Dzikie Sacrum

• Niniejszy wykład prezentuje wieloczynnikowy model, który ma:

• wytłumaczyć obecność i popularność (żywotność) w ponowoczesnych społeczeństwach Zachodu zjawiska New Age Movement:

• do którego zalicza się

• Nowe Ruchy Religijne

• oraz inne alternatywne formy duchowości, jak m.in.:

• zainteresowanie magią i okultyzmem, neopoganizm, ekspansja religii orientalnych, earth spiritualism, szamanizm.

• Wyjaśnić, dlaczego całościowe i ujednolicające próby opisu tych zjawisk (np. kościelne dokumenty na temat New Age) zwykle nie chwytają ich istoty, przede wszystkim dlatego, że szukają jednolitej doktryny oraz wspólnych cech tam gdzie ich nie ma.

• Przeciwnie: mamy do czynienia z różnorodnością i wielością.

• New Age Movement i fenomen alternatywnej duchowości są tylko:

• symptomami lub przejawami bardziej podstawowego procesu, który ma charakter formalny i dynamiczny a nie treściowy.

• Został on już dostrzeżony w licznych pracach, przede wszystkim przez badaczy nie zajmujących się tą problematyką z perspektywy konfesyjnej.

główne tezy:

• Przejście w zachowaniach i postawach religijnych człowieka Zachodu - na przestrzeni ostatniego stulecia - od

• orientacji spekulatywno-dogmatycznej - unifikującej do

• orientacji fenomenologiczno-empirycznej - różnicującej.

• W ramach pierwszej dominują:

• oparcie się na objawieniu/autorytetach

• dogmaty i wertykalna (hierarchiczna) organizacja wiernych

• tendencja do unifikacji wierzeń (jedna owczarnia i jeden pasterz)

• wiara w istnienie jednej prawdy dla wszystkich

• marginalizacja doświadczenia religijnego (peryferyczna pozycja mistyków)

• W ramach drugiej przeważają:

• oparcie się na jednostkowym doświadczeniu/przeżyciach

• horyzontalna organizacja

• przekonanie, iż prawda jest zrelatywizowana do nosicieli

• poszukiwanie doświadczeń religijnych

• nacisk na metodę a nie doktrynę (psychotechniki, psychotechnologie)

• brak tendencji unifikujących

ingrediencje

• Prywatyzacja i deinstytucjonalizacja wierzeń religijnych

• Narodziny religijnego pozytywizmu - w ramach renesansu okultystycznego (XVIII i XIX wiek)

• Decentralizacja i dekoncentracja (atomizacja) funkcji religijnych

• Narodziny mistyki instant i ruch psychodeliczny

• Philosophia perennis

• Ex oriente lux: ekspansja religii azjatyckich oraz innych duchowości sukcesyjnych na Zachód

• Proces ten zaowocował w dziedzinie religijności efektem dyferencjacyjnym, podobnym do tego, który zdarzył się w zachodniej epistemologii:

• gdzie z jednolitego sposobu funkcjonowania charakterystycznego dla filozofii, teologii i metafizyki,

• wyodrębniły się liczne, empiryczne dyscypliny szczegółowe, mające wprawdzie ten sam cel - poznanie rzeczywistości - jednak różniące się od siebie zarówno co do wyjściowych założeń metateoretycznych, metodologicznych i merytorycznych, jak i obszaru zainteresowań badawczych (fizyka, chemia, biologia, socjologia, psychologia).

• Alternatywność tego procesu polega na tym, że:

• o ile na poziomie oficjalnego dyskursu publicznego od połowy XIX wieku (przede wszystkim za sprawą Darwinizmu oraz Pozytywizmu i Marksizmu, a później psychoanalizy) dokonywał się systematyczny rozbrat między nauką a religią

• o tyle istotą nowej duchowości było poszukiwanie i eksponowanie więzi z podejściem naukowym, zarówno w zakresie meritum, jak i na poziomie procedur i metodologii (empiryzm, odrzucanie autorytetów).

• w przeciwieństwie do „oficjalnej” kultury, gdzie od

• Bulldoga Darwina (Thomas Huxley) do

• Rottweilera Darwina (Richard Dawkins)

• dominuje mniej lub bardziej jawna niechęć nauki do religii

• w obszarach alternatywnych od początku został wybrany kurs całkiem odmienny:

• Sojusz nauki i duchowości, a ściślej sojusz szeroko rozumianej metodologii naukowej (empiryzm, oparcie na doświadczeniu, samodzielne badanie bez oglądania się na autorytety) z duchem religijnym, a ściśle z mistycyzmem.

• Wspólne poglądy:

• ewolucja, prymat materii (a przynajmniej jej znacznie większa ważność, fizykalizm)

• ostateczna zasada świata – jedność (monizm)

• oparcie na doświadczeniu – (fenomenologia, empiryzm)

• przekonanie o czasowości i względności prawd religijnych (temporalność, relatywizm, instrumentalizm)

• ta względność jest często bardzo daleko posunięta (do jednostki, dyferencjacja, XIV Dalajlama)

• przekonanie, że raczej wiedza, niż wiara powinna być domeną adekwatnej duchowości (szeroko rozumiany gnostycyzm)

• jeśli już nie tożsamość/identyczność, to komplementarność świata i umysłu (przeciwieństwo platońskiego przekonania)

• Mamy do czynienia z dwoma, pozornie sprzecznymi procesami:

• pierwszy, odśrodkowy-rozpraszający polega na dyferencjacji, grupowaniu według „plemion”, potrzeb, interesów (lobby);

• kryje się jednak za nim zasada scalająco-jednocząca: osią są tu:

• „ja”, czyli jednostka i jej potrzeby,

• empiryczność,

• horyzontalizm (odrzucenie zewnętrznych autorytetów);

• efekt ostateczny: peer-2-peer spirituality.

• Proces prywatyzacji i deinstytucjonalizacji religii. Rodzi się postawa zwana "religią obywatelską" (bürgerlicher Religion):

• obywatele zaczynają stawiać wymagania religii – która nie przekształca już społeczeństwa – ale to społeczeństwo dopasowuje ją do siebie i do swoich wyobrażeń.

• Jednostka z dostępnych na rynku idei elementów światopoglądowych - "komponuje" swoją własną, prywatną, "doktrynę religijną".

• Co zgadza się z „horyzontalną”, demokratyczną mentalnością człowieka współczesnego.

nowe ruchy religijne
na zachodzie

• Pojawiły się bogate nurty alternatywnej duchowości zyskujące w ostatnich paru dziesięcioleciach ogromną popularność.

• Można scharakteryzować je następująco (dostrzegalne jest w tej charakterystyce ogromne podobieństwo do technicznej, naukowej definicji "sekt"):

• przynależność do nich to sprawa "wyboru" a nie "urodzenia";

• są nie tak liczne jak kościoły zorganizowane;

• oparte są na tzw. sukcesji ustnej oraz bezpośrednim i silnym, związku uczestnika ruchu z nauczycielem, mistrzem;

• wierzenia/doktryna jest przekazywana za pomocą potocznego języka (żargon psychoterapetyczny)

• korzyści z uczestnictwa w takiej grupie mają charakter psychologiczny (lepsze samopoczucie, poprawa koncentracji i intelektu), praktyczny (optymalne funkcjonowanie w świecie, włącznie ze wzrostem zamożności) i katartyczny (odreagowanie traumatycznych wydarzeń i urazów z przeszłości);

• większość uczestników ruchu (niekiedy nawet wszyscy, na danym terenie) zna się osobiście, tworząc zwykle mikrospołeczności wspierających się osób;

• nacisk w aktywności członków położony jest przede wszystkim na etos i praktyki - a nie na znajomość doktryny (która też jednak bywa pożądana);

• "osobiste doświadczenie" adepta oraz "wewnętrzna dostępna mu prawda" - mają walor podstawowy i rozstrzygający w większości sytuacji problemowych - odwołują się do niego zarówno pozostali uczestnicy wspólnoty, jak i jej nauczyciele, przełożeni czy mistrzowie.

• Wydaje się, że dokonuje się proces "rozpraszania" funkcji religijnych i duchowych na obszary, które z tą sferą nie wiązano.

• Współczesny człowiek zaspokaja potrzeby, które dawniej zaspokajała religia - w mnogości innego typu aktywności.

• Mamy do czynienia z czymś co można określić, jako decentralizację duchowości (rozproszenie).

• Trawestując Tadeusza Różewicza, można powiedzieć, że dawniej człowiek transcendował prosto w górę - lub w otchłań - Stwórcy, Boga, Absolutu, zaś dzisiejsi ludzie transcendują na wszystkie strony, niczym róża wiatrów...

globalizm
i postmodernizm religijny?

• Kościół, Uniwersytet, Muzeum, Filharmonia - specjalne miejsca zaspokajania potrzeb duchowych (w tym także religijnych) - utraciły wyjątkową pozycję.

• Możliwe staje się zaspokajanie potrzeb: "transcendencji", "samourzeczywistniania się", "duchowych" - w odmienny sposób:

• sporty ekstremalne,

• kultura techno,

• neopogańska frakcja ruchu zielonych,

• sztuka industrialna,

• seks:

• jedyny rodzaj mistycyzmu dostępny materialistycznym społecznościom współczesności,

• okultyzm i parapsychologia,

• nowe ruchy religijne i para-religijne,

• medytacja na modłę buddyjską lub hinduistyczną.

dzikie sacrum

• Nie trzymamy się specjalnie żadnej religii i żadnej filozofii; wybieramy z każdej to, co w niej jest najlepsze

Helena Bławatska

• Roger Bastide, francuski socjolog w Le sacré sauvage et autres essais (1975) wypowiadając się na temat brazylijskich ruchów religijnych: Współczesne (poczucie, rozumienie) sacrum woli sacrum dzikie od udomowionego sacrum kościołów zorganizowanych (The present-day Sacred prefers a savage Sacred to the domesticated Sacred of the Churches, p. 227) .

Narodziny dzikiego sacrum nie byłyby możliwe, gdyby nie:

• Konfrontacja dwóch zasadniczych sposobów rozumienia religijności:

• charakterystycznym dla monoteistycznych religii zorganizowanych - "jedna owczarnia i jeden pasterz" - a takim, który określany jest jako

• "związek krowy i cielęcia" (szamanizm, buddyzm).

• Powstanie „mistyki instant”.

• Narodziny „filozofii wieczystej”.

procesy te były wspierane kulturowo

• XX wiek, jako kulminacja negatywnych cech kultury Zachodu, m.in.:

• faszyzm

• komunizm

• degradacja środowiska naturalnego

• nierówny podział dóbr

• rozczarowanie chrześcijaństwem, jako religią dogmatyczną, niedemokratyczną, antykobiecą i antyseksualną

• rozczarowanie monoteizmem, monoteistycznym stanem umysłu - od Nietzschego - do MacKenny

• rozczarowanie nauką (technonauka) oraz polityką społeczną (kapitalizm, korporacjonizm).

• W buddyzmie od samego początku uznawano nieprzebraną rozmaitość duchowych bądź intelektualnych właściwości istot żyjących, stąd też prawda, aby mogła działać i skutecznie wnikać w ich serca, musi przyjmować tysięczne postacie. Prawda absolutna, dogmatyczna, niezmienna pozostawałaby jałowa. Budda względem istot zachowuje się jak lekarz względem chorych; on wie, że choroba sama w sobie jest abstrakcją i że chorzy istnieją tylko w ramach tejże choroby. Prawda, która dla kogoś jest ocaleniem, dla kogoś innego oznacza zgubę, tak jak źle użyta formułka zaklinaczy wężów zabija tego, kto się nią posłuży.

• Wiedza sama przez się jest bezużyteczna, jeśli nie zostanie mądrze użyta drogą bezpośredniego stosunku między nauczycielem a uczniem. Musi tedy ustalić się między nimi całkowite zestrojenie duchowe, nie zaś chłodna relacja intelektualna łącząca mistrza z uczniem. Ma to być pulsujący prąd życia, a nie ogólnikowe przekazywanie myśli i abstrakcyjnych pojęć; łączyć ich powinien intymny, witalny związek na podobieństwo przepływającej krwi, która odnawia ducha neofity. Taki stosunek mistycy określają mianem związku krowy z cielęciem

• Giuseppe Tucci, Mandala, 2002, s. 90.

• XIV Dalajlama w książce „Sztuka szczęścia” pisze:

• Na świecie żyje pięć miliardów ludzi o różnych umysłowościach, w pewnym sensie potrzebujemy więc pięciu miliardów różnych religii.

• Wierzę, że każdy człowiek powinien wstąpić na taką ścieżkę duchową, która najlepiej pasuje do jego stanu umysłu, naturalnych skłonności, temperamentu, przekonań, wartości wyniesionych z domu i korzeni kulturowych.

Bracie, Wielki Duch jest stwórcą nas wszystkich, ale uczynił ogromne różnice pomiędzy swoimi białymi i czerwonymi dziećmi - dał nam odmienny wygląd i różne zwyczaje. Wam, białym, ofiarował umiejętności, dla których nie otworzył naszych oczu.

Wiemy, że to prawda. Uczynił również inne wielkie różnice pomiędzy nami w rozmaitych sprawach, dlaczego więc nie możemy stwierdzić, że otrzymaliśmy inną religię właściwą naszemu sposobowi pojmowania rzeczy? Wielki Duch uczynił słusznie, On wie co jest najlepsze dla Jego dzieci; jesteśmy zadowoleni z tego. Bracie, nie chcemy zniszczyć waszej religii, lub wam jej odebrać. Chcemy jedynie cieszyć się swoją własną.