"Chłopi" Wł. Reymonta

Życie obyczajowe chłopów, wielkie bogactwo szczególów życia wsi:

-> praca; zajęcia w polu: kopanie kartofli, orka i siew jesienny wycinanie kapusty, orka i siew wiosenny, sadzenie, sianokosy,

żniwa; zajęcia domowe

-> Reymont ukazuje trud chłopskiej pracy, jej piękno, dostojność i podkreśla, że: stanowi ona istotny sens chłopskiego życia, jest ściśle związana z egzystencją wsi, ziemią, przyrodą i porami roku, nabiera cech obrzędowych, niemal magicznych,

-> rozrywki wiejskie; wieczornice, zabawy w karczmie z pieśniami, przyśpiewkami i przysłowiami ludowymi,

-> obrzędy religijne i świeckie - wesela, chrzciny, pogrzeby, stypy; obrzędy religijne łączą się z prastarymi gusłami i zabobonami, np. gdy chrzestni wracają z kościoła po chrzcie najmłodszego dziecka Hanki, przed progiem domu Dominikowa zabiera od nich dziecko i przeżegnawszy się, obchodzi z nim dom dookoła, przystając przy węgłach i ostrzegając maleństwo przed złem, czyni tzw. zamawianie,

-> ubiory chłopskie; inne do pracy na roli, a inne na święta, język chłopów, gwara łowicka; innym językiem posługują się w sprawach urzędowych, a innym na co dzień.

Rozwarstwienie społeczne wsi, układy, wzajemny stosunek warstw chłopskich do siebie:

-> podział wsi:

- chłopi bogaci - Boryna, wójt, młynarz, kowal; żyją dostatnio, zajmują pierwsze miejsce w kościele (przy ołtarzu), karczmie, na zebraniach wiejskich; posługują się pracą najemną parobków stałych, a w sezonie - pracą biedoty odrabiającej za otrzymane na przednówku ziemniaki czy zboże lub za zaoranie kawałka ziemi,

- chłopi średniozamożni - Dominikowa, Kłębowie, Balcerkowie, Paczesiowie, Grzelowie, Płoszka; z trudem wiążą koniec z końcem, na przednówku wyprzedają inwentarz,

- ubodzy chłopi - Bylica, Wachnik, Gabas; żyją w nędzy, zatrudniając się sezonowo u bogatych chłopów,

- biedota - służba wiejska, bezrolni i komornicy - Kuba, Witek, Agata, Jagustynka, Kobusowie, Kozłowie; bezrolni są w najgorszej sytuacji materialnej na wsi i pracują również sezonowo na tzw. "odrobku"; w porównaniu z nimi służba wiejska, bytująca na marginesie egzystencji, jest o tyle w lepszym położeniu, że ma zapewniony dach nad głową, względny przyodziewek i posiłki, nie przymiera głodem i nie odczuwa przednówka ani okresów bez pracy; natomiast w hierarchii społeczno-towarzyskiej parobcy stoją najniżej, są całkowicie wyłączeni z bezpośredniegowpływu na życie gromady; bezrolni wolą jednak pracować sezonowo na odrobku czy okazyjnie w lesie lub tartaku niż zdeklasować się do roli służby, bo komornik to jednak człowiek wolny, a nie płatny posługacz gospodarza; nawet żebranie wydaje im się mniej hańbiące niż służba;

-> stosunek gospodarza do służby; Boryna źle traktuje parobków, mało im płaci, sypiają w stajni, Witek jest bity,

-> bogaci gardzą biednymi, uważają ich za coś gorszego od siebie, a biedni kłaniają się nisko bogatym, wiedząc, że od

nich zależą losy najmitów,

-> w kościele bogaci zajmują miejsca przy ołtarzu, mają stałe miejsca siedzące, a biedni stoją w tyle; kiedy Hanka, po

wypędzeniu Antka przez Borynę, spadła do poziomu biedoty wiejskiej, stała w kościele w bocznej nawie, a później,

gdy stała się pierwszą osobą w gospodarstwie Macieja, "jęła się ostro przepychać do przednich ławek",

-> na weselu Boryny było bardzo dużo gości, zjechali nawet z dalszych wiosek, ale tylko bogaci

-> pomoc sąsiedzka, jaka nadchodzi spoza Lipiec, gdy chłopi lipeccy przebywają w więzieniu po bitwie o las, jest przeznaczona tylko dla bogatszych, a nie dla biednych; komornice na próżno czekają, aby ktoś zajął się ich małymi zagonkami,

-> są momenty kiedy, mimo rozwarstwienia, wieś łączy się w jedną zwartą całość, jak np. w czasie wyprawy na las, w walce z kolonistami niemieckimi czy w walce moralnej, wymierzeniu samosądu Jagnie.

Konflikty na wsi, spór o ziemię:

-> głównym powodem konfliktów na wsi jest ziemia, pragnienie jej posiadania; spór o nią staje się przyczyną konfliktów między Antkiem i Boryną, Szymkiem i matką, Bartkiem ijego zięciem,

-> Boryna nie chce zrobić odpisu ziemi swoim dzieciom, chce ziemię trzymać w garści, jak długo się da, dokąd starczy mu sił i na tym tle dochodzi do bójki między nim a Antkiem,

-> Dominikowa, posiadająca piętnastomorgowe gospodarstwo, również nie chce nic z niego odpisać; dlatego nie chce dopuścić do pobrania się Szymka z Nastką (u której "z dziesięć gęb siedzi na trzech morgach"); na tym tle dochodzi do bójki między nią a synem, ale decyduje się wydać Jagnę za starego, lecz bogatego Borynę, wymusiwszy na nim zapis sześciu morgów dla córki; Maciej żeni się z Jagną, ale zamiast zacząć znów wszystko od początku, umiera, zostawiwszy młodą żonę;

-> Bartek "za wodą" na tle sporu o ziemię został tak pobity przez zięcia, że trzeba mu było sprowadzić księdza, "zięciaszek go tak sprał kołkiem, że aż mu wątpia odbił",

-> posiadanie ziemi decyduje:

- o poziomie życia i osobistej pomyślności,

- o samodzielności, materialnej i osobistej niezależności od innych i swobodzie działania, "istnieje się o tyle, o ile się posiada"

- o autorytecie, powadze, poczuciu ważności, znaczeniu i przodownictwie w gromadzie oraz wywieraniu wpływu na życie wewnętrzne wsi,

- o miejscu w hierarchii społecznej wsi, wejściu do kręgu wiejskiej elity towarzyskiej, o miejscu w kościele, w karczmie, na weselu,

- o przyjaźniach i ożenkach,

- o poczuciu wyższości nad biedniejszymi od siebie i władzy nad gorzej sytuowanymi,

- o poczuciu stanowej godności i wyższości nad miejskimi "łachmytkami", np. nad rzemieślnikami czy kupcami ("prefesjantami"), którzy żyją z usługiwania innym, czy "pisarczykami", najbardziej wzgardzonymi prcez lipeckich chłopów

- o wszystkich dążeniach, działaniach, myślach i uczuciach ludzi w Lipcach,

-> nie pieniądz decyduje o ważności lipczaka tylko posiadanie ziemi, np. młynarz, mimo iż bogaty, nie cieszy się autorytetem moralnym,

-> przy posiadaniu ziemi ważna jest jeszcze ilość żywego inwentarza oraz poziom sprawności gospodarczej; Boryna cieszy się uznaniem ze względu na swoje morgi, inwentarz i dlatego, że gospodaruje bardzo dobrze,

-> do porządku określonego stanem posiadania i stanowiskiem w gromadzie stosuje się również lipecki ksiądz; po skandalu, jaki wybucha na wsi po znalezieniu w lesie pijanego do nieprzytomności wójta i Jagny, wypomina w kościele tylko Jagnę, a o wójcie milczy,

-> nawet biedota wiejska uważa, że porządek życia wsi oparty na posiadaniu jest stały, nienaruszalny i zgodny z wolą Boga,

-> sprawie posiadania ziemi podporządkowane są stosunki rodzinne i wszelkie uczucia ludzkie,

-> walka o ziemię prowadzona jest w sposób brutalny, nie tylko przez podniesienie ręki na starszych, ale nawet na rodziców; Antek w lesie celuje w głowę ojca, aby go zabić, ale powstrzymuje się,

-> walka o ziemię to spór pokoleniowy, związany z tradycją rodu, z kwestią dziedziczenia, ze zobowiązaniem wobec gospodarstwa i troską o jego przyszłość - dlatego Borynie Antek wydaje się mało odpowiedni do kierowaniajego gospodarstwem.

Konflikt między dworem a wsią:

-> istnieje konflikt na tle sporu o serwituty; serwituty to prawa chłopów do korzystania z lasów i pastwisk, zagarniętych po uwłaszczeniu przez dwory; właściciele dworów zabiegają o likwidację serwitutów; w 1899 r. w specjalnie opracowanym memoriale skierowanym do władz zaborczych domagają się zniesienia serwitutów na drodze ustawowej; akcja ta uderza najmocniej w uboższych chłopów, bo pozbawia ich przez to prawa do wypasania bydła i korzystania z drzewa na budulec oraz z chrustu na opał,

-> chłopi lipeccy postanawiają przemocą przeciwstawić się wyrębowi przez dwór lasu, na którym zostały zapisane chłopskie serwituty;

-> dochodzi do bójki między chłopami a przedstawicielami dworu; młynarz, kowal i wójt w sporze tym zdradzają wieś, a Boryna, który początkowo zajmował pozycję wyczekującą, przewodzi chłopom w walce,

-> gdy palą się dworskie zabudowania na Podlesiu w odległości kilku kilometrów od Lipiec, żaden z lipeckich chłopów nie rusza na pomoc - to skutek nienawiści do dworu za doznane krzywdy,

-> w związku z walką o serwituty pogłębia się świadomość społeczna chłopów - widzą oni swoją biedę i brak ziemi; chłopi walczą również o polską szkołę; Antek porusza ten problem na zebraniu, nie zdając sobie sprawy z tego, co go za to czeka, gdyż Polska jest pod zaborami; chłopi walczą również z Niemcami, nie chcą, aby mieszkali na Podlesiu; chłopów uświadamia Rocho i uczy bezpłatnie ich dzieci; śledzi go za to i poszukuje żandarmeria, więc ten musi ze wsi uciekać.

Typowe cechy chłopów: przywiązanie do ziemi, przywiązanie do tradycji, religijność, pracowitość, nieufność do dworu, brak solidarności gromady z powodu rozwarstwienia, ciemnota, zacofanie (samosąd nad Jagną), kłótliwość, wybuchowość, przekora, alkoholizm.

Zależność życia wsi od przyrody:

-> życie wsi lipeckiej jest nierozerwalnie związane z przyrodą, z następstwem pór roku; cztery pory roku stanowią koło zębate, po którym obracają się wypadki ludzkiego życia; powieść rozpoczyna się od jesieni, która jest porą umierania, ale jest także porą zasiewów, porą siewu ozimego ziarna, aby mogły nastąpić wiosenne narodziny; natura co roku przypomina człowiekowi o konieczności umierania, a sama umiera tylko na chwilę,

-> obrzędowy rok kościelny tworzy również ramy podporządkowujące chłopską egzystencję i te dwa porządki, świecki i religijny, przenikają się wzajemnie,

-> według Reymonta, zgodnie z naturalizmem, człowiek jest cząstką natury, przyrody i cechuje go walka o byt, którajest głównym motywem jego życia i motorem działań.

Maciej Boryna: najważniejsza osoba we wsi; bez niego wieś o niczym nie decyduje, ambitny, despotyczny, oschły, poważny, stateczny, zacięty, pracowity, gospodarny, odważny, mało sympatyczny, nikomu nie pozwoli się skrzywdzić, twardy i bezwzględny aż do okrucieństwa, nie wzrusza go ludzka niedola, uważa ją za przeznaczenie, -> cechuje go pogarda dla najbiedniejszych, niewłaściwie odnosi się do komornic i źle traktuje służbę, chciwy ziemi; nie chce oddać żadnemu dziecku ani jej skrawka, ani dobytku; wypędza syna z domu, kocha Jagnę do chwili, kiedy przekonuje się o jej zdradzie, nienawidzi syna, kochanka macochy, małżeństwo z Jagną staje się dla niego źródłem wstydu, upokorzeń i przyczyną tragedii rodzinnej, urażony w swej ambicji omal nie został żono- i synobójcą, chcąc ich żywcem spalić i zakłuć widłami w brogu, decydując się na obronę interesów wsi, bez wahania obejmuje stanowisko przywódcy, symbolizuje trwały związek z ziemią i urasta do symbolu chłopa - "Piasta na świętych niwach", gdy w przedśmiertnym zamroczeniu wychodzi w pole, nabiera ziemi w koszulę i sieje, umiera na początku lata, w porze owocowania, a plon zbierają jego dzieci; zmarli robią miejsce żywym.

Antek: ambitny, dumny; ognisty temperament, miłość do Jagny usuwa w cień jego obowiązki wobec rodziny, ma do Jagny żal, że wyszła za ojca, do Hanki ma żal, że mało wniosła ziemi w posagu (nie wiadomo dlaczego Antek ożenił się "z dziadówką"), popada w konflikt z ojcem z powodu ziemi (pracuje u niego jako bezpłatny parobek) oraz z powodu Jagny, pała nienawiścią do ojca, ale miłość synowska budzi się podczas walki w lesie, kiedy to staje w jego obronie, rzuca się wówczas na borowego i zabija go, po powrocie z więzienia zachodzi w nim głęboka przemiana duchowa, decyduje się na zerwanie z przeszłością, zwycięża u niego zdrowy rozsądek i poczucie obowiązku, jest niemym świadkiem zorganizowanego przeciw Jagnie samosądu.

Jagna: urodziwa wiejska dziewczyna, bardzo kochliwa, wychodzi za mąż za starego Borynę, ulegając namowom swej matki, skuszonej jego bogactwem, jest odmienna od swojego środowiska, . narusza normy moralne gromady, pada ofiarą okrutnego samosądu, zorganizowanego przez organiścinę, wściekłą zajej zaloty do Jasia i wójtową, która chce odwrócić uwagę opinii publicznej od poczynań jej męża.