SPIS ZAGADNIEŃ EGZAMINACYJNYCH NA LITERATURĘ NAJNOWSZĄ OPRACOWANE

1. Periodyzacja literatury najnowszej, cezury – znaczenie, związek z wydarzeniami społecznymi, politycznymi.

Przełomową datą w historii Polski, wyznaczającą jednocześnie początek epoki literatury współczesnej, jest 1 września 1939 roku. Literatura rozwijała się wielokierunkowo, a jej periodyzacja nastręcza historykom literatury wiele problemów. Charakter epoki w bardzo dużym stopniu określony został przez wypadki historyczne i polityczne, takie jak:

II wojna światowa, przemiany ustrojowe, które zaszły w Polsce po odzyskaniu niepodległości (walka komunistycznej władzy z opozycją, uzależnienie sytuacji kraju od polityki międzynarodowej, głównie Związku Radzieckiego). Historyczne uwarunkowania przyczyniły się do nasilenia tendencji emigracyjnych. Dlatego też praktycznie od 1939 roku literatura polska rozwijać się będzie dwutorowo: w kraju i na obczyźnie. Rodzimą twórczość pisarzy do 1956 roku można podzielić na następujące okresy:

1939-1945: literatura wojny i okupacji

Wielu pisarzy znalazło się poza granicami kraju: w Związku Radzieckim (T. Boy-Żeleński, M. Jastrun, W. Broniewski, A. Wat, G. Herling-Grudziński), we Francji, a po jej kapitulacji w Anglii (M. Pawlikowska-Jasnorzewska, A. Słonimski), w Stanach Zjednoczonych (J. Lechoń, J. Tuwim, K. Wierzyński), w Meksyku (T. Parnicki), w Argentynie (W. Gombrowicz).

Pomimo niemieckiej polityki, zmierzającej do likwidacji wszelkich przejawów kultury duchowej, w okupowanej Polsce: rozwijało się podziemne życie twórcze (nielegalne drukarnie, konspiracyjne redakcje kilkudziesięciu czasopism, np. miesięcznika "Sztuka i Naród") konspiracyjne spotkania literackie i wieczorki poetyckie debiuty poetów tzw. pokolenia Kolumbów. Kolumbowie - grupa twórców, dla których decydującym przeżyciem pokoleniowym była II wojna światowa i związany z nią kryzys wartości. Nazwa wywodzi się od tytułu powieści R. Bratnego "Kolumbowie rocznik 20". Dominującym motywem twórczości tego pokolenia stało się przekonanie, że całe dziedzictwo humanistyczne Europy, określone przez tradycję kultury śródziemnomorskiej i religię chrześcijańską zostało obalone przez doświadczenia wojny i totalitaryzmu. Urodzeni około roku 1920 pisarze debiutowali w różnych momentach (Baczyński, Gajcy w czasie okupacji, Białoszewski, Herbert w 1956 roku na łamach "Współczesności"), często zalicza się więc ich do odmiennych grup literackich. Twórczość pisarzy tego pokolenia, głęboko zaangażowana w aktualną sytuację historyczną, była jednocześnie wyrazem moralnego rozdarcia i pytaniem o stosunek miedzy jednostką a historią. Poeci ukazywali dramat człowieka wprzęgniętego w machinę wydarzeń polityczno-historycznych, próbującego ocalić nie tylko własne życie, ale także walczącego przeciwko złu.

1945-1948: formowania się nowego ustroju

Pierwsze lata po wojnie przyniosły radykalne zmiany ustrojowe i związaną z tym dyskusję nad nowym kształtem literatury, która miała spełniać nie do końca jasno sprecyzowane kryteria realizmu. Dyskusja owa przebrzmiewała przede wszystkim na łamach czasopism: "Odrodzenia", marksistowskiej "Kuźnicy" (red. S. Żółkiewski), "Twórczości" (red. K. Wyka), "Pokolenia" (red. R. Bratny) i "Tygodnika Powszechnego" (red. J. Turowicz). Zastanawiano się nad nową formułą opisu rzeczywistości, która w czasach wojny przeżyła głęboki kryzys wartości i pojęć. Głównymi ideologami realizmu stali się Jan Kott i Kazimierz Wyka.

W literaturze można wyodrębnić charakterystyczne nurty: temat wojny i okupacji

temat "literatura inteligenckich obrachunków"

1949-1955: panowanie w sztuce poetyki socrealizmu

W trakcie obrad zjazdu Związku Zawodowego Literatów Polskich w Szczecinie, zorganizowanego w styczniu 1949 roku, narzucono kryteria tzw. realizmu socjalistycznego. Zjazd Szczeciński postawił twórcom bardzo rygorystyczne wymogi i normy literackie oraz ideowe, wykluczające praktycznie możliwość oryginalnej twórczości. Zasadnicze tezy socrealizmu były następujące: sztuka ma obowiązek naśladowania rzeczywistości, a w zasadzie ukazywania działań obrazujących obiektywne prawa historyczne, zgodne z teorią marksistowską, winna opisywać nie to, co indywidualne, ale to, co typowe i zgodne z założeniami marksizmu, sztuka ma być socjalistyczna w treści i narodowa w formie,

literatura musi być zrozumiała dla wszystkich, obraz rzeczywistości w literaturze winien być zgodny z koncepcją rzeczywistości głoszonej przez partię.

Nadmierny schematyzm tej literatury wzbudził liczne sprzeciwy, ale ówczesna sytuacja polityczna stworzyła młodym pisarzom możliwość szybkiego debiutu i kariery. Dlatego też po Zjeździe Szczecińskim ukazało się wiele "powieści produkcyjnych", których głównym tematem był w zasadzie proces produkcji. Jedynym czynnikiem decydującym o ocenie bohaterów tych utworów było ich zaangażowanie ideologiczne. Prozaicy socrealizmu odwoływali się do schematu powieści sensacyjno-kryminalnej, akcja sprowadzała się często do szukania dywersanta, wroga państwa socjalistycznego, którego niecne poczynania demaskował partyjny, robotniczy kolektyw. Po unieszkodliwieniu przeciwnika i zakończonym sukcesem śledztwie Urzędu Bezpieczeństwa, zwarta ideologicznie załoga z jeszcze większym zapałem podejmowała pracę. Gatunki i tematy poetyckie, to ody na cześć wodzów rewolucji, panegiryki sławiące partię lub pamflety i paszkwile na imperialistów amerykańskich.

1953-1968: czasy odwilży (polski październik)

Śmierć Stalina (1953) stała się początkiem schyłku tej epoki. Pierwszą jawną krytyką był "Poemat dla dorosłych" Adama Ważyka (1955).

Początkiem nowej epoki stał się, zorganizowany w 1956 roku, XX Zjazd KPZPR, na którym Nikita Chruszczow potępił "kult jednostki" oraz politykę Stalina, a lata jego rządów określił mianem "okresu błędów i wypaczeń". W tym samym roku, w czerwcu, w Polsce doszło do krwawych zamieszek w Poznaniu, a w październiku zebrało się VIII Plenum PZPR, na którym padł postulat złagodzenia kursu politycznego. Wszystkie te wydarzenia określone zostały mianem "odwilży" i doprowadziły do zmian w kulturze i literaturze.

Złagodzono cenzurę, dopuszczono do druku książki pisarzy zachodnich, a także polskich pisarzy emigracyjnych (W. Gombrowicz, T. Parnicki). Do kraju powrócili między innymi: Z. Kossak-Szczucka, M. Wańkowicz, M. Choromański. Ukazało się wówczas również wiele utworów rozrachunkowych, oceniających i poddających krytyce system rządów stalinowskich. Wówczas powstają: "Sława i chwała" Iwaszkiewicza, "Matka Królów" Brandysa. Jednak od 1957 roku na polecenie KC PZPR zostało zamknięte pismo "Po prostu", a redakcję "Nowej Kultury" objął S. Żółkiewski, co było jednoznaczne z podporządkowaniem pisma partii.

Pokolenie "Współczesności", zwane też pokoleniem „56” to generacja pisarzy i krytyków urodzonych w latach 1930-1935, którzy zadebiutowali około 1956 roku. Nazwa wywodzi się od pisma, wokół którego się skupili. Reprezentantami pokolenia są: Miron Białoszewski, Stanisław Grochowiak, Zbigniew Herbert, Jerzy Harasymowicz.

od marca 1968 do grudnia 1970 tzw. "Nowa Fala".

dekada 1970-1980

W grudniu 1970 roku doszło do kolejnego protestu, wystąpień robotników przeciwko podwyżkom cen. Rozruchy objęły przede wszystkim Wybrzeże. VII plenum KC PZPR zatwierdziło wybór Edwarda Gierka na stanowisko I sekretarza partii. Kraj pogrążał się w głębokim kryzysie ekonomicznym i politycznym. Ludzie świata kultury i nauki przyłączyli się do protestu przeciwko projektowanym zmianom w Konstytucji, ograniczającym suwerenność państwa i nierówność obywateli wobec prawa. Wyrazem tego jest sławny "Memoriał 59" (podpisało go 59 intelektualistów i stąd nazwa). W czerwcu 1976 roku wybuchły kolejne strajki w Radomiu, Ursusie, Płocku i Łodzi. W obronie represjonowanych robotników zawiązał się Komitet Obrony Robotników (KOR), na którego czele stanęli miedzy innymi: Jacek Kuroń, Adam Michnik, Jan Józef Lipski. W styczniu 1977 roku ukazał się pierwszy numer kwartalnika "Znak", a we wrześniu powstało pierwsze wydawnictwo tzw. drugiego obiegu - Niezależna Oficyna Wydawnicza "NOW-a". Dzięki niej ukazały się między innymi książki Miłosza. Formą walki o niezależną literaturę, sztukę i naukę była działalność Towarzystwa Kursów Naukowych, nawiązująca do tradycji tzw. Latającego Uniwersytetu z okresu zaborów.

lata 1980-1989

Lato 1980 roku przyniosło kolejną falę strajków, przede wszystkim na Wybrzeżu. Konsekwencją tzw. porozumień gdańskich i szczecińskich, na jakie zdecydował się rząd, było powstanie Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego "Solidarność". 13 grudnia 1981 roku ogłoszono dekret o stanie wojennym. Postawa sprzeciwu wobec represji i aresztowań znalazła swój wyraz w twórczości literackiej ("Raport z oblężonego miasta" Z. Herberta, "Raport o stanie wojennym" M. Nowakowskiego). Zdelegalizowanie działalności stowarzyszeń artystycznych i zawieszenie działalności prasy (ukazywała się tylko "Trybuna Ludu" i "Żołnierz Polski") sprawiły, że życie twórcze zeszło do podziemia i oparło się na wydawnictwach emigracyjnych (w Paryżu: "Zeszyty Literackie" i "Kontakt", w Londynie "Aneks"). Stan wojenny formalnie zniesiono w 1983 roku, ale praktycznie do 1989 kultura nie miała swobody rozwoju. Wraz z upadkiem komunizmu zniesiono dopiero cenzurę, przywrócono wolność prasy i niezależność polskiej literatury.

2. Charakterystyka poezji pokolenia Nowej Fali; główni przedstawiciele.

"Nowa Fala". Terminem tym określono pokolenie pisarzy, którzy urodzili się w drugiej połowie lat czterdziestych, a ich debiuty przypadły na koniec lat sześćdziesiątych (stąd również nazwa "generacja „68"). Głównym ośrodkiem ich działalności był Kraków, Poznań i Warszawa, a najwybitniejszymi przedstawicielami są: Stanisław Barańczak, Adam Zagajewski, Julian Kornhauser, Ryszard Krynicki, Ewa Lipska. Pokolenie to było bardzo nieufne wobec rzeczywistości, a w swoich utworach domagało się, aby literatura stała się formą aktywności światopoglądowej i moralnej. Twórcy "Nowej Fali" wypowiadali się głównie w poezji i krytyce literackiej.

3. Literatura lat 80. – ogólna charakterystyka; drugi (podziemny) obieg literatury krajowej.

Strajki stoczniowców na wybrzeżu, te strajki doprowadziły do podpisania porozumień gdańskich i szczecińskich, w konsekwencji powstała „Solidarność” (Wałęsa). I sekretarz – W. Jaruzelski 13.12.1981r. Wprowadził stan wojenny i zdelegalizował „Solidarność”, internowano działaczy „Solidarności”.
Cechy:
- w literaturze następuje rozwój II biegu wydawniczego
- emigracja znacznej grupy twórców, np. Barańczak, Brandys
- działają niezależne pisma poza cenzurą: „Zapis”, „Prus”
- zjawisko „literatury gorącej” czyli reagującej na najważniejsze wydarzenia: A. Szczypiorski „Z notatnika stanu wojennego”, M. Nowakowski „Raport o stanie wojennym”, Z. Herbert „Raport z oblężonego miasta”.
W 1989 r. Upada komunizm, zniesiona zostaje cenzura, pojawia się niezależna literatura.

4. Znaczenie literackie i kulturowe przełomu 1989 roku. Generacja bruLionu – przedstawiciele (poezja i proza) i światopogląd pokoleniowy.

generacja poetów ur. w l. 1960., skupionych wokół kwartalnika "bruLion". Poszukując wolności rozumianej jako absolut (M. Świetlicki, Do Jana Polkowskiego), wyróżnikiem swojej postawy uczynili bunt i kontestację. Odrzucili tradycję kult. i patriotyczną oraz uznane autorytety (List do papieża Jana Pawła Drugiego pocztą niedyplomatyczną i W odpowiedzi na wiersz Czesława Miłosza "Sarajewo" a także w obronie własnej J. Podsiadły), historii przeciwstawili własną biografię - chętnie posługują się formą intymnego dziennika poet., chcą być poetami, a nie sumieniem narodu. Interesują się problematyką egzystencjalną. Wyrazem ich kontestacyjnej postawy są obrazoburcze gesty, nadużywanie w poezji wulgaryzmów. Mają silne poczucie własnej odrębności. Przestawiciele p.b. to: M. Świetlicki, J. Podsiadło, M. Biedrzycki, R. Tekieli, M. Niemiec, M. Baran, K. Sandecki, D. Fuks i związani z nimi prozaicy: O. Tokarczuk, M. Tulli, M. Gretkowska i T. Tryzna.

5. Literatura małych ojczyzn – przykłady, tradycja, przemiany, znaczenie, autorzy; kontekst obcy: G. Grass (trylogia gdańska).

U początków literatury małych ojczyzn legł mit Kresów. Powojenna wędrówka ludów i granic spowodowała, że tereny te znalazły się poza obszarem Polski, choć dalej zajmowały poczesne miejsce w narodowej wyobraźni. Wykorzenienie biograficzne części pisarzy i niemożliwość mówienia o nim wprost przyczyniły się do narodzin mitograficznej literatury kresowej. Opisywała ona fantomowy ból w uciętej ręce, choć w dziełach o wysokim stopniu komplikacji, podejmujących wyrafinowaną literacko grę. Tadeusz Konwicki mitologizował swoje wileńskie dzieciństwo; Andrzej Kuśniewicz przetapiał wielonarodową Galicję w ekumenię literatury; Julian Stryjkowski wydobywał z nicości zamordowany świat galicyjskich Żydów; Leopold Buczkowski - najradykalniejszy pośród nich - od zapisu bratobójczych rzezi na Wołyniu przechodził do destrukcji fabuły. To czterej najważniejsi, moim zdaniem, przedstawiciele tego nurtu, choć w tym kręgu umieścić można wiele innych dzieł, choćby Dolinę Issy Czesława Miłosza. Mimo że owe powieści były poszukiwaniem najdosłowniej utraconego czasu i wyprawą w głąb własnej pamięci, stanowiły zjawisko przede wszystkim pisarskie; niewiele miały wspólnego z falą niekiedy nostalgicznych, niekiedy rewindykacyjnych pamiętników ukazujących się głównie na emigracji. Tymczasem pod koniec lat siedemdziesiątych zostały poddane szczególnej lekturze. Przestawała się liczyć ich literackość, w cenę rosła topografia. Zaczęto je czytać jak autentyki, szukając w nich prawdy miejsca i innego doznania czasu. Nie przypadkiem za miejsce jej narodzin uważany jest Gdańsk. Liczył się tu niewątpliwie przykład Grassa, ale jeszcze bardziej ów osobliwy palimpsest, jaki przedstawia sobą to miasto. Lektura owego palimpsestu uwrażliwiła Stefana Chwina - i nas, jego czytelników - na szczegół. Sławnego Weisera Dawidka Pawła Huellego czytaliśmy nie dlatego, że wcale udatnie manipuluje literackimi kliszami; interesujące w nim wydawało się to, że starał się uchwycić doświadczenie ważne dla powojennego pokolenia gdańszczan. Że przekopywał się przez zwały literackości na drugą stronę, do samego życia.

6. Literatura żydowska a literatura polska, problematyka żydowska w literaturze najnowszej.

Druga wojna światowa przyniosła zagładę milionom ludzi, spowodowała kryzys etyki, dewaluację praw moralnych. Była wielką tragedią europejskiej cywilizacji. Polska wyszła z niej bardzo zniszczona i osłabiona. Po raz pierwszy na tak wielką skalę dokonywano zbrodni. Ginęli wojskowi i cywile. Niemcy nie oszczędzali nikogo. Niemal całkowitemu wyniszczeniu uległ naród żydowski. Literatura dokumentuje ten czarny okres w dziejach, opisuje bestialstwo okupanta, zmiany w psychice ludzi, zobojętnienie na cudzą krzywdę i cierpienie innych, upadek kultury, klęskę etyki. Wiele utworów poświęconych zostało tragedii narodu żydowskiego. Hitlerowcy zabijali Żydów szczególnie bestialsko. Uważali ten naród za podludzi, niemniej nie mieli żadnych obiekcji co do wykorzystania olbrzymiego majątku wywożonych do obozów i mordowanych tam Żydów. Tragedii tego narodu poświęca Różewicz wiersz Żywi umierali. Jest to przejmująca relacja o umieraniu getta. Oddzieleni murem od reszty świata "zamurowani żywi umierali". Poeta opisuje śmierć starego Arona i sprzedającej jabłka Salci. Oboje odchodzili jednakowo. Getto pełne było trupów. Wciąż przybywało zmarłych. Każdego dnia z płonących domów wyskakiwali ludzie. Także Władysław Broniewski poświęca część swej twórczości tragedii narodu żydowskiego. Jego wiersz Żydom polskim opowiada o likwidacji getta. Poeta solidaryzuje się z umierającymi Żydami, rozpacza nad ich losem, o hitlerowcach mówi: "psy okrwawione", przypomina masowe mordy w komorach gazowych, duszenie wapnem transportów ludzi. Broniewski sławi heroizm Żydów, którzy nie dali się biernie prowadzić na rzeź; rozniecili powstanie. Dobrze wiedzieli, że nie mają żadnych szans, a jednak ruszyli do walki. Walczyli o godny sposób umierania. Wiersz Broniewskiego jest protestem przeciw nietolerancji, przeciw rasizmowi. Poeta wyraża nadzieję, że gdy zakończy się wojna znikną uprzedzenie rasowe: "i jedna powstanie rasa, najwyższa: ludzie szlachetni". Wstrząsający jest inny wiersz tego poety, Ballady i romanse, w którym opowiada on o śmierci małej żydowskiej dziewczynki. Ryfka straciła rodziców ("Mama pod gruzami, tata w Majdanku..."). Żyła więc sama wśród ruin. Czasem przejeżdżający ludzie z litości dali jej bułkę czy kilka groszy. Ale pewnego dnia przybyli esesmani ukazani w wierszu jako oprawcy wiodący na mękę Pana Jezusa. Zabrali ze sobą i małą Żydówkę, "postawili ich oboje pod miedzą/ potem wzięli karabin do ręki/ (...)/ potem salwa rozległa się głucha". Poeta zestawia śmierć niewinnego dziecka z męką Chrystusa. Oboje zginęli przez nietolerancję. Nietolerancję dla poglądów i nietolerancję dla rasy. O nietolerancji i obojętności na cudze cierpienie mówi też Czesław Miłosz w wierszu Campo di Fiori. Poeta ukazuje tu postawę polskiego narodu wobec umierających za murem getta żydowskich powstańców. Niemcy niedaleko muru ustawili karuzelę, z której warszawiacy chętnie korzystają. Roześmiane barwne tłumy przechadzają się przed murem, za którym rozgrywa się tragedia innego narodu. Muzyka głuszy salwy z karabinów i krzyki umierających. Ludzie są obojętni, nie obchodzi ich cierpienie Żydów. Umieraniu getta poświęca Miłosz także inny wiersz - Biedny chrześcijanin patrzy na getto. Poeta w specyficzny sposób opisuje tragedię. Nie mówi o walczących i umierających ludziach, mówi o niszczonych drobnych przedmiotach, o ogniu pochłaniającym ludzkie włosy, o mrówkach żywiących się trupim mięsem. Ukazuje getto martwe. Podmiot liryczny czuje się winny tej tragedii, nie przeciwstawił się jej, czuje się winny, że należy do innego narodu, i że dzięki temu nie zginął razem z walczącymi o prawo do życia.

7. Nagrody literackie: najważniejsze nagrody polskie; polscy nobliści (Cz. Miłosz, W. Szymborska). Znaczenie nagród literackich w obiegu kulturowym.

Po zmianach 1989 roku - zarówno tych kulturalno-kulturowych, jak też przede wszystkim polityczno-gospodarczych - książka weszła w obieg wolnorynkowy i stała się towarem.

Konsekwencje tego stanu rzeczy okazały się niebagatelne również dla statusu nagrody literackiej. Tak więc przyznawanie nagród i ogłaszanie konkursów stało się niezwykle ważnym - kto wie czy nie najważniejszym - czynnikiem stwarzającym koniunkturę na książkę, a publikowanie rankingów i list czytelniczych (najważniejszych chyba nagród literackich na rynku) jednym z głównych kryteriów wyborów czytelników. Rola nagród i rankingów polega na tym, że hierarchizują one pisarzy (tym razem również ze względu na zarobki), ale też zachęcają do pisania, tworzą coraz bardziej przejrzyste zasady współzawodnictwa, precyzyjnie definiują sukces pisarski. Prowadzą też do zróżnicowania literatury. Nagroda literacka jest dziś wytworem czysto medialnym, a więc sponsorowanym i promowanym, albo po prostu wspieranym przez radio, prasę i telewizję. Nagradzana książka powinna więc być produktem medialnym zdolnym do szybkiego zaistnienia na kulturalnej stronie dziennika, w kolorowym piśmie dla kobiet, nocnej, pięciominutowej audycji telewizyjnej; powinna nadawać się do adaptacji radiowej; jej autor powinien umieć udzielać wywiadów i dobrze prezentować się na ekranie. Być może brzmi to jak karykatura albo parodia, ale tak wygląda krajobraz literacki (czy się to komuś podoba, czy nie) po zmianie paradygmatu politycznego na komercyjny.
Oczywiście - nagradza się też pisarzy nie pasujących do takiego portretu, ale są to najczęściej starzy mistrzowie, tacy jak Czesław Miłosz, Tadeusz Różewicz czy Wiesław Myśliwski. Wyjątkiem są też nagrody przyznawane przez tak utytułowane, opiniotwórcze i posiadające potężne wsparcie instytucjonalne ("Gazeta Wyborcza") jury jak to, które zasiada w kapitule nagrody Nike. Tak na przykład nagrodę tę w 2002 roku otrzymała za "Ogrody pamięci" Joanna Olczak-Ronikier, której sylwetki i dokonań artystycznych nie da się rynkowo porównać chociażby do laureata z 2001 roku Jerzego Pilcha.

8. Literatura emigracyjna – literatura o emigracji: tradycja i współczesność (po 1989 r.).

Właściwy początek polskiej emigracji powojennej wyznacza układ jałtański z lutego 1945 r. Sytuacja, jaka się wówczas wytworzyła, miała znamiona życiowej katastrofy: pisarze mogli bowiem wybierać pomiędzy obcością w kraju nowego zamieszkania a brakiem wolności w ojczyźnie. W pierwszym okresie po wojnie powstają najważniejsze instytucje integrujące polską diasporę: w 1946 r. Mieczysław Grydzewski wznawia "Wiadomości" - pismo nastawione na odbiorcę emigracyjnego, polonocentryczno-wolnościowe, gustujące w tradycyjnych formach literackich. W 1947 Jerzy Giedroyc zakłada w Rzymie Instytut Literacki wraz z pismem "Kultura". Program miesięcznika uzględniał krajowy adres czytelniczy, kładł nacisk na sprawy krajów Europy Środkowo-Wschodniej, głosił estetyczny pluralizm. W "Kulturze" publikują tak znakomici pisarze, jak Witold Gombrowicz, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński, Jerzy Stempowski, Andrzej Bobkowski. Czas niepewności, kiedy tworzyły się polskie środowiska kulturalne na obczyźnie, nie sprzyjał zbytnio literaturze. Największą wartość mają wspomnienia z łagrów, w których relacje świadków łączy się ze swoistym przewodnikiem po Archipelagu GUŁ-ag. Ową osobną bibliotekę tworzą książki Józefa Czapskiego (Wspomnienia starobielskie, Na nieludzkiej ziemi), Wacława Grubińskiego (Między młotem a sierpem), Anatola Krakowieckiego (Książka o Kołymie), Beaty Obertyńskiej (W domu niewoli). Bogaty i wszechstronny rozwój polskiej literatury emigracyjnej przypada na lata pięćdziesiąte. Doraźne poszukiwania zastępuje stabilizacja. W warunkach wolnej kultury rodzą się arcydzieła prozy i poezji współczesnej. Z czasem wzmacnia się skład osobowy: pobyt na obczyźnie wybierają Miłosz, Aleksander Wat, Marek Hłasko, Leopold Tyrmand, Witold Wirpsza, Odojewski. Zmianę w zakresie poezji wyznaczają nowe, polifoniczne kształty gatunkowe poematu, w których przecinają się linie refleksji metafizycznej, historiozoficznej, etycznej, twórcze nawiązania do poezji anglosaskiej - Eliota i Pounda. Należący do grupy "Kontynenty" poeci (Bohdan Czaykowski, Adam Czerniawski, Bolesław Taborski) dystansowali się wobec zużytych symboli polskości; poezję angielską i amerykańską uważali za ważne źródło inspiracji; przezwyciężając celebracje literackiego getta na obczyźnie, pragnęli uczestniczyć w krajowym życiu literackim. Od ukazania się Trans-Atlantyku Gombrowicza (1953) - mistrzowskiego rozliczenia z ideologią ojczyźnianą - następuje cała seria znakomitych dzieł polskiej prozy na obczyźnie. Manifestacja podmiotowej wolności przekłada się tu na eksperyment artystyczny: proroctwa, misja narodowa, retoryka czynu bohaterskiego stają się obiektem zabawy oraz parodii (Czesława Straszewicza Turyści z bocianich gniazd), martyrologiczna przeszłość i wzniosłe powinności ulegają destrukcji w zestawieniu z jędrną i żywotną mową prowincjonalną (Matuga idzie Mariana Pankowskiego), albo też samotność w nowej ojczyźnie przybiera postać koszmarnego snu (Piotruś Leo Lipskiego). Jako tematy epickie obsesyjnie powraca wojna i jej dalsze trwanie w świadomości ludzkiej (np. Droga do nikąd oraz Nie trzeba głośno mówić Józefa Mackiewicza, Obóz Wszystkich Świętych Tadeusza Nowakowskiego), świadectwa o łagrach zawieszone pomiędzy kroniką a narracyjną fikcją (Inny Świat Herlinga-Grudzińskiego), mityczne powroty do czasów dzieciństwa (np. Dolina Issy Miłosza). Krytyka wyróżnia prozę kresową, która przenosi w wiek dwudziesty romantyczne dziedzictwo idylli i krwawej katastrofy. Prozaicy (Vincenz, Mackiewicz, Zygmunt Haupt, Odojewski) utrwalają wyobrażenia kulturowej odrębności, a zarazem sięgają po temat historycznej zagłady kresów wschodnich Rzeczypospolitej. Świetnie rozwijają się eseistyka oraz diarystyka. "Polska szkoła eseju" za granicą zdecydowanie wyrasta ponad osiągnięcia krajowe w zakresie tego gatunku. Daty 1976 (powstanie Komitetu Obrony Robotników - KOR) i 1981 (początek stanu wojennego w Polsce) wyznaczają zmianę modelu literatury emigracyjnej, która polegała na ściślejszej więzi dzieł oraz wspólnych - krajowych i zagranicznych - inicjatywach wydawniczych. Najlepsze tomy poetyckie tego czasu wyszły spod pióra Miłosza (Hymn o perle, Nieobjęta ziemia, Kroniki) oraz przedstawicieli "pokolenia '68" Stanisława Barańczaka (Atlantyda, Widokówka z tego świata) oraz Adama Zagajewskiego (Jechać do Lwowa, Płótno). Nie traci wcale atrakcyjności dokument literacki związany z niezwykłymi losami wojennymi (np. Emisariusz 'Jur' Jerzego Lerskiego, Kurier z Warszawy Jana Nowaka-Jeziorańskiego), a także zbeletryzowane świadectwa powikłanych biografii, które naznaczone są nieludzkim doświadczeniem wojny (np. Henryka Grynberga Życie codzienne i artystyczne czy Zofii Romanowiczowej Skrytki). Międzynarodowe sukcesy odnosi nadal dramaturgia przebywającego w Paryżu i Meksyku Sławomira Mrożka. Podobną popularność zyskują sztuki teatralne mieszkającego w USA Janusza Głowackiego. Diagnozy na temat Polaków za granicą wypowiedziane w słynnych Emigrantach Mrożka kontynuuje nowa proza Edwarda Redlińskiego (Szczuropolacy), Janusza Rudnickiego (Można żyć). Temat pamięci o Holocauście powraca w książkach Grynberga (Szkice rodzinne, Drohobycz, Drohobycz) oraz Wilhelma Dichtera (Koń Pana Boga). Intelektualne śledztwo w sprawie zagadkowego przybysza, który nie może odnaleźć swego miejsca w zamożnym, bezdusznym i dobrze zorganizowanym społeczeństwie, podejmuje w powieści Słowa obcego Bronisław Świderski, mieszkający w Kopenhadze. Od zagadnień wychodźstwa i dylematów emigracji dochodzimy więc w latach dziewięćdziesiątych do uniwersalnie pojmowanej problematyki obcości. Pisarze młodszych generacji (np. Marzena Broda, Maciej Niemiec, Izabela Filipiak, Manuela Gretkowska, Marek Jastrzębiec-Mosakowski), którzy mieszkali bądź mieszkają zagranicą, zdecydowanie nie identyfikują się z przeszłością literatury emigracyjnej. Stan przejściowy czyli swoista po-emigracja najwyraźniej się kończy.

9. Kontrkultura (kultura alternatywna) – znaczenie pojęcia (szerokie i wąskie), początki, rozwój, współczesność; wpływ na literaturę najnowszą (E. Stachura, A. Stasiuk, O. Tokarczuk itp.).

Termin ,,kontrkultura" pojawił się i upowszechnił w roku 1969. Zastosowany w publicystyce i naukach społecznych stanowił nazwę zbiorczą różnych nurtów myślenia i form działania kwestionujących zastaną kulturę jako całość. Znaczenie ogólne tego terminu i zawarta w nim

intencja, wskazująca pewien kierunek interpretacji zjawiska, są intuicyjnie uchwytne. Jednakże precyzyjne określenie jego zakresu i treści jest równie trudne, jak ściśle wyznaczenie podzialow i granic tego zróżnicowanego wewnetrznie ruchu, do ktorego sig odnosi. Tworcą nazwy ,,kontrkultura" jest amerykaiiski historyk i teoretyk kultury Theodore Roszak. Analiza nazwanego tak sposobu myslenia , i stylu zycia stanowi przedmiot jego bardzo popularnej, tlumaczonej na kilka jezykow ksiązki: The making of a Counter-Culture: Reflection on the Technocratic Society and its Youthful Opposition (1969). Zaproponowana przez Roszaka definicja by la rozwijana, uzupemiana, uscislana, także przez niego samego w pozniejszej ksiązce: Person Planet (1979), lecz jej tresci konstytutywne pozostają do dzis nie zmienione. Wyznaczony przez Roszaka zakres nazwy ,,kontrkultura" obejmuje

zarowno ruch, ktory wyraza się w sprzeciwie, w odrzucaniu podstawowych idei i wzorow kultury zastanej, jak i wyrastające z niego proby tworzenia kultury nowej, majcej zastąpic zanegowaną rzeczywistosc. Jego zdaniem, kontrkultura to wazny dla calej cywilizacji zachodniej etap rozwoju swiadomosci przebiegajacego w dwu stadiach: w pierwszym nastepuje spontaniczne, niemal instynktowne zerwanie z technokratycznym ladem swiata i swiadomoscią scientystyczną., w drugim rozpoczynają się desperackie, lecz zarazem zywiolowe i radosne poszukiwania nowych zasad rzeczywistosci, zastępujących blednące autorytety nauki, produktywności i technicznego postępu (1979, s. 17). Przedmiotem — jak to okresla Roszak — ,,inwazji centaurow" jest kultura rozumiana szeroko: a wiec nie tylko jako zbior podstawowych idei i wartosci stanowiących oparcie systemu spolecznego i wyznaczajacych pożądany kierunek jego rozwoju, lecz takze jako uklad norm etycznych, typowych rol spolecznych, wzorow zachowania, stylo w zycia organizujących ludzką codziennosc. Granice czasowe, w jakich miesci się kontrkultura, okreslam przyjmując zalozenie, ze jest ona zjawiskiem nowym, charakterystycznym dla czasow wspolczesnych. Glowne idee kontrkultury: powrot do utraconej jednosci czlowieka, swiata przyrody i kosmosu oraz przywrocenie zapomnianej zdolnosci przezywania tych trzech wymiarow ludzkiej egzystencji, upowszechnienie się swiadomosci ,,planetarnej" przekraczającej bariery rasowe, narodowe i polityczne, samorealizacja pojęta jako rozwoj calego cztowieka, szczególnie jego sfery duchowej i emocjonalnej podporządkowanej wartościom Rozumu i Produktywnosci — wyznaczaly ogolny kierunek krytyki i postulowanych zmian. Kontrkultura byla jednak ruchem niejednorodnym i przeksztalcającym się w toku dzialania. Nazwa ,,kultura alternatywna" pojawila sie w polowie lat szescdziesiqtych.

Obejmowano nia, pozytywnq. — w odroznieniu od krytycznej — czesc dzialah ruchu kontrkultury. Juz wtedy uksztaltowaty sie: formy ekspresji maja.ce wypelnic miejsce odrzuconej sztuki, alternatywne style zycia, alternatywna edukacja, metody wykorzystywania naturalnych zrodel energii, które — w przekonaniu eksperymentatorow — miahy spowodowac nową rewolucję techniczna.. Wiodace haslo kultury alternatywnej: ,,zmiana samego siebie, wlasnej codziennosci i najblizszego otoczenia — poczatkiem zmiany swiata" występowalo w manifestach i deklaracjach wszystkich niemal nurtow kontrkultury

10. Literatura a Internet („liternet”). Nowe gatunki literackie – blog i hipertekst.

blog to system, ktory przyjmuje teksty od uzytkownika, sortuje je chronologicznie, najnowsze wyswietla na stronie, starsze grupuje w archiwach. Wyznaczniki technologiczne nie wystarczaja jednak do opisu blogow. Dopełnia je definicja socjologiczna, uwzględniajaca takze aspekt ich funkcjonowania. Zgodnie z nią blog to kanal komunikacji oraz rodzaj wspolnoty. Ze wzgledu na te wartosci Maria Cywinska-Milonas odmawia blogom statusu pamietnikow. Wyroznia natomiast blog- -monolog, blog-dialog i blog-wspolnote . Badaczka powoluje sie takze na definicje formulowane przez samych blogerow, starajacych sie sproblematyzowac swoje dzialania. Przywoluje definicję autorstwa Dave'a Winera - jednego z pierwszych blogerow na swiecie. Wymienil on cztery kryteria, jakie powinien spelniac blog: po pierwsze,

powinien być osobisty a wiec pisany przez osobę a nie przez instytucjej po drugie, powinien mice charakter wirtualny (bez wersji drukowanej) i podlegac stalej aktualizacji; po trzecie, ukazac sie w internecie i być dostepnym dla czytelnikow; po czwarte – Stanowic część wspolnoty blogerow, element blogosfery, nie zas istniec samodzielnie, bez udzialu odbiorcow (co wylacza jednoczesnie blogi o zamkniejym dostępie lub dostępie niezastrzezonym tylko dla wybranych czytelnikow) . Socjolog Susan Herring wyroznila pięc rodzajow blogow :

1. Filtry - prawdopodobnie najstarsza forma blogow, polegajaca na publikacji linkow

do innych stron, ktore tworzyly rodzaj polecanej listy.

2. Pamiętniki i dzienniki - blogi zawierajace informacje o prywatnym zyciu, myslach

i uczuciach autora.

3. Wiadomosci (Knowledge-logs) - strony o dominujacej funkcji poznawczej, strony

nastawione na dzielenie sie, wiedza; miejsca przechowywania wiedzy.

4. Mieszane - blogi spelniajace kilka funkcji, np. pamiętnika intymnego i filtra

jednoczesnie.

5. Inne - pelniace funkcje niewymienione powyzej, na przyklad blogi zawierajace

tworczosc liryczną lub teksty piosenek tworzone przez uzytkownikow.

Hipertekst według definicji przyjętej przez jego teoretyków w roku 1994 to niesekwencyjny rodzaj pisarstwa; tekst, który jest labiryntem, ścieżką w ścieżce rozgałęzieniem dróg, który otwiera siê przed czytelnikami, nie dając siê poprowadzić po jednej linii.