pierwotny tytuł “Wilcze gniazdo”, powieść oparta na studiach walk polsko-kozackich.
Drukiem powieść ukazała się wpierw na łamach krakowskiego “Czasu” i warszawskiego “Słowa” od 2 maja 1883 r. do 1 lutego 1884 r., osobno ukazała się w 1884 r.
Pod koniec 1647 r. na południowo-wschodnich kresach Rzeczypospolitej, tzw. Dzikich Polach, nad rzeką Omelniczek, dopływem Dniepru.
Uratowanie przez Jana Skrzetuskiego, namiestnika chorągwi husarskiej, życia Bohdanowi Chmielnickiemu;
Początek stycznia 1648 r.
Poznanie Heleny Kurczewiczównej, oświadczyny (panna wbrew swojej woli zaręczona została z pułkownikiem kozackim Bohunem);
Skrzetuski w niewoli Chmielnickiego (zdrada Krzeczowskiego, klęska w bitwach pod Żółtymi Wodami i Korsuniem, okrucieństwa, jakich dopuszcza się “czerń” na Polakach);
Tu kluczowa, dla poznania poglądów historiozoficznych Sienkiewicza, scena rozmowy pomiędzy Chmielnickim a Skrzetuskim. Chmielnicki prezentuje się tu jako mściciel wszystkich strasznych krzywd, jakich Polacy dopuścili się na Ukrainie. Skrzetuski (porte parole autora) nie podważa przedstawionych faktów, ale odrzuca jego rozumowanie. Racjom uciskanych przedstawił racje wyższe - wzgląd na dobro kraju, które jego zdaniem domagało się polubownego załatwienia sporu. Nie ma bowiem takich racji, które usprawiedliwiałyby zbrojne wystąpienie poddanych przeciw majestatowi państwa i władzy.
Zemsta Bohuna w Rozłogach (morduje opiekunkę Heleny i dwu jej synów, zaś dwór podpalają okoliczni chłopi kozaccy mszcząc się za ucisk ze strony Kurcewiczów);
Ucieczka Onufrego Zagłoby z Heleną (przebrani w łachmany udają: rycerz - dziada z lirą, Helena - jego małoletniego, niemego przewodnika), pościg;
Po klęsce korsuńskiej książę Wiśniowiecki nakazuje wszystkim oddziałom stawić się w Łubniach. Umiera król Władysław IV, a regimentarze, sprawujący tymczasową władzę, domagają się podjęcia układów (chcą drogą wzajemnych ustępstw i częściowego zaspokojenia żądań kozackich zażegnać “bratobójczą” walkę”). Starcie racji politycznych Jeremiego z polityka obozu sprawującego władzę w kraju, to jedna z głównych osi w akcji wojennej powieści. Szczególną wymowę ma scena porachunków dumnego magnata z własna duszą. Kniaź wie, że zapędy ukraińskiej “czerni” można powściągnąć tylko “ogniem i mieczem”, ale nie chce wywoływać anarchii. Poddaje się pod władzę regimentarzy. Ci jednak, po nieudanych misjach wojewody Kisiela do Chmielnickiego, również opowiadają się za wojną.
Wzięcie Baru, Helena pod opieką Hopryny (rozkochany Kozak pozostawia dziewczynę w jarze nad Waładynką, nieopodal Raszkowa pod opieką czarownicy i jej sługi Czeremisa);
Skrzetuski zgodnie z zaleceniami Wiśniowieckiego zbiera informacje o wojskach Chmielnickiego, ale przede wszystkim rozsiewa pogłoski o zbliżaniu się księcia, co dezorientuje “czerń”
Zagłoba w ręku Bohuna, pomoc Wołodyjowskiego;
Popłoch w zagrożonym Lwowie;
Pojedynek Wołodyjowskiego z Bohunem (odwagą i zręcznością “mały rycerz” zdobywa sobie przyjaciela w Charłampie, równie jak i on zakochanym w Anusi Borzobohatej);
Królem Polski zostaje obrany Jan Kazimierz.
Skrzetuski, dołączywszy do eskorty wojewody Kisiela, podążającego w misji pokojowej do Chmielnickiego, jest świadkiem uroczystego wręczenia buntownikowi buławy hetmańskiej i czerwonej chorągwi z wizerunkiem orła. Chmielnicki nie kryje, że pokój jest tylko chwilowy.
Odbicie Heleny, ucieczka (dzięki sprytowi Rzędziana Wołodyjowski i Zagłoba, przebrani za atamanów kozackich uwalniają dziewczynę; od niewoli tatarskiej ratują ich oddziały dowodzone przez Kuszla i Roztworowskiego);
Oblężenie Zbaraża (dopełnienie ślubów przez Podbipiętę i bohaterska śmierć) i przybycie Skrzetuskiego do króla stacjonującego w Toporowie z wiadomością o oblężeniu twierdzy;
Spotkanie Skrzetuskiego z Heleną.
W Epilogu: 1651 r. zwycięska bitwa pod Beresteczkiem zakończona ucieczka chana. Bohun obrany na miejsce Chmielnickiego, wodzem kozackim, umiera w odbudowanych Rozłogach.
Kozacy na Ukrainie w XVII w. znosili duży ucisk pańszczyźniany ze strony polskich magnatów i możnowładców zwanych “królewiętami kresowymi”. W utworze znaleźć można zaledwie wzmianki o ich sytuacji, niewoli i marzeniach o wolności);
Wolnościowe dążenia Kozaków, ich walkę wyzwoleńczą, narodowo-społeczną pod sztandarami Chmielnickiego Sienkiewicz ukazuje jako bunt przeciw prawowitej władzy i dążenie do rzezi i rozboju;
Walkę ukraińsko-polską traktuje jako wojne bratobójczą między dziećmi jednej ojczyzny, wojne domową;
Autor jako potomek dawnej szlachty staje po stronie polskich magnatów oraz solidaryzuje się z szlachtą kresową, która w obronie magnackich latyfundiów usiłowała ogniem i mieczem gasić słuszny bunt uciskanych mas ludu;
Solidaryzuje się z “królewiątkami ukraińskimi” i ich postawę ukazuje jako patriotyczna walkę w obronie zagrożonego kraju
Obraz wojny kozackiej ukazany w powieści wynika z: poglądów Sienkiewicza na dzieje XVII w., świadomie przyjętej idei utworu.
Sienkiewicz pragnął przede wszystkim:
przywrócić pamięci pokolenia dni wielkości i chwały jego ojczyzny, zdolnej wydźwignąć się z otchłani klęsk mocą swego oręża (krótkotrwały tryumf wojsk koronnych pod Zbarażem i Beresteczkiem potraktowany jako generalny tryumf słusznej sprawy nad złem),
opisując bunt na Ukrainie daje swoiste ostrzeżenie przed nieszczęściem, jakie groziło i grozić może ojczyźnie, gdy porachunki społeczne wezmą górę nad zasadą narodową, nad dobrem Rzeczypospolitej jako całości.
Jeremi Wiśniowiecki: zwany Jaremą, książę, jeden z największych magnatów na Ukrainie i jeden z okrutnych królewiąt, ciemiężyciel i wyzyskiwacz, uosobienie magnackiej pychy, prywaty, despotyzmu i warcholstwa.
W powieści ukazany jako ideał rycerza, wodza i polityka: szlachetny, zdolny, “orli umysł” śmiały, silny, niezwyciężony, znakomity wojownik, bohater bez skazy, uwielbiany przez żołnierzy, ojcowski wobec poddanych, postrach dla rebeliantów, doświadczony polityk, godny korony (jego syn, Michał Korybut, obrany władcą), wszystkie jego bitwy są wygrane. Postać nieomal baśniowa.
Bohdan Chmielnicki: narodowy bohater Ukrainy, w powieści ukazany niezgodnie z prawdą historyczną w sposób bardzo negatywny: morderca, barbarzyńca, egoista, dumny despota, chytry, podstępny polityk, zdrajca sprzymierzający się z wrogiem dla osobistych korzyści.
Uczucie Jana Skrzetuskiego i Heleny Kurcewiczównej ukazane zostało:
w sposób tradycyjny, prosty
jako romans sensacyjny (miłość z przeszkodami, zakłócona obecnością i działalnością rywala oraz urozmaicona licznymi przygodami);
W wątku występują następujące elementy:
spotkanie dwojga bohaterów, którym od samego początku pomyślny układ uniemożliwiają działania rywala, Bohuna,
rozłączenie pary zakochanych wynikające z obowiązków wobec ojczyzny Skrzetuskiego,
perypetie związane z losem Heleny (jej ucieczka z Zagłobą z Rozłogów, pobyt w jarze pod opieką Hopryny, uwolnienie),
szczęśliwe połączenie młodych.
Jan Skrzetuski: postać fikcyjna (źródła historyczne podają tylko, że rycerz o tym imieniu przeprawił się z oblężonego Zbaraża do króla, a potem walczył pod Beresteczkiem). Jego losy stanowią o istnieniu związków przyczynowych w powieści.
Porucznik, namiestnik wojsk księcia Jeremiego Wiśniowieckiego. Ulubieniec i stronnik księcia, uznający w nim najwyższy autorytet wojskowy i polityczny. W służbie księcia tłumi powstanie kozackie oceniając je, jako bunt zrewoltowanej czerni przeciwko prawowitej władzy (rozmowa z Chmielnickim);
Ideał rycerza, chrześcijanina, “niezłomny rycerz” dla którego służba ojczyźnie, honor i sława stanowią wartości cenniejsze nad życie. W ich to imię poświęca życie prywatne, minimalizując znaczenie własnych dramatów w obliczu tragedii Rzeczypospolitej;
Dumny, uczciwy, głęboko religijny, w imię wiary gotowy pogodzić się ze swym losem.
Bohun pułkownik kozacki, postać fikcyjna. Uwielbiany przez Kozaków (śpiewano o nim pieśni i opowiadano wręcz nieprawdopodobne historie o wyczynach).
Postać tajemnicza o niejasnej przeszłości i pochodzeniu, którego tajemnicy pilnie strzeże;
ukochawszy Helenę, która nim gardzi, czci ją niczym świętą i służy Kurcewiczom oczekując, aż dziewczyna odwzajemni uczucie,
Zły i mściwy, przekonawszy się o zdradzie opiekunów Heleny, w porywie szalonej złości wymordowuje ich; gwałtowny i dziki zdolny jest do najokrutniejszej zbrodni;
Odwagą, walecznością i męstwem budzi szacunek wrogów;
Do końca życia pozostaje wierny Helenie, odbudowuje z gruzów Rozłogi i w nich spędza ostatnie lata życia.
Helena: pochodzi ze starego rodu Kurcewiczów, osierocona: matka zmarła przy porodzie, ojciec, książę Wasyl, należał do stronników księcia Michała Wiśniowieckiego (ojca Jeremiego), niesłusznie oskarżony o zdradę salwował się ucieczką. Majątek i kilkuletnią córeczkę pozostawił pod opieką brata Konstantyna, po śmierci którego Rozłogami rządzi demoniczna żona. To ona właśnie zdecydowała się poświęcić bratanicę, by majątek pozostał w rękach synów.
Rzadko zjawia się na kartach powieści, ale to wokół niej toczą się najbardziej sensacyjne wydarzenia.
Osiemnastoletnia dziewczyna jest nieziemsko piękna, budzi więc zarówno szaloną miłość Bohuna, którym pogardza, jak i odwzajemniona Skrzetuskiego;
Poważna, dumna i bez skazy staje się godną narzeczona a później żoną dla polskiego rycerza;