ROLA MUZYKI W WYCHOWANIU
Już w starożytności Platon i Arystoteles przypisywali muzyce wielką rolę w kształtowaniu charakteru człowieka – jego wychowaniu. W średniowieczu filozofowie wierzyli, że muzyka jest związana z ustalonym przez Boga porządkiem. Istotny wpływ na związek muzyki i wychowania miały poglądy pedagogów nowożytnych. Jan Amos Komeński w „Wielkiej dydaktyce” postulował włączenie śpiewu do systemu nauczania szkolnego i jego roli w wychowaniu. W XVIII wieku z filozofii wyodrębniła się estetyka. W tymże stuleciu Jan Jakub Rousseau zwrócił uwagę na poznawczą rolę muzyki i jej pozytywny wpływ na kształcenie zmysłów, intelektu, rozwijanie wyobraźni i aktywności dzieci. Poglądy i metody (metoda względna kształcenia słuchu), rozwijali jego kontynuatorzy. Jednym z nich był J. H. Pestalozzi. Rozważał wpływ muzyki na rozwój wrażliwości uczuć i wychowanie moralne dziecka. Pestalozzi uważał, że „spostrzeganie i ekspresja budzą z kolei zdolność myślenia”1
Podobnie W. Fröbel traktował muzykę jako nieodzowną treść w kształtowaniu uczuć dziecka.
Przedstawiciele ruchu tak zwanego „Nowego Wychowania”, między innymi Emil Jaques-Dalcroze nawiązywali do najbardziej postępowych programów pedagogicznych XVIII wieku, a w szczególności do programów J. J. Rousseau i J. H. Pestalozziego. W „Nowym Wychowaniu” podkreślano rolę aktywności i spontaniczności twórczej dzieci w procesie jakim jest wychowanie. Właśnie ten ostatni postulat był przyczyną, że pokładano tak duże nadzieje w możliwościach „wychowania przez sztukę”2. Twórcy „Nowego Wychowania” dostrzegali także pozytywny wpływ zabawy, swobodnej atmosfery i radości w procesie wychowania.
Maria Przychodzińska wymienia różnorodne wartości muzyki w procesie wychowania, podkreślając:
Rolę muzyki w kształtowaniu sfery uczuć i wychowaniu
Rolę muzyki w kształtowaniu wyobraźni i postawy twórczej
Wpływ muzyki na procesy poznawcze
Wpływ muzyki na rozwój myślenia dziecka
Wspomina także o terapeutycznej funkcji muzyki. Muzyka może wpływać na uczucia człowieka podczas jej kontemplacji, może również wywoływać emocje i nastroje. Szczególnie ekspresja twórcza wywiera korzystny wpływ na rozwój wrażliwości uczuciowej, estetycznej i artystycznej dzieci.
Wartością wychowawczą jest „ …zaspokajanie potrzeby radości”3 wywołanej przeżyciem muzyki, głównie tej, którą tworzą dzieci. Według Jaques-Dalcroze´a, Orfa, Kellera, Mursella muzyka rekompensuje często niepowodzenia w różnych innych dziedzinach aktywności dziecka. Zbliża je do siebie, ośmiela nieśmiałych, ma znaczenie terapeutyczne. Muzyka sceniczna, pieśni o tematyce patriotycznej, sakralnej czy obrzędowej mogą korzystnie wpływać na kształtowanie postaw moralnych zarówno dzieci i dorosłych.
Innym równie istotnym aspektem wychowawczym muzyki jest przysposobienie uczniów do życia w społeczeństwie. Przystosowanie dzieci do życia w społeczeństwie realizowane jest na zajęciach wychowania muzycznego poprzez różnego typu formy pracy grupowej i zbiorowej. Uczniowie tworząc zespół uczą się współdziałania, współodpowiedzialności, solidarności, pracy w grupie – małej społeczności uczniowskiej, wspólnie przeżywają piękno muzyki, którą współtworzą.
„Przez postawę twórczą rozumiemy aktywny stosunek do świata i życia, potrzebę poznawania, dokonywania zmiany, świadomego współtworzenia”4. Uczestniczenie w kulturze poprzez muzykę stwarza możliwość kształtowania najbardziej wartościowej dowolnej - twórczej wyobraźni u dzieci.
Wyobraźnia to „zdolność do tworzenia wyobrażeń twórczych, przewidywania, uzupełniania i odtwarzania oraz zdolność przedstawiania sobie zgodnie z własną wolą sytuacji, osób, przedmiotów, zjawisk, itp. nie widzianych dotąd.” 5 Wyobraźnia odgrywa znaczącą rolę w procesie rozwoju człowieka i poznawania świata. Dzięki niej jest możliwe przyswajanie wiedzy i recepcja muzyki. Pobudzenie wyobraźni ma miejsce podczas rożnego typu zajęć muzycznych, zwłaszcza tych, które zawierają element twórczy.
Ekspresja twórcza uczniów uaktywnia nie tylko wyobraźnię lecz także inteligencję i myślenie. Ekspresja twórcza w pozytywny sposób wpływa na kształtowanie samokrytycyzmu dzieci do twórczości własnej i twórczości rówieśników. Różnorodność możliwości rozwiązań zadań twórczych pobudza wyobraźnię uczniów i ich aktywność podczas lekcji.
Muzyka ma również istotny wpływ na procesy poznawcze. Jak twierdzi Maria Przychodzińska dotyczy to:
wyostrzonego sposobu poznawania świata zewnętrznego za pośrednictwem muzyki;
wpływu muzyki na rozwój myślenia;
zdobywania i pogłębiania wiedzy o świecie za pośrednictwem muzyki pogłębiania samowiedzy;
poznawania cech dzieł muzycznych jako wartości samej w sobie”6
Muzyka wpływa na odbieranie wrażeń i spostrzeżeń, dzieci wzbogacając ich podstawową wiedzę o świecie. Podczas ćwiczeń uaktywniających rożne bodźce zewnętrzne, będące podstawowym źródłem informacji wrażenia nakładają się i tworzą spostrzeżenia. Ekspresja twórcza dzieci, która polega na imitacji, zjawisk przyrodniczych, ruchu zwierząt, tworzeniu melodii do tekstu, tekstu do melodii, a przede wszystkim różnorodność form pracy i metod, daje możliwość dotarcia wielu bodźców do mózgu. Wrażliwość dzieci na zjawiska i dźwięki z otoczenia wzrasta pod wpływem percepcji muzyki. Rytmiczność, nierytmiczność, wysokość i czas trwania praz środki wyrazu muzycznego kojarzone są z cechami akustycznymi poznawanych przedmiotów oraz zjawisk. Opowiadanie dźwiękiem przyczynia się do poznania cech rzeczywistości przez dzieci z zaburzeniami umysłowymi.
Wpływ muzyki na rozwój myślenia jest ogromny. Myślenie jest procesem skierowanym na poznanie zjawisk lub przedmiotów, także dążeniem do zdobycia pewnych umiejętności i zdolności intelektualnych, które mogą wpływać i przenosić się z muzyki na poznanie różnych dziedzin życia i wiedzy. Już w starożytności muzykę traktowano jako doskonałą naukę o liczbach, która kształci logiczne myślenie. Porównywanie, uogólnianie i abstrahowanie są czynnikami biorącymi udział w operacjach myślowych. Muzyka stwarza wiele możliwości czynnikom tego typu. Biorąc pod uwagę chociażby ćwiczenia muzyczno-ruchowe (rytmika) można stwierdzić u dzieci szybszą możliwość przejścia z myślenia przedoperacyjnego do operacyjnego oraz wcześniejszego zrozumienia problemu całości i części. Porównywanie i zapamiętywanie podobieństw, różnic: barw, rytmów, dynamiki, artykulacji, to podstawowe zasady funkcjonowania wyobraźni muzycznej. Szczególnie dyspozycje dotyczące porównywania słuchanych utworów muzycznych rozwijają myślenie operacyjne i pamięć.
Doświadczenia muzyczne dzieci kształcą nie tylko ich zdolność myślenia. Wzbogacają również język, zasób słów poprzez konieczność werbalnego wyrażania uczuć wywołanych percepcją muzyki.
Grzegorz Kulicki
1 M. Przychodzińska-Kaciczak: Polskie koncepcje powszechnego wychowania muzycznego, WSiP, Warszawa 1979, s. 20.
2 M. Przychodzńska-Kaciczak: Muzyka i wychowanie, Warszawa 1979, s. 18.
3 Ibidem, s. 188.
4 M. Przychodzńska-Kaciczak: Muzyka i wychowanie, Warszawa 1979, s. 18.
5
-Komputerowy
słownik języka polskiego PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN Spółka z
o.o. (pojęcie „wyobrażnia”), 1996r.
6 M. Przychodzńska-Kaciczak: Muzyka i wychowanie, Warszawa 1979, s. 217.