Sarmaci w literaturze polskiej.
Polską
szlachtę wieku XVII i XVIII cechowało poczucie narodowej potęgi,
świadomość tradycji i przekonanie o pochodzeniu Polaków od
starożytnych Sarmatów. Duma była nieodłączną cechą barokowej
mentalności. Z czasem pojęcie sarmatyzmu nabrało ujemnego
nacechowania. Oznaczało całokształt obyczajów, kultury
szlacheckiej, utożsamianych z zacofaniem, nietolerancją, dewocją,
skłonnością do zabaw. Nurt ziemiański reprezentowali Wacław
Potocki i Jan Ch. Pasek.
Pasek
był typowym przedstawicielem średniej szlachty. Jak każdy ówczesny
Sarmata był rycerzem (żołnierzem) i rolnikiem (gospodarzem). Brał
udział w wyprawach do Danii i Moskwy. Osiadł na wsi i zajął się
gospodarką.
W
utworze "Pospolite ruszenie" Potocki ukazuje obraz obozu
wojskowego. Niezdyscyplinowana i gnuśna szlachta jest oburzona, że
rotmistrz próbuje wyrwać ich ze snu i prowadzić do walki. W
"Zbytkach polskich" potępia wystawne życie do którego
dąży szlachta, nie zwracając na losy kraju. Autor dostrzega, iż
Polska dąży do upadku. Epos "Transakcja wojny chocimskiej"
ma charakter diariusza; zachowuje chronologię wydarzeń z bitwy z
Turcją. Potocki wierzy w patriotyzm Polaków i Opatrzność.
Wskazuje jednak na zaniedbanie rycerstwa i rzemiosła wojennego.
Twórczość jego krytykuje również stosunki feudalne
szlachcic-chłop.
Pasek
był typowym przedstawicielem średniej szlachty. Jak każdy ówczesny
Sarmata był rycerzem (żołnierzem) i rolnikiem (gospodarzem). Brał
udział w wyprawach do Danii i Moskwy. Osiadł na wsi i zajął się
gospodarką.
Wiele
utworów Wacława Potockiego stanowi jakby ówczesny rachunek
obywatelskiego sumienia narodu. Tworzą one swoistą panoramę
staropolskiego życia szlachecko-ziemiańskiego. Cechą utworów jest
także dygresyjność, wprowadzanie w poemat wielorakich refleksji na
tematy społeczne, stanowe, obyczajowe. Pisarz okazał się czujnym i
krytycznym obserwatorem szlachty, coraz bardziej przywiązanych do
swoich przywilejów, a zaniedbujących obowiązki. Miały one postać
nie pozbawionych goryczy uwag o zaniedbaniach stanu rycerskiego i
wojennego rzemiosła. Porównanie współczesnych Polaków do dawnych
Sarmatów, przodków bez skazy, jeszcze bardziej wyostrzało
teraźniejszy upadek moralny szlachty. Utwory Wacława Potockiego, to
"Nierządem Polska stoi", "Pospolite ruszenie",
"Zbytki polskie".Ukazana szlachta jest niezdyscyplinowana,
gnuśna, otacza się przepychem, nie myśli o przyszłości.
J.Ch.
Pasek w "Pamiętnikach" ukazuje życie w wojskowym obozie.
Szlachcic jest pełen temperamentu, zawadiaka, dbały o własne
wygody. Wojsko jest pozbawione karności. Urządza bójki i pijatyki
obozowe. W drugiej części Pasek jawi się jako ziemianin.
Przedstawia zwyczaje (konkury i przesądy) i upodobania do zabaw,
uroczystych przemówień, biesiad, przepychu oraz brak zamiłowania
do wiedzy
„Pospolite
Ruszenie” wyśmiewa się on z postawy szlachty wobec obrony
ojczyzny w potrzebie. Szlachcice twierdzą, że leżeli dobosz budzi
ich w nocy to „(...) Oszalał pan Rotmistrz abo sobie gorzałki w
czub nalał(...) a wolnej, równej szlachty sobie snem nie morzy3”.
Widać tu dokładnie, jakie podejście do opieki nad ojczyzną miało
pospolite ruszenie.
W
kolejnym utworze pt. „Zbytki polskie” w krótki, ale treściwy
sposób przedstawiona jest mentalność ludzi tamtych czasów. Polega
ona na niczym innym, niż myślach „Żeby
sześć zaprzęgano koni do karocy,(...) a po służbach złociste
świeciły się sprzęty,(...)4” – słowem – liczyły się dla
nich tylko dobra doczesne. „O tym szlachta, panowie, o tym myślą
księża, choć się co rok w granicach swych ojczyzna zwęża5” –
to mówi samo za siebie...
Podsumowując:
Władysław Potocki był przedstawicielem barokowego nurtu
patriotycznego.