SŁOWNICZEK WYRAZÓW I ZWROTÓW ŁACIŃSKICH

ub antiquo — od dawna
ab caricas Atticas — dla fig attyckich
ab extra — z zewnątrz
ab invicem — wzajemnie

abominationem naturalem — wrodzony wstręt
abrennuntiat — odmawia

absolute — kategorycznie, stanowczo, na pewno
absolutissime — najzupełniej
absolutum dominium — rządy absolutne

ab utrinque — przez obie strony; cokolwiek ab utrimgue praetensionum wy-
nikać mogło — jakiekolwiek pretensje mogłyby wynikać z obu stron.
ab utriuque — z obu stron
accelerare — przyśpieszyć
accesserunt — przystąpili
accessit — przystąpił

accessit crudelitas — przyłączyło się okrucieństwo
accessus — wstęp
accussat — obwinia
a consortio — od towarzystwa
actiones — uczynki

activitas — dzielność (activitatem — 4 przypadek)
actus meritorius — czyn chwalebny, zasługa
aemulabantur — współzawodniczyli
a cunabulis — od kolebki
ad altiora — do wyższych spraw
adamantina corda — serca diamentowe

ad Carthaginem — do Kartagi

ad communem societatem — do wspólnej społeczności

ad complementum — dla uzupełnienia

ad concilia — do rad

ad conferenduin — na rozmowę

ad cras — do jutra

ad cras de mane — do jutra rana

ad cursum anno — do wydarzeń roku

ad debitam formam — do właściwego kształtu

ad decursum anni — do końca roku

ad dispositionem consiliorum — do kierownictwa rad

addo — dodaję

ad effectum — do skutku

adeo regum stipator inseparabilis amor est, cui stipendium clementia pendi-

tur — miłość jest nieodłącznym strażnikiem królów, której żołd wypłaca

łaskawość

ad essentiam — do treści

ad eum finem, per quem — do tego końca, przez który by
ad eventum — do wypadku

ad feliciora tempora — do szczęśliwszych czasów
ad Galii cantum —— przy śpiewie koguta
ad gradum et perfectionem — do stopnia i doskonałości
ad gubernium — do kierowania

ad humilitatem et submissionem — do upokorzenia i poddania
ad hunc actum — na ten akt
ad instantiam — za wstawieniem się
ad inmcem — nawzajem

ad iustum valorem — do słusznej wartości;
adlaborabunt — będą dążyć
ad locum electionis — na miejsce elekcji

ad locum facti — na miejscu uczynku
ad manus — do rąk
ad meridiem — na południe
ad metam — do celu
ad minimum — najmniej

ad modernum statum — do obecnego stanu
ad munditiem — ku ochędóstwu

ad mutuum amplexum — dla wzajemnego powitania
ad oboedientiam — do posłuszeństwa
ad occidentem — na zachodzie
ad oppugnationem — do oblężenia
ad opus belli — na wojnę

ad personami perditio tua ex te — do osoby: zguba twoja z ciebie

ad pinguem glaebam — do tłustej roli

ad praefixum locum — do naznaczonego miejsca

ad praesens — obecnie

ad praesens elucescunt — teraz wyjaśniają się

ad primam requisitionem — na pierwsze żądanie

ad primum —- po pierwsze

ad propria — do swoich

ad rationem — na rachunek

ad recognoscentiam — do rozpoznania

ad regnandum — do panowania

ad regressum — do powrotu

ad rem — do rzeczy

ad secundam illationem — co do drugiego wniosku

ad septembrem — do września

ad societatem — do towarzystwa

ad societatem belli — do uczestnictwa w wojnie

ad statum anni liuius — do stanu tego roku

ad sufficientiam — w dostatecznej ilości

ad testimonium — do świadectwa

ad tot instantias — na tyle domagań

adulterium — cudzołóstwo

ad usum — do użytku

advena — przybysz

adversa — przeciwności

adversitas — przeciwność

adversitates — przeciwności

adversitates fortunae et iniurias caeli — przeciwności losu i srogość klimatu

adverso pectore — piersią naprzeciw

ad victum — do jedzenia, pożywienie

ad violentia media — do gwałtownych środków

ad vitae tempora proposueram — do końca życia zamierzałem

avocare et ad societatem — odwołać i do wspólnego

ad votum — do ślubu

ad votum in freąuentia — do ślubu w obecności

aegrotus, quam diu animam habet, spem habet — chory dopóki ma duszą,

ma nadzieją

affectus populi — uczucia ludu
afficiunt — dotyczą
afflictio — zmartwienie
ifflictio afflictionem — utrapienie utrapionemu

afflictio supra afflictiones — zmartwienie nad zmartwieniami

a fine — od końca

agere — czynić

agitur — zapowiada się

aleam — kostkę

Alexander! aut mores, aut nomen mulą — Aleksandrze, albo obyczaje, albo

imię odmień
alias — czyli, albo
alias haeres — czyli dziedzic
alias in forma — raczej z postaci
alliciebat dulcedo — nęciła słodycz
a loci ordinario — u miejscowego biskupa
alterationes — zgryzoty, zmartwienia
alter rex — drugim królem
alterum — po wtóre

alterum tantum, altero tanto — drugie tyle
amplecti — ogarnąć
a natura crudeles — z natury okrutni
a naturom locorum — w naturze miejsca
anni — roku
anno — w roku
annihilat — niweczy
annuebat — przystawał
annuere — potakiwać
anteacta — przeszłość
antecedenti saeculi — dawnego wieku
ante fores — przed drzwiami

antemurale Christianitatis — przedmurze chrześcijaństwa
ante omnia — przede wszystkim
ante saecula — przed wiekami
ante sessionem —— przed posiedzeniem
ante triduum — przed trzema dniami
antichristus — antychryst

anticipative prophetia — poprzednio proroctwo
antiąuitates — starożytności

antiguo usu practicatum — dawnym zwyczajem przyjęte
antistes — biskup

a partibus nostris — po naszej stronie
apostrophe — odezwa, zwrot do kogoś

a potentioribus oppressu desiderat iustitiam — uciśniony przez możnych pra-
gnie sprawiedliwości

apparet — widać

apponemus curam — dołożymy statania

apprecando felicem eventum — życzenie szczęśliwego skutku

aequaliter — równo

Arcades — Arkadowie

archiepiscopatu Ripensi — arcybiskupstwem rypeńskim

a Republica — od Rzeczpospolitej

argenti — srebra

arma — broń, oręż

armis experiri — bronią doświadczyć

artis amandi magister — mistrz sztuki kochania

a sacrificio missae — od ofiary mszy

a septentrione — od północy

aspirare — wzdychać

aspirat — dąży

assistere — towarzyszyć, asystować

assueverunt — przywykli

assumpsit similitudinem animalis — przybrało podobieństwo zwierzęcia

astra — gwiazdy

asylum — schronienie

attendentiam — strzeżenie, czuwanie

attendere — uważać, pilnować

auctores — sprawcy

auctor lamentorum, profusionum sanguinis et universae in regno miseriae

sprawca płaczu, rozlewu krwi i powszechnej nędzy w królestwie
16 Augusti — 16 sierpnia
auri — złota

autor mali — sprawca zła
aversionem — odwrócenie, coś przeciwnego
aversionem belli — odwrócenie wojny
a vindici manii Dei — mściwą ręką Boga
axioma — zdanie

barbarus — barbarzyńca

bellandi — wojowania

belli civilis — wojny domowej

belli vicissitudinem — niestateczność wojny

benae mentis — dobrej myśli

bene meritorum — dobrze zasłużonych

bene meritum — dobrze zasłużonego

blandientis fortunae ab ore populi — pochlebiającej fortuny z ust lud»

bonae spei — dobrej nadziei

bonae voluntatis — dobrej myśli, dobrej woli, radzi

bona licita — dobra dozwolone

bona regalia — dobra królewskie

bonarum partium — za dobrą stroną, dobrego sposobu myślenia

bonis modis — w dobry sposób

bonis regalibus — dobrami królewskimi

bono eventu — dobrym skutkiem

bonorum fortunae — majątki

bonuni —— dobre

bonum patriae — dobro ojczyzny

bonus animus in re mala dimidium est mali — dobra myśl w przeciwnoś-

ciach to połowa zła
bonus interpres — dobry tłumacz

C

caeca — ślepa

caesariani — cesarscy

caetera fusius — o innych (dom. rzeczach) obszerniej

cancellariatus — kancelaryjny

capere — objąć

capita — głowy

capitale — zbrodnia gardłowa

captivare — schwytać

captivatio ex concilio — porwanie za radą

causavit — spowodowała, sprawiła

causis principalitatis in integrum restitutis — przy zupełnym przywróceniu

spraw do pierwotnego stanu

cedant in commodum Reipublice — ustąpili na rzecz Rzeczpospolitej
cedere reputationi — przypaść dobremu imieniu
celeriorem .cursum consultationum publicarum — o prędszym przebiegu narad

publicznych
celeritas — szybkość

censuram grubianitatis — w naganę grubiaństwa
centimanos — sturękich
certa legę — pewnym prawem
charisma — daru

charitativum subsidium — dobrowolny zasiłek
cicatrices — blizny
cicatrices adverso pectore — blizny na piersiach

circa dispositionem — przygotowując się (na śmierć)

circa hoc spectaculum — koło tego widowiska

circa inaugurationem — co do ogłoszenia

circiter — około

circumcirca — wokoło, ze wszystkich stron

circumspecte — oględnie

circumvenire — okrążyć, otoczyć

circumventus multitudine — otoczony tłumem

cives — obywateli

civis oppressus — obywatel uciemiężony

dam vel aperte, directe vel indirecte — skrycie lub jawnie, wprost lub

ubocznie

classica Gradivi — trąby Gradywa
clementiam — łaskę

clenodia regni cum scitu — klejnoty koronne z wiedzą
climacter — przypadek, fatalny czas
collaterales — krewni po kądzieli
colligati principes — książęta sprzymierzeni
collocare Rempublicam — postawić Rzeczpospolitą
combinatur — składa się
comestibilium — rzeczy do jedzenia
comilitones meruerunt — towarzysze zasłużyli

communem iniuriam et commune bonum — wspólne krzywdy i wspólne dobro
communis regula —— wspólne prawo
comparere — stanąć
comparuit — stanął
compellere — zmusić, wciągnąć
competens — odpowiednia
complices — wspólnicy

concernit notitiam — należy do wiadomości
concernunt notitiam — dochodzą wiedzy
concludetur — postanowi się

conclusum — wniosek, ostateczne postanowienie, także — postanowiono
condigne — godnie
conditionaliter — pod warunkiem

conferre in ulteriori tractu — pomówić o dalszym biegu
confessata authentica — autentyczne zeznania
confoederati — sprzymierzeni
conformiter — podobnie
coniunctio armorum — złączenie broni
conscientia mille testes — sumienie to tysiąc świadków

conscii — świadomie

conscios facti obstrinxerat iuramento — świadomych czynu zobowiązał przysięgą

consentire — przystać

conseguenter — w następstwie, następnie, z kolei

consegui — nastąpić

conserrare — zachować

conservatio — zachowanie

conservationem — zachowanie (4 przyp.)

consilia — rady

consiliarii placentini — pochlebni doradcy

consiliarorum subiecta — doradców (dosł. — podmioty rad)

consilii generalis — rady głównej

consiliis — radom

consilio — radą

consilium — radę

consilium bellicum — rada wojenna

consilium malum consiliori pessimum — zła rada najgorsza dla doradcy

cołisilium salubre — rada zbawienna

conspirationes — związki

constantiam — stałość

constantissimum propositum — niezmienny zamiar

consternati — zatrwożeni

consternatus — strapiony, zmartwiony

constituemus — ustanowimy

constituere — postanowić

constitutum — postanowione

consulere — radzić, obmyśleć

consuluit — poradził

consultor — doradca

consurgunt — powstają

contemnebat — pogardziła

contemptor mortis — gardzący śmiercią

contemptum — obelgi

continuationem operis — kontynuowanie dzieła

continue — ustawicznie, bez przerwy

contra —— przeciwnie

contra absentem — przeciw nieobecnemu

contra calumniatores — przeciw oszczercom

contra constitutum — wbrew postanowieniu

contra coronatum caput — przeciwko głowie koronowanej

contra fidem — przeciwko wierze

contrahentes etiam obligatorii — dzierżawcy nawet zastawni

contra hostem patriae procedemus — przeciw nieprzyjacielowi ojczyzny wy-
stąpimy

contra iura gentium — wbrew prawu narodów

contra iura gentium, contra regulam iustitiae — wbrew prawu narodów,
wbrew przepisom sprawiedliwości

contra maiestatem et matretn oboedientiam — przeciw majestatowi i matce
contra modernas inventiones oppugnationum — wobec teraźniejszych sposobów zdobywania

contra ordinem equestrem — przeciw stanowi rycerskiemu

contra patriam — przeciw ojczyźnie

contra rationem — sprzeczne z rozumem, wbrew rozumowi

contrarii — przeciwnicy

contrarium sentiebant — przeciwnie myślały

contra Rempublicam — przeciw Rzeczypospolitej

contra tot Varos — przeciwko tylu Warusom

contraxit — zawarł umową

contumelia Harpagi consumpsit coronam Astyagis, Contumelia Narsetis inun-
davit sanguine Italiom — krzywda Harpaga pozbawiła Astyagesa korony,
krzywda Narsesa krwią zalała Italią

contumeliam — zniewagę

contumeliam et diminuationem — zniewagę i ujmę

contumeliis — zniewagami, obelgami

convalescere —— wracać do zdrowia

convaluit — wyzdrowiał

convicia — obelgi

convincere — przekonać

cooperabatur — współdziałała

coronadonis — koronacyjny

correspondere — komunikować się

crescere disordo — zwiększać (dosł. wzrastać) nieporządek

crimen atro carbone notandum — zbrodnia, którą należy zapisać czarnym
węglem

cruciatus — męki

crude — ostro, surowo

crudele — okrutnie

crudelissime — najokrutniej

cum aedificatione — ku zbudowaniu

cum approbatione — z potwierdzeniem

cum assecuratione — z zapewnieniem, z poręczeniem

cum assistentia — w obecności

cum attinetiis — z przyległościami

cum Caesarianis — z cesarskimi

cum consensu totius Reipublicae etiam non obstante legę de incompatibilibus

quoad personom — za zgodą całej Rzpltej także bez względu na prawo
o nieposiadanie (dom. — kilku urzędów), co do jego osoby

cum conservatione — z zachowaniem

cum detrimento Reipublicae seąuuntur clades instabunt — gdy klęski nastę-
pują ze szkodą Rzpltej, będą nalegać

cum facunda oratione — z piękną mową

cum gratulatione — z powinszowaniem

cum his et his gualitatibus — z takimi a takimi zaletami

cum inscriptionibus — z napisami

cum invocatione — z wzywaniem

cum plenitudine — w obfitości

cum potenti et victrici populo res est — z potężnym i zwycięskim ludem
jest sprawa

cum regressu — zastrzegając powrót

cum regressum praecedentibus tot contestationibus et spe — z zapewnieniami
przyjaźni przed odjazdem i z nadzieją

cum re parata — z rzeczą gotową

cum stupore — ze zdumieniem

cum sua non saeviat hostilitate —nie srożył się swą zawziętością

cum summo Reipublicae detrimento —— z największą szkodą Rzpltej

cum suspiriis — z westchnieniem

cum tota argentea supellectili — z wszystkimi naczyniami srebrnymi

cum toto dero — z całym duchowieństwem

cum toto negotio — z całą sprawą

cumulabat — obsypywał

cunctando — zwlekając

curae erit — będzie troską

curae nostrae — naszą troską

curam — opiekę, troskę

curam boni publici — troskę o dobro publiczne

cura salutis — troska o zdrowie

curiosus — ciekawy

cursum, — bieg

custodes — stróże, strażnicy

custodiae corporis — straży osoby

custos legum — stróż praw

D

damnificatio Reipublicae — szkoda Rzeczypospolitej

da pacem, Domine! — daj pokój, Panie!

dat pretium servata salus potiorąue metallo est — ocalone zbawienie nadaje wartość i jest droższe niż kruszec

de anteactis — o dawnych sprawach

debetur — należy się

debiliores aemulos — słabszych nieprzyjaciół

debilitatem rnentis — słabość umysłu

dębiłam gratificationem — należnej ,nagrody

debile — słusznie

1-ma Decembris — l grudnia

decet eos laudare defunctos qui res arduas praeclarasąue fecerunt — przy-
stoi chwalić po śmierci takich, którzy rzeczy trudnych i sławnych do-
konali

de contrario rerum successu — o przeciwnym obrocie rzeczy

de crimine laesae maiestatis — o zbrodnię obrazy majestatu

de domo — z domu

deesse — opuścić

defensionis patriae — obrony ojczyzny

defensive — odpornie, obronnie

deformitatem — zniekształcenie

defraudator regum — zdrajca królów

Dei proprium est protegere quos dignos indicat — właściwością Boga jest popierać tych, których uzna za godnych

de iure debetur — z prawa należało się

deliberatissime — najrozmyślniej

deliciae generis humani — rozkoszą rodzaju ludzkiego

de mane consilium — z rana rada (dom. będzie)

de methodo contribuendi — o sposobie zebrania pieniędzy

de necessitate — z konieczności, koniecznie

denegare — odmawiać

de nervo belli — o funduszu wojennym

denuntiando — oznajmiając

denuntiando imminentia, pericula — z oznajmieniem o grożących niebezpieczeństwach

dennuntio — oznajmiam

depauperatio — zubożenie

dependentias — zależność

de periculo dantis et accipientis — o niebezpieczeństwo dającego i przyjmującego

depopulatores totius mundi et possessores guadraginta regnorum — łupieżcy

całego świata i posiadacze czterdziestu królestw
de praeteritis — o sprawach przeszłych
deprecor primum — najpierw przepraszam
deputatos administratores — wybranych administratorów
derelicta vidua — pozostała wdowa
de sangvine gentis — z krwi narodu
desertor castrorum — zbiegiem z obozu
desiderabilem praesentiam — pożądanej obecności
desideriis — życzeniom, do życzeń
desideriis nostris — żądaniom naszym
desiderium — życzenie
de statu rerum — o stanie rzeczy
de super — z góry
de tempore — o czasie
de throno — z tronu
detrimenta — straty
aetrimentum — szkoda
detulit — doniósł
deturbare — strącić
de tutela — z opieki
de ulterioribus — o dalszym
Deus avertat, ne nobis a sinistris appareat civitas, a dextris debet esse no-

stra civitas — uchowaj, Boże, nie na lewo od nas ukaże się miasto, ale

na prawo powinno być nasze miasto
de vestra ąuidem laude melius est tacere, quam pauca loqui — o waszej

sławie lepiej milczeć niż mało co powiedzieć
devotissime — najpobożniej
dextram porvigere — podać prawicę
dextre — zręcznie

dicas, quia sumus piscatores — powiedz, że jesteśmy rybakami
dictabat — dyktował

dicterium tritum — przysłowie pospolite
die XVI Augusti — dnia 16 sierpnia
V. die Januarii futuri — 5 dnia przyszłego stycznia
die 1-ma Februarii anno 1662 — dnia l lutego roku 1662
dies expirationis — dzień skończenia

difficile est ex animo resipiscere — trudno się szczerze opamiętać
diffidebant — nie ufali

diffidis et maiestatem laedis — nie dowierzasz i majestat obrażasz
dignitatem — godność

dignissima gęsta — najgodniejsze czyny

diligenter — pilnie
diligentissime — najpilniej
dimittere — puścić
directe — wprost

director monoculus — jednooki dyrektor
discernere — rozróżniać
displicere — nie podobać się
dispositae — przygotowane
distulerunt — odłożyli
ditescant — wzbogacili się

ditiones imperii et conseguenter — obszary cesarstwa, a w następstwie
diutius accusare fata possujnus, mutare non possumus — możemy skarżyć
się na srogi los, zmienić nie możemy

divertere — wstąpić

docebit — pouczy

docet — uczy

domicilium — siedziba

domi leones, foris rulpeculae — w domu lwy, za domem — liszki

dominari — panować

domini — panowie

dominium — panowanie

Dominus dedit, Dominus abstulit — Pan dał, Pan wziął

dubiae fidei — dowodem powątpiewania

dulcedine — słodyczą

dulcedo — słodycz

dulcem recordationem — miłe wspomnienie

dulcis locus patriae — słodkie miejsce ojczyste

dulcis recordatio — słodka pamięć

Dum annus ter sex numerabit, Marcus Alleluja cantabit, Joannes in corpore
stabit — gdy rok policzy trzy szóstki, Marek zawoła Alleluja, Jan stanie
w ciele (tzn. uroczystość Bożego Ciała przypadnie w dzień św. Jana)

Dum vitia prosunt, peccat qui recte fach — grzeszy, kto dobrze czyni,

dopóki występki popłacają
duorum cognominum — dwóch nazwisk

duplici lingua praeditus, mel et victus uno spirans ore et habitu — dwoisty
język mający i miód, i truciznę, ziejący jedną paszczą

durum contra dur u m — upór na upór

dux Parmensis contra Belgos foederatos — książę parmeński przeciw stanom
belgijskim

E

ea intentione — w tym zamiarze

ecce ibi videtis, quia ibi est Harusen, ubi iaculantur — oto tam widzicie,

gdzie strzelają, to jest Aarhusen

ecce in sinistris apparct forte civitas — oto na lewo widać właśnie miasto
e contra — przeciwnie

e converso — a przeciwnie

effecerunt — wymogli

effectum — skutek

effeminarunt — zniewieściały

effeminati Ula diuturna pace, molles et imbelles facti — zriJewieściawszy

owym długim pokojem, stali się miękkimi i niewojowniczymi
ego saluto Dominationem Vestram — witam Waszmość Pana
eiusdem — tegoż

eiusdem sensus — tego samego zdania
eiusdem spiritus — tegoż ducha

eius saevuli — tego wieku, także przenośnie — tego czasu
electionis — wyborczym
elicuit — wyjaśnił
elucescet — wyjaśni się

elucescet et interim — wyjaśni się, a tymczasem
encomia — pochwały
eminentiam — wyższość
emolumentum — korzyść, zysk
eodem anno — tego roku
eo fine — w tym celu
eo ipso — tym samym
erat — było
erudite — uczenie
essentiam — treść, istotę

et ad ultimam egestam — i do ostatniej nędzy
et alacritate — iż ochotą
et auctoritati — i powadze
et certitudine — i zapewnieniem
et civibus — a obywatelom
et connectiojies — i związki
et consensit — i przystał
et consequenter — a zatem

et crimen laesae maiestatis — i zbrodnia obrazy majestatu
et cum summo periculo — iż największym niebezpieczeństwem
et felices rerum successum — i szczęśliwego powodzenia spraw

et felices successus — i szczęśliwego powodzenia
et in operę btlll — i w działaniu wojennym
etiam — także, nawet
et Instabimus — i będziemy nalegać
et interim — a w międzyczasie
et mens et gens — i umysł, i ród
et multis curis — i wieloma troskami
et nonnis urgebant — i niezbyt przyśpieszali
et non revclationem — i niewyjawianie

et nullo clementiae loco relicto — i nie nająć żadnego miejsca łaskawości
et post impletas conditiones — i po wypełnieniu warunków
et polisniinus — a nade wszystko
et praecipue — a osobliwie
et prodesse et obesse — i pomóc, i zaszkodzić

et securitatis ab impetitione et insldiis malecontentorum — i zabezpieczenie
i od napaści i zasadzek malkontentów

etsi caeluni ruet, impavidum ferient ruinae — choćby niebo runęło, ruiny
przywalą nieulękłego

et similia — i podobnie

et sine consensu ordinum — i bez pozwolenia stanów

et specialiter — a szczególnie, a specjalnie

et sufficientem expeditionem — i wystarczającą ekspedycję

et supellectili per subordinatos — i ruchomości przez nasłanych ludzi

et toties exprobrabant — i tylekroć wyrzucali

et totius christianitatis — i całego chrześcijaństwa

et usus coknbitandi — i nawyknienie pożycia

et varia — i różne rzeczy

evasirmis de manibus unius hostis, alter imrnlnet /eroceor, nempe tempestas.
Orandum et laborandum est — umknęliśmy z rąk jednego nieprzyja-
ciela, grozi nam drugi sroższy, mianowicie burza. Trzeba się modlić
i pracować

eventus acta probat — wynik chwali czyny

cvictiones in fundo — zabezpieczenie na majątku

evidenter — widocznie

ex albo — z księgi

exarsit — uniósł się

ejc asse satisfacti — gotówką zaspokojeni

ex abundanlia malitiae — z wygórowanej złości

ex bene placito — samowolnie

ex carceribus — z więzienia

excelsum vitium — górującą wadę

excepto casu urgentis necrssitatis — z wyjątkiem wypadku nagłej potrzeby
excessivos — wykraczających, dopuszczających się wykroczeń
exclamavit — wykrzyknął
excludit — rozłącza

exlusis nonullis — z nielicznymi wyjątkami
ex commiseratione — ze współczucia, z ubolewania
ex concilio generali — na wspólnej naradzie
cxcusat — uniewinnia
exequi mandata — wykonać rozkazy
ex equo Troiano — z konia trojańskiego
ex faucibus — z paszczy
ex gremio — z grona

ex liis qualitalibus —z tych przymiotów
exilium — wygnanie

exilium, luctus, dolor tributa sunt ista vivendi — wygnanie, płacz, ból są|
obowiązkami życia

ex invidia — z nienawiści

ex magistratu — z urzędu miejskiego

ex magnatibus — z magnatów, wielmożów

ex mari Baltico — z Morza Bałtyckiego

ex mente — po myśli

ex nativo sanguine — z rodowitej krwi

ex necessilate — z konieczności

ex nutic — natychmiast

ex oboedientia — z posłuszeństwa

ex occasione — z przypadku, przy sposobności, z powodu

ex occasione regnandi — ze sposobności panowania

ex ore Apollinis — z ust Apoliina

ex officio suae etninentis dignitatis — z urzędu swojej wysokiej godności

expedit — przystoi, wypada

cxpeditis — układacie

experientia — doświadczenie

experiri — mierzyć się

exprimere — wyrażać

exprimere de verbo ad verbum — Wyrazić słowo w słowo

ex privatis — z prywatnych (dom. - obywateli)

exprobrationcm — wymówki

exprobrationis competentem — zarzutów odpowiednią

ex profundo — z głębiny

ex ratione — z powodu przyczyny

ex ratione duplici — z podwójnej przyczyny

ex re — z rzeczy

ex regno Daniae — z kiólestwa duńskiego

ex semine viri cum ursa — z nasienia człowieka i niedźwiedzicy

extemporaneos discursus — nieprzygotowanych rozmów

ex temperę — natychmiast

extra orbitam ordinationis — poza obrąb ordynacji

extremis laborans — robiąca ostatkami (sił)
extremis laborantem — ostatecznie ginącą
exuere — zdjąć
ex volo promisti — z uczynionej obietnicy

F

facile credo — łatwo wierzę

facilius cst consolari afflictum, quam sustinere — łatwiej jest pocieszać stra-
pionego niż cierpieć

factiosus — intrygujący

facultatem — wolność, swobodę

facultates — zasoby

facunde — wymownie

facundla — wymowa

facundissima oratione — wytworną mową

fama — wieść, pogłoska

fata simul et semel — losy razem i naraz

7 Februarii — 7 lutego

feliciori tetnpore — w szczęśliwszych czasach

ferrens Mars, aureos calcat contemnitąue fastus — Żelazny Mars depce i lek
ceważy złote przepychy

f ide, honorem et conscientia — wiarą, honorem i sumieniem

f idem Reipublicae — kredyt, zaufanie Rzpltej

figuraliler — przenośnie

filialem amorem — miłość synowską

filiis — synami

firmare tirannidem — wzmacniać tyranię

firmissime negat — najmocniej zaprzecza

firmiter — mocno

fłectere persuusionibus — skłonić namową, perswazją

jlexibilis — ulegający

florem — kwiat

florem aetatis — kwiat wieku

florem aetatis cum dispendio — kwiat wieku z utratą

floruit — kwitła

foederati — sprzymierzeni

fomes — zarzewie, tu podżegacz

formastis — złożyliście

formidine poene — z obawy kary

forsan abeundum est in civilatcm — może należy wam wrócić do miasta

fortcs creantur fortibus et bonis, est in iurencis, est in equis patrum virtus

neque imbellem feroces piogenerant aquilac columbam — silni rodzą sil-

nych i dobrych, dzielność ojców jest w byczkach i źrebcach, dzikie orły

nie urodzą niewaleczncgo (łagodnego) gołębia
forlitudo — odwaga; jonltudo bcllica — odwaga wojenna
fortuna — szczęście, los
fortunae — majątku
fraterne — po bratersku
fremebat popularitas — sarkał ogół
fremilut — hałas, krzyk
fretjuentia — napływ, udział
fretum navigabile — cieśnina żeglowna

fretus inteęritate conscientiae snae — ufny w nieskalaność swego sumienia
Fridericus Daniae rex — Fryderyk, król Danii
fructifera — drzewa owocowe
fructum — owoc, także korzyść
frustra Pygmaeus in Gigantem pugnat — próżno miałby walczyć karzeł z olbrzymem

fugientes — uciekający

fugiendo pugnat, fugiendo vincit — uciekając walczy, uciekając zwycięża
fui in Galia, vidi niililps — byłem we Francji, widziałem rycerzy
fui in Germania, vidi principes — byłem w Niemczech, widziałem książąt
fui in Italia, vidi praesnlcs — byłem we Włoszech, widziałem biskupów
fui in Polonia, vidi nobiles — byłem w Polsce, widziałem szlachtę
funnii vota — okłada śluby
fuse — obszernie

fusius — obszerniej

Galii cantum non timet iste leo — ten lew nie boi się piania koguta (dwu-

znaczność wyrazu — kogut i Francuz)
genem — rodzaje, gatunki
generaliter — ogólnie
generatio — wylęg

generose aquilae pulli - pisklęta szlachetnego orła
generositas— zacność, szlachetność

generoso pectori — szlachetnemu sercn

gloriabantur — chwalili się

gloriatur — chwali się

gloriosa Domina — chwalebna Pani

gloriose — cbwalebnie, sławnie

gloriosissime — najchwalebniej

gloriosius occumbere in opere — chwalebniej polec w walce

gloriosnm opus — chwalebne dzieło

gratiarum actiones — modły dziękczynne

grutiilntiones — życzenia, powinszowania

gratnlor — winszuję

gravatam — obrażoną

gubernia — rządy; gubernium — rząd

H

habetis legem et prophetas — macie prawo i proroków

haeredissam — dziedziczkę

haeret — tkwi

haeret in pectore — tkwi w piersiach, w sercu

hanc ideam — tego sposobu

hanc suscipere pronunciam — podjąć się tego obowiązku

Hectorem quis nosset, felix si Troia fuisset — któż by znał Hektora, gdyby
Troja była szczęśliwa

Heldonoriam et Cronoburgum — Helsingor i Kronburg

hibernorum — Żołdu zimowego

hic est piscis, quem sua Dominatio diabolum nominavit — oto jest ryba, któ-
rą Waszmość nazwał diabłem

hilari fronte — z pogodnym czołem, pogodnie

hoc bonuni — to dobro

hoc mihi pietas, hoc pia lingua odit — tego mi cnota, tego wzdraga się
uczciwy język

hominem iniuratum — człowieka skrzywdzonego

homo est imbecilitalis exemplum temporis spolium, fortunae lusus, inconstan-
tiae imago, invidiae et calamitatis trutina — człowiek jest wzorem bez-
silności, łupem czasu, igraszką losu, obrazem niestałości, szalą zawiści,
i niedoli

homo proponit, Deus disponit — człowiek projektuje, Bóg decyduje

honoraria — wynagrodzenie

honorifice — chlubnie, uroczyście

honoris palmam — palmę chwały, zaszczytu

hostiliter — po nieprzyjacielsku

hostis patriae et reus criminis laesae maiestatis — wrogiem ojczyzny i win-
nym zbrodni obrazy majestatu
hucusque — dotąd
huic operi humilime — najuniżeniej
hunc et non alium — tego a nie innego

iactantia — chełpliwość

iactura — strata

ideam — wzór

idiota — głupiec

ille enim magnus et nobilis est, ąui morę magnae ferae scit latrutus canum
securus exaudire — ten bowiem wielki i szlachetny, kto zwyczajem wiel-
kiego zwierza umie spokojnie słuchać szczekania psów

illi vere sunt nobiles, qui non soluni genere, sed etiam virtute aunt nobiles—
owi są prawdziwymi szlachcicami, którzy są szlachetni nie tylko urodze-
niem, lecz także cnotą

imbelles — niewojowniczy

imbibere — nasiąknąć, przen. skorzystać

immarcescibilem — niezwiędłe

immediate — bezpośrednio

impedimenta — przeszkody

imperiose — hardo

imperiosus mulier — popędliwa niewiasta

imperium — cesarstwo

imperium potissimum floret — państwo najbardziej kwitnie

imponere — wmówić

in absentia — podczas nieobecności

in aocessu — w przystępie

in adversis et prosperis cum conservalione — w okazjach złych i dobrych
z zachowaniem

in aemulam — w wrogą

in aequa lance — na równej szali, na równi

in aleam — na szaniec

in aleam fortunae — na los szczęścia

in anno — w roku

in anno 1662 et tertio in obsequio — w roku 1662 i trzecim w posłuszeństwie

in anno praetorito — w przeszłym roku

in armis — pod bronią

in armis existit — jest pod bronią

in armis pro parte — pod bronią po stronie

inaudito exemplo — niesłychanym przykładem

inauguratus — obwołany

in Augusta — w sierpniu

in bhio — na rozdrożu

in capita — na głowy

in casu saevientis fortunae — na wypadek srożącego się losu

in censuram — w podejrzenie

in collatcralitate — w sąsiedztwie, blisko

in commissis — z polecenia

in conjuso — w zamieszaniu

incolae — mieszkańcy

incolas — mieszkańców

iucolis — mieszkańcom

in consiliis proponendis — w przedkładaniu rad

in consilio — w radzie

in consilio generali constituerc — na walnej naradzie postanowić

in consilio impiorum — w radzie bezbożnych

in consilium — w radę

in contignitate — w zetknięciu

in continuo belli operę; verbo dicam — w ciągłej sprawie wojny; słowem

in contrarium — przeciwnie

inconvenientia — nieprawidłowości

in crifninae laesae maiestatis — co do zbrodni obrazy majestatu

in cubiculo — w komnacie
in cuius sinu — na której łonie
inculpare — winić, obwiniać
incumbit — należy, trzeba
incuriam — niedbałość
incusando — oskarżając

in debila methodo — w najlepszym porządku
in decursu Augusti — w końcu sierpnia
in departitionem — na spłacenie
indicant — wskazują

indicat vestis quales intrinsecus estis - szata wskazuje jakimi jesteście
wewnątrz

indigne — niegodnie

indignitatem — niegodność

in disciplina militari — w karności wojskowej

in discrimen vitae — na niebezpieczeństwo życia

indolem — naturę

in domum luctus — w domu żałoby

induccre gallicismum — wprowadzać francuski dom. — zwyczaj (francuską
formę rządu)

in dulci recordatione — we wdzięcznym wspomnieniu

in duplo — podwójnie

in cudem ąualilate — w tym stanie

in clectione — w wyborze

in eo passu — w tym stanie

in eundrm sensum — w tej samej myśli

in facie publica — na zebraniu publicznym

infallibiliter —— niewątpliwie, niechybnie

infamia, exilium, privatio — niesława, wygnanie, pozbawienie

in Filtru ario — w lutym

infelicitati temporis — nieszczęśliwym czasom
in/erius — niżej

in fidem Reipublicae -na wierność Rzpltej
in forma — w kształcie

in forma amplissima — w najszerszej formie
in frefquentia — w obecności
in fructum Reipublicae — na korzyść Rzpltej
in fuga — w ucieczce
in Junctione — w urzędzie, służbowo
in genere — w ogóle

in gradu absoluto — w najwyższym stopnia
in gratiam — dzięki
ingratitudinem — niewdzięczność

in habitu Minori Sancli Francisci — w habicie braci mniejszych św. Fran
ciszka

in hac palaestra — w tej szkole

in hnec verba — w te słowa, tymi słowy

in hostico — w kraju nieprzyjacielskim

in hofitico ostentari — u nieprzyjaciela (na ziemi nieprzyjaciebkiej) okazać

inhumaniter — nieludzko

inibunt operom — dołożą starania

in Januario — w styczniu

in illo fervore — w owym zapale

inimicus homo — człowiek wrogi

initia — zaczątki

iniunctum — polecone

iniungimus — powierzamy

in Iunio id est — w czerwcu to jest

iniuriam — krzywdę

iniurias — krzywd

ininstiiinm — niesprawiedliwość

in integro — w całości

in Inncem considrrntionis — na szalę rozwagi

in landem Dominicae nativitatis — na chwałę narodzenia Bożego

in legem perpftuam et irrevocabilem — za prawo wieczne i nieodwołalne

in Maio — w maju

in maiori — w większym

in mniam partem — na złą stronę

in manibus bene meritornm — w rękach dobrze zasłużonych

in mań Baltico — w Morzu Bałtyckim

in memoriam — na pamiątkę

in mente lieipnblicae — po myśli, z woli Rzpltej

innatus — wrodzony

in necessitate — w potrzebie

innoccntiae — niewinności

innociius — niewinny

innocuits lapidor — niewinny, jestem kamienowany

innotescet — będzie wiadomo

innotitit — wiadomo

innovare — wznawiać

in hounnbre — w listopadzie

in oboedientia — w posłuszeństwie

in omni loro — w każdym sądzie

in opere belli — w działaniu wojennym

in oppigncratione — w zastaw, tutaj — jako zakładników

in opprobrium — w pośmiewisko

in ordine equestri — w stanie rycerskim

in parte — w części

in partem — na stronę, na część

in partes — na części

in perpetuum silentium — na wieczne milczenie

in persona — w osobie

in persona sua — we własnej osobie, osobiście

in partes — na równinie

in plono — zupełnie

in plurali — w liczbie mnogiej

in posterum — na przyszłość

in postscripta in haec verba — w dopisku w te słowa

in praedam — jako łup

in praesentia — w obecności

in praesenti termino — w obecnych okolicznościach
in procinctu — w gotowości
in profundo - w głębi
in promotione — w popieraniu
in prospectu - w obliczu
in pubtico foro — na placu publicznym
in publicum — na jaw
in pugna — w bitwie

in pugna stataria — we wstępnym boju
in quantum — jeśli, o ile
in quo gradu — w jakim stopniu

in quorum manibus arma sunt, in eorum potestate et conservfire et perdere
Rempublicam — w czyich rakach jest broń, w tych mocy jest ocalić lub
zgubić Rzeczpospolitą

in recenti — za świeża

in recompensam — dla odwzajemnienia, odwdzięczenia
in regno — w królestwie

in regno Galliae — w królestwie francuskim
in rem — na korzyść, na rzecz
in reprobum sensum — w złe rozumienie
in Republica meretur — w Rzpltej zasługuje
inscriptionem — napis

in scripto in ąuantum — na piśmie, o ile
in seruitio — w służbie

insignia — oznaki; in signis Zodiaci — w znakach Zodiaku
in singulari — w liczbie pojedynczej
in sinuni — na łono, do serca
insolescit — rozzuchwala się
in spe — w nadziei
instabunt — będą nastawać
instantanee — nagle

in statera iudicii — na szali sądu, rozsądku
in stalu moderno — w obecnym stanie
in status — o polityce
instrumenta — narzędzia
insultum populi — napaść ludu
insultus — napaści

in superlativo publicissime — w najwyższym stopniu, najbardziej publicznie
in suum caput — na swoją głowę
intaminata fides — nieskalana wiara

in tanto Reipublicae passu — w takim położeniu Rzpltej

intendebant — zamyślali

intendis — zamyślasz

intendit — zamyśla

intendo — zamyślam

intentionaliter — w zamiarze

integritas conscientiae — nieskazitelność sumienia

intentio pro facta — zamiar za uczynek

inter confinia — w granice

inter domesticas parietes — między domowymi ścianami

inter gentes — między narodami

interim — tymczasem

interim consilia — tymczasem narady

inter incudem et malleum — między młotem a kowadłem

inter moenia — w murach

inter octavas Corpori Christi — podczas oktawy Bożego Ciała

inter patres patriae — między ojcami ojczyzny
interponitur — zachodzi
interpres — tłumacz

interpretes — tłumaczami
interregnum — bezkrólewie
inter rudera — w ruinach
interrumpit — przerwał

inter spem et metum — między nadzieją a trwogą
inter sympatriotas — między wspołkrajowcow
inter tot anfractus — w tylu okolicznościach

inter tot moderni collegii sinistras opiniones — spośród tylu wrogich opinii
obecnego zgromadzenia

inter viscera — dosł. we wnętrzu, tutaj — w granicach

inter viscera motus — rozruchy wewnątrz ktaju

in triduo — w trzy dni

in testimoniis — w świadectwach

intestina — wnętrzności

in theatro publico — na widoku publicznym

in toga et sago — w pokoju i wojnie

in toto — w zupełności, w całości

in toto satisfactus — zupełnie zadowolony

in tractu — w drodze

intulerunt — wnieśli

intuli — wypowiedziałem

intulit — wniósł

in turbido — w zamęcie, zamieszaniu

intus — wewnątrz

in ulteriori tractu — w przyszłości

in unum — w jedno

in utramque aurem — na oba uszy

in usum — w zwyczaj

invasor a se ipso occiditur — napastnik zabity przez siebie samego

invehebant — oburzano się

invehere — przymawiać

in veste peregrina — w odzieży cudzoziemskiej

investigarunt — doszli

in vicinitate inimicitias nactus occasionem — między sąsiadami waśnie korzy-
stając z okazji

in victoria — w zwycięstwie

in victualibus — dosł. w żywności, tutaj — pod względem żywności

invidia bonorum noverca — zazdrość jest macochą dobrych

invidii — zazdrośni, nienawistni

in visccra Reipublicae — w głąb Rzpltej

invita Rcpublica — wbrew woli Rzpltej

in rita — za życia

in volumen legum — w księgę praw

ipso die festi Bcatissimae Mariae Virginis — w sam dzień święta Najświętszej
Marii Panny

irritari — gniewać, drażnić

iste est interpres meoruni et vestrorum desideriorum — oto jest tłumacz
moich i waszych życzeń

isti duo nobis prandium non impedient — te dwa nie przeszkodzą nam
w obiedzie

ita semper illustribus viris animo vivere longe ant:quius /wif, quam corpo-
re — przeto zawsze sławni mężowie woleli żyć duchem nie ciałem

iteratis — powtórnie
iterum — znów
iudicia — sądy
iudicium — sąd
iugia arma — ustawiczna broń
iugulatur virtus — ginie cnota
iugum serritutis — jarzmo niewoli
iunctis viribus — połączonymi siłami

iura caduca auctoritate publica — prawa na dobra, które do nas wróciły
powagą sejmową (dosł. publiczną)

iure ecclesiastico gaudere, intestabunt — prawem kościelnym wyzyskać, będą

nalegać
iussit delatores fustibus et flagcllls caescs deportari fer castra et plateas —

donosicieli kazał ćwiczyć kijami i biczami i oprowadzać po obozach

i ulicach
iustam calculationem et relalioncm, In quantum — słuszną liczbą i sprawę,

o ile
iusturn dolorem — słuszny żal

J

24 Januarii — 24 stycznia

Joannes Casimirus regnabit — Jan Kazimierz Lądzie panował

Joannes Tertius — Jan Trzeci

7 Julii — 7 lipca

L

labefactari — słabnąć

labefactata — osłabiona

Lacaenae — Spartanki

laconice — krótko, zwięźle

laborant — pracują

laesio — ujma, obraza

laesionem — obrazę

lapis Lydius — kamień lidyjski, probierczy

Lares — bogi domowe, czczone przez Rzymian

largitionibus, officiis — szczodrobliwością, przysługami

laudabatur ab illo, qui erat inililum docfssimiis et rotundo ore — był chwa-
lony przez tego, kto był w wojsku najbardziej wykształcony i wymowny

legę non retitum — nie wbrew prawu

lege publica — prawem publicznym

leges lego, reges rego iudices iudico — ustanawiam prawa, władam królami,
sądzę sędziów

legitima haeredissa — prawa dziedziczka

legitimo tutori — prawnemu opiekunowi

libere — dobrowolnie

liberum accessum — wolny dostęp

liberum aditnm — wolny dostęp

liberius — otwarciej

licentia — swoboda, swawola

licentia a loci ordinario — pozwolenie od biskupa

licentiose — ostrzej

licita dcfensio — wolna obrona

llmites iustitiae — granic sprawiedliwości

lineam — linię

lingua nativa — językiem ojczystym

lingua usilata — język dobrze znany, zwyczajny

litigia — kłótnie, spory

locus fatalis — miejsce nieszczęśliwe, fatalne

longe lategue — długo i szeroko

luctam — walkę

luminare minus — mniejsze światło

M

magis in elucidationem — raczej na uświetnienie

magis inriti quam invitati — raczej zmuszani niż zaproszeni

magnae mentes in ardua quaeque obstinatus — wielkie dusze tym bardziej

zaciekłe, im większe trudności
magnam partem — wielką część

magnam popularitatem — wielką popularność, wziętość
magnis itineribus — szybkimi pochodami
magno motu — z wielkim poruszeniem
magno motu et deliberatione cum imperia et Republica Veneta contra potentiam Ottomanicum — po wielkich zgiełkach i naradach z cesarstwem

i rzeczpospolitą wenecką przeciw potędze tureckiej
magno praesuli — wielkiemu biskupowi
magnorum nominum — wielkich imion
magnorum non est laus sed admiratio — wielkich ludzi należy podziwiać,

nie chwalić
maiestas — powaga
maiestatem — majestat

malaciam in malitiam — łagodność w złość

mala consilia ordinis intermedi — złe rady stanu pośredniego (tj, senatu)
male oleantem — źle pachnące, cuchnące
malevolentia — nieżyczliwość
malevoli — źli

malevolis consiliis — złymi radami
malevolorum conalus — usiłowanie źle myślących
malo eventu — ze złym skutkiem

malum supra omne malum — zło ponad wszystkie zła
maneant posteritati pro testimoniis vitae meae — zostały dla potomności

jako świadectwa mego życia
manebimus adhuc — zostaniemy jeszcze

manu, consilio, operę et oratione — ręką, radą, czynem i modlitwą

15 Manii — 15 marca

Manis arenam — Pole Marsowe, pole walki

massam — masę

materias consultationis — tematy obrad

malrimonii — małżeństwa

maximum solatium est vacare culpa — największą pociechą jest być wolnym od winy

me inscio — bez mojej wiedzy

melin sest praevcnire quam praeveniri — lepiej uprzedzić niż być uprze dzonym

melius in semente guam in segete bella excindere — łatwiej tłumić wojny w nasieniu niż w rozkwicie (dosł. w zbożu)

memor es — pamiętasz

memoria actionum nostramm bene a nobis gestarum — pamięć naszych czynów dobrze przez nas spełnionych

mens — myśl

mens et gloria non queunt hitmari — duch i sława nie zstępują do grobu

merentur perennitatem — zasługują na trwałość

meretur — zasługuje

merita — zasługi

merito debetur saluis tamen iuribus — słusznie należy jednak z zachowaniem praw

meruit — zasłużył

meruit gratitudinis — zasłużył na wdzięczność
metan — cele

metenda est seges, sic iubet necessitas — trzeba żąć Żniwo, tak każe ko-
nieczność

methodum — sposób
meum est — do mnie należy
mllitabat pro nobis — walczyła za nas
militans — walcząca

minatur bellum et non fert: sic gens tota Polona facit — grozi wojną, lecz jej nie prowadzi, tak czyni cały naród polski

ministri status — ministrowie państwa

minutissima quaeque arcana — najmniejsze nawet tajemnice
minutissima stipula — drobnym źdźbłem
mirabile — dziwnie
mirabilia — cudów
mirnbilitar — przedziwnie
mitius — łagodniej

modeste — skromnie

modestia — skromność

modestissime — najskromniej

modestius — skromniej

modo obligatorio — prawem zastawnym

modulumina suspncta — podejrzana melodia

modurn concludendl — sposób zawierania

molem — ciężar

molfstum — uciążliwe, przykre

moliri — wyrządzić

moll tips — miękkość

moiioculnn — jednooki

mora nova — nowa zwłoka

morsum conscientiae — wyrzuty sumienia

morte renasci — odrodzić przez śmierć

muneris de lege — obowiązkiem według prawa

munus — urząd

murrnur — szmer, szemranie

murmurabant — szemrali

mutilatio — okaleczenie, uszkodzenie

N

natione — rodem

natura jormavit — przyroda utworzyła

naturalcm dcfensionem — naturalną obronę

naturaliter — z przyrodzenia, naturalnie

necessaria — rzeczy niezbędne

necessitas — konieczność

necessitas acuit ingenium — potrzeba zaostrza rozum

necessitas misera, cum vel dvi ob patriam, vel patriae a cive mors inferen

da est — smutna to konieczność, gdy albo ojczyzna obywatelowi, albo

obywatel ojczyźnie winien zadawać śmierć
necessitatem ferre quam flere decet — konieczność przystoi znosić, nie

opłakiwać

nec nuntius cladis — ani zwiastun klęski
negabat — przeczył

negat, contradicit — przeczy, sprzeciwia się
negotiurn — zajęcie, tu — sprawa
neminern civiuni laesit — żadnego obywatela nie skrzywdził

nemine reclamente — bez żadnego oporu, bez sprzeciwu

nemo est condemnendus, in quo aligua virtvtis significatio apparet — nikogo

nie należy lekceważyć w kim objawia się jakiś ślad cnoty
nemo sapiens, nisi patiens — ten mądry, kto cierpliwy
nescit vox missa reverti — nie można cofnąć słowa wypowiedzianego
ne sis rex super Israel — nie bądź królem nad Izraela
Nicolae, aut mores, aut locus muta — Mikołaju, albo obyczaje zmień, albo

miejsce

nihil adeo malum est, qui boni mixturam habeat — nie ma tego złego, co by nie miało przymieszki dobra

nihilominus — wszakże, jednakże

nihil interest utrum ferro, an verbo, occidas — nie ma różnicy, czy zabijasz
żelazem, czy słowem

nil restat — nic nie pozostaje

nobile — szlachetne

nobili — szlachcicowi

nobilitas — szlachta

nobilitas duplicate — podwójne szlachectwo.

nobilitas, non certus numerus personarum — szlachta, nie pewna liczba osób

nobilitatem —— szlachtę

nobilitati — szlachcie

nobilitatis — szlachty

nocturnum imperium — nocne panowanie

nodus gordius — węzeł gordyjski

nomina — imiona

nomina cognomina — imiona i nazwiska

nomen coronati capitis — imienia głowy koronowanej

tiomine — w imieniu

nomine omnium —— w imieniu wszystkich

nominis recordatio — wspomnienie imienia

non ab intra — nie z wewnątrz

non abiuravi — nie wyrzekłem się (nie wyprzysiągłem się)

non adiurando — nie sprzysięgając się

non alia methodo — nie inaczej

non capiat — nie brał

non desinam — nie przestanę

non erubescam — nie zarumienię się

non expedit — nie wypada

non gens sed mens — nie ród, lecz rozum

non genus, non genius, non gens, si credere fas est, sed mens nobilitat nobili
tata virum — nie pochodzenie, nie geniusz, nie ród, jeśli należy wierzyć,
lecz umysł szlachetny uszlachetnia męża

non in opressionem libertatum — nie na ucisk swobód

non in tante paucitate — nie w tak małej liczbie

non in toto — niezupełnie

non irritare crabrones — nie drażnić szerszeni

non item — nie tak

non minus pungit — niemniej przeszywa

non neglexi — nie zaniedbałem

non obsianie legalitate — bez względu na prawomocność

non oppressa — nie zgnieciona, nie ujarzmiona

non per intervalla — nie dorywczo

non peto vindictam, supponendo — nie żądam zadośćuczynienia, przypuszczając

non praeclusa via — nie wyłączając drogi

non regulator error — nie odnosi się błąd

non reprobo — nie ganię

non resipiscet — nie opamięta się

non sine suspicione veneni — nie bez podejrzenia otrucia

non sub regimine — nie pod rozkazami

non substitam — nie wydołam

non supererant — nie pozostały

non tam numerose — nie tak licznie

non totus moriar, multaque pars mei uitabit Libitinam — nie cały umrę, więk-
sza część moja uniknie Libitiny (cytat z Horacego niedokładnie powtó-
rzony, bo zaczyna się od słów „non omnis moriar")

non urgebat — nie nalegał

non urget proper bonum pacis — nie naciska dla miłego pokoju
non vi sed formidine — nie siłą, lecz postrachem

nos numerus sumus et fruges consumere nati — jesteśmy stworzeni dla liczby
i zjadania chleba

10 Novembris — 10 listopada

noviciam et perniciosam non arripio — szkodliwej i zgubnej nie chwytam się
novitatem — nowości
noviter — świeżo
nugator — plotkarz, łgarz

nullum dominium nisi benevolentia tutum esse — każde panowanie jest bez-
pieczne tylko przez łaskawość

numero — który z rzędu
numerosissime — jak najliczniej

nummosus - pieniężny, zasobny w pieniądze
nutare coepit - zaczyna się chwiać

O

ob metum — dla strachu

oboedientia — oboedientiam (4 przyp.) — posłuszeństwo

ob rationes — z przyczyn

obstaculum — przeszkoda

observatis conditionibus his — pod tymi warunkami

obviam — naprzeciw

occasionaliter — przypadkiem

occasionem — przyczynę

occidit angeum, e cuius collo guttae cadentes innumeros gennere colubros —
zabił węża, z którego szyi spadające krople zrodziły niezliczone mnóstwo
wężów

occurent — zabiegną

9 Octobris — 9 października

o desiderabilis — o upragniony

o devotionem supra devotiones alter orat, alter forat — o pobożność nad po-
bożności, jeden się modli, drugi kradnie

o dii mediocre aliquod infortunim tot tantisque meis felicitatibus apponatis
oro — o, bogowie, modlę się, abyście dali jakieś mierne niepowodzenie
tylu i tak wielkim moim pomyślnościom

odium — nienawiść

odoratus — wonie

offensa maiestatis — obraza majestatu

omen victoris — hasło zwycięzcy

omnibus modis — wszelkimi sposobami

omnibus modis proponendo utilitatem — wszelkimi sposobami przedkładając
pożytek

omnibus persuasionibus — wszelkimi namawianiami

omni cura et operę providebunt — najmocniej będę się starać

omni destituta succursu — pozbawiona wszelkiej pomocy

omni destitutus succursu — pozbawiony wszelkiej pomocy

omni necessitate — w każdej potrzebie

omnis generis — wszelkiego rodzaju

omnis mercenarius sua dignus mercede — każdy najemnik godzien swej za-
płaty

omni spe et consilio destitutum — pozbawionych wszelkiej rady i nadziei

omnium animi sunt immortales, sed bonum fortiumąue divini — dusze wszyst-
kich są nieśmiertelne, ale dobrych i. walecznych boskie

omnium malorum medicus — lekarz wszystkiego złego

onus — ciężar

o, per Deum! non Harusen sed Kopenhagen est, circa obsidionem iaculantur —
o, na Boga! to nie jest Aarhusen. ale Kopenhaga, przy oblężeniu strze-
lają

oppignorando — dając w zastaw

opponere — przeciwstawić

opponere offensive — stawić zaczepnie

opponunt — przeciwstawiają

opposito radio — przeciwnym promieniem

oppressa gloriosior — sławniejsza uciśniona

oppressit — przycisnął

oppressor nobilitatis et raptor substantiarum — ciemiężycielem szlachty i wy-
dziercą majątków

opprimere et bene meritos — uciskać i na dobrze zasłużonych

oppugnationem — zdobywanie

optandum — należy Życzyć

optimum est memorabilem mori alique opere virtutis — najlepiej jest, gdy
sławny mąż umiera po jakimś czynie męstwa

oratione — modlitwą

orator — mówca

orbare omni praesidio et custodia corporis — pozbawić wszelkiej obrony i stra-
ży osobistej

ordines Reipublicae — stany Rzeczypospolitej

ore omnium — w imieniu wszystkich

ore proprio — własnymi ustami

origine et meritis — urodzeniem i zasługami

originem praetensionis — powód urazy

oris confessionem — ustne zeznanie

os de ossibus — kość z kości

os de ossibus nostris — kość z kości naszych

o virtus, ego te dominant putabat et tu es serva fortunae — o, cnoto, ja uwa-
żałem cię za panią losu, a ty jesteś służebnicą

P

pacta — układy

pacifice — spokojnie

pactum — pakt, przymierze, umowa

palant — jawnie

palestram — szkołę

palmam — palmę (dom. pierwszeństwa)

Parcam falcitenentem minaci manu superbam — wyniosłą Parkę trzymającą
kosę w groźnej ręce
parere - być posłusznym

pań passu ambulat — równym krokiem chodzi
pars regalis — stronnik królewski
partem — część
partes secuti — stron chwycili

partinuculam in oboedientia — cząstkę w posłuszeństwie
partus — owoc

pater patriae — ojciec ojczyzny
paucis complecti — krótko zawrzeć

per absentiam — przez nieobecność
per amorem gentis nostrae — przez miłość do naszego narodu
per appellationem — przez apelację
per ardua — przez trudy
per arendom — dzierżawą

per bellum intestinum — przez wojnę wewnętrzną
per cerom erosem — przez zeskrobanie wosku
per certum numerum personarum — przez pewną liczbę osób
per curiositatem — przez ciekawość
per deputatos — przez deputatów
perditionis — zguby
peregrinationis — podróżowanie
per exdivisionem — przez podział
perfectionem — zupełnego
periclitanti patriae — zagrożonej ojczyźnie
periculose — niebezpiecznie
periculosissime — najniebezpieczniej

periculosissima incendia — najniebezpieczniejsze pożary
periculum libertatis — niebezpieczeństwo wolności
per importunas instantias — przez natrętne prośby
per instrumentu —— przez narzędzia

per litteras brevibus denuntiare — zawiadomić krótkim listem
per modum — na sposób, w postaci
per modum humanitatis — przez grzeczność
per necessitatem — przez konieczność
per nexum sanguinis — dla związków krwi

per nimiam mollitiem et voluptatem — przez zbytnią miękkość i rozkosz
per nuntios terrestres — przez posłów ziemskich
per parabolas — przez podobieństwa

perpetuitas — na zawsze

perpetuitati recordationem — potomności wspomnienie
perpetuum silentium — wieczne milczenie

perpetuum silentium sub poenis criminalibus — wieczne milczenie pod karą gardła

per portiones —— częściowo
per promotionem — za sprawą
per rationem — dlatego, z powodu
per regulam — dla zasady
per respectum — przez wzgląd
persiftit — trwa
personaliter — osobiście
persuasiones — namowy
persuasiones continuae — ciągłe namowy
perversa capita — przewrotne głowy

perversis delatorum consiliis — przewrotnymi radami donosicieli
perversionem status Reipublicae, fabricationem malitiosam iudiciorum - od-
mianę ustroju Rzpltej, złośliwą wytwórnię świadectw

per vim - siłą

pestilentiam — powietrze morowe

petit consilium — prosi rady

physim — twarz

pia vota nostra — pobożne głosy nasze

pie defunctis — pobożnie zmarłym

pignora — skarby, kosztowności

piscari in turbido — łowić ryby w mętnej wodzie

plane — zupełnie

planetae eo tardius moventur, quo sunt in sublimiori sphaera, ita quanto maior
est principum auctoritas, tanto magis suos affectus moderare eosąue tem-
perare debent — planety tym wolniej poruszają się, im są wyżej, przeto
im większą powagę posiadają panujący, tym bardziej powinni hamować
i łagodzić swoje wzruszenia

plebeiorum — plebejuszów
plenarie — zupełnie

plenis buccis — wyraźnie, także — ~całą gębą
pleno numero — w pełnej liczbie

plenus dierum placida morte — pełen dni (w późnym wieku) łagodną śmiercią

plus quam satis — więcej niż trzeba
poenam — karę
poenam colli — karę gardła

pollicitationes- obietnice

pollicitationibus - obietnicami

Poloniia vae! vae! ingeminabit — Polska wyrzekać będzie biada! biada!

Poloni sunt genitores Germałiiae — Polacy są rodzicami Niemiec

politius — przyzwoicie], politycznie], grzeczniej

popularitatem — popularność

portionem — część

portorium — opłatę portową

post absoluta vota — po oddaniu głosów

post bellum auxilium — pomoc po wojnie

posteritatem — potomstwo

posteritati — potomności

posteritatis — potomstwa

post fata — po śmierci

post fata deplorata — po zgonie opłakanym

post fata regnantis — po śmierci panującego

post fundatam ordinationem — po ustanowieniu ordynacji

post multas deliberationes — po wielu namysłach

postremitatem — ostateczność

post sterilem decessu — po bezpotomnej śmierci

postulatu et desideria — żądania i pragnienia

potens mann et consilio — możny ręką i radą

potentia — potęga

potentiores — możniejsi

potentissime — potężnie, mocno

potentissimos impetus — najpotężniejsze natarcie

potioritas — lepsza część

practicatum axioma — doświadczone zdanie, wypróbowane, pewnik

practicatum axioma: rex erat Helizabeth rerum, regina Jacobus, imperiosus

mulier — powtarzane zdanie: królem wszystkiego była Elżbieta, chciwa

niewiasta, królową Jakub

praecedentia saecula patres calumniarum — dawne wieki ojcami oszczerstw
praecipue — zwłaszcza

praeconceptum odium — powziętą nienawiść
praeccursores — straż przednią
praecustodio — przeczuwam
praefixionem — oznaczenie
praeiudicata — przykłady

praeiudicata antecedentia —— poprzednie przykłady
praeiudicatum — przykład

prae oculis — przed oczami

prae oculis timorem Dei — przed oczami bojaźń hożą
praepostere — za późno
praesagia — wróżby, przepowiednie
praesens — obecny

praesentes in publicis — obecni na sejmie
praesentis contractus — obecnego układu
praesentit — przeczuwa
praesidia — załogi

praesidiarii — członkowie załogi, obrońcy
praesidium — załoga
praetensionem — pretensję
praetensiones — żądania
praevalui — przemogłem
praevenire — uprzedzić
pretia — ceny

pretia rerum — ceny towarów
pressa — ściśniona
prima fronte — na czele
prima Martii — pierwszego marca
primis diebus lulii — w pierwszych dniach lipca
primo congressu — w pierwszym zetknięciu
primo instanti — w pierwszej chwili
primo vere — na początku wiosny
primum caput — pierwsza głowa
primum vacans — za pierwszym wakansem
princeps Auriacus — książę Oranii
principes Imperii — książęta cesarstwa

principio genus acre leonum saevaque saecula tutata est virtus - na po-
czątku zażarty rodzaj lwów i srogie wieki broniły się męstwem
privato — prywatnemu
privatus — prywatny
pro aequitate — ze słusznością

pro basi et angulari lapide — za podstawę i kamień węgielny
probationes — dowody
probitas — zacność, cnota
probitatem — cnoty
pro bono ominę — za dobrą wróżbę
processionaliter — w procesji
pro custodia corporis — dla straży ciała
proditorem patriae — zdrajcą ojczyzny

pro et contra — za i przeciw
pro exemplari speculo (non sine invidia) - za wzorowe zwierciadło (nie bez zazdrości)
pro exemplo boni amici — za przykład dobrego przyjaciela

profes — nauczyciel

profunditates — głębie, głębokości

pro gloria gentis — dla chwały narodu

progredi — postąpić, iść naprzód

proice lapidem — niech rzuci kamieniem

proiecisti sermonem Dei, proiecit te Dominus - wzgardziłeś słowem Bożym, wzgardził tobą Pan

pro innocentia iudicium — zdanie za niewinnością

pro memento — dla przestrogi

pro me militat — za mnie walczy

promotiones — poparcie

promotionibus — popieraniem

promotores abdicationis — sprawcy abdykacji

promovebunt — będą popierać

pro parte mea militantes — za moją stroną walczące

pro patria — dla ojczyzny

prophetico spiritu — duchem proroczym

propinat — przepija

proponendo — przedkładając, wystawiając

propanendo laesionem maiestatis — wystawiając obrazę majestatu

proponendo novum electionem stante vita — proponując nowy wybór za
życia

proponent — proponują

propositum — zamiar

proposui — postanowiłem

proposuimus explere votum — postanowiliśmy wypełnić ślub

proposuit benevolam regni abdicationem — postanowił dobrowolnie złożyć
koronę

pro posse meo — według możności mojej

pro posse meo cum conditione — według moieh możliwości pod warunkiem

propria virtute — własnym męstwem

propria virtute et consilio — własnym męstwem i radą

proprietatem — własność

propter bonum Reipublicae — dla dobra Rzeczypospolitej

propter casum — na wypadek

propter cras — z powodu jutra

propter meliorem certitudinem — dla lepszej pewności

propter meliorem ordinem — dla lepszego porządku

propter meliorem ordinem et disciplinam solidam — dla lepszego porządku

i dobrej karności
propter offensam — dla obrazy

propter msibilem desolationem — dla widomego spustoszenia
propugnaculum — tarczą
pro Republica — dla Rzeczypospolitej
pro serio — poważnie, usilnie
prospera — pomyślności
prospiciendo — zaradzając, zabiegając
protegere — osłaniać
pro tempore — na czas
protestor — protestuję

protractione litigiorum — przeciąganie procesów
protulit — napisał
protunc — wówczas, wtedy

protunc temerario ausu — wówczas z płochej nierozwagi
pro ultima siti — na ostateczną
provisionis — procentowe

provocatus — prowokowany, tu — wzywany
publica persona — osoba publiczna
publice — publicznie

publiciter bonum — publicznym dobrem
pugna stataria — we wstępnym boju
pusillus grex — małe stado

quaedam secretiora — co bardziej sekretna

quae sunt mei muneris — które należą do mego urzędu

quo intentione — w jakim zamiarze

qualitatem — własność

qualitates — przymioty

quam felicissime, diutissime regnet — oby jak najszczęśliwiej i najdłużej

panował

quantum potui — co mogłem

quantum privato licuit — jak wiele godziło się prywatnemu
quantum satis — dość
quarta Februarii — 4 lutego
quasi — jakoby

quasi supremum caput — niejako wódz naczelny
quem amo, castigo — kogo kocham, chłoszczę

quia incertum est, quo loco te mors expectet, tu eam omni loco expecta

- ponieważ nie wiadomo w jakim miejscu śmierć cię czeka, ty jej

czekaj wszędzie

qui cito dat, bis dat — dwa razy daje, kto prędko daje
quidem — niby

quidem incarcerata — niby uwięziona
qui Deum colat qui kominem laedit —- kto Boga czci, kto krzywdzi

bliźniego?

quid mali feci — co złego uczyniłem
quidquid non disentitur iustitia non putatur — nie może być sprawiedliwe,

co nie było roztrząsane (dyskutowane)

qui facile credit, facile decipitur — kto łatwo wierzy, łatwo bywa oszukany
qui facit foveam incidit in eam — kto dół kopie, sam weń wpada
qui manum opponat — kto by się oparł
quis nescit longas regibus esse manus — któż nie wie, że królowie mają

długie ręce

qui nescit orare, discedat in marę — kto nie umie się modlić, niech wy-
ruszy na morze
qui sapis, ad vitam sapias; gere conscia recti. Pectora nec strepitu commo-

veare levi — kto mądry używaj mądrości na życie, zachowaj serce

wierne prawości i nie wzruszaj się lada hałasem
quis est, qui de manibus meis eripere possit populum hunc — kto jest,

kto mógłby wydrzeć ten lud z moich rąk

quisque suae fortunae faber — każdy jest sprawcą swojego losu
quisquis ad vitam editur ad mortem destinatum — ktokolwiek przychodzi

na świat, jest przeznaczony na śmierć
quis acit — kto wie
qui vult amari, languida reget manu — kto chce być kochany, niech rządzi

łagodnie (dosł. — łagodną ręką)
quo animo — z jakim umysłem

quocumque praetextu — pod jakimkolwiek pretekstem
quocumque praetextu et titulo — z jakiegokolwiek powodu i tytułu
quocumque titulo — pod jakimkolwiek tytułem
quod peto, da Cai non peto consilium — daj Kajusie, czego żądam, o radę

nie proszę

quo fine — jakim końcem
quo motivo — dlatego
quoquo modo — żadnym sposobem
quorum iniuriis in profundissimo Democriti puteo — w najgłębszej Demo-

kryta studni
quorum machinationibus — których knowaniu

quot capita, tot sensus — ile głów, tyle zdań.

quotquot sunt inimici vestri, cum omnibus in kac arena certabit — soluta
sessio ad cras — ilukolwiek macie nieprzyjaciół, ze wszystkimi będzie
walczył na tym polu — odroczono posiedzenie do jutra

quot rerba, tot miseriae — ile słów, tyle pogróżek

quovis praetextu — z jakiegokolwiek powodu

R

raritas — rzadkość

rationaliter — dowodnie

ratione — z przyczyny

ratione iuris bonorum terrestrium — na podstawie prawa dóbr ziemskich

rationem — sprawę

rationes — dowody, przyczyny

rationes competentes — słuszne dowody

rationes cum Republica inibit — z sejmem (dosł. z Rzpltą) obmyśli sposoby

rationibus — dowodami

recentem iniuriam — świeżo doznaną krzywdę

recesserunt ab anteriori intentione et conformiter — odstąpiły od poprze

dniej myśli i zgodnie
recognoverunt — zeznali
recompensa — nagroda
recordationem — pamiątkę

recordationem passionis Domini — pamiątkę męki Pańskiej
recurro suplex — udaję się proszący
reddant rationem — zdadzą sprawę, wyliczą się
redde — oddaj

reddet rationem — zda sprawę
reddite rationem — zdajcie sprawę
reducere in memoriam — przypomnieć
redundat — spływa
refugium — ucieczka
regna — państwa

regnante Galio — przy panującym Francuzie
regnum — państwo

regnum amplissimum — największe królestwo
regnum Moreae — królestwo morejskie (Grecja południowa)
regnum Sueticum — królestwo szwedzkie
regulam vitae — na prawidło życia
regulantur qualitates — stosują się przymioty
Republicae emolumentum — korzyść Rzeczypospolitej

religuias — szczątki

rem — rzecz

renovo propositum — wznawiam postanowienie

reąuisitus — wezwany

res non patiebatur morom — rzecz nie cierpiała zwłoki

res non patitur morom — rzecz nie cierpi zwłoki

resistendi modum — sposobu oporu

respectum — wzgląd, przychylność

respectu machinationis — z powodu knowań

respirium — wytchnienie

resurrectionis Domini — zmartwychwstanie Pana

sacerdos de una missa — kapłan jednej mszy tzn. taki, który tylko mszę
umie odprawić

sacrilegam manum — świętokradzką rękę

sacrilegum iudicium — świętokradzki sąd

saevientis fortunae ferocitas — dzikość srogiej fortuny

saevit atrox Volscens — sroży się waleczny Wolski

saevire — godzić

saemre fortuna et cuncta miscere coepit — los zaczął się srożyć i mieszać
wszystko

sagina — sytość

salue — witaj

sane non multum poterit obesse fortuna, qui sibi firmius in tirtute quam
in casu, praesidium collocavit — zaprawdę los niewiele zaszkodzić może
temu, który mocniejszą zasłonę uczynił sobie z cnoty niż z przypadku
(cytat z Cycerona)

sano mente et corpore — zdrów na umyśle i na ciele

sapiens et circumspectus animus etiam minutissimos praevidet cuniculos,
incantus etiam in visibilem incidit Charybdium — umysł mądry i prze-
zorny najdrobniejsze nawet postrzega dołki, niebaczny w widoczną nawet
runie przepaść

satisfactus — zadowolony

satis, superąue — dosyć, nadto

scandala — zgorszenia

scandalum — bluźnierstwo

scaturiat — wypływa

scelera — zbrodnie

scientiam — wiedzę, naukę

scientibus loąuor — mówię do świadomych

srripta — pisma

scripta lauda — pisma sejmikowe

secretarius legationis — sekretarz poselstwa

secretiora — rzeczy bardziej tajemne

secunda Decembris devotissime — 2 grudnia najpobożniej

secure — bezpiecznie

securitas — pewność

securus — pewny

sedem — siedzibę, rezydencję

sedem belli —— siedlisko wojny

senatus consulta — uchwały senatu

sensim — nieznacznie

sentiebat — myślał

sentiunt — czują

17 Septembris — 17 września

septima Septembris — 7 września

sequela — następstwo

sequentia — kolej

serio — poważnie, naprawdę

serio promoveram in hosticum — serio wytoczyłem przeciw nieprzyjacielowi

sero molunt deorum molae — późno mielą bogów młyny

serpens, occulte mordens — wąż skrycie kąsający

servire Deo regnare est — służyć Bogu jest to królować

servire ob [panem] domini — służyć dla chleba pańskiego

si — jeżeli

significant — oznaczają

significat — znaczy

signum — znak

simpliciter — po prostu

simulacrum — tablice, na których malowano podbite miasta i narody

simul et semel — naraz i jednocześnie

simultates, reconciliabitur — waśnie, nastąpi zgoda

sine activitate — bez czynności

sine bannis — bez zapowiedzi

sine comprobatione iuratoria — bez potwierdzenia przysięgą

sine contradictione — bez sprzeciwu

sine effectu — bez skutku

sine fuco adulationis — bez barwy pochlebstwa

sine legali impedimento — bez przeszkody prawnej

sine maiori motu — bez większego zamętu

sine misteria —— bez ukrytej przyczyny

sine ramis et remis — bez drągów i wioseł

sine sodo doloris — bez towarzysza smutku

sine successione — bez następstwa

sine successore — bez następcy

singillatim — szczegółowo

si potest fieri — jeśli być może

sive — czyli

si veritatem loquor, cur me caedis — jeżeli prawdę mówię, dlaczego mnie

bijesz
si virtus profligatur, omnia pereunt — jeśli prześladuje się cnotę, wszystka

ginie

soda — pomoc

solenniter — najmocniej, gorąco

solenniter super Romanorum pernidem — uroczyście na zgubę Rzymian
soluta sessione — po zamknięciu sesji
sors —— los
sortem —— cząstkę
sparsim — osobno
specialiter — szczególnie
species —— kształty
spectaculum — widowisko
spoliare — pozbawić

spiritus familiares — duchami rodzinnymi
spiritu prophetico — duchem proroczym
spiritus ubi vult, spiral — duch tchnie, gdzie chce
stabiliendo ulteriorem cursum — ustalając dalszy bieg
stanie abdicatione — na wypadek abdykacji
statuitis — nakładacie
statum vitae meae non statum Reipublicae — bieg życia mego, nie sprawy

Rzeczypospolitej
status — polityka
status minister — minister stanu

status caelestis terrenos status — rząd niebieski ziemskie rządy
status imperii Ottomanici — stan państwa otomańskiego
stilum — stylu
stricte — dokładnie
strictus — dokładny
studere — starać się
studium — staranie
stupebant — dziwili się
suae religionis — swojej religii

subiectum — podmiot, tu człowieka, osobę

subit — powstaje

subiungam — załączę

subordinatas personas — podporządkowanych ludzi

sub poenas criminales — pod kary gardłowe

sub praetexto sub praetextu — pod pozorem

sub regimine — pod dowództwem, pod rozkazami

subsecutum — nastąpiło

subseguentur — nastąpią

subseguetur — nastąpi

subsequi — nastąpić

subsequi in silentio — nastąpić w milczeniu

subsellia — dostojeństwa, ale i -sądy

sub sigillo confessionis - pod tajemnicą spowiedzi

subsistere — wytrwać

subsit — niech podlega

subsolanea — świat podsłoneczny

sub specie — pod pozorem

subterfugiebam — wymigiwałem się

sub titulo — pod tytułem

sub umbra — pod pozorem

subvenire oppresso — pomóc uciśnionemu

succedaneus — następca

successores — spadkobiercy

succubam — ulegnę

sufficere — wystarczyć, wydołać

sufficit — dość

suffragia — pomoc

suffragari — dopomóc

suggessit — namawiał

summa levitas — największa lekkomyślność

summa proveniens — suma należna

super fidelitatem — na wierność

super fidelitionem — na wierność

superioris et inferioris Hungariae — górnych i dolnych Węgier

super nonrerelationem — na niewyjawianie

superstites — pozostali przy życiu

supplices — prośby

supponebam — przypuszczałem

supponebant — przypuszczali

supponebat — przypuszczał

supponendo — przypuszczają.

mppono — przypuszczam

supra usum — nad zwyczaj

supremi et directi domini et ultimae instantiae iudicit — najwyższego i

pośredniego pana i sędziego ostatniej instancji
surdis fabula narratus — do głuchych się mówi
suspicio veneni — podejrzenie trucizny
suspitionis — podejrzenia

suum effectum sortiri — swój skutek wziąć
symbola amititiae — znaki przyjaźni
symbolum — godło

tacite — milcząco

taediosum — nieprzyjemnie

tam in prosperit ąuam in advcrsis — tak w pomyślnych, jak i niepo ayśl-

nych (dom. okolicznościach)

tam vite sanguinis perltum — tak błaha cena krwi
tantae activitatis — tak wielkiej działalności
landem — na koniec
tandem aliąuando — nareszcie
tandem offecerunt — na koniec osiągnęli
tanta aemulatione — przy takim współzawodnictwie
tanta festinatione — z tak wielkim pośpiechem
tantummodo — tylko
tela — pociski

tela ore intrepido —- pociski nieustraszoną twarzą
tertium non datur — trzeciej możliwości nie ma
testantur — świadczą
testimonia vitae — świadectwa życia
testimonium — świadectwo
tesiimonium recedendo a sacrificio missae — świadectwo po odprawieniu

mszy św.

tibi vindictam (relinquo) — tobie zemstę poruczam
tiro — uczeń

titulum — tytuł

totaliter — zupełnie, całkowicie

tota Respublica — cała Rzeczpospolita

tot conflictus — tyle utarczek

toties — tyle razy

tolissimum — całkowicie

totius nobilitatis — całej szlachty

tot saecula — tyle wieków

tot scomata — tyle drwin

tumulandi — schodzący do grobu

tuum tam spectatum ezemplum, tenaci saeculorum mcmoriae traditum, in ipsa
astra sublirne, pennata fama fert — twój tak zdumiewający przykład,
podany trwałej pamięci wieków, skrzydlata sława uniosła wysoko między
gwiazdy

tyrannidem inducere in Rempublicam — tyranię wprowadzić do Rzpltej

tyrannis — tyrania

Tyriis in locis — w miejscach niebezpiecznych (wyrażenie przysłowiowe)

U

aberu suxit — pierś ssało

ubi miles contemptor opum et divitiarum, bella gerit disciplina et pauperate

magistra; fatigato humus cubile, cibus cjuern occupat, satiat, tempora

sonini arctiora quam totius noctis — gdzie żołnierz gardząc bogactwem

i dostatkiem walczy w karności i ubóstwie, znużonemu ziemia jest łożem,

pokarmem to, co ma, a sen trwa krócej nic noc

ullatenus — pod żadnym pozorem

ultimarie — ostatecznie

ultimum in linea domus regiae, domus Jugiellonicae — ostatniego w linii domu królewskiego, domu Jagiellońskiego

ullimus diebus Octobris excepto legali impedimento — w ostatnich dniach października, z wyjątkiem prawnej przeszkody

ultimus domu Jagiellonicus pullus — ostatnie pisklę domu Jagiellonów

ultro — sam, z własnej woli

unanimi voto — jednomyślnie

unanimi voce — jednomyślnie

unus homo nobis cunctando restituit rem — jeden człowiek zwlekaniem ocalił sprawę

urgeant — mają przynaglić

urgebat abdicationem — nalegał na zrzeczenie, się

usi omnibus populi commenti — powołując się aa wszystkie plotki ogółu

usum — według zwyczaju

utergue — obie strony

utinam diutissime regnet pro gloria Dei et utilitale Reipublicac Christianae—oby jak najdłużej panował na chwałę Boga i pożytek Rzeczypospolitej
chrześcijańskiej

utinam feliciter — oby szczęśliwie

utinam in sancta pace reąuiescat — oby spoczywała w świętym pokoju

utinam sim falsus vates — obym był fałszywym prorokiem

utraque civis — podwójniem obywatel

utrumque — jedno i drugie

utrunique necessarium — jedno i drugie konieczne

uva acerba — cierpka jagoda

V

vacuus — pozbawiony, próżen

vale! — żegnaj!

Vare, legiones redde — Warusie, oddaj legiony

vectigal constitutum — ustanowione cło

vel peccantibus virlutis species prima iucunda est —nawet grzeszącym pozór
cnoty jest miły

trnerabunt — złożą hołd

reniam — przebaczenie

teniet iterum, qui nos reponat in lucern, dies — nadejdzie znowu dzień, który nas powróci na światło

vcni, vidi, sed non vici — przybyłem, zobaczyłem, lecz nie zwyciężyłem

verba pro verbis — słowa za słowa

vere nobilis — prawdziwy szlachcic

vergit ad latus Oceani versus Fioniam — od strony oceanu, który oblewa bok Fionii

verius — prawdziwie

verius dicam — prawdę mówiąc

verius dicendo: potni sed nolui — prawdę mówiąc: mogłem, lecz nie chciałem

restigia — ślady

vestimenta — ubrania

vestimentorum — odzież

vice-regem — wicekrólem

vicinarum gentium — sąsiednich narodów

vicissim — wzajemnie

vicissitudinem — przemianę

ricissitudincs adverso pectore — odmiany śmiałym sercem

vicissitudo — odmiana

victima — ofiara

victimam, non indago — ofiarę, nie badam

victoria uti — wykorzystać zwycięstwo

victor triumphator — zwycięzca tryumfator

victualia — żywność

videre faciem domini — widzieć oblicze pana (tj. króla)

videtur — eda się, wydaje

vigilantia — czujność

vigor — siła

vincere — zwyciężyć

vincere et victoria uti non idem est — zwyciężyć a wykorzystać zwycięstwo nie jest to samo

vindica honorem Filii Tui — broń czci Syna Twego
vindices scelerum poenas — karę za zbrodnię
vinctas manus — związane ręce
violentia — gwałt
vir activus — mąż dzielny

virescit vulncre virtus — męstwo hartuje się ranami

viri namąue prudentes statuunt victoriam de ciribus reportatam silentio obrui,
non triumpho decorari debere; quae enim gloria fratricidis coniuncta esse
possit? — bo mężowie rozumni uważają, że zwycięstwo odniesione nad obywatelami należy pokryć milczeniem a nie ozdabiać tryumfem; jakaż bowiem może być chwała z bratobójstwa?

viri proprium est maxime fortitudo; duś niunera dno potissimum sunt: mortis
dolorisgue contemptus — waleczność najbardziej cechuje męża; ona obdarza go dwoma darami: pogardą śmierci i cierpienia
virtute — cnotą

virum fortem, virum bellicosum — męża dzielnego, męża walecznego
nisibiliter — widocznie
ritac innocentia certissimum est corporis praesidium — najpewniejszą obroną jest niewinność Życia
vitia et praecipue — wady a szczególnie
vitium —- błąd, wada
vitulum - cielątko, byczek
vivat Piast! — niech Żyje Piast!
vivat rex — niech żyje król!
vivat rex Daniae! — niech żyje król Danii!
vivat rex Michael! — niech żyje król Michał!
vive et reiponde — Żyj i odpowiadaj
vivitp fortes fortiaąue adversis opponite pectora rebus — żyjcie silni i mężnie nadstawiajcie piersi przeciwnościom
vix, vix spirabat — ledwie, ledwie dyszał
vocatio — powołanie

volui, sed non potui- chciałem, ale nie mogłem
rota — Śluby, głosy
votum. — ślub
votum solenni — uroczysty Ślub

vulnera dum sanas dolor est medicina doloris - gdy rany leczysz, ból jest
lekarstwem bólu

Z

zelabant pro parte coronati capitis — opowiadali że przy głowie koronowanej

zelando in rem — gardłując na rzecz

zelose — gorliwie

zelose pro patria et maiestate — gorliwie za ojczyzną i majestatem.