Przewodnik diagnostyczno-interwencyjny
Jak rozmawiać z ofiarami przemocy domowej?

Poniższy materiał może być użyteczny w przeprowadzaniu pierwszych rozmów z ofiarami przemocy domowej. Może ułatwić wszechstronne rozpoznawanie sytuacji, w jakiej znajduje się osoba narażona na agresję, co ma istotne znaczenie w planowaniu pomocy.

I. Analiza form doznawanej przemocy

Pytając o rodzaj oraz o stopień nasilenia stosowanej przemocy, możemy uzyskać odpowiedź na pytanie: "Czy życie klientki lub jej dzieci jest zagrożone?"

W pierwszej kolejności powinniśmy przeanalizować rodzaje stosowanej przemocy: fizyczną, emocjonalną, ekonomiczną oraz wykorzystywanie dzieci w celu kontrolowania i karania ich matki.

Przemoc fizyczna
Jej celem jest wymuszenie na ofierze takiego zachowania, jakiego życzy sobie sprawca. Ma wywołać lęk lub stanowić karę za złamanie reguł ustanowionych przez sprawcę. Przykłady obejmują popychanie, szarpanie, uderzanie otwartą dłonią lub pięścią, duszenie i parzenie. Zadaj kilka z poniższych pytań, aby ocenić rozmiary przemocy fizycznej.
Czy przychodzi pani na myśl choć jeden przypadek, kiedy partner szarpnął panią lub popchnął?
Czy zdarzyło się kiedyś, że partner mocno panią schwycił lub nie pozwolił opuścić pokoju?
Czy miał miejsce przypadek, kiedy partner rzucił czymś w panią albo w ścianę?
Czy pamięta pani choć jedno zdarzenie, kiedy partner uderzył panią otwartą dłonią lub pięścią?
Czy zdarzyło się, że partner panią dusił?

Przemoc emocjonalna
Ma ona na celu pozbawienie ofiary zaufania do siebie i swoich kompetencji w różnych obszarach jej życia. Przykłady obejmują pomiatanie ofiarą, wyzywanie jej, upokarzanie wobec rodziny i znajomych, oskarżanie jej o wszystkie błędy i uchybienia sprawcy.

Sprawca dąży do tego, by ofiara była samotna i zależna od niego. Nie chce, by podjęła pracę, kontynuowała naukę czy też utrzymywała kontakty z rodziną albo ze znajomymi. Sprawca może śledzić każdy krok ofiary, kontrolować jej pocztę czy rozmowy telefoniczne. Sprawca onieśmiela i grozi ofierze. Wmawia jej, że stanie się coś strasznego, jeśli nie będzie posłuszna.

Zadaj niektóre z poniższych pytań, aby ocenić zakres przemocy emocjonalnej.
Gdy pani partner chce panią obrazić, jakich wyzwisk używa? Jak często to robi?
Czy często ma pani poczucie, że niczego nie udało się pani zrobić dobrze?
Czy spędza pani dużo czasu, usiłując wymyślić, co tu zrobić, żeby nie rozłościć partnera?
Czy partner kiedykolwiek zabraniał pani spotykania się czy rozmawiania z określonymi osobami z pani rodziny? Czy naciskał na zerwanie z nimi kontaktów?
Jak pani partner daje do zrozumienia, że nie pochwala pani zachowania?
Jeśli dochodzi do kłótni, czy partner straszy panią? Jakiego rodzaju groźby padają?
Czy partner rzucał kiedyś jawne groźby, że zabije panią, dzieci lub siebie?
Czy są jakieś tematy, których pani boi się poruszać?

Przemoc ekonomiczna
Sprawia, że ofiara staje się zależna od partnera i szczególnie podatna na przemoc. Przykłady tej przemocy obejmują ograniczenie dostępu ofiary do pieniędzy czy do informacji o stanie finansowym rodziny, zmuszanie ofiary do proszenia o każdy grosz, kłamanie na temat zasobów rodziny, wykradanie pieniędzy ofiary, niedopuszczanie ofiary do pracy zarobkowej.

Zadaj niektóre z następujących pytań, aby ocenić zasięg przemocy ekonomicznej.
Czy ma pani jakieś pieniądze dla siebie? Kto u państwa rządzi finansami? Kto płaci rachunki? Kto sprawdza książeczkę czekową?

Przemoc seksualna

Zazwyczaj ofiary są skrępowane, zawstydzone, gdy muszą mówić o przemocy seksualnej. Często mężczyzna, który stosuje przemoc fizyczną i psychiczną, wcześniej czy później ucieka się również do przemocy seksualnej. Przemoc seksualna obejmuje całe spektrum zachowań: zmuszanie ofiary do odbycia stosunku w formie, która jej nie odpowiada, czy w czasie dla niej niedogodnym. Może obejmować takie zachowanie sprawcy, które budzą w kobiecie lęk o swoje własne bezpieczeństwo czy bezpieczeństwo dzieci.

Zadaj niektóre z poniższych pytań, aby ocenić rozmiary przemocy seksualnej.
Czy zdarzyło się choć raz, że partner zawstydził panią lub sprawił, że poczuła się pani niezręcznie z powodu seksu?
Czy naciska panią do odbycia stosunku?
Czy partner ma jakieś sposoby skłonienia panią do odbycia stosunku, kiedy nie ma pani na to ochoty?
Czy coś innego w zachowaniu partnera sprawia, że czuje się pani niepewnie w sprawach seksu?

Wykorzystywanie dzieci do sprawowania kontroli i karania ich matki

Mężczyzna może bić albo grozić zrobieniem krzywdy dzieciom, by zmusić ich matkę do uległości i posłuszeństwa. Dzieci bywają niekiedy świadkami i są zmuszane do uczestniczenia w zniewagach wobec matki, często słyszą, jak ojciec poniża ją. Niektórzy sprawcy stale podkopują autorytet matki w oczach dzieci. Zadaj jej kilka z poniższych pytań, aby ocenić, w jaki stopniu dzieci są w tej rodzinie wykorzystywane.
Czy partner w jakiś sposób usiłuje wykorzystać dzieci przeciwko pani?
Czy partner kiedykolwiek groził, że zabierze dzieci lub zrobi im krzywdę, jeśli pani go opuści?
Czy miewa pani wrażenie, że dzieci szpiegują panią na polecenie ojca lub muszą trzymać jego stronę, co ma stanowić karę dla pani?

II. Oszacowanie stopnia nasilenia przemocy

Warto zadawać pytania, które pomogą nam ustalić, czy zmienia się stopień nasilenia przemocy, czy eskaluje, jeśli idzie o częstotliwość bądź intensywność zdarzeń. Zadaj kilka dodatkowych pytań, aby ocenić zmiany w stopniu nasilenia przemocy.
Czy może pani opisać pierwszy incydent, kiedy partner uderzył panią lub przestraszył? Kiedy to miało miejsce?
Czy może pani opisać najpoważniejszy incydent (lub rodzaj przemocy), który zaniepokoił panią lub przestraszył najbardziej?
Czy może pani przytoczyć najświeższe zdarzenie?
Jak często dochodzi do stosowania przez partnera przemocy? Czy dochodzi do niej raz dziennie, raz na tydzień, raz na miesiąc, raz na rok? Czy którykolwiek z rodzajów przemocy (fizyczna, emocjonalna bądź seksualna) uległ nasileniu, jeśli idzie o częstotliwość?
Czy przemoc staje się coraz poważniejsza, brutalniejsza ?

III. Oszacowanie skutków stosowanej przemocy

Przemoc to coś więcej aniżeli tylko fizyczne czy seksualne znęcanie się. Jest to przede wszystkim zamach na poczucie dumy i godności osobistej ofiary, na jej dobre zdanie o sobie. U niektórych ofiar i ich dzieci, w wyniku stosowania przemocy w domu, rozwijają się poważne problemy fizyczne i emocjonalne. Sprawą ogromnej wagi jest ocena skutków przemocy, takich jak np. depresja czy niezdolność do działania. Poniższe pytania należy traktować jako wskazówki, na co w szczególności zwrócić uwagę, słuchając zwierzeń klientki. Czy może pani pomyśleć o sobie na samym początku pani związku z partnerem? Jak opisałaby pani siebie z tamtego okresu?
Czy dostrzegła pani jakieś zmiany w sobie w ciągu trwania związku z partnerem? Jeśli tak, to czy może pani opisać różnice?
Niektóre kobiety przyznają, że po każdym akcie przemocy stają się bardziej wyizolowane, przygnębione, przestraszone i obojętne na wszystko. Jak opisałaby pani to, co dzieje się z panią?
Czy w ciągu ostatnich kilku miesięcy zauważyła pani u siebie któryś z następujących problemów:

• trudności z zasypianiem

• budzenie się w ciągu nocy

• kłopoty z koncentracją na rzeczach obojętnych, takich jak program TV czy lektura książki.

• uczucie przygnębienia, smutku, obojętność i brak zainteresowań

• utrata apetytu

• nadmierne objadanie się

• nadmierna męczliwość

• uczucie, że została pani schwytana w pułapkę

• zwiększone spożycie alkoholu lub środków uspakajających

• koszmary senne

• nagłe przypomnienie sobie przemocy doznanej w dzieciństwie lub w wieku dorosłym bądź innych traumatycznych doświadczeń

• usilne unikanie wszystkiego, co mogłoby wzbudzić pani bolesne wspomnienia

• uczucie, że w środku jest się niezdolnym do działania

• częste bóle głowy

• częste bóle brzucha lub żołądka

• bóle w krzyżu lub stawach

• chroniczne infekcje dróg moczowych

• bolesne lub intensywne krwawienia z dróg rodnych

• bolesne stosunki

Czy kiedykolwiek próbowała pani zrobić sobie krzywdę lub myślała o samobójstwie? Czy ostatnio nachodzą panią myśli, że lepiej by pani było po śmierci lub że mogłaby pani jakoś się zranić?
Czy ostatnio nachodziły panią myśli, by zrobić krzywdę lub zabić partnera?

Wiele kobiet myśli o zabiciu maltretującego je partnera, lecz większość z nich poprzestaje na tym i nigdy nie wprowadza swoich myśli w czyn. Jeśli ofiara nosi się z jakimiś zamiarami, należy interweniować tak, by chronić klientkę i tych, których zamierza ona zranić.

IV. Ocena rezultatów poszukiwania pomocy przez ofiarę

Niezmiernie ważne jest, by zapoznać się z próbami, jakie podejmowała klientka, by rozwiązać swoje problemy, i z jakich rozwiązań korzystała w przeszłości.

Jeżeli ofiara ma za sobą złe doświadczenia w poszukiwaniu pomocy, trudniej jej będzie ponownie zwrócić się o nią. Z tego powodu należy klientce stworzyć możliwość wyrażenia swoich negatywnych uczuć, opinii w odniesieniu do jej przeszłych doświadczeń w poszukiwaniu pomocy. Jeśli klientka może mówić o swoich trudnościach, kłopotach z uzyskaniem pomocy, często jest również w stanie zrobić kolejny ruch i kolejny raz zwrócić się o pomoc do różnych instytucji.

Uwieńczone sukcesem wysiłki poszukiwania pomocy zwiększają ufność i nadzieję ofiary. Terapeuta powinien zadbać o to, by kontakty klientki z rozmaitymi instytucjami, takimi jak sądy czy policja, układały się prawidłowo. Czy pani dalsza rodzina wie o przemocy w pani domu? Jaka była ich reakcja?
Czy powiedziała pani komukolwiek spoza rodziny o przemocy w pani domu (znajomym, kapłanowi, współpracownikom, lekarzowi)? Czy okazali się choć trochę pomocni?
Czy miała pani kiedyś kontakt ze specjalistą zajmującym się problemami przemocy? Czy jego rady do czegoś się pani przydały?
Czy kiedykolwiek opuściła pani dom w obawie przed agresją ze strony męża ? Jeśli tak, to kiedy to się stało i gdzie pani zamieszkała? Czy czas spędzony poza domem okazał się pomocny?
Czy zabrała pani ze sobą dzieci?
Czy wzywano kiedyś policję na pomoc? Kto wtedy telefonował? Jak się pani wówczas czuła?
Czy kiedykolwiek udała się pani do sądu, by tam uzyskać pomoc ? Jak się pani wówczas czuła?
Czy kiedykolwiek skorzystała pani z programu dla ofiar przemocy w rodzinie?

V. Ocena potencjalnego zagrożenia życia

Przemoc domowa może spowodować obrażenia fizyczne i śmierć. Obrażenia fizyczne mogą sięgać od powierzchownych skaleczeń i otarć (rozcięć, siniaków, uszkodzonych mięśni i kości) aż po poważne, nieodwracalne, niekiedy zagrażające życiu uszkodzenia ciała (pęknięcia organów wewnętrznych, złamania kości, oparzenia, urazy głowy, głębokie rany, uszkodzenie wzroku i słuchu), a nawet śmierć. Niekiedy uszczerbek na zdrowiu wynika z życia w ciągłym stresie w związku opartym na przemocy. Ustawiczny stres może nasilać objawy cukrzycy, stwardnienia rozsianego, problemów kardiologicznych, nadciśnienia tętniczego, astmy i zaburzeń przewodu pokarmowego.

W czasie gwałtownego zachowania sprawca może zranić lub zabić ofiarę, dzieci, inne osoby związane z rodziną, a niekiedy i siebie.

Przemoc domowa jest szkodliwa nie tylko z powodu zachowania sprawcy. Czasami ofiara może zranić lub zabić napastnika w rozpaczliwym wysiłku ochronienia siebie czy dzieci. W innych przypadkach ofiara może zranić się lub pozbawić się sama życia w desperackiej próbie ucieczki przed cierpieniem. Zdarza się również, że dzieci próbują rozprawić się z przemocą, działając na szkodę sprawcy, ofiary, a niekiedy samych siebie. Oszacowanie potencjalnego zagrożenia życia to nie tylko próba przewidzenia, czy sprawca zabije swoją ofiarę, czy nie. Jest to również próba oszacowania ryzyka groźnych dla życia zachowań przeciwko sobie lub innym ze strony sprawcy, ofiary lub dzieci.

Oszacowanie potencjalnego zagrożenia życia powinno być przeprowadzone za każdym razem, gdy rozpoznamy występowanie przemocy domowej - podczas pierwszego spotkania, jak również, w formie nieco uproszczonej, za każdym razem, gdy terapeuta ma kontakt z rodziną. Oszacowanie takie polega na zbieraniu informacji o i od ofiary, dzieci, sprawcy i innych osób utrzymujących kontakt z rodziną. Terapeuta nie jest w stanie przewidzieć, kto dopuści się poważnych obrażeń ciała lub zabójstwa. Odpowiedzi twierdzące na pytania dotyczące czynników ryzyka powinny być wystarczającym powodem, by jak najszybciej pomóc klientce w opracowaniu planu bezpieczeństwa dla niej i jej dzieci.

• Czy ataki ze strony partnera stały się gwałtowniejsze, brutalniejsze bądź bardziej niebezpieczne?

• Czy sprawca kiedykolwiek usiłował udusić ofiarę?

• Czy w domu są jakieś noże, rewolwery bądź inne rodzaje broni?

• Czy sprawca nadużywa alkoholu bądź narkotyków, takich jak: amfetamina, kokaina czy heroina?

• Czy sprawca napastuje ofiarę, gdy jest pijany?

• Czy sprawca kiedykolwiek groził, że zabije ofiarę?

• Czy ofiara wierzy, że sprawca może naprawdę poważnie zranić bądź zabić ją lub siebie?

• Czy sprawca stosuje przemoc podczas stosunków seksualnych?

• Czy sprawca jest obsesyjnie zazdrosny o ofiarę?

• Czy sprawca śledzi każdy jej krok, czy podkrada się do niej cichcem?

• Czy sprawca jest zazdrosny, czy wyobraża sobie, że ofiara go na każdym kroku zdradza?

• Czy sprawca groził targnięciem się na własne życie bądź usiłował popełnić samobójstwo?

• Czy ofiara ma myśli samobójcze?

• Czy w przeszłości sprawcy zdarzały się ataki na innych ludzi bądź przypadki łamania prawa?

• Czy sprawca był bity jako dziecko? Czy bywał świadkiem bicia matki przez ojca?

• Czy ofiara odeszła od sprawcy lub czy planuje separację?

• Czy ofiara rzucała poważne groźby, że zabije sprawcę?

Jeśli dowiemy się, że sprawca grozi zrobieniem krzywdy lub zabiciem ofiary, należy powiadomić policję o grożącym niebezpieczeństwie oraz opracować plan zapewniający bezpieczeństwo rodzinie doznającej przemocy.

VI. Opracowanie planu bezpieczeństwa ofiary

Sprawą niezmiernie ważną jest poinformowanie każdej ofiary, że troszczysz się o bezpieczeństwo jej i jej dzieci, oraz wspólne z nią opracowanie programu zapewniającego bezpieczeństwo. Pamiętaj, że ofiara jest ekspertem w swoich problemach. To ona, a nie ty, będzie musiała ponosić konsekwencje takiej, a nie innej decyzji. Nie dokonuj za nią wyboru. Podczas rozmowy na temat bezpieczeństwa zadaj niektóre z poniższych pytań

• W jaki sposób mogę pani pomóc?

• Co może sprawić, żeby mogła się pani poczuć bezpiecznie?

• Co szczególnie panią martwi, jeśli chodzi o bezpieczeństwo dzieci?

• Jakie próby podejmowała pani w przeszłości, aby ochronić siebie i dzieci (np. wyjechała pani na kilka dni, szukała pomocy ze strony rodziny czy przyjaciół, usiłowała pani walczyć itp. ) Czy którykolwiek z tych zabiegów przyniósł pozytywne rezultaty? Czy któryś z nich może okazać się pomocny dzisiaj?

VII. Zalecenia praktyczne

Gdy klientka zamierza porzucić sprawcę, zastanów się wraz z nią nad następującymi kwestiami:

• Jak i kiedy może się ona bezpiecznie przeprowadzić? Czy dysponuje środkiem transportu? Pieniędzmi? Czy ma dokąd pójść?

• Czy miejsce, do którego zamierza się udać, jest bezpieczne?

• Czy są w tym miejscu możliwości wezwania policji, na wypadek, gdyby okazało się to konieczne?

• Komu zamierza ona powiedzieć, a komu nie, o swojej przeprowadzce?

• Co ona lub inni mogą zrobić, aby jej partner nie zdołał jej znaleźć?

• Jak zdoła bezpiecznie udawać się codziennie do pracy lub do szkoły, by odebrać stamtąd dzieci?

• Które z prawnych kroków pomogą poczuć się jej bezpieczniej? Zapisz adresy pomocnych instytucji i numery telefonów.

• Czy klientka zna numer telefonu miejscowego schroniska?

Gdy klientka pozostaje ze sprawcą, rozważ następujące kwestie:

• Co może zapewnić jej bezpieczeństwo w nagłych wypadkach?

• Kogo może wezwać w momencie kryzysu?

• Czy wezwie policję, gdy znowu dojdzie do aktów przemocy? Czy w domu jest telefon? Czy może, w porozumieniu z dziećmi i sąsiadami, opracować jakiś sygnał, aby oni w krytycznym momencie wezwali policję na pomoc?

• Jeżeli zajdzie potrzeba ucieczki, dokąd może się udać? Którędy będzie mogła opuścić dom?

• Zorientuj się, jakie są niebezpieczne miejsca w domu i poradź jej, by nie dała się tam złapać w pułapkę.

• Przypomnij jej, że w trakcie najbardziej gwałtownego ataku zawsze najlepiej dla niej będzie zaufać własnemu osądowi dotyczącego tego, co w danej sytuacji powinna uczynić - niekiedy najlepiej jest uciec, innym razem słuszniej będzie uspokoić napastnika, a dobre jest każde rozwiązanie, które zapewnia jej ochronę.

• Poradź swojej klientce, by zawsze miała na podorędziu następujące rzeczy, na wypadek, gdyby musiała uciekać

  • dowód osobisty, paszport,

  • legitymacja ubezpieczeniowa,

  • akt zawarcia małżeństwa i akty urodzenia dzieci,

  • prawo jazdy,

  • kartę telefoniczną,

  • numer konta bankowego, książeczki oszczędnościowe, karty płatnicze,

  • świadectwa szkolne i świadectwa zdrowia,

  • lekarstwa i recepty,

  • dokumenty rozwodowe i inne dokumenty sądowe,

  • ubrania i inne niezbędne artykuły dla siebie i dzieci,

  • klucze do mieszkania.

O czym warto pamiętać, udzielając pomocy ofierze przemocy domowej:

• Pytaj wprost o przemoc. Rozmawiaj z ofiarą oddzielnie, bez udziału sprawcy i jej dzieci.
  Zachęcaj ją do opowiadania o swoich problemach. Doceń jej odwagę, jeśli zdecyduje się podzielić swoimi doświadczeniami.

• Wspieraj ją, nawet jeśli ogarnie cię zniechęcenie. Niektóre ofiary odchodzą od partnera i wracają do niego po kilka razy. Nie jest to oznaka Twojego niepowodzenia.

• Jasno sprecyzuj swoje przekonania dotyczące przemocy:
  Nie jest pani odpowiedzialna za przemoc. Za przemoc odpowiedzialny jest sprawca.

• Poszerzaj jej wiedzę o tym, jakie ma przed sobą możliwości i broń jej interesów. Uświadom jej, że przemoc w rodzinie jest dość powszechnym zjawiskiem:
  Rozmawiałem z wieloma kobietami, które znajdują się w sytuacji podobnej do pani czy Wiele bitych kobiet odczuwa podobnie jak pani. Większość czuła się zniechęcona, lecz z pomocą udało im się zmienić swoje życie. Unikaj jednak opatrzenia jej etykietką-stygmatem "ofiara ". Nazwij krzywdę, którą jej wyrządzono. Kobiety z różnych przyczyn nie chcą, by mówiono o nich "ofiara".

• Włącz się aktywnie, okaż troskę i pomóż opracować plan zapewniający bezpieczeństwo. Pozwól ofiarom samodzielnie podejmować decyzje. Nie uzależniaj swojej pomocy od wykonania twoich poleceń i instrukcji w rodzaju: Musi pani zaskarżyć partnera; powinna pani go opuścić. Szanuj jej decyzje. To ona będzie ponosiła konsekwencje swoich wyborów. Zawsze zdawaj pytanie w rodzaju: W jaki sposób mógłbym pani być pomocny? Co pani chce zrobić? Słuchaj pilnie jej próśb i staraj się na nie reagować.

• Znajdź jej mocne strony i wzmacniaj je.

• Odwołuj się do jej nadziei, marzeń i planów na przyszłość.

• >Nawiąż współpracę z innymi służbami i instytucjami, które mogą jej pomóc. Aktywnie z nimi współpracuj.