Kodeks cywilny. Komentarz

red. prof. dr hab. Krzysztof Pietrzykowski

Rok wydania: 2008

Wydawnictwo: C.H.Beck

Wydanie: 5

Komentowany przepis

Art. 412. [Przepadek świadczenia] Sąd może orzec przepadek świadczenia na rzecz Skarbu Państwa, jeżeli świadczenie to zostało świadomie spełnione w zamian za dokonanie czynu zabronionego przez ustawę lub w celu niegodziwym. Jeżeli przedmiot świadczenia został zużyty lub utracony, przepadkowi może ulec jego wartość.

Spis treści

I. Uwagi ogólne

II. Orzeczenie sądu w sprawie przepadku

III. Świadczenie niegodziwe

IV. Przedmiot przepadku

V. Osoba zobowiązana do wydania przedmiotu świadczenia

I. Uwagi ogólne

1. Artykuł 412, regulujący przepadek na rzecz Skarbu Państwa przedmiotu świadczenia niegodziwego, nie jest wzorowany, jak przepisy o świadczeniu nienależnym, na prawie rzymskim (chociaż - jak podkreśla A. Szpunar, Przepadek nienależnego świadczenia na rzecz Skarbu Państwa, PS 1999, Nr 2, s. 4 - źródeł niegodziwości świadczenia można poszukiwać już w rzymskiej condictio ob turpem vel iniustam causam) ani na Landrechcie Pruskim bądź Kodeksie Czarnogóry z 1888 r. (jak zdaje się sugerować E. Łętowska, Bezpodstawne wzbogacenie, s. 111), ale na ustawodawstwie byłego ZSRR (zob. J. Pietrzykowski, w: Komentarz 1972, t. 2, s. 975). Jest to przepis szczególny w stosunku do art. 410 § 2in fine, mianowicie do przewidzianej w tym przepisie condictio sine causa. Jeżeli bowiem świadczenie zostało spełnione w wykonaniu nieważnej czynności prawnej, jednakże istnieją przesłanki określone w art. 412, świadczenie nie podlega zwrotowi na zasadach ogólnych, ale sąd może orzec przepadek jego przedmiotu na rzecz Skarbu Państwa.

2. Ze względu na rodzaj sankcji, która ma charakter wyraźnie represyjny, art. 412 bardziej przypomina normy prawa karnego (zob. zwłaszcza art. 44 KK, art. 30 KW i art. 29-33 KKS) niż wszystkie pozostałe normy Kodeksu cywilnego. Nowelizacja komentowanego artykułu przez ZmKCU nie zmieniła, m.zd., takiej oceny jego charakteru. W doktrynie wszakże za wyraźnie dominujący należy uznać pogląd, że art. 412 (również w pierwotnym brzmieniu) stanowi integralną część przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu (zob. E. Łętowska, Bezpodstawne wzbogacenie, s. 113-114; A. Ohanowicz, Przedmiot przepadku niegodziwego wzbogacenia, RPEiS 1970, Nr 3, s. 75; A. Szpunar, Przepadek, s. 12).

3. Sąd Najwyższy dokonał szczegółowej wykładni art. 412 w licznych orzeczeniach, przede wszystkim zaś w uchw. SN (PSIC) z 19.12.1972 r., III CZP 57/71 (OSN 1973, Nr 3, poz. 37) zawierającej wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej (zwane dalej wytycznymi SN). Po nowelizacji w 1989 r. ówcześnie obowiązującej SNU (Dz.U. z 1989 r. Nr 73, poz. 436) instytucja wytycznych została zniesiona. Stosownie zaś do uchw. SN (PS) z 5.5.1992 r., Kw. Pr. 5/92 (OSN 1993, Nr 1, poz. 1) dotychczas uchwalone wytyczne utraciły również walor zasad prawnych (obecnie zob. art. 61 § 6 SNU). Mimo to wytyczne do art. 412 zachowują znaczenie praktyczne przy wykładni tego przepisu, oczywiście z uwzględnieniem zmian w stanie prawnym wynikających z ZmKCU.

4. W literaturze, poza pracami wyżej powołanymi (Nb 2), zob. A. Kafarski, Quasi-kara z art. 412 k.c.?, PiP 1966, Nr 1; A. Kędzierska-Cieślak, Przepadek mienia jako instytucja cywilnoprawna (art. 412 k.c.), SC 1969, t. XIII-XIV; E. Smaga, Przepadek świadczenia (art. 412 k.c.) - po nowelizacji, Prok. i Pr. 1996, Nr 1; T. Sokołowski, Wzbogacenie ze świadczenia niegodziwego, Gdańskie Studia Prawnicze 2000, Nr 7; J. Sztombka, Stosowanie art. 412 k.c. w praktyce sądowej, NP 1984, Nr 6.

5. Artykuł 412 nie ma mocy wstecznej (uchw. SN z 27.4.1971 r., III CZP 8/71, OSN 1972, Nr 1, poz. 3). Nie ma też mocy wstecznej ZmKCU, która zmieniła m.in. art. 412 (uchw. SN z 16.7.1991 r., III CZP 63/91, OSN 1992, Nr 4, poz. 42).

6. Roszczenie o wydanie Skarbowi Państwa przedmiotu świadczenia niegodziwego podlega na zasadach ogólnych (art. 118) przedawnieniu w terminie dziesięciu lat (zob. orz. SN z 19.12.1973 r., III CRN 312/73, OSP 1974, Nr 7-8, poz. 162; orz. SN z 18.4.1980 r., IV CR 87/80, OSN 1981, Nr 1, poz. 10).

7. W sprawach o orzeczenie przepadku świadczenia na rzecz Skarbu Państwa na podstawie art. 412 KC Skarb Państwa reprezentuje minister właściwy do spraw finansów publicznych (podległe mu jednostki organizacyjne; uchw. SN z 29.6.2000 r., III CZP 19/00, OSP 2001, Nr 3, poz. 44 z glosą aprob. E. Łętowskiej, tamże).

II. Orzeczenie sądu w sprawie przepadku

1. Zmiana art. 412 dokonana w 1990 r. polega przede wszystkim na tym, że przed jego nowelizacją przedmiot świadczenia niegodziwego podlegał przepadkowi z mocy prawa (ex lege), obecnie zaś podlega takiemu przepadkowi na podstawie orzeczenia sądu. W razie istnienia przesłanek przepadku Skarb Państwa powinien wystąpić z interwencją główną (art. 75 KPC) lub z odrębnym powództwem o zasądzenie świadczenia (orz. SN z 30.5.1995 r., II CRN 42/95, BSN 1995, Nr 9, s. 24). Nieaktualna jest w związku z tym teza 1 wytycznych SN, zgodnie z którą przepadek przedmiotu świadczenia niegodziwego następował z mocy samego prawa w chwili spełnienia świadczenia.

2. Orzeczenie sądu wydane na podstawie art. 412 daje Skarbowi Państwa samoistny tytuł prawny do przedmiotu świadczenia niegodziwego, co sprawia, że Skarb Państwa nie staje się następcą prawnym spełniającego świadczenie. Jeżeli przedmiotem świadczenia jest rzecz oznaczona co do tożsamości, Skarb Państwa nabywa jej własność na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu. Jeżeli zaś takim przedmiotem są rzeczy oznaczone co do gatunku, pieniądze, papiery wartościowe, usługi lub inne czynności, Skarb Państwa staje się na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu wierzycielem sum pieniężnych, które stanowią przedmiot świadczenia wykonanego w pieniądzach bądź wartość pieniężną innych przedmiotów świadczenia. Teza 5 wytycznych jest więc w tym zakresie tylko częściowo aktualna.

3. Orzeczenie sądu w sprawie przepadku przedmiotu świadczenia niegodziwego ma charakter konstytutywny. Utraciła więc aktualność teza 11 wytycznych, stosownie do której wyrok wydany na podstawie art. 412 miał charakter wyroku zasądzającego świadczenie (odstępuję w tym zakresie od poglądu wyrażonego w pierwszym i drugim wydaniu niniejszego Komentarza).

4. Po nowelizacji art. 412 sąd może, ale nie musi, zasądzić przepadek przedmiotu świadczenia niegodziwego. Pod tym względem art. 412 przypomina art. 44 KK, który przewiduje środek karny (zob. art. 39 pkt 4 KK) przepadku przedmiotów pochodzących bezpośrednio z przestępstwa, oraz art. 45 KK, który przewiduje przepadek korzyści majątkowej osiągniętej z popełnienia przestępstwa (zob. także art. 99 § 1, art. 100, 139, 140 § 4, art. 293 § 2, art. 299 § 1 i 7 oraz art. 316 § 1 KK). W tym zakresie utraciła aktualność teza 8 wytycznych SN przewidująca zbędność orzekania w postępowaniu karnym o przepadku przedmiotu świadczenia niegodziwego, który według art. 412 w dotychczasowym brzmieniu podlegał przepadkowi ex lege. Obecnie w sytuacji, gdy przedmiot świadczenia niegodziwego jest jednocześnie przedmiotem pochodzącym bezpośrednio z przestępstwa w rozumieniu art. 44 KK albo korzyścią majątkową osiągniętą z popełnienia przestępstwa, przepadek następuje na podstawie orzeczenia sądu cywilnego albo sądu karnego zależnie od tego, które z dwóch postępowań zostanie wcześniej zakończone.

5. W związku z uchyleniem w 1990 r. art. 197 KPC (Dz.U. z 1990 r. Nr 55, poz. 318), który przewidywał przekształcenie podmiotowe procesu w sytuacji, gdy w toku sprawy o zwrot świadczenia okazywało się, że przedmiot takiego świadczenia uległ przepadkowi na podstawie art. 412 KC, utraciły aktualność tezy 10 i 12 wytycznych SN.

III. Świadczenie niegodziwe

1. Zgodnie z art. 412, w pierwotnym brzmieniu przepadkiem było objęte to, co zostało świadczone świadomie w zamian za dokonanie czynu zabronionego przez ustawę lub sprzecznego z zasadami współżycia społecznego albo w wykonaniu czynności prawnej mającej cel sprzeczny z ustawą lub z zasadami współżycia społecznego. Stosownie do tezy 2 wytycznych SN, spełnienie świadczenia w takich okolicznościach musiało mieć charakter działania niegodziwego, tzn. działania zmierzającego bezpośrednio do pogwałcenia porządku prawnego i ze względu na rażąco niemoralne lub aspołeczne pobudki zasługiwało na szczególne potępienie. Po nowelizacji w 1990 r. rozważany przepis przewiduje możliwość orzeczenia przez sąd przepadku w razie świadomego spełnienia świadczenia w zamian za dokonanie czynu zabronionego przez ustawę lub w celu niegodziwym.

2. Według orz. SN z 30.5.1995 r., II CRN 42/95, BSN 1995, Nr 9, s. 24, w znowelizowanym art. 412 zostały zacieśnione przesłanki orzeczenia przepadku. Owo "zacieśnienie" sprowadza się jednakże jedynie do tego, iż obecnie nie podlega ujemnej kwalifikacji normatywnej z punktu widzenia art. 412 spełnienie świadczenia w zamian za dokonanie czynu sprzecznego z zasadami współżycia społecznego.

3. W doktrynie przeważa stanowisko, zgodne z dosłownym brzmieniem przepisu, według którego obecnie niegodziwość odnosiłaby się wyłącznie do "spełnienia świadczenia... w celu niegodziwym", a nie - jak poprzednio, w związku z wykładnią dokonaną przez SN w wytycznych - również do spełnienia świadczenia w zamian za dokonanie czynu zabronionego przez ustawę (zob. K. Kołakowski, w: Komentarz 1999, I, s. 189; E. Łętowska, Bezpodstawne wzbogacenie, s. 117; Radwański 1998, s. 226-227). Gdyby wszakże podzielić to stanowisko, to paradoksalnie de lege lata przesłanki orzeczenia przez sąd przepadku uległyby rozszerzeniu. Nie taki był wszakże cel nowelizacji komentowanego artykułu.

4. W zasadzie aktualna pozostaje więc, m.zd., nie tylko przytoczona wyżej (Nb 13) definicja działania (świadczenia) niegodziwego, ale też odniesienie niegodziwości do obydwu przesłanek przepadku określonych w art. 412.

5. Zakres działania art. 412 jest zatem węższy niż zakres stosowania art. 58. W drugim wypadku chodzi o sprzeczność z ustawą lub zasadami współżycia społecznego treści czynności prawnej, w pierwszym zaś o sprzeczność z ustawą celu czynności prawnej, w wykonaniu której zostało spełnione świadczenie niegodziwe (zob. nadal aktualne uzasadnienie tezy 2 in principio wytycznych SN).

6. Pojęcie celu niegodziwego zostało przejęte z art. 132 § 2 KZ. Ustawodawca w 1990 r. nie skorzystał jednak z możliwości powrotu w pełnym zakresie do przepisów art. 132 KZ, które w stanach faktycznych, takich jak obecnie uregulowane w hipotezie art. 412, wyłączały jedynie możliwość zwrotu świadczenia, ale nie przewidywały przepadku przedmiotu świadczenia na rzecz Skarbu Państwa, słusznie pozostawiając to zagadnienie regulacjom w przepisach prawa karnego.

7. Aktualna, w zmienionym stanie prawnym, pozostaje teza 3 wytycznych SN. Również obecnie świadomość spełnienia świadczenia w zamian za dokonanie czynu zabronionego przez ustawę lub świadomość spełnienia świadczenia w celu niegodziwym (a więc świadomość niegodziwości świadczenia) musi istnieć zarówno po stronie spełniającego świadczenie, jak i je przyjmującego. Z tego powodu nie podlega zatem przepadkowi np. suma pieniędzy wpłacona na żądanie za przyjęcie do szpitala chorego wymagającego szybkiej pomocy lekarskiej; w takim wypadku wpłacającemu należy się zwrot zapłaconej kwoty na podstawie art. 411 pkt 1.

8. Czynem zabronionym przez ustawę jest w rozumieniu art. 412 czyn dokonany umyślnie, którego popełnienie jest zagrożone karą sądową. Takim czynem jest w szczególności przyjęcie korzyści majątkowej lub osobistej w związku z pełnieniem funkcji publicznej (tzw. łapownictwo - art. 228 i 229 KK), a także nielegalny handel alkoholem, zwłaszcza pochodzącym z potajemnego wyrobu i handel narkotykami (zob. też przepisy ustawy z 26.10.1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałania alkoholizmowi, t.j. Dz.U. z 2002 r. Nr 147, poz. 1231 ze zm. oraz ustawy z 24.4.1997 r. o przeciwdziałaniu narkomanii, t.j. Dz.U. z 2003 r. Nr 24, poz. 198 ze zm.). W tym zakresie aktualne jest uz. tezy 2 wytycznych SN. Nie jest natomiast, m.zd., wspomnianym czynem nielegalny handel wartościami dewizowymi. W warunkach gospodarki rynkowej nie można bowiem mówić "o wielkiej szkodliwości dla gospodarki narodowej, wynikającej z pomniejszenia zasobu dewiz" (zob. w tym zakresie sformułowanie zamieszczone w uz. tezy 2 wytycznych SN, a także tezy wielu innych orz. SN).

IV. Przedmiot przepadku

1. W dalszym ciągu przepadek dotyczy przedmiotu świadczenia niegodziwego, a nie roszczenia o zwrot takiego przedmiotu; tak również, jak się wydaje, Czachórski 1994, s. 139-140. W pierwotnym brzmieniu komentowanego przepisu przepadkowi podlegało "to, co zostało świadczone", a więc przedmiot świadczenia, obecne zaś sformułowanie art. 412 zd. 1 zdaje się sugerować, że przepadkowi podlega świadczenie. Jednakże sformułowanie zd. 2 w art. 412 (zob. niżej Nb 22) przesądza o tym, że sankcja przepadku nadal odnosi się do przedmiotu świadczenia.

2. Nie budzi wątpliwości określenie przedmiotu świadczenia podlegającego przepadkowi w sytuacji, gdy są nim pieniądze albo rzeczy oznaczone co do tożsamości lub co do gatunku (zob. wyżej Nb 9). Jeżeli takim przedmiotem są określone czynności (usługi, praca), przepadkowi podlega ich wartość (zob. teza 4 wytycznych SN). Również w razie zużycia lub utraty przedmiotu świadczenia przepadkowi ulega jego wartość (zob. art. 412 zd. 2 oraz odpowiednio art. 405 Nb 16 i nast.).

3. W razie przyjęcia podzielnego świadczenia niegodziwego przez dwie lub więcej osób, osoby te nie są zobowiązane solidarnie, ale mogą być zobowiązane do zwrócenia przedmiotu świadczenia Skarbowi Państwa w częściach równych, chyba że z treści czynności prawnej, w następstwie której doszło do spełnienia świadczenia, wynika, że osoby te otrzymały świadczenie w innych częściach (zob. odpowiednio orz. SN z 11.10.1982 r., IV CR 362/82, niepubl.).

4. Nieaktualna jest, m.zd., teza 4 wytycznych SN w części dotyczącej sytuacji, gdy świadczenie niegodziwe wynika z umowy wzajemnej. W takiej mianowicie sytuacji według wytycznych SN przepadkowi podlegają przedmioty obydwu świadczeń, a nie różnica ich wartości. Taki pogląd byłby trafny jedynie przy założeniu, że obydwa wchodzące w rachubę świadczenia byłyby spełniane w zamian za dokonanie czynu zabronionego przez ustawę lub w celu niegodziwym.

5. Obowiązek wydania przedmiotu świadczenia niegodziwego obejmuje, oprócz samego przedmiotu, uzyskane pożytki, a jeżeli takim przedmiotem jest kwota pieniężna - również odsetki od tej kwoty od daty przyjęcia świadczenia albo jego zużycia lub utraty (zob. teza 7 wytycznych SN).

6. Do nakładów poczynionych na rzecz stanowiącą przedmiot przepadku przez osobę zobowiązaną do jego wydania stosuje się art. 408 § 2 (zob. teza 7 wytycznych SN).

V. Osoba zobowiązana do wydania przedmiotu świadczenia

1. Osobą, która może być zobowiązana do wydania Skarbowi Państwa przedmiotu świadczenia niegodziwego lub jego wartości, jest w zasadzie osoba, która świadczenie przyjęła. Jeżeli zwróciła ona przedmiot świadczenia lub jego wartość osobie spełniającej świadczenie, wspomniane zobowiązanie może obciążać tę osobę (tak orz. SN z 15.4.1970 r., II CR 52/70, OSP 1971, Nr 5, poz. 89; uchw. SN (7) z 19.10.1970 r., OSN 1971, Nr 7-8, poz. 119; zob. też nadal aktualna teza 6 wytycznych SN).

2. W uchw. z 5.4.1979 r., III CZP 12/79 (OSN 1980, Nr 5, poz. 84) Sąd Najwyższy stwierdził, że obowiązek zwrotu przedmiotu świadczenia niegodziwego jest ściśle związany z osobą dłużnika i nie należy do spadku po nim; Skarb Państwa może jednak domagać się od spadkobiercy wydania przedmiotu świadczenia, jeżeli wszedł on do majątku spadkobiercy. Pierwszy z tych poglądów może budzić wątpliwości z punktu widzenia wykładni art. 922 § 2 (zob. Skowrońska, Komentarz KC 2003, s. 16-17). Drugi pogląd jest w obowiązującym stanie prawnym nadal aktualny, przy założeniu wszakże, że obecnie przepadek następuje nie z mocy prawa, ale na podstawie orzeczenia sądu (zob. wyżej Nb 8 i nast.).

3. Jeżeli przedmiotem świadczenia niegodziwego jest rzecz oznaczona co do tożsamości, która została zbyta osobie trzeciej po prawomocnym orzeczeniu przez sąd przepadku, Skarb Państwa może dochodzić wydania rzeczy od tej osoby, chyba że chronią ją przepisy o nabyciu własności w dobrej wierze od nieuprawnionego (zob. art. 169 KC oraz art. 5 KWU). Teza 6 wytycznych SN jest więc w rozważanym zakresie tylko częściowo aktualna, skoro obecnie Skarb Państwa staje się właścicielem rzeczy dopiero na mocy konstytutywnego orzeczenia sądu. Jeżeli zbycie nastąpi przed uprawomocnieniem się wyroku, sąd może, m.zd., orzec jedynie o przepadku wartości rzeczy zgodnie z art. 412 zd. 2 (zob. też uwagi E. Łętowskiej, Bezpodstawne wzbogacenie, s. 120).

4. W wypadku gdy osoba, która przyjęła świadczenie niegodziwe, rozporządziła jego przedmiotem nieodpłatnie na rzecz osoby trzeciej, nie ma zastosowania ogólna norma zamieszczona w art. 407, przewidująca przejście obowiązku wydania korzyści na tę osobę trzecią. Osoba zatem, która przyjęła świadczenie niegodziwe, może być w takim wypadku zobowiązana do wydania Skarbowi Państwa jedynie wartości korzyści zgodnie z art. 412 zd. 2 (zob. odpowiednio nadal aktualna teza 6 wytycznych SN oraz art. 407 Nb 3; niejasno w tej kwestii E. Łętowska, Bezpodstawne wzbogacenie, s. 123-124).

K. Pietrzykowski