EKOBILANS jako narzędzie realizacji strategii Czystszej Produkcji

Spis Treści

1. Istota Czystszej Produkcji. 1

2. Procedura oceny minimalizacji odpadów. 3

3. Zasady sporządzania bilansów. 3

4. Źródła informacji dla bilansów. 5

5. Pułapki przy konstruowaniu bilansów. 5

6. Wybór priorytetowych strumieni operacji produkcyjnych i związanych z tym odpadów. 6

1. Istota Czystszej Produkcji.

W polityce ochrony środowiska przedsiębiorstwa realizującego strategię Czystszej Produkcji, kładzie się szczególny nacisk na zapobieganie powstawaniu zanieczyszczeń i recykling (głównie wewnętrzny), zamiast usuwania skutków jego działalności - w myśl zasady, że "zapobieganie jest lepsze i tańsze od leczenia".

Warunkiem koniecznym powodzenia działań w zakresie wdrażania procedur Czystszej Produkcji jest przekonanie naczelnego kierownictwa o celowości tych działań. Wyrazem tego poparcia jest powołanie Pełnomocnika ds. Czystszej Produkcji oraz zorganizowanie Zespołu Roboczego ds. Czystszej Produkcji, w skład którego powinni wejść przedstawiciele wszystkich działów przedsiębiorstwa. Często powoływane są też grupy projektowe dla realizacji konkretnych zadań. Pełnomocnik ds. Czystszej Produkcji nadzoruje całość prac, jest zarazem łącznikiem między zarządem a zespołem roboczym. Może być on odpowiedzialny jedynie za minimalizację odpadów.

Zespół Roboczy ds. Czystszej Produkcji nadzoruje realizację strategii w zakresie:

• ustalania priorytetów w działaniach prośrodowiskowych organizacji,

• dokonywania przeglądu i aktualizacji celów oraz polityki ochrony środowiska,

• wybierania doraźnych zespołów oceniających,

• generowania i oceniania wariantów rozwiązań problemów środowiskowych,

• zdobywania funduszy na inwestycje,

• wdrażania projektów i oceniania efektów tych wdrożeń

Dla powodzenia programu Czystszej Produkcji w przedsiębiorstwie, wszyscy pracownicy powinni być poinformowani o istocie Czystszej Produkcji i celowości jej wdrażania, zwykle poprzez seminaria informacyjne we wszystkich działach organizacji, ogłoszenia, itp. Ważne jest, aby każdy pracownik wiedział, jaka jest jego rola w tym programie oraz aby miał możliwość zgłaszania swoich pomysłów minimalizacji odpadów w przedsiębiorstwie. Stosowanie różnego rodzaju zachęt w celu motywowania pracowników jest zawsze korzystne dla uzyskania ich zaangażowania w realizację programu.

2. Procedura oceny minimalizacji odpadów.

Główne cele przedsiębiorstwa, dotyczące minimalizacji niekorzystnego oddziaływania na środowisko, są uszczegółowieniem zapisów polityki ochrony środowiska. W czasie realizacji strategii Czystszej Produkcji mniejsze znaczenie ma charakter zmian jakościowy. Istotne jest stałe dążenie do minimalizacji ilości powstających zanieczyszczeń (na tyle, na ile tylko umożliwiają to warunki finansowe organizacji oraz obecny stan wiedzy). Aby dokładnie ustalić wpływ zakładu na środowisko oraz rozpoznać możliwości minimalizacji odpadów, strat, zużycia surowców i mediów energetycznych należy przede wszystkim odpowiedzieć na następujące pytania:

• Jakie odpady powstają w zakładzie i ile ich jest?

• Z jakich procesów i operacji pochodzą te odpady?

• Które odpady klasyfikowane są jako szkodliwe i co decyduje i ich szkodliwości?

• Z których surowców powstają odpady w konkretnym procesie?

• Jaka ilość konkretnych surowców dostaje się do odpadów?

• Czy istnieje niepotrzebne wytwarzanie odpadów przez mieszanie odzyskiwalnych odpadów z innymi?

• Jakie rodzaje wewnątrzzakładowych metod były stosowane do ograniczenia ilości wytwarzanych odpadów?

• Jak efektywny jest proces?

• Jakie rodzaje kontroli procesów stosuje się do zwiększenia ich efektywności?

• Zasady sporządzania bilansów.

Narzędziem umożliwiającym określenie oddziaływania przedsiębiorstwa na środowisko jest ekobilans. Ekobilans to zestawienie ilościowe i jakościowe "wejścia" danego przedsiębiorstwa (lub wydziału, procesu, itp.) z jego "wyjściem", obejmujące wszystkie typy oddziaływań przedsiębiorstwa na środowisko naturalne. Wejściem są tutaj: materiały, energia elektryczna, woda, chemikalia itp., wyjściem zaś produkty gotowe i półwyroby oraz odpady i straty.E

Rysunek 1

kobilans przedstawia się zwykle graficznie w postaci tzw. schematu przepływów (RYS. 1)

Podstawowym równaniem ekobilansu jest:

wielkość wejściowa (ilość surowców, media) = wielkość wyjściowa (wielkość zakumulowana w produkcie + odpady i straty)

Ekobilans sporządza się dla określonego okresu czasu (np. na rok) lub dla określonej wielkości produkcji. Bilanse mogą być robione dla poszczególnych procesów, wydziałów, zakładów, czy całych przedsiębiorstw (np. jako suma bilansów wydziałowych). Można robić również oddzielnie bilanse materiałowe, odpadów, energii, wody i ścieków, itp. Uwzględnia się tu także odpady wykorzystywane ponownie w procesach produkcyjnych (recykling wewnętrzny). W projektach Czystszej Produkcji buduje się ekobilanse zarówno dla istniejących instalacji podlegających projektowaniu, jak również dla spodziewanego stanu po wdrożeniu inwestycji. Pozwala to na dokładne określenie efektów środowiskowych przedsięwzięcia. Wykonywanie ekobilansu ujawnia, jakie rodzaje odpadów, ścieków, emisji i strat powstają w przedsiębiorstwie oraz w jakich ilościach, na jakim poziomie kształtuje się zużycie surowców, wody, energii, itp. Uwidacznia on obszary stanowiące największe problemy dla środowiska, zwłaszcza po uwzględnieniu toksyczności poszczególnych strumieni odpadów. Pozwala wykryć newralgiczne miejsca procesów produkcyjnych i przeciwdziałać zarówno nadmiernemu zużyciu materiałów, jak i niegospodarności finansowej (po zestawieniu ekobilansu z kosztami ochrony środowiska, przypisanymi do poszczególnych oddziaływań).

3. Źródła informacji dla bilansów.

Źródłami informacji dla ekobilansu mogą być m.in.:

• badania, analizy i pomiary przepływu surowców, produktów i odpadów,

• zestawienie zakupów surowców,

• zestawienie zapasów materiałowych,

• dane o emisji,

• procedury kontrolowania i czyszczenia urządzeń i wyposażenia,

• specyfikacje produktów,

• dane produkcyjne.

Ze względu na różną wagę (istotność) poszczególnych strumieni odpadów, aby nie zwiększać niepotrzebnie zakresu i pracochłonności zestawienia, konieczne jest określenie granic bilansowania. Zakres bilansowania można z czasem pogłębiać, w zależności od możliwości czasowych, finansowych i kadrowych danego przedsiębiorstwa oraz celów konkretnej oceny minimalizacji odpadów.

4. Pułapki przy konstruowaniu bilansów.

W ekobilansie uwzględnia się tylko dane mierzalne. Nie uwzględnia się informacji, których nie sposób oszacować, gdyż może to jedynie sfałszować ostateczne wyniki oceny, zwłaszcza wtedy, gdy błąd pomiarowy przekracza wielkość danego strumienia odpadów. Jeżeli istnieją istotne strumienie odpadów, które nie są w przedsiębiorstwie monitorowane, przeprowadza się dodatkowe badania i ekspertyzy.

Aby wyeliminować błędy w bilansowaniu, spowodowane przez sezonowość produkcji lub produkcję na zamówienie, wahania w zużyciu materiałów pomocniczych, itp., ekobilans sporządza się w odpowiednio długiej ramie czasowej (zwykle jest to 1 rok) lub w przeliczeniu na odpowiednio dużą partię produkcyjną. Pułapka w przypadku zbyt małej skali czasu, może wystąpić też w sytuacji, gdy ilość materiałów na wejściu oszacowuje się na podstawie wielkości zakupów, gdyż znaczna część zakupów może być magazynowana, a "wyrównanie" zużycia z zakupami jest widoczne dopiero w dłuższym okresie. Ważne jest też wykonywanie tych samych bilansów okresowo, aby wykluczyć błędy wynikające ze wspomnianych powodów.

5. Wybór priorytetowych strumieni operacji produkcyjnych i związanych z tym odpadów.

Do ustalenia priorytetowych obszarów działań zmierzających do minimalizacji niekorzystnego oddziaływania na środowisko, analizowane są:

• dane z ekobilansów,

• zgodność z obecnymi i przyszłymi przepisami prawnymi,

• zagadnienia bezpieczeństwa pracowników,

• szkodliwe własności odpadów (toksyczność, łatwopalność, korozyjność, reaktywność, itp.),

• możliwość minimalizacji odpadów,

• możliwość odzysku cennych produktów ubocznych,

• koszty ochrony środowiska,

• budżet przeznaczony na projekty Czystszej Produkcji

Należy też przeprowadzić bezpośrednią obserwację procesów produkcyjnych, miejsc powstawania i utylizacji odpadów.

W oparciu o analizę zebranych danych zostaje określona hierarchia tworzenia wariantów rozwiązań proekologicznych, która w przypadku realizacji Programu Czystszej Produkcji polega na:

1. redukcji odpadów, ścieków, emisji, strat, nadmiernego zużycia surowców, wody i energii

u źródła ich powstawania, poprzez:

• zmiany w stosowanej technologii produkcji,

• zmiany w materiałach wejściowych (oczyszczanie materiałów, zamiana na surowce mniej uciążliwe dla środowiska),

• zmiany w produkcie (np. zastąpienie pewnych komponentów, zmiana sposobu konserwacji),

a dopiero w następnej kolejności:

2. recyklingu wewnętrznym, polegającym na:

   • ponownym użyciu odpadu, wody, itp. w tym samym procesie lub innych procesach stosowanych w danym przedsiębiorstwie (odpadu w formie nie zmienionej, np. zamknięcie obiegu wody chłodzącej) lub

   • odzysku (przetworzenie odpadu w celu pozyskania z niego wartościowych składników do dalszego wykorzystania w procesach produkcyjnych).

W recyklingu preferowane są rozwiązania typowe dla strategii Czystszej Produkcji, polegające na ponownym wykorzystywaniu własnych odpadów. Pozostałe rozwiązania jak np. oczyszczanie, odpylanie, itp. mogą być stosowane jedynie w przypadku tych odpadów, ścieków i emisji, których powstawaniu nie udało się zapobiec. Uzupełniają one strategię Czystszej Produkcji, jednak wykraczają poza jej zakres.