psychologia nieświadomości

pomiędzy filozofią

a psychoanalizą

Margetts (1953) i Ellenberger (1957) tradycja:

• „Nieświadomość przed Freudem”.

• W roku 1960 pojawia się najważniejsza książka tego nurtu:

• Whyte, The Unconscious Before Freud.

• Od najdawniejszych czasów, ludzie przypuszczali istnienie umysłowej aktywności zachodzącej poza stanem czuwania.

idea nieświadomości - archaiczna

• Upaniszady.

• Listy francuskich jezuitów z XVII wieku opisujących wierzenia Irokezów i Huronów.

• Oskar Pfister (1932) znajduje ją u Indian Nawaho.

• Teksty buddyjskie.

prekursorzy idei nieświadomości
w tradycji śródziemnomorskiej

• Platon (k)

• Plotyn

• Aureliusz Augustyn

• Pseudo-Dionizy Areopagita

• Tomasz z Akwinu

• Johannes Eckhart

• Paracelsus

• Jakub Boehme (w)

Plotyn

• Co innego myśl, a co innego uświadamianie myśli i - uświadamiamy. Jesteśmy myślimy wprawdzie zawsze, ale nie zawsze sobie świadomi, gdy: myśl się odbija i życiowe działanie duszy zostanie jakby odepchnięte z powrotem na podobieństwo odbicia na gładkiej, błyszczącej i spokojnej powierzchni w zwierciadle.

• Kiedy zatem: ono pęknie na kawałki z powodu zaburzeń w harmonii cielesnej, wtedy myśl i umysł myśli bez odbicia i wtedy jest już tylko czysta myśl bez wyobrażenia.

Nieświadomość
ideą antykartezjańską

• Momentem kluczowym dla hipotezy nieświadomości po Kartezjuszu był przełom XVII i XVIII wieku.

• W roku 1690, Locke – pisał jeszcze, że "jest niemożliwe, żeby spostrzegać bez świadomości, że się spostrzega" (It is impossible to perceive without perceiving that he does perceive).

• Jednak już w tym samym roku angielski Platonik John Norris twierdził: "Możemy posiadać idee, których nie jesteśmy świadomi" (We may have ideas of which we are not conscious).

terminologia

• Kategorie Unbewusstsein (nieświadomość) i bewusstlos (bezwiedny) - wprowadza uczeń Wolffa, profesor fizjologii z Lipska, Ernst Platner w 1776 roku - do opisu ciemnych, niewyraźnych percepcji…

• …a następnie popularyzują je Goethe, Schiller i Schelling między rokiem 1780 a 1820.

Kames et consortes

• W języku angielskim słowo "nieświadomy" - unconscious - jako przymiotnik, pojawiło się w roku 1751 w tekście szkockiego filozofa Henry Kamesa…

• oraz, w tym samym roku, w książce Roberta Whytta poświęconej mimowolnym ruchom u zwierząt…

• …a częściej, dopiero po roku 1800, na przykład, w pismach Wordswortha i Coleridge'a.

najważniejsze postaci:
Leibniz

• Zasada ciągłości zjawisk: filozoficzna podstawa dla hipotezy nieświadomości.

• pomysł progu percepcji, oraz teoria, że te same spostrzeżenia, których jesteśmy świadomi, mogą być także obecne w naszym umyśle w postaci podprogowych percepcji, kiedy one znajdują się poniżej owego progu (Ellenberger).

• F. A. Mesmer oraz markiz de Puysegur (1784) „pojęcie nieświadomości w kontekście snu, somnambulizmu, naturalnego oraz wywołanego, dysocjacji”

• J.F. Herbart - „mechanika wyobrażeń”

• A. Schopenhauer - nieświadoma wola.

• C.G. Carus: Psyche (1846) „klucz do zrozumienia natury świadomego życia duszy leży w sferze nieświadomości”.

• W.B. Carpenter - unconscious cerebration, 1854.

• C. Darwin: naturalistyczna wersja Schopenhaueryzmu - koncepcja nieświadomego umysłu ukrytego w przyrodzie.

Eduard
von Hartmann

• „Filozofia zasady bezwiednej” (1868): najważniejsza przedfreudowska książka o nieświadomości, które ma w ciągu dziesięciu lat osiem wznowień.

• Eduard von Hartmann analizuje w niej 26 aspektów nieświadomej psychiki.

• Do zasłużonych dla rozwoju idei nieświadomości zaliczeni: Leibniz, Hume, Kant, Fichte, Herder, Schelling, von Schubert, Jean Paul (Richter), Hegel, Schopenhauer, Carus, Herbart i Fechner.

między 1872 a 1880 - siedem książek ze słowem „nieświadomość” w tytule:

• W B. Carpenter, Nieświadoma aktywność mózgu (Unconscious Action of the Brain), 1872;

• J. C. Fischer, Hartmanna filozofia zasady bezwiednej. Okrzyk bólu zdrowego przedstawiciela ludzkości

(Hartmann's Philosophie des Unbewussten. Ein Schmerzenschrei des gesunden Menschenverstandes), 1872;

• J. Volkelt, Nieświadome i pesymizm

(Das Unbewusste und der Pessimismus), 1873;

wydawniczy boom?

• C. F. Flemming, Przyczynek do pojęcia nieświadomej czynności duszy

(Zur Klärung des Begriffs der unbewussten Seelen-Thätigkeit), 1877;

• A. Schmidt, Przyrodoznawcze podstawy filozofii zasady bezwiednej

(Die naturwissenschaftlichen Grundlagen der Philosophie des Unbewussten), 1877;

• E. Colsenet, Nieświadome życie umysłu

(La Vie Inconsciente de l'Esprit), 1880;

• S. Butler, Nieświadoma pamięć (Unconscious Memory), 1880.

Lancelote Law Whyte (1960):

• Podstawowa idea nieświadomych procesów psychicznych była (w po-Kartezjańskiej Europie): możliwa do pomyślenia (conceivable) około roku 1700, stała się przedmiotem dyskusji (topic) w okolicach roku 1800, zaś od 1870-1880 roku - zaczęła być modna (fashionable), wręcz banalna.

• Formuła "nieświadomych procesów psychicznych" "jest właściwie zapowiedzią sui generis programu badawczego, zmierzającego do odkrycia rzeczywistej struktury oraz funkcji psychiki w ramach pojedynczej doktryny, która zastąpiłaby upadający dualizm" .

• W konsekwencji the first person data psychology ustępuje the third person data psychology, utrwala się monizm i przekonanie, że nie można zbudować wartościowej wiedzy o człowieku na podstawie jego samowiedzy (w tym introspekcji).

• I to jest najważniejsze dla psychologii, jako nauki, co docenili nawet behawioryści, jak Skinner czy Hebb.

Skinner

• "Jest rzeczą interesującą, że część argumentów dostarczyli behawiorystom psychoanalitycy, którzy twierdzili, że chociaż człowiek może zdawać sobie sprawę z pewnej części swojego życia psychicznego, to jednak nie dotyczy to całej psychiki. Ten rodzaj myślenia, który Freud nazywał nieświadomym, przebiegał bez wiedzy podmiotu.

• Freud […] dostarczył behawioryzmowi argumentów za tym, że procesy psychiczne co najmniej nie wymagają świadomości. Jego dowody na to, że myślenie zachodzi bez introspekcyjnego rozpoznania, były w sposób oczywisty w duchu Zasady Oszczędności Lloyda Morgana. […] Dowody eksperymentalne, potwierdzające słuszność jego założeń, zaczęły szybko narastać" (Skinner, 1963).

Opętanie, owładnięcie, duchy nieczyste

• W kulturze śródziemnomorskiej najpierw przeważały wyjaśnienia o charakterze sakralnym.

• Później pojawiły się koncepcje pośrednie: wprowadzające wątki naturalistyczne, jednak pozostawiając elementy nadprzyrodzone, czy parapsychologiczne.

• Na przełomie XVIII/XIX wieku pojawiły się zdecydowane próby uchwycenia obserwowanych zjawisk za pomocą aparatury pojęciowej i empirycznej obywającej się bez odniesień do sfery niematerialnej/nadnaturalnej.

Legion demonów, duchy zmarłych, uprzednie wcielenia czy naprzemienne osobowości?

• Pierwsze koncepcje chorób mentalnych preferowały wyjaśnienia posesywno- demonologiczne.

• Na następnym etapie, odwoływano się do fluidów, tajemniczych energii, magnetyzmu.

• W XVIII wieku pojawiły się wyjaśnienia, w których istotną rolę zaczęła odgrywać hipoteza nieświadomości (w różnych wersjach).

Egzorcyzmy

Agrippa von Nettesheim
Heinrich Cornelius (1486 – 1535)

• Autor koncepcji pośredniej: łączącej motywy religijne i przyrodnicze.

• Szatan atakuje takie kobiety, które są chore, gdyż wtedy ich wola i rozeznanie są osłabione.

• Należy zatem je leczyć, a nie karać.

• Obok wątka demonologicznego, pojawia się wątek medyczny.

Franz Anton Mesmer (1734-1815)
magnetyzm zwierzęcy

• Franz Anton Mesmer zapoczątkował posługiwanie się tą kategorią w odniesieniu do ludzi w kontekście psychopatologicznym.

• Uważał, iż magnetyzm stanie się uniwersalną metodą leczniczą, którą można na odległość leczyć cierpienia nerwowe.

Od roku 1784, za sprawą Mesmera oraz jego ucznia (markiz Jacques de Chastenet de Puységur):

• pojęcie nieświadomości występuje w trzech aspektach:

• Snu.

• Somnambulizmu, naturalnego oraz wywołanego.

• Pewnych aspektach wyobcowania psychicznego (Chertok i De Saussure).

Pinel, Esquirol i powstanie psychiatrii

• W czasie rewolucji francuskiej, Philippe Pinel uwalnia z łańcuchów – wbrew opinii publicznej – pięćdziesięciu chorych psychicznie, co jest symbolicznym początkiem psychiatrii.

Somatiker versus psychiker

• Pojawiają się pierwsze teorie wyjaśniające genezę chorób psychicznych.

• Drabina patologii: od histerii do idiotyzmu.

• Dziedziczność i przyczyny somatyczne – jako główny składnik etiologii chorób psychicznych.

• Psychiatrzy oraz psycholodzy poszukiwali jednolitej formuły teoretycznej, która pozwalałaby ująć za pomocą uniwersalnego - i co istotniejsze: naturalistycznego - schematu tak różne fenomeny, jak:

• osobowości naprzemienne (podwójne, wielokrotne);

• histerię;

• zachowanie mediów podczas seansów spirytystycznych;

• rzekome poprzednie wcielenia jednostki;

• automatyzmy (pismo automatyczne i rysunek automatyczny);

• aktywność osób hipnotyzowanych i magnetyzowanych;

• zachowania podczas transu i ekstazy

Obserwowano zjawiska spektakularne

Nieświadomy sens?

• W kontekście panującej w XIX wieku klasycznej psychologii świadomości, szczególnie domagało się odpowiedzi pytanie:

• jak to jest możliwe, że istnieją złożone, celowe, niemechaniczne i sensowne zachowania częściowo lub całkowicie niedostępne samowiedzy i/lub samokontroli (m.in.: co do ich genezy, przebiegu, elementów składowych, końcowego efektu). A więc czynności pozbawione świadomej kontroli.

• Nieoczekiwaną inspirację znaleziono w ideach spirytualistycznego filozofa oraz książce poświęconej efektom palenia haszyszu.

Marie François Pierre Gonthier Maine de Biran (1766-1824): l’effort

• Przekształcił Kartezjańskie ”cogito - ergo sum”.

• Podstawą wiedzy jest doświadczenie wewnętrzne, na które składają się wola i opór.

• Przeżywając wysiłek (l'effort) poznajemy równocześnie siebie i świat zewnętrzny - siebie jako przyczynę wysiłku, czyli wolę.

• Zatem nie tyle „myślę więc jestem” ile raczej „chcę – lub odczuwam wysiłek - więc jestem”.

Moreau

• Moreau de Tours:

Du haschisch et de l'aliénation mentale, Paris (1845)

(„O haszyszu i rozszczepieniu umysłowym”):

• Pojawia się pojęcie dysocjacji.

• Poglądy de Birana i Moreau zwróciły uwagę na energetyczne aspekty psychizmu.

Agregat

• Hipoteza: psychika jest agregatem

• osobną sprawą pozostaje czy mechanizm polega na:

• spoistości przynależnej immanentnie "jednostce psychicznej", która następnie skleja się z innymi "jednostkami", przyjmując formę osobową, czy raczej na tym, że

• istnieje sui generis nadrzędna tendencja, niezależna od poszczególnych części, utrzymująca psychikę w stanie strukturalnej i funkcjonalnej jedności.

Dysocjacja

• W normalnych warunkach agregat ten działa sprawnie.

• Jednak złożenie się niekorzystnych okoliczności genetycznych (wrodzona słabość owego mechanizmu, czy to na poziomie "atomu psychicznego" czy to na poziomie "całości agregatu")

• Połączone z tendencją do ulegania stanom hipnozo-podobnym (Freudowski "hipnoid")

• oraz czynnikami sytuacyjnymi (traumatyczne wydarzenia):

• Prowadzi do dysocjacji/dezagregacji - a więc rozszczepienia owej całości na dwa lub więcej nurtów psychicznych, nic wzajem o sobie nie wiedzących, a nawet konkurujących ze sobą o prymat we władzy nad ciałem:

Dr Jekyll & Mr Hyde

• Gdy ta druga psychika posiada odpowiednią siłę i rozległość o to wtedy jest w stanie rządzić całym ciałem – i mamy do czynienia z "osobowościami naprzemiennymi".

• Gdy jednak druga psychika jest zbyt słaba, żeby rządzić całym ciałem – to „przejmuje władzę tylko nad jego częścią – co prowadzi do zaburzeń typu histerycznego (paraliże, niedowłady, znieczulenia, porażenia), wraz z typowymi dla nich „cielesnymi” konwersjami (stygmaty).

Hipoteza nieświadomości

• Eksponowano: Brak samowiedzy w odniesieniu do powyższych aspektów funkcjonowania jednostki; analogię tego funkcjonowania do takiego, któremu towarzyszy samowiedza; jego niemechaniczność, celowość oraz złożony charakter;

• W efekcie postulowano istnienie psychiki analogicznej pod każdym względem do świadomości – a różniącej się tylko w jednym aspekcie: całkowitym (lub częściowym) brakiem daności w wewnętrznym doświadczeniu jednostki.

Poprzednie wcielenie: na Marsie?

Théodore Flournoy „dekonstruuje”
Hélène Smith

Na arenę wkracza Freud

• Jego koncepcja nieświadomości powstaje w oparciu o identyczny materiał, jak idee dysocjacjonistyczne.

• Jednak we Freudowskim myśleniu mocno zaznacza się - oprócz wątku przyrodniczego - element quasi-mistyczny (a la Boehme czy Schopenhauer).

• W efekcie powstaje deterministyczna i skrajnie naturalistyczna koncepcja psychiki – nie wolna jednak od elementów irracjonalnych.

• Freud: Kategoryczne reguły logiki nie obowiązują w nieświadomości; jest ona królestwem alogiczności. W nieświadomości współistnieją dążenia do przeciwstawnych celów, przy czym nic nie świadczy o istnieniu w niej potrzeby do ich zrównania. Dążenia te albo w ogóle nie wywierają na siebie wpływu, albo też - jeśli już wpływ taki ma miejsce - nie dochodzi do żadnego rozstrzygnięcia, lecz jedynie do kompromisu, który jest czymś niedorzecznym, ponieważ obejmuje sprzeczne elementy. Z tym łączy się ponadto fakt, że przeciwieństwa nie są rozdzielane, lecz traktowane jako tożsame, tak iż w jawnym marzeniu sennym każdy element może równie dobrze oznaczać swe przeciwieństwo.

Nieświadome: archaiczne, seksualne, infantylne

• Nieświadomość jest całkowicie odgrodzona od rzeczywistości zewnętrznej.

• Nie można na nią wpływać, resocjalizować jej ani wychowywać.

• Wykracza poza czas (co oznacza, że procesy nieświadome są w pewnym sensie niezniszczalne).

• Ma charakter infantylno-dziecięcy, archaiczny i seksualny.

• Nic dziwnego, że Freud fascynuje surrealistów.

Dynamiczna wizja psychiki

• Wykazanie dynamicznego, genetycznie popędowego charakteru psychiki, a co za tym idzie, przesunięcie punktu ciężkości na dynamiczny charakter zależności psychicznych:

• nie bierny rozpad lecz aktywne wyparcia i stłumienia bedą zasilać psychikę nieświadomą, która - poza wszystkim - już sama z siebie dysponuje potężnym arsenałem energetycznym.

Ekonomiczna wizja psychiki

• Metafory: stale dmuchany balon

• Przed pęknięciem ratuje tylko regularne upuszczanie nadmiaru powietrza.

• Im bardziej coś jest wypierane - tym większą posiada energię:

• Odpychana gruszka bokserska

• Im bardziej ją odpychamy od siebie - tym bardziej ona na nas naciska.

• Zaprzestanie jest jednak niemożliwe - bowiem czynnik decydujący o odpychanie jest poza świadomością.

Kompleks Edypa

• Wskazanie konkretnych powodów traumy: przede wszystkim z dziedziny szeroko pojętej aktywności seksualnej oraz czynników odpowiedzialnych za zachowania agresywne.

• Podanie powodów - leżących w archaicznej przeszłości ludzkości - odpowiedzialnych za nieuchronność takiego a nie innego scenariusza prowadzącego do konkretnych patologii:

• Kompleks Edypa, kompleks Elektry.

• Mord w hordzie pierwotnej.

Abraham Brill, Ernest Jones, Sándor Ferenczi,
Sigmund Freud, Stanley Hall, C.G. Jung

Otto Rank, Karl Abraham, Max Eitingon, Ernest Jones
Sigismund Freud, Sandor Ferenczi, Hans Sachs

Lacan et consortes

• Potem pojawiły się liczne koncepcje nieświadomości w tym nurcie, z których najbardziej radykalna, Lacanowska, głosi:

• Nieświadomość jest zorganizowana tak, jak język (co stoi w całkowitej sprzeczności z ideami Freuda, dla którego to co właśnie decyduje o nieświadomej naturze psychiki to właśnie sprawa braku przedstawień o charakterze językowym (i obrazowym)).