Klasyczna nauka o finansach (nauka skarbowości) – bada zjawiska i procesy związane z tworzeniem funduszy publicznych, w szczególności takich jak: budżet państwa, budżety samorządów, fundusze ubezpieczeń społecznych i inne fundusze publiczne.

Nowoczesna nauka o finansach – wyjaśnia treść ekonomiczną i społeczną funduszy publicznych, stara się uchwycić związki przyczynowo-skutkowe między gromadzeniem pieniężnych środków publicznych a procesami gospodarowania, procesami społecznymi i procesami ekonomicznymi.

Nauka o finansach publicznych:

• dlaczego władze publiczne zgłaszają popyt na pieniądz w takiej a nie innej wysokości

• jakie czynniki kształtują wielkość tego popytu

• w jaki sposób zaspokoić popyt (podatki, pożyczki) i jakie są granice ciężarów podatkowych

• jakie skutki dla społeczeństwa i gospodarki spowoduje kreowanie popytu na pieniądz przez włądze publiczne

• jakie skutki dla społeczeństwa i gospodarki przynoszą wydatki dokonywane przez władze publiczne

• jakie instrumenty tworzenia funduszy publicznych powinny być zastosowane, aby ograniczyć do minimum negatywne skutki redystrybucji dochodów przez władze publiczne

• jakie dziedziny życia powinny być finansowane z funduszy publicznych i w jakich proporcjach (sfera:

~władcza – wojsko, policja

~ społeczna – system zabezpieczeń społecznych

~ gospodarcza – inwestycje)

• jaki udział w gromadzeniu i wydatkowaniu środków publicznych powinny mieć władze państwowe, samorządowe, aby zapewnić bezpieczeństwo finansowe kraju

• do jakiego stopnia możliwe jest zaakceptowanie przez społeczeństwo nierównomiernego rozkładu dochodów jako skutku działania mechanizmu rynkowego

• w jaki sposób powinien być zbudowany aparat skarbowy, aby możliwe było skuteczne ściąganie danin publicznych

• jakie mierniki i parametry należy przyjąć za podstawę dopływu środków, aby zaspokojenie potrzeb ze środków publicznych było względnie równomierne i sprawiedliwe

Funkcja finansów publicznych

1. funkcja państwa:

- zapewnienie efektywności całej gospodarki wobec niesprawności rynkowego mechanizmu alokacji zasobów

- zapewnienie sprawiedliwości i równości wobec nadmiernej dysproporcji dochodów

- zapewnienie stabilności gospodarki rynkowej wobec jej cyklicznego funkcjonowania

2. funkcja alokacyjna (przemieszczanie dóbr i usług)

funkcje państwa są narzędziem alokacji zasobów w gospodarce

- zaspokojenie potrzeb publicznych

- realizacja zadań społecznych

- niesprawność mechanizmu rynkowego:

~ nadmierne zróżnicowanie dochodów poszczególnych jednostek (np ochrona zdrowia: niektóre osoby nie mogłyby pozwolić sobie na opiekę zdrowotną)

~ ograniczony dostęp do pewnych dóbr

~ nadmierna swoboda wyboru (zakup tylko określonych dóbr, np w młodym wieku nie myśli się o oszczędzaniu na zdrowie i emeryturę)

~ zysk i jego uboczne skutki (np dla środowiska)

Trzy rodzaje dóbr:

• publiczne – nieodpłatne, dostępne dla wszystkich korzystających (plaża, lasy, powietrze)

• społeczne – cechy dóbr prywatnych, ale istotne ze względu na ich ważność w funkcjoniwaniu państwa (ochrona zdrowia, oświata)

• prywatne – odpłatne

3. funkcja redystrybucyjna (wtórny podział dochodu narodowego; podstawowy instrument – transfer (przepływ środków bez wcześniejszego świadczenia) i subwencje)

aspekt makroekonomiczny – zakres redystrybucji PNB, ogólna struktura dochodów i wydatków

aspekt makrospołeczny – skutki działania redystrybucyjnego na różne grupy społeczne (efektywność czy sprawiedliwość – nie oceniamy przez zysk, ale powinno być efektywne, ale wtedy jest niesprawiedliwe)

wskaźnik – wielkość dochodów i wydatków oraz ich struktura

3. funkcja stabilizacyjna – związana z ograniczeniem negatywnych skutków cyklicznego rozwoju gospodarczego

automatyczne stabilizatory – konstruuje się system i używa się narzędzi, jeśli zmienia się faza cyklu – nie zmienia się instrumentów

elementy polityki dyskrecjonalnej – wraz ze zmianą cyklu państwo zmienia instrumenty

zmiana narzędzi = zmiana ustawodawstwa (trwa, powstają opóźnienia)

ocenę działań w tej sferze przeprowadzamy na podstawie 4 wskaźników:

- stopa oszczędności

- stopa inwestycji

- stopa inflacji

- stopa bezrobocia

Stopa oszczędności i stopa inwestycji muszą być równe. Oszczędności powinny być na poziomie 30% (w Polsce są na poziomie 15% ↑, w USA – 0%). Stopa bezrobocia – Polska ma najwyższą w UE, wpływa to na odpływ siły roboczej, zwłaszcza osób wykształconych; bezrobotni nie przynoszą dochodów; bezrobocie związane jest z patologiami.

Struktura systemu finansów publicznych:

1. przekrój podmiotowy (jakie podmioty gromadzą i wydatkują środki)

- władze ustawodawcze szczebla centralnego (parlament – sejm i senat) oraz władza szczebla pośredniego i szczebla samorządowego (szczebel lokalny: gmina (rada); powiat (rada); województwo (sejmik))

- władza wykonawcza szczebla centralnego (rząd), szczebla pośredniego i i szczebla samorządowego (gmina: wójt/burmistrz/prezydent; powiat: zarząd; województwo: marszałek i zarząd)

- władze kontrolne działające w imieniu władz stanowiących: NIK, Izby Obrachunkowe (stały nadzór)

- aparat skarbowy (finansowy) zajmujący się na bieżąco realizacją dochodów i wydatków publicznych, ich kontrolą, zarządzaniem budżetem, funduszami ubezpieczeniowymi

- podmioty, które są finansowane z funduszy publicznych (szpitale, szkoły)

2. przekrój prawny:

- konstytucja lub inna ustawa zasadnicza zawierająca ogólne zasady tworzenia funduszy publicznych oraz obowiązki poszczególnych rodzajów władz publicznych w zakresie uchwalania, wykonywania i kontroli funduszy publicznych

- prawo budżetowe, z reguły w randze ustawy, regulujące zasady budowy ustroju budżetowego (ustawa o finansach publicznych)

- coroczne ustawy budżetowe i uchwały budżetowe samorządów

- ustawy podatkowe

- ustawy o pozabudżetowych funduszach publicznych

- ustawy o finansach samorządowych (ustawa o dochodach jednostek samorządu terytorialnego)

- ustawy regulujące działalność ministra finansów (skarbu) oraz działalność aparatu skarbowego

- ustawa karno-skarbowa

- ustawa o zobowiązaniach podatkowych (ordynacja podatkowa)

- akty normatywne regulujące działalność ministra finansów, rządu, innych ministrów, zarządów jednostek samorządu terytorialnego

3. przekrój instytucjonalny (w jaki sposób gromadzi się środki: albo budżet (roczność), albo fundusz)

- budżet państwa

- budżety samorządowe szczebla podstawowego i wyższego

- fundusze ubezpieczeń społecznych

- pozostałe fundusze publiczne

- fundacje publiczne

4. przekrój instrumentalny (za pomocą jakich środków gromadzi się podatki, opłaty, cła, składki, subwencje albo dotacje)

- podatki centralne

- podatki lokalne

- opłaty

- cła

- dochody z majątku publicznego (dywidendy, renty)

- składki na ubezpieczenie społeczne

- subwencje i dotacje

- kredyty państwowe i pożyczki publiczne

sektor finansów publicznych:

• organy władzy publicznej, w tym organy administracji rządowej, organy kontroli państwowej i ochrony prawa, sądy i trybunały

• jednostki samorządu terytorialnego

• jednostki budżetowe, zakłady budżetowe, gospodarstwa pomocnicze jednostek budżetowych

• państwowe i samorządowe fundusze celowe (np Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska)

• państwowe szkoły wyższe

• jednostki badawczo rozwojowe

• samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej

• państwowe i samorządowe instytucje kultury

• ZUS, KRUS i zarządzane przez nie fundusze (emerytalny, rentowy)

• NFZ

• PAN i tworzone przez nią jednostki

• inne państwowe lub samorządowe osoby prawne utworzone na podstawie odrębnych ustaw w celu wykonywania zadań publicznych z wyłączeniem przedsiębiorstw, banków, spółek prawa handlowego

Istnieje 6 podstawowych rodzajów środków publicznych, które wymienia ustawa:

od strony dochodów:

• dochody publiczne

• środki pochodzące z budżetu UE

• środki pochodzące ze źródeł zagranicznych, nie podlegające zwrotowi

• przychody budżetu państwa i jednostek samorządu terytorialnego oraz innych jednostek zaliczanych do sektora finansów publicznych

od stron wydatków:

• wydatki publiczne

• rozchody budżetu państwa i jednostek samorządu terytorialnego

Dochody publiczne (przede wszystkim podatki i cła):

• daniny publiczne

• opłaty

• dochody z mienia

• dochody ze sprzedaży majątku, rzeczy i praw

• spadki, zapisy i darowizny w postaci pieniężnej

• inne dochody uzyskane na podstawie odrębnych przepisów

Środki pochodzące z budżetu UE:

• przeznaczone na realizację programów przedakcesyjnych

• środki pochodzące z funduszy strukturalnych i funduszy spójności

• środki Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnych – Sekcja Gwarancji

• inne środki

Środki pochodzące ze źródeł zagranicznych, nie podlegające zwrotowi:

przychody budżetu państwa i jednostek samorządu terytorialnego oraz innych jednostek zaliczanych do sektora finansów publicznych, pochodzące:

• ze sprzedaży papierów wartościowych oraz innych operacji finansowych

• z prywatyzacji majątku skarbu państwa oraz majątku jednostek samorządu terytorialnego

• ze spłat pożyczek udzielonych ze środków publicznych

• z otrzymanych pożyczek i kredytów

WYDATKI

Rozchody budżetu państwa i jednostek samorządu terytorialnego:

• spłaty otrzymanych pożyczek i kredytów

• wykup papierów wartościowych

• udzielone pożyczki

• płatności wynikające z odrębnych ustaw, których źródłem są przychody z prywatyzacji majątku skarbu państwa lub jednostek samorządu terytorialnego

• pożyczki udzielone na realizację zadań realizowanych z udziałem środków pochodzących z budżetu UE (prefinansowanie)

• finansowe skutki orzeczeń sądowych

Rodzaje wydatków:

• wydatkowane poza sektor publiczny lub finansujące podmioty publiczne

• nabywcze (ostateczne) i redystrybucyjne (transfer)

• osobowe i rzeczowe

• inwestycyjne i bieżące

• wydatki na cele gospodarcze, socjalno-kulturalne i o charakterze władczym (ze względu na cel finansowania)

Budżet państwa (nie jedyny, bo są jeszcze fundusze publiczne):

• scentralizowany fundusz publiczny służący gromadzeniu środków pieniężnych w związku z funkcjami państwa

• plan dochodów i wydatków oraz rozchodów i przychodów państwa na okres jednego roku budżetowego

• akt prawny o określonym czasie funkcjonowania

Zasady budżetowe

def. Zasady budżetowe to postulaty nauki pod adresem ustawodawcy i praktyki budżetowej dotyczą istotnych zagadnień ogólnoustrojowych, spraw merytorycznych, proceduralnych, technicznych; zawarte są w przepisach prawa lub są opinią doktryny prawa finansowego, odnoszą się do zjawisk społecznych, gospodarczych, finansowych.

Tradycyjne zasady budżetowe:

• jedności budżetu

ujęcie formalne – sporządzenie budżetu w jednym dokumencie prawnym, odzwierciedlającym całość gospodarki budżetowej danego szczebla

ujęcie merytoryczne (materialne) – przeznaczenie całości dochodów na pokrycie całości wydatków budżetowych

• zupełności budżetu (powszechności) – włączenie do budżetu w pełnych kwotach wszystkich dochodów i wydatków, tj. budżetowanie brutto

Formy organizacyjne gospodarki budżetowej

Jednostki budżetowe to jednostki, które pokrywają swoje dochody bezpośrednio z budżetu, a pobrane dochody odprowadzają na rachunek odpowiednio dochodów budżetu państwa albo budżetu jednostki samorządu terytorialnego; ideą tej organizacji jest celowe uniezależnienie wykonywania zadań statutowych od realizowanych dochodów. Tworzy się je wtedy, gdy wydatki są niewspółmiernie wysokie w stosunku do dochodów. Jednostki są tworzone przez ministrów, kierowników urzędów centralnych, wojewodów, organy stanowiące jednostek samorządu terytorialnego.

3 wyjątki:

• odrębny podmiot w ramach jednostki, który może zatrzymać dochody

• gospodarstwa pomocnicze

• fundusze motywacyjne – środki finansowe gromadzone przez państwowe jednostki budżetowe na wyodrębnionych rachunkach bankowych, z części dochodów budżetu państwa uzyskanych z tytułu przepadku rzeczy lub korzyści majątkowych pochodzących z ujawnienia przestępstw i wykroczeń przeciwko mieniu oraz przestępstw skarbowych i wykroczeń skarbowych