ęęłęóQuo vadis – powieść Nobla warta

1. Czas powstania

• powieść pisana w odcinkach na zamówienie „Gazety Polskiej” w latach 1895–1896

• drukowana jednocześnie w „Dzienniku Poznańskim”

• pierwsze wydanie książkowe w 1896 r. w Krakowie

2. Inspiracje i geneza powieści

• podróże Sienkiewicza do Rzymu w latach 1879, 1886, 1890, 1893, 1894

- efekt – felietony z lat 1886, 1890, 1893, 1894 publikowane w:

- „Gazecie Lwowskiej”

- „Gazecie Polskiej”

- List z Rzymu – opublikowany w „Gazecie Polskiej”

• studia nad materiałami źródłowymi od 1893 r.

3. Materiał źródłowy

dzieła historyczne

- Tacyta

- Swetoniusza

- Ernesta Renana

- Wojciecha Kętrzyńskiego

- Kazimierza Morawskiego

• utwory literackie

- Józefa Ignacego Kraszewskiego

- Zygmunta Krasińskiego

- Alexandre’a Guirauda

- Biblia

• dzieła malarskie

- Pochodnie Nerona

- Circe chrześcijańska

- inne obrazy Henryka Siemiradzkiego

• wpływ

- powszechna w XIX w. moda na dzieła o tematyce antycznej i wczesnochrześcijańskiej

4. Powieść

• kompozycja

- 74 rozdziały i epilog

• tło historyczne

- ostatnie lata panowania Nerona (lata 63–66 n.e.) i 68 r. n.e. (epilog)

4. Bohaterowie

• postaci historyczne

- Neron, Nero Claudius Caesar (37–68 r. n.e.)

- cesarz Rzymu od 54 r. n.e. (z pominięciem Brytanika)

- adoptowany przez Klaudiusza w 50 r. n.e. i dzięki temu jego następca

- wychowanek Seneki Młodszego

ęęłęówielbiciel

- sztuk pięknych (poeta, śpiewak i aktor)

- sportu (szczególnie wyścigów na rydwanach)

- okrutny szaleniec odpowiedzialny za:

- śmierć najbliższej rodziny

- wymordowanie wielu innych ludzi, podejrzanych o nielojalność lub spiskowanie

- źródłem artystycznego natchnienia i fizycznej przyjemności były dla niego sceny śmierci i cierpienia, krew, ogień

- rozkazał spalić Rzym i odbudować jeszcze wspanialszy

- jako władca

- całkowicie nieudolny

- otoczony spiskowcami

- po buncie wojska osaczony przez wrogów zginął śmiercią samobójczą

- Seneka Młodszy, Lucius Annaeus Seneca (4 r. p.n.e. – 65 r. n.e.)

- syn Seneki Starszego

- filozof, poeta, retor

- przedstawiciel późnego stoicyzmu

- od 50 r. n.e. wychowawca Nerona

- zamieszany w spisek Pizona, zmuszony do samobójstwa

- dzieła

- 12 ksiąg dialogów filozoficzno-moralnych

- prace przyrodniczo-geograficzne

- Listy moralne

- 9 niescenicznych tragedii (m. in. Medea, Edyp, Trojanki) mających później znaczący wpływ na twórczość

- Szekspira

- Racine’a

- Corneille’a

- satyra Apocolocyntosis (Udynienie) skierowana przeciwko Klaudiuszowi

- Poppea Sabina (? – 65 r. n.e.)

- druga żona Nerona, mająca duży wpływ na cesarza

- słynna rzymska piękność

- prawdopodobnie odpowiedzialna za śmierć

- Agrypiny Młodszej (matki Nerona)

- pierwszej żony Nerona, Oktawii

- sama ginie zamordowana na rozkaz cesarza

- Petroniusz, Titus Petronius (? – 66 r. n.e.)

- zwany arbiter elegantiarum

- pisarz rzymski

- doradca Nerona w sprawach artystycznych

- rywal Tygellina na dworze cesarza

- zamieszany w spisek Pizona, popełnił samobójstwo

- dzieła

- epigramy

- romans przygodowy Satiricon (najdłuższy zachowany fragment Uczta Trymalchiona)

• ęęłęópostaci z Nowego Testamentu – także historyczne

- św. Paweł z Tarsu

- początkowo prześladowca chrześcijan

- nawrócony w drodze do Damaszku, został zagorzałym chrześcijaninem

- ujął nauki Jezusa w system religijny, upowszechniony także poza społecznością żydowską

- autor słynnego Hymnu do miłości (z I Listu do Koryntian)

- św. Piotr (zwany Opoką)

- uważany za następcę Jezusa na ziemi

- tradycyjnie uznawany za pierwszego papieża

- przeżył wizję Jezusa zmartwychwstałego, gdy uciekał z Rzymu przed prześladowaniami

- wrócił do Rzymu i dał się ukrzyżować

5. Świat pogan – Rzymian

• dwór Nerona

- upodobanie do:

- rozpusty

- orgii

- uczt

- przepychu

- pochlebstwa i nieszczere zachwyty otoczenia nad twórczością Nerona

- dworskie intrygi

- okrucieństwo i oglądanie dla rozrywki scen męczeństwa i śmierci

- pustka wewnętrzna, życie pozbawione wartości moralnych

- egoizm, brak współczucia dla innych

6. Niewolnicy

• całkowicie podporządkowani swoim właścicielom

- traktowani jak rzeczy

- w bogatych domach żyjący w dobrych warunkach

• często wykształceni i mądrzy

• zdolni do poświęcenia i miłości

- Akte – była kochanka Nerona, później wyzwolona

- Eunice – poświęcająca życie dla ukochanego Petroniusza

• niektórzy ochrzczeni lub związani z chrześcijanami

7. Biedota rzymska (mieszkańcy Zatybrza)

• grupa zróżnicowana

- część zdemoralizowana i wroga chrześcijanom

- chętnie uczestniczą w oglądaniu igrzysk

- niektórzy to pierwsi chrześcijanie

8. Świat chrześcijan

• patrycjusze rzymscy Aulus Placjusz i Pomponia Grecyna

- opiekunowie Ligii

- prawi i skromni

- życzliwie traktujący niewolników

• ęęłęóLigia (Kallina)

- córka króla Ligów (ludu mieszkającego między górną Wisłą a Odrą)

- zakładniczka Nerona

- wychowana w duchu chrześcijańskim przez pobożną Pomponię

- piękna, lecz skromna

- pokorna

- zdolna do poświęcenia w imię przyjętych zasad moralnych

• Ursus (Urban – imię otrzymane na chrzcie)

- opiekun Ligii

- niezbyt rozgarnięty, lecz uczciwy i odważny

- silny i waleczny

- czuje powołanie misjonarskie

• Glaukus (Glauk, Glaukos)

- lekarz, pomagający w imię chrześcijańskiej miłości każdemu, także Winicjuszowi

- zdolny do dwukrotnego przebaczenia Chilonowi wszystkich krzywd doznanych od niego

- żywcem spalony jako jedna z „żywych pochodni” w ogrodach Nerona

• inni chrześcijanie

- niewolnicy

- ubodzy mieszkańcy Zatybrza

9. Cechy chrześcijan

• wyznawanie zasady przebaczenia i miłości bliźniego

• hart ducha i odwaga w obliczu okrutnej śmierci

• wierność wyznawanej religii

• pobożność, skromność, życzliwość

• pokorne znoszenie oskarżeń o:

- spalenie Rzymu

- złe zamiary wobec innych

- sianie nienawiści

10. Postaci szczególne – usytuowane pomiędzy światem pogan a światem chrześcijan

• Marek Winicjusz

- siostrzeniec Petroniusza

- młody patrycjusz wychowany według zasad obowiązujących w Rzymie

- odważny żołnierz i dowódca

- popędliwy, zdolny do zamordowania w chwili gniewu starego niewolnika, swojego opiekuna

- przykład przemiany duchowej, dokonującej się pod wpływem miłości do Ligii i kontaktów z chrześcijanami

- zdolny do wielkich poświęceń

- naraża życie w imię miłości do Ligii (praca grabarza podczas masakry chrześcijan)

- po przyjęciu chrztu

- pobożny chrześcijanin

- żyje skromnie i spokojnie z żoną na Sycylii

• ęęłęóChilon Chilonides

- oszust i szpieg przedstawiający się jako grecki lekarz, mędrzec i wróżbita

- uczestnik intrygi mającej na celu zrzucenie odpowiedzialności za spalenie Rzymu na niewinnych chrześcijan

- tropiciel i zdrajca ukrywających się chrześcijan

- zaangażowany w poszukiwania Ligii

- nawrócony i ochrzczony przez Pawła z Tarsu po uzyskaniu powtórnego przebaczenia od konającego Glauka

- ginie ukrzyżowany, odmówiwszy odwołania swego publicznego oskarżenia Nerona o podpalenie Rzymu

11. Sceny o szczególnej wymowie

• odejście niedźwiedzia od krzyża z Chilonem

• dwukrotne przebaczenie przez Glaukosa win Chilonowi w imię chrześci­jańskiej miłości

• zwycięstwo Ursusa nad turem i wyrok plebsu rzymskiego, darowujący życie Ligii i Ursusowi (triumf chrześcijaństwa)

• misjonarskie plany Ursusa (krzewienie wiary między poganami)

• spotkanie Piotra z Chrystusem na drodze Appijskiej i powrót apostoła do Rzymu

• śmierć Piotra (błogosławieństwo Urbi et orbi! w chwili schwytania)

• spotkanie się spojrzeń Nerona i Piotra (zapowiedź walki Nerona z chrześcijanami)

• pożar Rzymu

- upadek starej kultury i świata

- symboliczne oczyszczenie

12. Wartości artystyczne powieści

• powiązanie wątku miłosnego z historycznym

• szczegółowe opisy zarówno osób, jak i miasta oraz wnętrz domów i pałaców

• komentarze odautorskie często o charakterze moralizatorskim

• plastyczność scen

- zbiorowych

- uczta

- pożar Rzymu

- igrzyska

- kameralnych

- spotkania Winicjusza z Ligią

- samobójcza śmierć Petroniusza i Eunice

• różnorodność wątków – sceny

- pełne grozy

- makabryczne

- sielskie

- miłosne

- humorystyczne

• ęęłęóbogactwo uwag i refleksji o:

- sztuce

- pięknie

- etyce

- religii

13. Język utworu

• współczesny

• wzbogacony licznymi terminami łacińskimi

14. Znaczenie dzieła

• optymistyczna wymowa – zwycięstwo dobra nad złem

• liczne kontrasty

- dobro – zło

- okrucieństwo – łagodność

- brak ideałów – ideologia chrześcijańska

- egoizm – poczucie wspólnoty

- pycha – pokora

- miłość czysta – rozpusta

- obłuda i kłamstwo – szczerość i prostota

- przepych – skromność

- żądza krwi – poszanowanie życia (Nie zabijaj!)

- brak litości – miłosierdzie

- piękno (Ligia) – karykaturalna brzydota (Neron)

• uniwersalna wymowa

15. Popularność powieści

• literacka Nagroda Nobla w 1905 r.

• tłumaczenia na ponad 40 języków

• ponad 40 adaptacji filmowych

- ostatnia polska adaptacja Jerzego Kawalerowicza – 2001 r.

• opery

- Jean Nouges, Quo vadis z librettem Henri Caina (prapremiera w Nicei, 1909)

- Emil Młynarski, Ligia z librettem Kazimierza Laskowskiego

• oratorium

- Feliks Nowowiejski, Quo vadis op. 13 z librettem Antoniny Jungst (premiera w Usti nad Łabą, 1907)

ęęłęóWarto zapamiętać

Quo vadis, Domine? – (łac.) Dokąd idziesz, Panie?

(Słowa wypowiedziane do Jezusa zmartwychwstałego przez św. Piotra opuszczającego Rzym)

Gdy ty opuszczasz lud mój, do Rzymu idę, by mnie ukrzyżowano raz wtóry.

(Odpowiedź Jezusa)

Utrwal terminy

arbiter elegantiarum – (łac.) mistrz, znawca elegancji, wzór wykwintu, dobrego smaku, zwłaszcza eleganckiego stroju; w czasach Nerona nazywano tak Petroniusza

pogaństwo – chrześcijńskie określenie politeistycznych wierzeń np. starożytnych Rzymian, Greków; Rzymianie wierzyli również w boskie pochodzenie cesarzy

W literaturze i sztukach pięknych

Paul Verlaine, Schyłek (Jam Cesarstwo u schyłku wielkiego konania…) (wiersz dekadencki)

Józef Ignacy Kraszewski, Rzym za Nerona (powieść historyczna)

Aleksander Krawczuk, Poczet Cesarzy Rzymskich (opracowanie historyczne), Neron, Ród Konstantyna

Tytus i Berenika (opowieści historyczne)

Tacyt, Roczniki (dzieło historyczne)

Swetoniusz, Żywoty cezarów (żywoty)

Henryk Siemiradzki, Pochodnie Nerona (obraz), Orgia rzymska (obraz), Circe chrześcijańska (obraz)

Satyricon, film fab. prod. włoskiej według poematu Petroniusza, reż. Federico Fellini (1969)

Interesująca opinia

Powieścią swą, która pisana była także z myślą o zagranicy, włączał się Sienkiewicz w ogólnoeuropejską ofensywę katolicyzmu przeciw światopoglądowi pozytywistyczno-materialistycznemu oraz nastrojom dekadencji. Równocześnie – podobnie jak Kraszewski w „Rzymie za Nerona” – sugerował paralelę między prześladowaniami i zwycięstwem antycznego chrześcijaństwa a losem narodu polskiego.