Epidemiologia

W medycynie często używa się pojęcia „zdrowie populacji" lub „zdrowie społeczeństwa". Wybitny polski epidemiolog, prof. J. Kostrzewski, tak definiuje to pojęcie:

„Zdrowie społeczeństwa ludzkiego jest to nie tylko brak choroby oraz dobry stan zdrowia fizycznego, psychicznego i społecznego jednostek składających się na dane społeczeństwo, ale również harmonijny rozwój naturalny ludności oraz takie warunki otoczenia, które sprzyjają zdrowiu ludności".

Epidemiologia to nauka o przyczynach i prawach szerzenia się chorób w populacji ludzkiej, o ich natężeniu i zapobieganiu im.

W szerokim ujęciu jest to nauka o czynnikach wpływających na częstość występowania i skalę rozpowszechniania się chorób w populacji ludzi (te same prawa odnoszą się do zwierząt i w znacznej mierze do roślin).

Epidemiologia jako nauka

W celu poznania przyczyn i praw pojawiania się i szerzenia się chorób, epidemiolodzy „liczą, mierzą i analizują" zjawiska zdrowotne — pozytywne i negatywne — oraz czynniki narażenia zdrowia w ludzkiej populacji.

Pochodną powyższej charakterystyki są dwie definicje podawane przez biura WHO:

• Epidemiologia to „badanie czynników określających częstotliwość i rozprzestrzenienie chorób wśród ludności".

• Epidemiologia to „badanie warunków występowania chorób i inwalidztwa w ludzkich grupach oraz czynników, które mają na to wpływ".

W „Słowniku epidemiologicznym" podano następującą definicję:

„Epidemiologia jest nauką o rozpowszechnieniu i czynnikach warunkujących występowanie związanych ze zdrowiem stanów lub zdarzeń w określonych populacjach, jak również jest dyscypliną służącą do kontroli problemów zdrowotnych".

Należy zwrócić uwagę, że przedmiotem działania epidemiologów jest populacja ludzka i środowisko jej życia w sensie ogólnym, a całokształt postępowania oparty jest na szczegółowych naukach medycznych i przyrodniczych. Często stosowane są metody statystyczne i informatyczne. Rzadziej stosowane są w epidemiologii metody z innych nauk, np. geografii i meteorologii.

Podziały epidemiologii

• Epidemiologię ogólną — dział obejmujący badania, opis i ustalanie ogólnych praw o przyczynach i sposobach (drogach, działaniach) rozprzestrzeniania się chorób i o ich natężeniu. Dział ten obejmuje zasadnicze metody zawarte w metodologii badań, analizie zdarzeń zdrowotnych i w profilaktyce chorób

Podziały epidemiologii

• Epidemiologię szczegółową — dział obejmujący badania, opis i ustalanie praw o przyczynach i sposobach rozprzestrzeniania się (pojawiania się, trwania i zanikania) oraz o natężeniu ściśle określonej choroby. Epidemiologia szczegółowa oparta jest zawsze na wiadomościach z epidemiologii ogólnej oraz na podkreśleniu swoistych przyczyn i praw charakterystycznych dla danej jednostki chorobowej, z uwzględnieniem metod profilaktycznych i leczniczych. Epidemiologia szczegółowa poszczególnych chorób omawiana jest podczas wykładów z przedmiotów klinicznych.

Podziały epidemiologii

• Epidemiologię chorób zakaźnych i inwazyjnych (szerzej: epidemiologię bionoz), tj. chorób wywoływanych przez zarazki i pasożyty, m. in. organizmu ludzkiego.

• Epidemiologię zakażeń szpitalnych — dział obejmujący zagadnienia związane z badaniem, opisem i ustalaniem przyczyn i praw pojawiania się chorób bakteryjnych, wirusowych i grzybiczych u chorych przebywających w szpitalu z innych przyczyn, oraz ze sposobami zapobiegania tym zakażeniom. Oparta jest na wiadomościach z epidemiologii ogólnej, jak również na wiedzy dotyczącej chorób zakaźnych, mikrobiologii sanitarnej i organizacji leczenia chorych.

Podziały epidemiologii

• Epidemiologię chorób zawodowych i parazawodowych — inaczej jest to dział „chorób związanych z pracą zawodową". Omawiane są tu problemy związane ze specyficznymi przyczynami i prawami pojawiania się, rozwoju i natężenia chorób zawodowych, niezakaźnych i zakaźnych. Szczególnie uwzględniane są tu szkodliwości zawodowe: biologiczne, chemiczne i fizyczne, działające na organizm podczas wykonywania określonych czynności produkcyjnych lub innych (np. lekarze badający chorych).

Podziały epidemiologii

• Epidemiologię chorób i wypadków związanych z pracą — dział dotyczący „zaburzeń i zagrożeń stanu zdrowia związanych z pracą, występujących w populacji pracującej, ale innych niż opisywane jako choroby zawodowe", choć warunki pracy, z różnym nasileniem, ale istotnie wpływają na ich powstawanie.

Podziały epidemiologii

• Epidemiologię wojenną — dział opisujący specjalne sytuacje zdrowotne związane z tzw. „katastrofami społecznymi", to jest masowym działaniem nadzwyczajnych czynników niszczących środowisko życia ludzi, ich możliwości i sprawność organizacyjną w zakresie m. in. pomocy medycznej, leczenia chorych i zapobiegania chorobom w dużych grupach ludzi.

Podziały epidemiologii

• Geografię epidemiologiczną — dział, w którym opisywana jest sytuacja epidemiologiczna, ogólna i szczegółowa, głównie chorób naturalnych, w danym regionie geograficznym, tj. na kontynencie (np. Afryka) lub w określonym państwie (np. Brazylia). Dział ten jest szczególnie przydatny do sanitarnego zabezpieczania międzynarodowych podróży (turystyka), zakupów i przewozów towarów z dalekich krajów; niekiedy także przydatny w celach wojskowych.

Podziały epidemiologii

• Epidemiologię środowiskową — dział stosujący metody epidemiologiczne do oceny wpływu czynników środowiskowych na zdrowie człowieka. Bierze się tu pod uwagę głównie czynniki chemiczne i fizyczne zanieczyszczające otoczenie człowieka, choć czynniki typu psychologicznego, np. tzw. środki masowego przekazu, także wpływają na zdrowie psychiczne ludzi. Ten dział stanowi podstawę profilaktyki, działań profilaktycznych i ochrony środowiska.

Podziały epidemiologii

• Epidemiologię historyczną — dział, który obejmuje opisy i określanie przyczyn chorób występujących w ubiegłych wiekach i tysiącleciach. Podstawą są dostępne dokumenty, takie jak zapisy historyczne, kroniki, dzieła sztuki i wykopaliska archeologiczne. W czasach nowożytnych podstawą mogą być także metody statystyczne, np. w badaniu chorób z XIX wieku.

Ze względu na działalność praktyczną, epidemiologię można podzielić na:

• Metodologię epidemiologiczną, albo epidemiometrię, w skład, której wchodzą metody opisowe (epidemiologia opisowa), metody analityczne (epidemiologia analityczna) i metody doświadczalne naturalne i planowane (weryfikowane), które obejmuje się nazwą epidemiologii doświadczalnej lub eksperymentalnej.

Ze względu na działalność praktyczną, epidemiologię można podzielić na:

• Profilaktykę, albo epidemiotechnikę. W ramach tego działu, na podstawie danych epidemiometrycznych, demograficznych i medycznych, analizuje się teoretyczne podstawy metod zapobiegania i zwalczania chorób w ogóle, jak i poszczególnych jednostek chorobowych.

Promocję zdrowia, rozumianą (według WHO) jako:

„działania informacyjne prowadzone przez pracowników służby zdrowia i wybranych ogniw administracyjno-medycznych umożliwiających wszystkim ludziom zwiększenie kontroli nad swoim zdrowiem (zachowania prozdrowotne) oraz stwarzające im możliwości poprawiania zdrowia, aż do osiągnięcia w pełni dobrego samopoczucia".

Komitet Ekspertów WHO wskazuje, że aż w 75% jakość zdrowia zależy od osoby zainteresowanej (jednostki), a więc pojedyncze osoby powinny wiedzieć, jak postępować prozdrowotnie i na czym polegają zachowania anty zdrowotne.

Polityka zdrowotna, tj.

• wytyczanie strategicznych kierunków oceny zdrowia społeczeństwa, potrzeb diagnostycznych i leczniczych,

• opracowywanie strategii działań profilaktycznych, prozdrowotnych aktów prawnych i zarządzeń,

• ustalanie wysokości niezbędnych nakładów finansowych

Organizacja służb sanitarnych i przeciwepidemicznych.

Dział ten zajmuje się strukturą organizacyjną, zakresami działania i wyposażeniem umożliwiającym wykonywanie zadań stojących przed sanitarnymi działami publicznej służby zdrowia.

PIS, PZH, Sanepid, CDC

„Jednostka chorobowa, to związany ze sobą zespół niekorzystnych dla organizmu objawów o znanym, określonym składzie, znanej patogenezie i znanym obrazie zmian patomorfologicznych". Najczęściej znany jest przebieg czasowy i stopień powiązania tych objawów oraz ich następstwa dla organizmu.

Choroba  uszkodzenie  niepełnosprawność  upośledzenie (inwalidztwo)

Ogólnie można powiedzieć, że niepełnosprawność jest to stan pośredni między pełnym zdrowiem a chorobą.

Niepełnosprawność jest określonym stanem zdrowia człowieka, który trudno jednoznacznie określić i zdefiniować.

W związku z tym osoby te charakteryzują różne sytuacje zdrowotne ściśle związane z określonymi sytuacjami społecznymi, występującymi w mikro- i makro środowisku. Bardzo trudne jest, a często nawet niemożliwe wyznaczenie w szeregu chorób granicy pojawiania się już cech niepełnosprawności.

Niepełnosprawność jest określonym stanem zdrowia człowieka, który trudno jednoznacznie określić i zdefiniować.

Łatwiej jest wyznaczyć te granicę w chorobach, w których występowanie objawów jest ostre, w porównaniu z chorobami o przebiegu przewlekłym, kiedy to początek choroby jest trudno uchwytny. Sprawia to, że granice poziomu zdrowia i poszczególnych objawów chorobowych są zatarte, w związku z czym bardzo trudne do określenia zakresu niepełnej sprawności.

W krajach Unii Europejskiej przyjęta

definicja osoby niepełnosprawnej:

jest to osoba, która z powodu urazu, choroby lub wady wrodzonej ma duże trudności albo nie jest zdolna wykonywać czynności, które osoba w tym samym wieku zazwyczaj jest zdolna wykonywać.

Według ekspertów Organizacji Narodów Zjednoczonych

osoba niepełnosprawna oznacza człowieka nie mogącego samodzielnie, częściowo lub całkowicie zapewnić sobie możliwości normalnego życia, indywidualnego lub społecznego, na skutek wrodzonego lub nabytego upośledzenia sprawności fizycznych lub psychicznych.

Przyczyny niepełnosprawności

• W ocenie stopnia niepełnosprawności, potrzeb medycznych i społecznych a także perspektyw zdrowotnych bardzo ważna jest przyczyna niepełnej sprawności.

Przyczyny niepełnosprawności

Najogólniej przyczyny niepełnosprawności można podzielić na dwie duże grupy. Pierwsza grupa - to przyczyny nabyte, do których zaliczane są choroby oraz urazy, wypadku i zatrucia. Druga grupę przyczyn stanowią choroby genetyczne i wrodzone.

Przyczyny niepełnosprawności

• Wiodącą przyczyną naruszenia sprawności organizmu wśród osób niepełnosprawnych są choroby i ich następstwa. Dotyczą one około 85% osób zaliczanych do tej populacji.

Przyczyny niepełnosprawności

• Drugie miejsce w strukturze przyczyn niepełnosprawności stanowią urazy, wypadki i zatrucia (około 12% osób).

Przyczyny niepełnosprawności

• Następstwa wad wrodzonych i genetycznych dotyczą około 6% osób w populacji niepełnosprawnych.

• U około 2% osób stwierdza się tzw. niepełnosprawność skojarzoną, a więc wystąpienie więcej niż jednej przyczyny prowadzącej do dysfunkcji organizmu.

Przyczyny zwiększania się liczby osób niepełnosprawnych:

• Wypadki urazy i zatrucia.

• Wzrost liczby osób w starszym wieku.

• Choroby genetyczne i wrodzone.

• Choroby stawów, układu mięśniowo – kostnego i tkanki łącznej.

• Choroby cywilizacyjne, takie jak: cukrzyca, choroby układu krążenia, nowotwory, choroby nerwowe i psychiczne oraz inne

Przyczyny zwiększania się liczby osób niepełnosprawnych:

• Choroby związane z patologiami społecznymi, takimi jak: alkoholizm, nałóg palenia tytoniu, zażywanie narkotyków, lekomania, samobójstwa, przemoc, prostytucja.

• Choroby związane z czynnikiem ubóstwa i biedy, np. gruźlica płuc, niektóre choroby zakaźne, niedożywienie i inne.

Przyczyny zwiększania się liczby osób niepełnosprawnych:

• Nowe zagrożenia, np. zakażenia wirusem HIV, choroba AIDS, choroba Creutzfelda-Jakoba (zakażenia prionowe), zawlekanie chorób zakaźnych z różnych części świata i inne, trudne do przewidzenia.

• Niepełnosprawność, będąca pochodną dużych kataklizmów i katastrof, np. powodzie, wybuchy gazu, epidemie, wojny.

Niepełnosprawni w Polsce

Niepełnosprawni na świecie

• Na świecie żyje ok. 600 mln osób o różnym stopniu i rodzaju niepełnosprawności.

• 80% z nich żyje w ubogich krajach i ponad połowa nie ma dostępu do podstawowych udogodnień dla niepełnosprawnych.

Rehabilitacja osób niepełnosprawnych oznacza

zespół działań, w szczególności organizacyjnych,

leczniczych, psychologicznych, technicznych,

szkoleniowych, edukacyjnych i społecznych,

zmierzających do osiągnięcia, przy aktywnym

uczestnictwie tych osób, możliwie najwyższego

poziomu ich funkcjonowania, jakości życia

i integracji społecznej.

Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r, o rehabilitacji

i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych

Cele i zadania epidemiologii

Epidemiologia, jako nauka praktycznie użyteczna w medycynie, bada przyczyny i prawa szerzenia się chorób w populacji nie tylko celem wyciągania wniosków teoretycznych, ale także celem opracowania i stosowania metod zwalczania określonych chorób, oraz metod zapobiegających ich powstawaniu.

Cele i zadania epidemiologii

Wprawdzie chorobami (albo szerzej: zdrowiem) człowieka zajmuje się obecnie około 60 dużych specjalności, jednak tylko epidemiologia łączy je wszystkie przez stosowanie metod matematyczno-statystycznych, a więc metody analizy zjawisk masowych zachodzących w populacji, obejmując tym samym całość pozytywnych czynników zdrowotnych, a także negatywnych czynników chorobotwórczych i czynników narażenia zdrowia.

Cele i zadania epidemiologii

Dlatego epidemiologię uważa się za naukę syntetyczną, wykorzystującą badania i wnioski szczegółowych dyscyplin klinicznych i dyscyplin podstawowych. Łączenie w logiczną całość i uogólnianie danych pozwala na wyciąganie oryginalnych i istotnych wniosków do celów leczniczych, profilaktycznych i organizacyjno-administracyjnych.

Cele i zadania epidemiologii

• pomiary stanu zdrowia społeczeństw,

• badania potrzeb zdrowotnych społeczeństw (ustalania planów zdrowotnych),

• konstrukcja oraz działania promocyjne i profilaktyczne.

W Polsce przed epidemiologią stawiane są następujące główne zadania:

• Pomiary zapotrzebowania ludności na działalność usługową publicznej służby zdrowia, tj. na promocję zdrowia, profilaktykę, leczenie i rehabilitację.

W Polsce przed epidemiologią stawiane są następujące główne zadania:

• Ocena ciągła działalności służby zdrowia w podnoszeniu jakości (poziomu) usług zdrowotnych i poziomu usług profilaktycznych, szczególnie w zakresie „zdrowia publicznego". W tym zakresie zarysowuje się ważna rola ochrony społeczeństwa przed skutkami niszczenia i głębokich zmian środowiska i mikrośrodowisk życia.

W Polsce przed epidemiologią stawiane są następujące główne zadania:

• Nadzór epidemiologiczny nad wpływami środowiska na zdrowie populacji. Zwraca się szczególną uwagę na wpływ szybkich zmian środowiska naturalnego i aktualnie stosowanych oddziaływań psychologicznych (środki masowego przekazu) na zdrowie przyszłych pokoleń (m. in. na wynaturzenia psychiczne i niekorzystne modyfikacje genotypu w narządach rozrodczych).

Medycyna zapobiegawcza (zwana profilaktyką lub — rzadziej — prewencją)

• Czynności podtrzymujące i wzmacniające zdrowie jednostki.

• Czynności podtrzymujące i wzmacniające zdrowie populacji.

• Czynności utrzymujące naturalną ekologią środowiska, co w praktyce oznacza nienaruszanie składu powietrza, wód, naturalnych biotopów (lasy, jeziora) przez działania cywilizacyjne a także utrzymujące prozdrowotne zachowania w środowisku społecznym.

Profilaktyka to podtrzymywanie i wzmacnianie zdrowia jednostki i populacji oraz utrzymywanie naturalnych (uwarunkowanych ewolucją Ziemi) układów środowiska.

Etapy profilaktyki

• Profilaktyka wczesna, której celem jest odrzucanie i likwidacja takich ekonomicznych, społecznych i kulturowych wzorców (nawyków) życia jednostek, które bezpośrednio lub pośrednio przyczyniają się do podwyższania zagrożenia chorobą (częściej: kilkoma chorobami). Dział ten obecnie nazywany jest promocją lub prewencją zdrowia

Etapy profilaktyki

• Profilaktykę pierwotną, rozumianą jako „zespół przedsięwzięć mających na celu obniżenie częstości zachorowań przez zmniejszenie ryzyka (możliwości) powstania choroby". Definicja ta ujmuje tradycyjne pojęcie profilaktyki wraz z zakresem działań mających na celu utrzymanie lub poprawę zdrowia (np. szczepienia ochronne).

Etapy profilaktyki

• Profilaktykę pośrednią, rozumianą jako „zespół przedsięwzięć skierowanych na zmniejszenie rozprzestrzeniania choroby wśród ludności przez skracanie dłu-1 gości jej trwania". W zakres ten wchodzi izolacja i leczenie źródeł zakażenia, tjj chorych ludzi lub zwierząt. Ten dział profilaktyki realizuje się także przez przecinanie dróg szerzenia się zakażeń (bionoz) ze źródeł na jednostki zdrowe, przez uniemożliwianie lub hamowanie działania szkodliwych czynników środowi na organizm ludzki.

Etapy profilaktyki

• Profilaktykę wtórną, rozumianą jako „zespół przedsięwzięć mających na cel zmniejszenie liczby osób (chorych) o przewlekłej niezdolności do pracy (do wykonywania obowiązków) wśród ludności, drogą obniżania zaburzeń funkcjonalności organizmu jako następstwa określonej choroby". Definicja ta rozszerza pojęcie profilaktyki do pewnej części postępowania rehabilitacyjnego (z ozdrowieńcem, z inwalidą).

Komisje Ekspertów Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), analizując trendy rozwoju sytuacji zdrowotnej w zróżnicowanych społeczeństwach,

a szczególnie w wysoko cywilizowanych państwach, wskazują, że ochrona zdrowia człowieka, a co za tym idzie i populacji, zależna jest :

• aż w 75% od wiedzy zdrowotnej i postępowania prozdrowotnego i profilaktycznego lub też antyzdrowotnego osoby,

• w 15% zależy od oddziaływania środowiska życia,

• a jedynie w 10% od działań leczniczych służby zdrowia.

Działania prozdrowotne zależą od:

• Wiedzy każdej jednostki społeczeństwa o uwarunkowaniach jej zdrowia, jak i zdrowia populacji (sanologia), w tym od wiedzy decydentów i producentów w zakładach przemysłowych i rolnych.

• Woli zainteresowanego, czyli chęci zachowań prozdrowotnych i ścisłej realizacji (dokładności) tych zachowań

Działania prozdrowotne zależą od:

• Materialnych możliwości realizacji (warunki ekonomiczne i prawne ochrony własnego zdrowia i wymagania tej ochrony od ogniw państwowych.

• Umiejętności i możliwości organizacji działań promocyjnych przez służbę zdrowia i jej wyspecjalizowane kadry.

Z powyższych czterech możliwości i zależności wynika, że należy umiejętnie przekazywać, na dobrym poziomie, wiedzę o sposobach zachowania zdrowia w poszczególnych sytuacjach.

Przekazywanie wiedzy zdrowotnej, wskazywanie i wymuszanie (prawne) zachowań prozdrowotnych jednostek i społeczeństwa, a także administracji państwa to zadanie stojące przed działem profilaktyki zwanym promocją zdrowia (lub niekiedy prewencją).

Promocja zdrowia to według WHO „działania pracowników służby zdrowia i wybranych ogniw administracyjno-medycznych umożliwiających wszystkim ludziom zwiększenie kontroli nad swoim zdrowiem (zachowania prozdrowotne) oraz stwarzających im możliwość poprawiania zdrowia, aż do osiągnięcia w pełni dobrego samopoczucia".

Wiedza i wychowanie sanitarne — podstawowe, wpajane dziecku w rodzinie od pierwszego roku życia wiadomości, takie jak: miejsce i sposób jedzenia, jogo ilość i jakość, miejsce i sposób załatwiania potrzeb fizjologicznych, zachowanie się w środowisku bez narażania zdrowia, mycie się, mycie zębów, itd. Należą tu także działania polegające na wymuszaniu odpowiednich zachowań higienicznych.

Oświata zdrowotna — to zwiększony zakres wiedzy przekazywany dzieciom i młodzieży w rodzinie i w szkołach.

Oświata zdrowotna

• Wiedza ta dotyczy budowy i fizjologii organizmu człowieka, sposobów utrzymywania i ulepszania zdrowia (np. sport, sposoby odżywiania się, odpowiednie ubieranie się, itd.). Wskazuje się na rolę i wpływ rodziny i miejsca pracy na zdrowie człowieka. Uświadamia się zależności miedzy oddziaływaniem środowiska zewnętrznego a zdrowiem. Wskazuje na konieczność odpowiedniego, korzystnego dla zdrowia dostosowywania się do otaczających warunków, zabiegania o zachowanie naturalnych warunków środowiska oraz o jego ochronę.

Promocja zdrowia — adresowana do starszej młodzieży (od 13 roku życia) i osób dorosłych.

Chcesz żyć długo i wydajnie? Stosuj codziennie sześć podstawowych przykazań
profilaktycznych:

• Nie rozpoczynać lub rzucić palenie tytoniu!

• Nie pić alkoholu pod żadną postacią!

• Nie doprowadzać do nadwagi ciała!

• Uprawiać wysiłek fizyczny (gimnastyka, sport, uprawa działki)!

• Nie tworzyć i rozładowywać sytuacje stresowe!

• Dbać o narząd żucia-o zdrowe zęby!

10