Czym jest kultura?

Kultura społeczeństwa stanowi istotną podstawę jego egzystencji. Należy ona do tych pojęć w naukach społecznych, o których mówi się, że mają długą przeszłość, ale krótką historię. Stwierdzenie takie oznacza, iż pojęcie "kultura" od niedawna zostało poddane rygorom myślenia naukowego.

Światowa kariera łacińskiego terminu "kultura" zaczęła się w czasach Cycerona. Pierwotnie termin ten wiązano z uprawą roli cultura agri- uprawa ziemi. Cyceron natomiast użył słowa kultura w wyrażeniu "cultura animi" co oznacza uprawę umysłu1.

Począwszy od Cycerona, termin kultura zaczęto wiązać z wszelką czynnością ludzką mającą na celu pielęgnowanie, kształtowanie i doskonalenie. W ciągu wieków termin ten poszerzał swoją treść, stając się pojęciem wielowymiarowym i wieloznacznym. Na przykład w antropologii kulturowej ma ona zakres bardzo szeroki i najczęściej obejmuje różne przedmioty, kategorie , wartości i działania w różnych sferach życia ludzkiego.

Jak zdefiniować kulturę? Według A. Kłoskowskiej, w literaturze naukowej można spotkać około dwustu różnych definicji kultury. W sensie naukowym oznacza ona określone klasy przedmiotów, zjawisk i procesów albo pewne klasy zachowań. Natomiast w sensie filozoficznym przez kulturę rozumie się wszystko, co nie wyrasta samo przez się z przyrody, lecz powstaje dzięki pracy człowieka, co jest wytworem celowej refleksji i działalności ludzkiej2.

Słownik socjologiczny w najszerszym znaczeniu definiuje kulturę jako ogół materialnych i niematerialnych wytworów człowieka i wszystko to, co nie powstało na drodze naturalnej, ale jest rezultatem działania ludzi3. Z definicji tej wyłania się podział na dwa podmioty, kulturę i to co kulturą nie jest, czyli naturę. Zaliczenie czegoś do kultury jest równoznaczne z uznaniem iż podlega ono naszemu sterowaniu. Jeżeli natomiast nie mamy wpływu na pewne sytuacje i zdarzenia, co uniemożliwia zaprowadzenie "właściwego porządku"- zaliczamy to do natury4. Ilekroć mowa o kulturze, tylekroć mamy na myśli zaprowadzenie i zachowywanie porządku oraz przeciwstawianie się wszystkiemu, co z punktu widzenia zamierzonego porządku okazuje się chaosem. Miejsce, w którym biegnie granica między kulturą a naturą zależy, oczywiście, od dostępnych umiejętności i wiedzy, a także od gotowości wykorzystania jej do celów dotychczas nie wypróbowanych. Ogólnie rzecz biorąc, rozwój nauki i techniki poszerza sferę sterowania zjawiskami, które dotąd zaliczano do natury, przesuwa więc dalej granice obszaru kultury.

Każda z definicji kultury uwzględnia jakiś wycinkowy konkretny punkt widzenia na to zjawisko. Jak zauważył wybitny antropolog kultury XX wieku R.Linton: "Istotą wszelkiej definicji kultury jest bowiem to ,że wybiera pewne aspekty całego pojęcia oznaczonego owym terminem i kładzie nacisk na nie kosztem innych aspektów. Nacisk ten, a w konsekwencji także wartość definicji, będą zależały od tego, jaki szczególny cel definiujący miał na uwadze. Istnieje wiele możliwości definiowania określonego rodzaju"5.

Najpełniejsze polskie opracowanie zagadnienia definicji kultury zostało zawarte w pracy A.Kłoskowskiej. Autorka wymienia co najmniej sześć sposobów definiowania kultury6.

Definicje opisowo-wyliczające. Traktują on kulturę jako określony zbiór przedmiotów, a definiowanie kultury sprowadza się do wyliczania jej części składowych. Kryterium tego zaliczania pewnych składników życia społecznego do obszaru kultury nie jest tu wyraźnie sformułowane; kryterium to ma charakter intuicyjnego założenia. Zwolennikiem tego typu kultury był E.B.Tylor, który podał następującą jej definicję: "Kultura, czyli cywilizacja (...) jest to pojęcie obejmujące wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawo, obyczaje i inne zdolności i przyzwyczajenia zdobyte przez człowieka jako członka społeczeństwa"7. W taki właśnie opisowo-wyliczający sposób traktowali kulturę archeolodzy i etnografowie. Opisując grupy społeczne czy narodowe badali ich wytwory kulturowe, takie jak: język, wierzenia, obrzędy, teksty literackie, przedmioty codziennego użytku itd. Tego rodzaju elementy traktowali jako wyznaczniki kultury danej zbiorowości, a samą kulturę rozumieli i opisywali jako zbiór oryginalnych elementów.

Definicje historyczne. Kładą one nacisk na czynnik tradycji jako mechanizm przekazywania dziedzictwa kulturowego; dla określenia kultury używają takich określeń jak: dziedzictwo, tradycja, dorobek. Kulturę definiuje się tutaj jako charakterystyczny dla człowieka rodzaj przekazu minionego doświadczenia przyszłym pokoleniom. Minione doświadczenia człowieka wyraża się w "świecie przedmiotowym", a przekazywane jest kolejnym pokoleniom w drodze wychowania i nauczania.

Definicje normatywne akcentują podporządkowanie się zachowań ludzkich normom, wartościom i modelom. Wzory, modele i zasady wartościowania są traktowane jako elementy konstytutywne kultury, a podporządkowanie się tymże normom jako właściwość zachowań kulturowych. Kultura jest tu pojmowana jako zespół norm obowiązujących członków danej społeczności i warunkujących jej trwanie.

Definicje psychologiczne skupiają uwagę na psychicznych mechanizmach kształtowania się kultury; analizują mechanizmy uczenia się, formowania nawyków kulturowych, internalizacji norm obowiązujących w danej zbiorowości i wartości przez tę zbiorowość uznawanych za oraz wpływ kultury na kształtowanie osobowości jednostek. Szczególny nacisk jest położony w tych definicjach na uczenie się i naśladownictwo jako procesy przyswajania kultury.

Definicje strukturalne interesują się przede wszystkim strukturą danej kultury, tzn. zasadniczymi elementami tej kultury oraz ich wewnętrznymi powiązaniami. Zazwyczaj wymienia się cztery kategorie elementów kultury: mateialno-techniczne, społeczne, ideologiczne i psychiczne. Definicje tego typu badają specyficzną strukturę konkretnych kultur - nie dotyczą kultury w ogóle.

Definicje genetyczne skupiają się na genezie kultury. W tym typie definicji można wyróżnić dwie odmiany: Pierwsza dotyczy wewnętrznego rozwoju kultury, wyłaniania się jednych (wyższych) jej form z form innych (niższych, wcześniejszych). Druga dotyczy wyłaniania się kultury z natury . Kulturę traktuje się tu jako sumę wytworów zachowań ludzkich powstałych w wyniku aktywności człowieka, przy czym jedni autorzy akcentują bardziej aktywność intelektualną, a inni aktywność fizyczną.

Wymienione wyżej rodzaje definicji kultury należy traktować jedynie jako typy idealne pozwalające uporządkować ogromną ilość literatury poświęconej kulturze tylko ze względu na pewne teoretyczne aspekty stanowiska poszczególnych autorów.

Uwzględniając różne aspekty życia społecznego, najbardziej uniwersalna wydaje się definicja zaproponowana przez S.Czarnowskiego. Definicja ta jest ponadto precyzyjna i odnosi się zarówno do dawnej, jak i współczesnej kultury.

Zdaniem tego myśliciela, kultura to "całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego, wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzać się przestrzennie"8.

Z definicji tej wynika, że na kulturę w sensie socjologicznym i etnograficznym składają się następujące trzy grupy elementów9:

materialne i duchowe wytwory ludzkiej działalności- wszystko to, co człowiek stworzył w efekcie pracy fizycznej bądź umysłowej i pozostawił w postaci "pomników kultury". Do wytworów materialnych zliczmy ogół działań i wytworów człowieka związanych przede wszystkim z zaspokajaniem biologicznych potrzeb, zapewnieniem bezpieczeństwa i przetrwania gatunku ludzkiego10. Natomiast do wytworów duchowych (niematerialnych) zaliczamy ogół zobiektywizowanych wytworów świadomości ludzkiej, takich jak język, wierzenia, zwyczaje, wiedza, obyczaje czy idee, pełniących funkcje użytkowe i wyrażających bezinteresowne dążenia do poznania i urzeczywistniania ideałów piękna, dobra i prawdy11.

wartości- w kulturze oznaczają one to wszystko, co członkowie danej zbiorowości uznają za ważne i dlatego dążą do jego osiągnięcia. W życiu społecznym konkretyzują się one w postaci różnych ideologii, ideałów, ale także i konkretnych przedmiotów. Dla członków społeczeństwa wartości sprowadzają się do podstawowych celów, jakie stawiają sobie ludzie, a także głównych kryteriów, które wskazują co jest dobre, a co jest złe;

wzory zachowań- są to grupy i sposoby określające jak jednostki czy całe grupy powinny się zachować, aby nie popaść w konflikt z innymi. Inaczej mówiąc są to schematy postępowania w określonych sytuacjach społecznych. Dlatego też cechą każdego wzoru zachowania jest to, że znaczącą część jakiejś zbiorowości uważa go za normalny sposób postępowania w różnych okolicznościach życiowych.

Należy też wspomnieć o normach społecznych, które są typowymi, a jednocześnie specyficznymi wzorami zachowań. W zorganizowanym społeczeństwie mamy do czynienia z układami norm społecznych w różnych dziedzinach życia. Z układami tymi łączą się odpowiednie systemy zorganizowanego zachowania zbiorowego, które nazywany ogólnie instytucjami społecznymi. Na przykład funkcjonowanie instytucji religijnych opiera się na odpowiednich układach norm religijnych i polega na tym, że przedstawiciele hierarchii kościelnej określają pewne normy religijne, a członkowie społeczności religijnej podporządkowują się tym normom12. Za istotne dla funkcjonowania każdego społeczeństwa uważa się najczęściej pięć grup norm społecznych: poznawcze, estetyczne, konstytutywne, ekonomiczne oraz witalne. Poszczególne społeczeństwa różnią się między sobą treścią i interpretacją tych norm, co jest związane z kulturą tych społeczeństw13.

Normy poznawcze określają co w danym społeczeństwie uważane jest za prawdę, jakie są kryteria prawdy oraz jakie powinny być metody dochodzenia do niej. Normy te powstają dzięki temu, że ludzie starają się poznawać prawdę o świecie i o sobie samych, jak również na skutek społecznego procesu wymiany informacji. Dzięki temu procesowi każdy członek społeczeństwa może ocenić nie tylko to, czego sam doświadczył, ale również to, co było udziałem innych członków społeczeństwa.

Normy konstytutywne określają podstawowe zasady funkcjonowania organizacji społeczeństwa, co oznacza, że określają wzajemne stosunki między poszczególnymi organami społeczeństwa. Inaczej mówiąc, normy te określają, co dla danego społeczeństwa jest pozytywne, a co negatywne i jak w związku z tym mają postępować ludzie, instytucje społeczne oraz społeczeństwo jako całość. Do najważniejszych rodzajów norm konstytutywnych zaliczmy: normy ideologiczne, normy etyczne, nory prawne.

Normy ideologiczne wytyczają zasadnicze cele działalności społeczeństwa jako układu zorganizowanego.

Normy etyczne określają co jest dobre, a co jest złe i jak w związku z tym należy postępować.

Normy prawne określają, co niedozwolone, a co nakazane przez określony autorytet nadrzędny (np.państwo). Normy te wspiera z reguły możliwość zastosowania sankcji wobec opornych.

Normy estetyczne wskazują, jaki wytwór ludzkiej działalności posiada pierwiastek piękna, a jaki tego pierwiastka nie posiada.

Normy ekonomiczne oceniają, co jest dla danego społeczeństwa korzystne, a co niekorzystne pod względem gospodarczym oraz określają metody osiągania korzyści ekonomicznych. Normy te decydują o funkcjonowaniu szeregu instytucji gospodarczych.

Normy witalne , nazywane często normami zdrowotnymi, określają co dla ludzi jest zdrowe, a co nie z punktu widzenia fizjologicznego funkcjonowania ich organizmu. Określają także metody utrzymywania zdrowia ludzkiego w należytym stanie.

Miedzy poszczególnymi grupami norm społecznych, powinna istnieć ścisła współzależność. Układy tych norm w poszczególnych grupach i całość norm w społeczeństwie powinny być tak ukształtowane i tak ze sobą zharmonizowane, aby zapewniały społeczeństwu możliwość zachowania stanu równowagi funkcjonalnej. Układy norm społecznych określających zachowanie ludzi w danym społeczeństwie we wszystkich dziedzinach jego życia zbiorowego nazywamy normotypem cywilizacyjnym albo też kulturą społeczną14.

W przyszłości wzajemnym kontaktom i wzajemnemu zrozumieniu się ludzi towarzyszyć musi jakaś forma kulturalnej integracji ludzkości. Sprzyjają temu nowoczesne środki techniczne, które coraz bardziej likwidują znaczenie terytorialnej izolacji. Przyszłość kulturalna ludzkości zależy od tego, czy i jak szybko uda się nam doprowadzić do pewnej przynajmniej jedności kultury ogólnoludzkiej, do przyswojenia przez całą ludzkość pewnych wspólnych wzorów zachowań15. Dopóki jednak istnieje obok siebie wiele kultur, a sfery ich oddziaływania nie są jasno i wyraźnie odgraniczone, potrzebna jest wzajemna tolerancja, o którą jednak bywa bardzo trudno.

-------------------------------------------------------------------------------

Bibliografia

1. Jerzy Suprewicz ., Wiedza o społeczeństwie Repetytorium od A do Z, Warszawa 1998

2. Zygmunt Bauman., Socjologia, wyd. Zysk i S-KA, Poznań 1996

3. K.Olechnicki, P.Załęcki., Słownik socjologiczny, wydanie II poprawione, wyd. Graffiti BC, Toruń 1999

4. Kłoskowska Antonina., Socjologia kultury, PWN, Warszawa 1983

5. Jerzy J.Wiater., Społeczeństwo wstęp do socjologii systematycznej, PWN, Warszawa 1971

6. Marcin Czerwiński., Profile kultury, Wiedza Powszechna, Warszawa 1980