Alfabetyzm Polaków a problem edukacji dorosłych

System oświaty obejmuje obecnie obok instytucji wychowania pozaszkolnego, szkolnictwa ogólnokształcącego i zawodowego, ośrodków pracy pozaszkolnej młodzieży, również instytucje oświaty dorosłych. Zadaniem ich jest zapewnienie każdej jednostce możliwości stałego rozszerzania zakresu wykształcenia ogólnego i zawodowego oraz zaspokajania potrzeb i zainteresowań kulturalno – oświatowych. Oświata a zatem edukacja dorosłych jest wciąż rozległą dziedziną działalności. W dokumencie UNESCO z 1976 r. została ona określona jako całokształt procesów kształcenia, formalnych i nieformalnych, niezależnie od treści, metod i poziomu, stanowiących przedłużenie lub dopełnienie wykształcenia uzyskanego w szkole, a także kształcenia praktyczne, dzięki któremu dorośli członkowie społeczeństwa rozwijają swoje umiejętności, wzbogacają wiedzę, doskonalą techniczne i zawodowe kwalifikacje albo uzyskują nowe kwalifikacje, wzbogacają życie osobiste i uczestnictwo w socjalnym, ekonomicznym i kulturalnym rozwoju społeczeństwa.

Powszechnie wiadomym jest, że wiedza ludzka ulega procesowi szybkiego starzenia się i że nawet uzyskanie wysokiego stopnia wykształcenia nie zwalnia człowieka od konieczności ciągłego poszerzania i modernizacji zasobu umysłowego.

W Polsce doby przemian gospodarczych i ustrojowych degradacji uległa dziedzina, jaką jest edukacja dorosłych. W podejmowanej od lat i z trudem realizowanej reformie szkolnej w ogóle nie mówi się o szkołach dla dorosłych i pozaszkolnych placówkach oświaty dorosłych. Na świecie jednak edukacja dorosłych rozwija się i to nie tylko ilościowo, ale także jakościowo. Powstają nowe formy kształcenia i nowe rodzaje aktywności edukacyjnej, organizuje się ruch społeczny na rzecz działalności i to nie tylko w rozwiniętych i demokratycznych krajach, ale także w całym społeczeństwie mieszkańców Ziemi. Komercjalizacja polskiego życia codziennego doprowadziła do tego, że formami edukacji dorosłych stał się Internet z bardzo jeszcze wąskim dostępem dla szerokiego społeczeństwa i coraz uboższe w swej ofercie biblioteki. Związane jest to z ograniczonymi środkami przyznawanymi oświacie i to nie tylko dorosłych, ale też szeroko rozumianej. Zaniechano kształcenia korespondencyjnego, kształcenie na odległość jest jeszcze w powijakach a dostęp do Uczelni Wyższych wiąże się z dużymi nakładami finansowymi. Regres w tej dziedzinie może doprowadzić do poważnych konsekwencji związanych z problemami właściwego rozumienia otaczającego nas świata. Umiejętność i sprawność korzystania z informacji nie są nam dane raz na zawsze. Pielęgnuje się je przez ich wykorzystywanie. Brak aktywności stopniowo lokuje człowieka poza obrębem świata informacji. Terminem, który wyraża stopień rozumienia świata jest Alfabetyzm, czyli umiejętność przetwarzania informacji w zakresie czytania, pisania i liczenia, która jest konieczna do korzystania z materiałów drukowanych, powszechnie spotykanych w domu, w pracy i w życiu publicznym.

Już od kilku lat w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie prowadzi się badania alfabetyzmu świata dorosłych. W badaniach tych wzięli udział także Polacy. Okazało się, że Polski system edukacji nie wyposaża uczniów i studentów w trwałe podstawy umiejętności alfabetycznych. Tak jak w pozostałych państwach, badania przeprowadzono na reprezentatywnej próbie dorosłych obywateli, liczącej 3000 osób. W towarzyszącym pomiarowi wywiadzie zgromadzono liczne informacje o dorosłych Polakach, o ich wykształceniu, pracy zawodowej, aktywności społecznej i kulturalnej, dokształcaniu podejmowanym w toku pracy.

Zadania testowe były pomyślane tak, by mierzyły umiejętność przetwarzania informacji dotyczących przeczytanego tekstu, a także pisania i liczenia. Wyniki

pomiarów wyrażono, zatem przez przypisanie wszystkim respondentom ich miejsc na jednym z pięciu poziomów trzech odrębnych skal: tekstu, dokumentu i umiejętności arytmetycznych. Pierwszy poziom oznaczał najniższe kompetencje, piąty - najwyższe.

Ankietowani byli proszeni o rozwiązanie około 50 zadań. Składały się one z różnorodnych fragmentów tekstów (artykułów, ulotek reklamowych, instrukcji, przepisów, formularzy, wykresów, Treść i forma zestawów testów były identyczne we wszystkich krajach, które brały udział w tych badaniach. W Polsce do obowiązującego zestawu dołączono pytania, które odnosiły się między innymi do niewielkiego fragmentu instrukcji zeznania podatkowego, ulotki informującej o warunkach ubezpieczenia samochodu oraz artykułu prasowego. Stworzono w ten sposób szansę porównania poziomu rozumienia tekstów opracowanych na Zachodzie i w Polsce. Okazało się, że Polacy w międzynarodowym badaniu alfabetyzmu osiągnęli wyniki „najgorsze w Europie”, za co winą obarczano przede wszystkim ułomny system edukacji. Trzeba jednak dodać, że badanie przeprowadzono zaledwie w pięciu krajach europejskich oraz w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie.

Wyniki badań jednak rzeczywiście wskazują, że możliwości Polaków w przetwarzaniu informacji są ograniczone. Dlaczego jest tak, że tylko nieliczne osoby po studiach potrafią swobodnie czytać skomplikowane teksty i uogólniać wnioski z nich wynikające? Tylko 16% osób z wykształceniem wyższym i pomaturalnym znalazło się na czwartym i piątym poziomie alfabetyzmu, 31% zaś posiada umiejętności, które zaledwie wystarczają na zajęcie miejsca na pierwszym i drugim poziomie. Wypełnienie druków urzędowych często wymaga konsultacji Jak w codziennej pracy radzą sobie urzędnicy, skoro 64% tej grupy zawodowej ma kłopoty ze zrozumieniem prostej instrukcji? Czy fakt, że tylko 7% z nich swobodnie posługuje się niezbyt trudnymi dokumentami, może pozostawać bez wpływu na poziom obsługi klientów w polskich urzędach? Może też, dlatego mamy tak zatrute środowisko, że zaledwie, co dziesiąty rolnik czyta i rozumie instrukcje, wskazujące - na przykład - właściwy sposób stosowania nawozów sztucznych, a tylko 1/3 wszystkich Polaków rozumie w pełni artykuł w gazecie na temat ekologicznych barier rozwoju cywilizacyjnego?¹ Groźne jest zjawisko, które towarzyszy niskiemu poziomowi, alfabetyzmu Polaków. Zdecydowana większość z nas taki stan akceptuje i nie chce w tej sprawie nic zmienić. Aż 58% pracujących zawodowo Polaków nigdy nie czyta instrukcji i przepisów, 69% nie korzysta ze schematów i wykresów, a 85% - z kosztorysów i specyfikacji. Środowisko zawodowe Polaków nie wymusza aktywności niezbędnej do osiągnięcia wyższego poziomu kwalifikacji. Zadowalamy się wykonywaniem czynności najprostszych, nie wykorzystując w pełni nawet już nabytych kompetencji. 0 Znakomita większość polskich pracowników (około 80% grupy z pierwszego, najniższego poziomu alfabetyzmu i ponad 90% z pozostałych) jest przekonana, że ich umiejętność czytania, pisania i liczenia nie wpływa na szanse awansu zawodowego. Polacy nie uznają swych braków alfabetycznych za szczególną dolegliwość. Nawet ci spośród naszych rodaków, którzy sytuują się na najniższym poziomie alfabetyzmu w skali tekstu i dokumentu, nie uważają tego faktu za przeszkodę w awansie zawodowym. Kwalifikacje alfabetyczne Polaków nie gwarantują sporej ich liczbie możliwości samodzielnego korzystania z docierających do nich informacji, wykonywania prostych nawet czynności, bazujących na umiejętności czytania ze zrozumieniem oraz swobodnego przekazywania myśli na piśmie. 33% wszystkich badanych przyznaje, że przynajmniej czasami musi korzystać z pomocy przy wypełnianiu druków urzędowych. Prawie 23% respondentów nie zawsze może samodzielnie zrozumieć informacje urzędowe lub gospodarcze. 14% Polaków uważa, że miewa kłopoty ze zrozumieniem instrukcji na opakowaniu lekarstwa. Znacznie większe problemy mają osoby, które przyznają w wywiadzie, że ich umiejętność czytania i pisania, niezbędna do funkcjonowania, na co dzień, jest słaba. Dla 2/3 spośród nich zrozumienie

instrukcji towarzyszących produktom bywa kłopotliwe, zaś 85% musi korzystać z pomocy przy wypełnianiu druków urzędowych i formularzy. Podobnie jak pozostali badani, nawet ta grupa nie łączy swych kłopotów ze zrozumieniem i wykorzystaniem informacji z potrzebą dalszej edukacji i akceptuje poziom oraz kierunek swego wykształcenia. Problemem związanym z poziomem alfabetyzmu Polaków jest fakt, że funkcjonujące w społecznym obiegu informacji „słowo pisane” jest nie tylko odbierane, ale i tworzone przez osoby mające kłopoty z formułowaniem myśli. Osoby słabo radzące sobie z czytaniem, pisaniem czy rozumieniem tekstów nie znajdują w swej pracy i życiu codziennym wystarczająco silnych bodźców, aby ten fakt zmienić. Uczą się przede wszystkim ci, którzy mają i tak już wysokie kwalifikacje, zwykle legitymują się wyższym wykształceniem i wyższym też poziomem, alfabetyzmu. Dane te są zatrważające. Konieczna jest, zatem przebudowa i rekonstrukcja systemu oświaty dorosłych, która nie tylko powinna zapewnić przezwyciężenie niekorzystnych tendencji, ale także stworzyć warunki dla pełniejszej i szybszej modernizacji tego bardzo przecież ważnego działu życia społecznego. Problemy te podejmuje prof. Józef Półturzycki z Uniwersytetu Warszawskiego. Wskazuje on niezbędność podjęcia szeregu działań w kierunku poprawy edukacji dorosłych. Proponuje rozwinięcie systemu kształcenia na odległość z wykorzystaniem nowoczesnych środków przekazywania wiedzy, wydawanie nowych czasopism o tematyce andragogicznej a także umożliwienie wydawania ich placówkom i towarzystwom oświatowym. Podaje za słuszne traktowanie akademickiego kształcenia ludzi pracy jako integralną część edukacji dorosłych a nie tylko wartość właściwą kształceniu akademickiemu i pedagogice szkoły wyższej. Należy, więc szukać dodatkowych form gdyż aktywność edukacyjna dorosłych przeżywa swój renesans wraz z rozwojem i zmianami we współczesnym społeczeństwie postindustrialnym. Czy osoby dorosłe są w stanie uczyć się efektywnie? Odpowiedź twierdząca na te pytania powinna być podstawą tworzenia systemów kształcenia zawodowego, które jest swoistą inwestycją w ludzi. Jednocześnie należałoby ludziom dostarczyć narzędzia, tak potrzebne do właściwej i efektywnej edukacji.

Bibliografia:

1. Pedagogika pod red. Bogdana Suchodolskiego wyd. PWN Warszawa 1982.

2. Czasopismo Wiedza i Życie artykuł pt. „Czytać i pisać aby żyć” Świerzbowska – Kowalik

3. artykuł zamieszczony na stronie internetowej Warszawskiego Towarzystwa Andragogicznego Józef Półturzycki Edukacja Dorosłych – wyzwania i przemiany na przełomie XX I XXI wieku

4. Kazimierz Wojciechowski – Wychowanie Dorosłych wyd. Ossolineum 1966

1 Dane pochodzą z 1997 r.