochankami zanika. Dzieje się tak mimo romantycznej, sprzyjającej aury oraz chęci ukochanej. Spowodowane jest to wcześniejszym przeżyciem podmiotu lirycznego. W opisie spotkania z aniołem odnajdujemy zmysłowość (przytoczenie zapachów, barw) oraz tajemnicze niedomówienia (zaduma niebiańskiego posłańca, zagadkowe zachowanie). To właśnie anioł intryguje podmiot liryczny, pociąga go. Można wręcz stwierdzić, że to właśnie tą anielską niewinność przenikają elementy delikatnego erotyzmu.

Przesłuchanie anioła to utwór pochodzący z tomu Napis, Zbigniewa Herberta. Zawiera brutalny opis przesłuchania, jakiemu zostaje poddany anioł. Na wstępie zostaje przybliżona jego postać, z uwzględnieniem jego świetlistości, świadczącej o nieziemskim pochodzeniu [cytat]. Została również zwrócona uwaga na jego czystość i niewinność. Torturowany anioł zaczyna czuć, zostaje ucieleśniony [cytat]. Zadawane mu cierpienia sprawiają, że odczuwa ból fizyczny, który z kolei powoduje, że zostaje w końcu całkowicie pozbawiony swej anielskości. Wycieńczony po nocach przesłuchań, ulega w końcu swym oprawcom. Zostaje powieszony głową w dół, a z jego ciała ścieka wosk, tworząc „prostą przepowiednię”.

Oprawcy anioła pozostają anonimowi. Tak naprawdę w postać niewinnego, torturowanego anioła oraz jego wrogów wpisują się wszyscy niesprawiedliwie prześladowani. Nie jest trudno dostrzec również, że pomimo fantastycznego charakteru utworu, sytuacja opisana przez podmiot liryczny, pełniącego w wierszu rolę świadka relacjonującego całe zdarzenie odnoszą się zwłaszcza systemy totalitarne, opierające się na przemocy fizycznej, przesłuchaniach, torturach. Przyczyny takiego stanu rzeczy można dopatrywać się w biografii poety, któremu przyszło żyć w zniewolonej Polsce.

Podmiot liryczny daje się poznać, zdradza swój stosunek do całego zajścia w słowach: [cytat]: Jakże piękna jest chwila gdy pada na kolana..”. Wyraża tu swój zachwyt i podziw dla przeobrażenia się istoty duchowej, anioła w postać fizyczną, cierpiącą.

W „Przesłuchaniu Anioła” występuje powtarzający się u Herberta model krzywdy i cierpienia oraz układu: ofiary i kata. Jest to kolejny przykład na nietypowe wykorzystanie postaci anioła, jako uosobienia niewinności i świętości. Jego postać i cechy mają dobitniej ukazywać niesprawiedliwość i niesłuszność takich praktyk.

Dziady Adama Mickiewicza są typowym dramatem romantycznym. Występuje w nich bohater romantyczny, który przechodzi metamorfozę, zostaje zaniechana antyczna reguła trzech jedności. Inną cechą jest umieszczenie w akcji dramatu postaci fantastycznych. W Prologu III części napotykamy się na postacie aniołów i złych duchów.

Prolog rozpoczyna wystąpienie Anioła Stróża. Opowiada, jak na prośbę matki bohatera strzegł go przed wszelkim złem oraz utulał do snu. W dalszej części mamy do czynienia z przemianą Gustawa w Konrada oraz z psychomachią. Anioły i diabły walczą o duszę patrioty. W „Dziadach” anioły stanowią wyraźną przeciwstawność do diabłów, symbolizują dobro.

Malarstwo i film podobnie jak literatura obszernie czerpie z motywów anielskich. W tych dziedzinach sztuki również możemy napotkać na niezliczoną ilość dzieł wykorzystujących postaci aniołów.

Chciałabym teraz przedstawić jedno z takich dzieł, a mianowicie „Sąd Ostateczny” Hansa Memlinga. Jest to tryptyk poch. z XV wieku, o dość burzliwej historii. Ostatecznie, po drugiej wojnie światowej, został umieszczony w Muzeum Narodowym w Gdańsku, gdzie znajduje się do dziś.

Obraz charakteryzuje religijna tematyka, opowiada on o sprawach ostatecznych, bliskich każdemu człowiekowi. Temat paruzji i sądu ostatecznego pojawiał się często w sztuce średniowiecznej oraz sakralnej. Artyści, tworząc dzieło opierali się głównie na Apokalipsie wg św. Jana. Ołtarz Memlinga również czerpie z tego tekstu, przedstawiając całą wizje w sposób spójny i harmonijny. Znaczącą rolę odgrywa rozbudowana symbolika.

W części centralnej obrazu znajduje się postać Jezusa Chrystusa – Zbawiciela i Sędziego. Jest on otoczony przez Matkę Boską, Jana Chrzciciela oraz apostołów. Nad Nim unoszą się czterej aniołowie, którzy dzierżą atrybuty męki pańskiej: kolumnę, przy której został ubiczowany, krzyż, włócznię, wieniec cierniowy. Niżej, pojawiają się czterej kolejni – dmą w trąby, zwiastujące koniec świata. Zachowane zostają więc funkcje i znaczenie, jakie pełnili aniołowie w Piśmie Św.

Główną jednak postacią, w środkowej części jest archanioł Michał. Stoi odziany w zbroję, warto również zwrócić uwagę na jego skrzydła: podobnie jak u innych aniołów są przyozdobione pawimi piórami, symbolem nieba i wieczności. W ręku trzyma wagę, którą waży dobro i zło w człowieku. Na jej szalach zapada rozstrzygnięcie wiecznych ludzkich losów. W głębi obrazu da się zauważyć scenę psychomachii: anioł i diabeł walczący o duszę człowieka.

Cała struktura ideowa dzieła Memlinga składa się z wielu elementów charakterystycznych dla epoki, wszystkie zostały połączone w tryptyku.

„Aniele pójdę za tobą” należy do cyklu obrazów Jacka Malczewskiego, przedstawiających anioła i pastuszka. Malarz łączy ze sobą mitologię i fantastykę oraz polski folklor. Anioły Malczewskiego są specyficzne: posiadają wzorzyste szaty, wianki oraz duże wielobarwne skrzydła; tym bardziej na tle sielankowego, wiejskiego krajobrazu wyłania się ich fantastyczność, baśniowość. Obraz opowiada o spotkaniu właśnie takiego anioła z małym chłopcem: jasnowłosym pastuszkiem w białej koszuli. Dziecko staje przed wyborem. Jest nieufne, lecz mimo to zafascynowane niebiańskim towarzyszem, który dla niego stanowi coś cudownego, jest symbolem świata piękniejszego i lepszego niż ten, w którym żyje. Dla symbolistów takie dziecko - samotne i niezrozumiane przez otoczenie było figurą artysty: duszy naiwnej, nie uprzedzonej, zanurzonej w naturze. Właśnie ono pierwsze dostrzega anioła, gotowe podjąć wyzwanie dalekiej, niebezpiecznej wędrówki przez życie.

Warto wspomnieć, że inspiracją dla obrazu Malczewskiego był wiersz Teofila Lenartowicza „Za aniołem”. Tytuł pochodzi z pierwszego wersu utworu.

Ostatnim przykładem wykorzystania anioła jest film „Miasto Aniołów” w reżyserii Brada Sibelringa. Seth jest aniołem, postacią tragiczną. Jego wizerunek jest dość bliski archetypowi – nie posiada on ciała, może przebywać w dowolnym miejscu. Zamieszkuje przestrzeń wielkiego miasta – Los Angeles. Jego rolą jest przeprowadzacie dusz ze świata żywych do umarłych. Nie jest on jednak szczęśliwy. Zazdrości ludziom cielesności, zmysłów oraz uczuć. W końcu, pod wpływem miłości do młodej lekarki rezygnuje z bycia aniołem. Na podstawie filmu możemy więc wnioskować że życie anioła jest dość monotonne, pozbawione największych przyjemności. Seth staje się szczęśliwy; okazuje się więc, że anielskość nie jest taka atrakcyjna jak się wydaje.

W literaturze i sztuce wizerunek anioła jest więc nieustannie przekształcany dla własnych potrzeb artystów. Można jednak zauważyć, że w większości utworów anioł jest dalej utożsamiany z najczystszą dobrocią i niewinnością. Wykorzystanie anioła w tak liczny i różnorodny sposób stanowi o jego popularności i szczególnym miejscu w ludzkiej kulturze.

Przypisy

Mitologia ugarycka to mitologia miasta Ugaryt, przechowana w bibliotekach pałacu królewskiego i kilku świątyń. Pochodzi z okresu XV-XIII w. p.n.e., zaliczana jest do mitologii terenów Kanaanu. Są to, jak do tej pory, najstarsze znane mity spisane w języku semickim.

Psychomachia – walka o duszę człowieka duchów dobra i zła

Symbolizm – kierunek w poezji i sztukach plastycznych, powstały we Francji i Belgii w drugiej połowie XIX wieku, zakładał że świat poznawany zmysłami (materialny) jest złudą skrywającą prawdziwy, idealny świat, którego zmysłami i rozumem nie można zinterpretować. Pojęć ze świata prawdziwego nie da się opisać za pomocą zwykłego języka, może to