MAŁY SŁOWNIK ZOOLOGICZNY

BEZKRĘGOWCE

•

GADY I PŁAZY

•

OWADY PTAKI

•

RYBY

•

SSAKI

MAŁY SŁOWNIK ZOOLOGICZNY

SSAKI

WIEDZA POWSZECHNA

Warszawa 1973

Redaktor naukowy KAZIMIERZ KOWALSKI

Noty encyklopedyczne napisali (w nawiasie skróty nazwisk)

KAZIMIERZ KOWALSKI [K.K'.],

ADAM KRZANOWSKI [A.K.],

HENRYK KUBIAK (H.K.),

PRZEDMOWA

Ssaki spełniają "ważną rolę 'w życiu człowieka, 'czy to jafeo gatunki udomowione będące podstawą gospodarka hodowlanej, czy jako

formy dzikie — bądź pożyteczne dla różnych form jego działalności (np. łowiectwo), bądź szkodliwe. Ssaki należą poza tym do

najczęściej spotykanych zwierząt w ogrodach zoologicznych, dostarczają głównych zwierząt laboratoryjnych, tworzą też ważny składnik

naturalnych biocenoz.

Niniejszy tom, pierwszy z cyfciu Małych słowników zoologicznych, zawiera ok. 900 haseł omawiających poszczególne gatunki ssaków.

Spośród 'kilku .tysięcy gatunków żyjących obecnie na Ziemi należało dokonać wyboru najważniejszych i budzących największe

zainteresowanie. I 'tak, .omówiono w Słowniku wszystkie gatunki występujące w Polsce oraz te, które można spotkać w polskich

.ogrodach zoologicznych, wreszcie ssaki egzotyczne, przede wszystkim duże, bardziej znane lub mające większe znaczenie naukowe i

praktyczne. Zamieszczono także hasła omawiające rodziny i rzędy, inie uwzględniono natomiast rodzajów, które 'na ogół nie mają

ustalonych polskich nazw systematycznych. Krótko omówiono również ssaki udomowione, zajmując isię .głównie ich aspektami

biologicznymi, a pomijając szczegóły dotyczące hodowli i użytkowania. Podano też hasła opisujące najważniejsze mieszańce ssaków, gdy

mają one odrębne nazwy (np. muł, żubroń). W oddzielnych hasłach uwzględniono .niektóre podgatunki dużych 'ssaków, gdy wyraźnie się

wyróżniają i mają osobne nazwy. Ponieważ dokładne dane o ssakach kopalnych można znaleźć w Małym słowniku paleontologicznym,

omówiono tu jedynie główne ich grupy i gatunki. W haśle "człowiek" podano tylko najważniejsze dane o pochodzeniu gatunku Homo

sapiens. Szczegóły na temat ras ludzfeich i innych zagadnień biologii człowieka znajdzie czytelnik w Małym słowniku antropologicznym

(I wyd. 1968 r., II wyd. •w przygotowaniu). Hasła syntetyczne obejmują najważniejsze

zagadnienia z systematyki, anatomii, fizjologii, ekologii, rozmieszczania ii znaczenia gospodarczego ssaków.

Hasła z dziedziny systematyki gatunków i grup oparto o nazwy podane "w wydawnictwie Polskie nazewnictwo zoologiczne, cz. I, Ssaki

(Wrocław 1968). Liczne gatunki opisywano w polskiej literaturze naukowej i popularnonaukowej pod innymi nazwami, niektóre mają

też kilka nazw lokalnych, używanych powszechnie w różnych okolicach Polski. Podano je w formie haseł odsyłaczowych, które

umożliwią odnalezienie w Słowniku nazwy właściwej. Uwzględniono tu jednak tylko nazewnictwo używane w ważniejszych

wydawnictwach powojennych, pominięto natomiast nazwy występujące tylko w .starszych wydawnictwach, a także gwarowe.

Zdajemy sobie sprawę, że wiele nazw mniej znanych gatunków może budzić wątpliwości. Wydawało się jednak celowe oparcie się na

ustalonym nazewnictwie zoologicznym, aby doprowadzić do stopniowego ujednolicenia polskiej terminologii zoologicznej.

Wątpliwości może również budzić uwzględnienie jednych gatunków, a pominięcie innych. Starano się jednak omówić w Słowniku ssaki

mające mniej lub bardziej ustalone nazwy polskie, omówienie zaś wszystkich gatunków było, oczywiście, niemożliwe. Być może,

niektóre formy staną się z czasem bliższe polskiemu czytelnikowi, jeśli np. pojawią się w naszych ogrodach zoologicznych lub zyskają

znaczenie jako zwierzęta laboratoryjne.

Skorowidz łacińskich nazw pozwoli odszukać hasła dotyczące danego gatunku lub grupy systematycznej ssaków, jeśli czytelnik znajdzie

wzmiankę o nich np. w literaturze obcojęzycznej. Podano tu jedynie nazwy łacińskie obowiązujące w literaturze .naukowej. Nie było

możliwe uwzględnienie "wszystkich, nieraz licznych synonimów łacińskich, spotykanych zwłaszcza w starszych publikacjach.

Układ haseł w Słowniku jest alfabetyczny. Hasło powtarzające się w tekście noty encyklopedycznej oznaczono pierwszą literą; w

przypadku .haseł wielowyrazowych — pierwszymi literami (niezależnie od przypadku i liczby). Pozioma strzałka (->} w tekście not

encyklopedycznych sygnalizuje, że pojęcia następujące po niej .stanowią samodzielne hasła.

W Słowniku zamieszczono rysunki wykonane przez K. Malczewskiego, przedstawiające przede wszystkim mniej znane gatunki ssaków,

przy czym starano się .zilustrować równomiernie wszystkie grupy systematyczne. Zdjęcia fotograficzne W. Pu-

chalskiego ilustrują niektóre z zagadnień omawianych w hasłach ogólnych, np. ssaki poszczególnych krain geograficznych ii środowisk,

zagadnienia aklimatyzacji i ochrony, opieki nad potomstwem, struktury populacji i in.*

Słownik powinien być użyteczny dla wszystkich osób 'zainteresowanych zwierzętami, zarówno od strony naukowej, jak i praktycznej

(ogrody zoologiczne, hodowla, łowiectwo), oraz dla miłośników przyrody.

Słownik opracowany został przez zespół autorów, pracowników Zakładu Zoologii Systematycznej i Doświadczalnej PAN w Krakowie.

Autorzy winni są szczególną wdzięczność profesorowi doktorowi Tadeuszowi Jaczewskiemu za wnikliwą 'ocenę tekstu i cenne uwagi

krytyczne, które przyczyniły się do usunięcia usterek zauważonych w czasie opracowania Słownika.

KAZIMIERZ KOWALSKI

* Część nakładu wyposażono w pocztówkę dźwiękową z nagraniami głosów 7 ssaków oraz w komplet 6 barwnych slajdów (patrz str.

471).

A

aberdeen-angus ->.bydło domowe.

adaks (Addoa; nasomaculatw) — gatunek z rodziny ->4kręto-rogich, zaliczany do ^antylop. Długość głowy i tułowia 1,5—1,7 m,

ogona 25—35 cm, wysokość w kłębie 95—115 cm;

ciężar dorosłych samców dochodzi do 125 kg. Głowa uzbrojona u obu płci rogami długości 76—90 cm, lirowato

ku tyłowi wygiętymi i skręconymi śrubowate. Na powierzchni rogów występują regularne pierśoieniowate zgrubienia. Ciało pokrywa

krótka sierść barwy szarawej w zimie, latem piaskowa lub prawie biała. Nogi, biodra, brzuch, uszy i okolica wokół oczu białe. A. przebywa

wyłącznie w środowisku pustynnym. Poruszanie się w piaszczystym terenie ułatwiają mu szeroko rozstawione, 'spłaszczone racice. Stada,

od 5 do 20 sztuk, prowadzone są iprzez starego samca. A. odżywia się roślinami pustynnymi, brak wody znosi doskonale przez wiele

miesięcy. Ciąża trwa 10—12 miesięcy. Zimą lub wczesną wiosną rodzi się l młode. Cenione mięso i .skóra stały się przyczyną

ogromnego spadku liczebności a. Wobec braku ochrony grozi mu wytępienie. Zamieszkuje pustynne obszary Sahary od Algierii do

Sudanu. [L.S.]

aguti (Dasyproctidae) — rodzina -^gryzoni, obejmująca 4 rodzaje z 11 .gatunkami. Rozmiary dość 'duże, kończyny tylne wydłużone,

ogon bardzo krótki lub brak go zupełnie. Boczne palce stóp zredukowane. A. mają torby policzkowe. Niektóre gatunki nocne, inne

dzienne. Żyją w lasach tropikalnych i na sawannach, kopią .nory. Spotyka się je zwykle pojedynczo. Młode rodzą się z otwartymi

oczami, bardzo zaawansowane w rozwoju. Żywią się pokarmem roślinnym, mogą wyrządzać szkody w uprawach. Są przedmiotem

aguti oliwkowy

10

polowań dla mięsa. Rozmieszczenie obejmuje Amerykę Środkową i Południową od południowego Meksyku po Argentynę; występują też

.na Małych Antylach. Kopalne znane od oligocenu. Należy tu paka, akuczi i aguti. [K.K.]

aguti oliwkowy (Dasyprocta

azarae) — gryzoń z rodziny ^.aguti. Długość głowy i tułowia do 65 cm, ogon zredukowany. Ciężar do 4 kg. Futerko wierzchem

oliwkowozi.elone ze srebrzystym połyskiem, spód biały. A.o. żyje na isawannach i ;na brzegach lasów tropikalnych. Odżywia się

owocami i innym pokarmem roślinnym, który spożywa trzymając w przednich łapach jak w.iewi orka. Aktywny głownie w dzień;

nocą chroni się w norach

1 pustych pniach drzew. Rodzi dwa razy do roku, zwykle

2 'młode w miocie. Ciąża .trwa ok. 3 miesięcy. Występuje 'w południowej Brazylii, Boliwii i Paragwaju. [K.K.]

aguti złocisty (Dasyprocta aguti) — gryzoń z rodziny -^aguti. Zbliżony wyglądem i trybem życia do aguti oliwkowego, lecz mniejszy,

o długości głowy i tułowia do 50 cm. Futerko na grzbiecie jasne, o złocistym połysku. Występuje na wielkim obszarze Ameryki

Południowej od Wenezueli po Brazylię i Paru. Często spotykany w ogrodach zoologicznych. [K.K.]

aj-aj —-palczak.

aklimatyzacja — celowe wprowadzanie zwierząt do krain leżących poza ich naturalnym zasięgiem. Ssaki dzikie akli-matyzuje się

igłóWinie 'w celach łowieckich. Niekiedy .próbuje się wprowadzić zwierzęta w

okolice, w których poprzednio występowały, ale zostały wytępione. Jest to jeden z elementów ochrony .ssaków i zasługuje ina pełne

poparcie. W Polsce ponownie wprowadzono do maturalnych środowisk żubra, łosia, bobra, próbowano też wprowadzić .niedźwiedzia 'na

teren Puszczy Białowieskiej. W Związku Radzieckim wprowadzono cenne zwierzę futerkowe — sobola, na obszary, z .których zniknął

w wyniku wytępienia;

rozszerza się też zasięg bobra i wychuchola. Takie próby mogą być uwieńczone powodzeniem, jeżeli naturalne środowiska wytępionych

gatunków 'nie uległy zbyt wielkim przeobrażeniom ii jeśli zapewni się im odpowiednią ochronę.

Bardziej spornym zabiegiem jest wprowadzenie gatunków .ssaków tam, gdzie nigdy nie występowały, a więc są elementem obcym.

Trudno jest wówczas przewidzieć, w jakim stopniu nowy gatunek zakłóci równowagę biocenotyczną (^ekologia).

Szczególnie wiele prób a. przeprowadzono w Australii i na wyspach, na których wskutek izolacji fauna ssaków była uboga. Wprowadzone

gatunki okazały się silniejszymi konkurentami miejscowych gatunków, a 'nie mając •własnych prześladowców-drapież-ników często tak

się tam rozmnażały, że stawały się prawdziwą plagą.

W 1859 r. sprowadzono z Europy do Australii dzikie króliki do celów łowieckich. W ciągu niewielu lat rozmnożyły się one tam taik

silnie, że zaczęły wyrządzać olbrzymie szkody j.ako konkurenci owiec na pastwiskach. Wprowadzenie do Australii lisa nie

11

aklimatyzacja

zmniejszyło radykalnie klęski królików, przyczyniło się natomiast do wytępienia wielu rodzimych gatunków torbaczy, które padały jego

ofiarą. Budowa płotów ciągnących się setkami kilometrów nie powstrzymała rozprzestrzeniania się królików, podobnie jak prowadzona

wielkim kosztem walka chemiczna. Ostatnio uzyskano poważniejsze wyniki w tęplieniu królików rozprzestrzeniając wśród nich epi-

zoocję myksomatozy.

Nowa Zelandia pozbawiona była całkowicie rodzimych ssaków z wyjątkiem nietoperzy. Aklimatyzowano tam aż 53 obce gatunki ssaków

pochodzące głównie z Europy, poza tym także z Azji, z obu Ameryk, Afryki i Polinezji. 30 z nich zadomowiło się tu na stałe i prawie

wszystkie okazały się zgubne dla gospodarki człowieka. Największe szkody, podobnie jak w Australii, wyrządzają tu króliki .niszczące

pastwiska owiec. Nawet jelenie i daniele mimo zwalczania tak się rozmnożyły, że mszczą całkowicie poszycie i przyrost lasów ii

przyczyniają isię do erozji gleb.

Na innych wyspach także aklimatyzowano rozmaite dzikie ssaki. Często wypuszczano również ssaki domowe, j.ako źródło pożywienia

dla ewentualnych rozbitków. 'Wiele z nich, 'np. kozy, zdziczało i 'dobrze się zadomowiło, powodując jednoczesne niszczenie

miejscowej roślinności i wypieranie rodzimych gatunków zwierząt.

Z końcem XIX zwłaszcza i z początkami XX w. w warunkach kontynentalnych aklimatyzowano wiele ssaków na nowych stanowiskach

do celów łowieckich. W Związku Radzieckim także i później realizowano szeroki program wprowadzania nowych, użytecznych

gatunków ssaków. W latach 1925—1948 wypuszczono tam .na różnych terenach 115 000 osobników należących 'do 32 gatunków dzi-

kich ssaków. Jenot, sprowadzony z dalekiego wschodu do europejskiej części ZSRR, szybko rozmnożył się i stał się cennym

zwierzęciem futerkowym. Zasięg jego rozszerza się ostatnio ku zachodowi, tak że pojawia się on obecnie w całej Polsce, a nawet w NRD

i Czechosłowacji. Na niektórych obszarach 'stwierdzono jednak, że zwierzę to stało się groźnym szlkodnikieirn, niszczącym jaja ptaków

łownych. W 1905 r. 'kilka okazów piżmaków, gryzoni pochodzących z Ameryki Północnej, uciekło z hodowli w Czechach. W ciągu

'kilkunastu lat gatunek ten rozprzestrzenił się na całym prawie kontynencie europejskim. Jako dostarczyciel wartościowego futra był on

dodatkowo wprowadzany na niektórych terenach Finlandii i ZSRR. Piżmak zajmuje tam niszę ekologiczną bezwartościowego

'gospodarczo karczow-nika, przyczynia 'się więc do lepszego wykorzystania zasobów naturalnych. Równocześnie jednak 'wskutek

kopania głębokich ;nor 'osłabia groble i wały przeciwpowodziowe i z tego powodu w wielu krajach, m.in. w Polsce, jest tępiony. W

Anglii, gdzie też .się rozpowszechnił, udało się igo wytępić całkowicie.

W Polsce z aklimatyzowanych ssaków występują dzikie 'króliki, bobry amerykańskie, piżmak, jenot, daniel, jeleń wschodni i muflon.

Pojawiają się też na swobodzie uciekające z hodowli nutrie, szopy i norki amerykańskie.

aksis_________________

Gatunki aklimatyzowane, jeżeli w ogóle zadomawiają się w nowym środowisku, początkowo zwykle mnożą się i rozprzestrzeniają

szybko, zapewne dlatego, że znajdują nie .naruszone zapasy pokarmu, nie mają na razie wielu wrogów i nie są szczególnie atakowane

przez pasożyty i epizoocje. Po pewnym czasie następuje ograniczenie ich liczebności, jak np. w przypadku piżmaka.

Wprowadzenie obcego gatunku do wolnej przyrody jest zabiegiem ryzykownym i wymagającym wielkiej rozwagi. Każdy obcy element

zmienia w pewien sposób równowagę istniejącą w przyrodzie, a ponieważ wymyka się on często spod kontroli człowieka, 'skutki

.popełnionego błędu są trudne do naprawienia. Wraz z akLimatyzowanym ssakiem sprowadza się też mimowoli jego pasożyty i

choroby, 'które mogą się przenieść na inne zwierzęta i wywierać szkodliwy wpływ nawet po całkowitym wytępieniu i wyginięciu

wprowadzanego gatunku. Nie znaczy to jednak, żeby przemyślana a., zwłaszcza gdy przyroda została już znacznie zmieniona przez

człowieka, nie mogła w pewnych wypadkach przysporzyć korzyści gospodarczych (tabl. I). [K.K.]

aksis (Aa-źs axis), zwany .też jeleniem aksis lub czytałem— gatunek z rodziny -»-jelenio-watych. Długość igłowy i tułowia 100—115

cm, ogona ok. 20 cm, wysokość w 'kłębie 60—75 'cm; ciężar ok. 45 feg. Ubarwienie jasnopłowe lub rude z szeregami białych cętek

wzdłuż 'grzbietu i boków. Sierść szorstka, na bokach włosy dłuższe. Spód ciała i ogona jasny, wierzch oiem-

______________ia

niejszy z wyraźnym ciemnym prążkiem wzdłuż grzbietu. Poroże z trzema odgałęzieniami. Typowym środowiskiem a. są trawiaste,

otwarte tereny lub brzegi dżungli. Aktywny głównie w dzień, rano i późnym popołudniem. Trzyma się w stadach, iktóre rozpraszają się

w okresie zrzucania poroża. Chętnie przebywa nad wodą, • dobrze pływa. Rozmnaża się w ciągu całego roku. Długość ciąży 210—240

dni; zwykle 2 młode w miocie. Cielęta pozostają pod opieką matki aż do przyłączenia się ich do stada. Długość życia 10—15 lat. A.

dobrze znosi 'niewolę i bywa często hodowany w ogrodach zoologicznych. Rozmieszczenie obejmuje Cejlon i Indie. Udana aklimatyzacja

w Australii, Nowej Zelandii ii Ameryce Południowej. [L.S.]

akuczi (Myoprocta acouchy) — gryzoń z rodziny -»aguti. Długość głowy i tułowia 32—38 cm, ogona 4,5—7 cm. Wierzch ciała

rudawy, spód żółtawy. Ogon cienki, porośnięty białymi włosami. Kończyny tylne dłuższe od przednich. Zwierzę rzadkie, o biologii

mało poznanej, zamieszkuje wilgotne lasy tropikalne Gujany i północnej Brazylii. [K.K.]

akumba —>lemur mokok.

alaktaga (Allactaga major) — gryzoń z rodziny -MSikoczko-watych. Długość głowy i 'tułowia do 26 cm, ogona do 30 cm. Wierzch

ciała piaskowy lub brązowy, spód biały. Nasadowa część ogona piaskowa, końcowa czarna z białą 'kitą. Tylne kończyny znacznie dłuższe

od przednich, stopy okryte sztywnymi włosami. Uszy długie. Porusza się skokami. Wy-

13

almiki

stępuje na pustyniach i suchych stepach. Kopie nory, w których spędza dzień, prowadzi nocny tryb życia. Żywi się roślinami. W miocie

5 młodych. Zimę przesypia. Występuje od Ukrainy po Mongolię. [K.K]

algazel (Oryx gazella tao), zwany .też antylopą szablastą, podgatuneik -MM-yksa z rodziny -»]krętorogich. Wyróżnia się jasnym

ubarwieniem i lekko wygiętymi rogami. Niegdyś szeroko rozmieszczony na pustyniach północnej Afryki, dziś zachował się tylko u po-

łudniowego skraju Sahary. CL.S1

almik haitański (Solenodon pa-radoxus) — gatunek z rodziny

-^almików. Długość głowy i tułowia 28—35 'cm, ogona 17—

—25 cm; ciężar 1,1—1,2 kg.

Almik haitański

Ciało pokrywa długa, sztywna sierść w kolorze czarnobrązo-wym, czarnożółtym lub rudawym, zwykle z białą, kwadratową plamą na

karku. A. h. żyje w lasach i zaroślach, zachodzi również na plantacje. [B.Rz.-K.]

almik kubański (Solenodon cu-

banus) — gatunek z rodziny

-*almików. Od almilka haitań-skiego różni się miększym i dłuższym futerkiem o odmiennym ubarwieniu. Jest bliski wymarcia. [B.Rz.-

K.]

almiki (Solenodontidae), zwane też myszoryjkami — rodzina —owadożernych, do 'której zalicza się tylko l rodzaj z 2 gatunkami.

Wyglądem zewnętrznym przypominają ry-jówki, są jednak większe i mają dłuższe i mocniejsze kończyny, zwłaszcza przednie, za-

kończone silnymi, hakowate zagiętymi pazurami. Wydłużona głowa z małymi oczami, pysk wyciągnięty w ryjek z bocznie

umieszczonymi otworami nosowymi. U .podstawy ryjka wyrastają liczne włosy zatokowe. Ciało pokryte szcze-ciniastą sierścią. Ogon,

uszy, tylne kończyny i ryjek prawie nagie. Gruczoł ślinowy a. produkuje jad uchodzący na zewnątrz u podstawy silnie wyżłobionego

drugiego dolnego siekacza. Zaobserwowano w hodowli, że 'zwierzęta te nie są uodpornione 'na własny jad, gdyż po walkach między sobą

giną nawet od niewielkich ran. A. prowadzą naziemny tryb życia. Są głównie nocne; w dzień kryją się w dziuplach, norach i szczelinach

skał. Odżywiają się owadami, choć czasem zadowalają się pokarmem roślinnym. Szukając owadów rozgrzebują przystosowanymi do tego

celu przednimi kończynami glebę, spróchniałe pnie lub ryją jak świnie. Są towarzyskie i w jednej norze spotyka się nawet do 8 osob-

ników. Dwa razy do roku w gnieździe zbudowanym z traw i liści samica rodzi l—3 nagich i ślepych młodych. A. zamieszkują wyłącznie

Kubę i Haiti. Oba gatunki są zagrożone wytępieniem. Kopalne

alpaka

14

szczątki znane 'od czwartorzędu. [B.Rz.-K.]

alpaka (Lama pacos) — zwierzę domowe z wdziny -^wiel-błądowiatych. Podobna do lamy, lecz niniejsza. Wysokość w kłębie osiąga

tylko ok. 90 cm; ciężar rzadko przekracza 80 kg. Czoło szerokie i płaskie, przykryte częściowo grzywą. Wydłużona szyja i tułów okryte

bardzo gęstym, kędzierzawym .i lśniącym włosem o długości 10—30 'cm (u rasy suri do 50 'om). Ubarwienie najczęściej czarne, niekiedy

białe. A. została udomowiona przez Inków, którzy z jej wełny wyrabiali tkaninę, zwaną również alpaka. Dziś hodowana jest głównie w

igórach Boliwii i Peru. Najodpowiedniejszym dla niej terenem są silnie nasłonecznione bagniste obszary przylegające do granicy śniegu.

Przodkiem a. jest gwana-ko. [L.S.]

amblipody (Amblypoda) —

"wymarły rząd ssaków kopytnych, odznaczających się dużymi rozmiarami, krępą budową ciała oraz słupowatymi

Rekonstrukcja Uintatherium, przedstawiciela amblipodów

kończynami. Rozwinęły się z -»prakopytnych, wymarły bezpotomnie. Występowały głównie w paleocenie i eoce-nie; nieliczne znane

z oligo-cenu. Mózg ich był bardzo

mały. Korony zębów zawsze niskie, lecz szerokie. Palce wyposażone w pazury lub kopyta. Rząd ten obejmuje kilka zróżnicowanych

podrzędów (pantodonty, dinoceraty, kse-nungulaty i pyroteria), występujących w obu Amerykach, Europie i Azji. Do najbardziej

znanych przedstawicieli należy Uintatherium z eocenu Ameryki Północnej, zwierzę wielkości nosorożca, z trzema parami kostnych

wyrostków na czaszce. Pyrotherium z Ameryki Południowej było wzrostu słonia, miało trąbę oraz wielkie ciosy skierowane ku dołowi.

[K.K.l

ambra -^kaszalot. angeln -»bydło domowe. anglo-arab —>koń domowy.

angwantibo (Arctocebus cala-barensis) — gatunek z rodziny ->-lorisowatych. Długość głowy i tułowia 25—30 cm, ogon

'zredukowany; ciężar 266—465 g. Futro o .złotawym połysku, 'na tułowiu włos długi, gęsty, wełnisty; odnóża słabiej owłosione.

Ogólnym wyglądem a. przypomina małpę. Okrągła igłowa z dość wydłużoną częścią twarzową, oczy duże. Kończyny krótkie, mniej

więcej równej długości. Dłonie i stopy małe. Palce z płaskimi paznokciami z wyjątkiem drugiego palca stopy, zakończonego pazurem.

Palec wskazujący (drugi) ręki zredukowany. A. zamieszkuje lasy 'tropikalne. Przebywa 'na 'wysokich 'drzewach. Prowadzi nocny tryb

żyda. Prawdopodobnie jest owadożerny. Ciąża trwa 131 dni. W .niewoli żyje do 4,5 lat. Bardzo trudny w hodowli. Występuje w

zachodniej Afryce. [H.K.]

15

antylopa końska

anoa (Bubalus depressicornis)

— gatunek z rodziny —wkręto-rogich, należący do grupy bawołów. Długość głowy i tułowia Ok. 1,6 m, wysokość w kłębie 60—100 cm;

ciężar 150—

—300 kg. Ubarwienie ciemne, od brunatnego do czarnego;

samce znacznie ciemniejsze niż samice. Często na ciele lub podgardlu występują białawe, nieregularne plamy. Rogi długości ok. 25 cm,

prawie proste, stożkowate, skierowane ku

Anoa

tyłowi. Mieszkaniec wilgotnych lasów nizinnych i górskich. Tryb żyoia 'dzienny. W jednym miocie 'l, czasem 2 .młode, pokryte

wełnistą, żółtobrą-zową sierścią. A. jest zwierzęciem łownym, obecnie zagrożonym wytępieniem. Występuje 'na Celebesie. [L.S.]

antylopa karłowata (Neotragus pygmaeus) — jeden z najmniejszych współczesnych ssaków kopytnych, należący d'o rodziny -

^krętorogich. Długość głowy i tułowia 'nie przekracza 50 cm, ogona 7,5 cm, wysokość w kłębie wynosi 25—30 cm. Ubarwienie

wierzchem cynamonowe, spodem białe. Głowa o trójkątnym zarysie; uszy długości do 5 cm, stojące; rogi występują tylko u samców, są

gładkie, 'czarne, długości 2,5—

—3 cm. A.k. prowadzi skryty tryb życia, trzyma się pojedynczo. Szybko biega, skacze na odległość ponad 2 m. Żyje w lasach

zachodniej Afryki od Sierra Leone i Liberii po Nigerię. [L.S.]

antylopa końska (Hippotragus

equinus) — gatunek z rodziny

-^krętorogich, należący do dużych —nantylop. Długość 'głowy i tułowia 1,8—2,7 m, ogona 40—80 em, wysokość w kłębie 1,0—1,6 m;

ciężar 150—300 kg. Samce są większe 'niż 'samice. Ubarwienie u osobników obu płci brunatne; na pysku i przed oczami białe plamy.

Rogi występują u samców; osiągają długość do 95 'cm, są zakrzywione ku tyłowi i bocznie spłaszczone, z wyraźnymi pierście-niowatyi-ni

zgrubieniami. A.k. przebywa zwykle w małych stadkach, złożonych z samca, 'kilku isaanic i ich potomstwa. Zamieszkuje zarośla, tereny

palikowe i lasy galeriowe. Jak większość antylop aktywna

Antylopa końska

antylopa krowia

16

głównie rano i "wieczorem. Po ciąży trwającej 270—280 dni rodzi się l młode. Jeden z pod-gatunków tej antylopy, zwany antylopą

modrą (Hippo-tragus eąuinus leucophaeus), który zamieszkiwał najdalsze południe Afryki, 'został całkowicie wytępiony ok. 1800 r.

A.ik. zamieszkuj e wschodnią i południową Atr:.-kę. [L.S.]

antylopa krowia ->-bawolec.

antylopa modra

końska.

^antylopa

antylopa sarnia (Pelea capre-olus) — gatunek z rodziny

-^Isrętorogich, należący do grupy —^antylop. Długość głowy i tułowia 115—125 cm, ogona 15—30 cm, wysokość w kłębie 70—80 cm;

.ciężar 20—30 kg. Pokrojem przypomina sarnę. Wierzch ciała brunatnoszary, końce uszu, przód głowy i dół nóg żółtawe, brzuch biały.

Odróżnia się od innych antylop bardzo miękką i 'wełnistą sierścią. Proste rogi, długości 20—

—25 cm, występują tylko u samców. U samic dwie pary sutek. A.s.. przebywa wśród skał i na stokach gór, niekiedy w aarosłyeh trawą

dolinach. Spotykana w małych grupach, czasem w stadkach do 30 sztuk. Czynna zwykle nocą i rano. Żywi się głównie trawą. W porze

godofwej samce staczają zacięte walki. Po ciąży trwającej 6—7 miesięcy rodzą się zwykle 2 młode. A.s. występuje w górach południowej

Afryki. [L.S.]

antylopa skoczek ->-szpringbok. antylopa szablasta ->-algazel.

antylopa szabloroga (Hippo-

trosfiłs niger) — gatunek z rodziny -»ikrętorogich, należący do grupy -^antylop. Rozmiarami ii trybem życia przypomina antylopę

końską. Samce są bardzo ciemne, prawie czarne, samice brunatne. Na pysku, brzuchu i zadzie białe plamy. Rogi długości 70—173 cm,

szablasto ku tyłowi zagięte. Często przebywa w dużych stadach. Występuje w całej równikowej i południowej Afryce, oprócz gór,

pustyń i obszarów zwartej dżungli. W Angoli żyją przedstawiciele podgatunku o najdłuższych rogach, znacznie 'przetrzebionego przez

myśliwych gromadzących trofea. [L.S.]

antylopy — potoczna nazwa kilkudziesięciu gatunków pa-rzystokopytnych z rodziny ->-krętorogich, należących pod względem

systematycznym do różnych grup tej rodziny. Zamieszkują głównie tereny otwarte, typu stepu lub sawanny, ale także zarośla i lasy.

Różnego (kształtu rogi, występujące u samców lub obu płci, 'są cenione jako trofea myśliwskie. Grupę a. niewielkich rozmiarów, o

delikatnej i smukłej budowie, przebywających na stepach i pustyniach określa się jako g a z e l e. Najliczniej a. zamieszkują Afrykę,

poza tym Indie, zachodnią i środkową Azję, a nawet południowo-wschodnią Europę (suhak). Do najbardziej znanych gatunków a.

należą m.in. kudu, niala, eland, nilgau, oryks, bawolec, gnu. [L.S.]

aperea (Cavia aperea) — gryzoń z rodziny -^marowatych, blisko spokrewniony ze świnką morską. Występuje w południowej Brazylii i

Paragwaju. [K.K.]

TABLICA II. SSAKI ZAGROŻONE WYTĘPIENIEM (c.d.)

17

archar (Ovis ammon poli),

zwany .też owicą paminską lub kaszganską — podgatunek

—>owcy dzikiej z rodziny

—^krętorogich. Długość głowy i tułowia u samców do 1,4 m, wysokość w kłębie ok. 1,2 m;

ciężar ok. 110 kg. Rogi grube, masywne, ślimaikowato skręcone, ich 'zaostrzone końce skierowane isą w boki. Ubarwienie letnie

jasnoszare, zimą głowa, brzuch i nogi kremowe. Bardzo grube, wełniste futro linieje w maju. Żyje w niewielkich stadach w dolinach i na

stokach Pamiru. [L.S.]

arden -ySsoń domowy.

argali (Ovis ammon ammon)

— podgatunek ->o'w/cy dzikiej z rodziny -^krętorogieh. za-miesakujący Ałtaj i .sąsiednie pasma górskie w środkowej

Argali

Azji. Długość głowy i tułowia ok. 1,7 m, wysokość w kłębie u samców do 1,25 m; ciężar do ok. 120 kg. Długość rogów u samców

dochodzi do ok. 125 cm. [L.S.]

ariel (Gazella gazella arabi-

ca) — przedstawiciel rodziny —•krętorogich f. grupy -"ga-

2 Słownik zoolo.

z grupy ^ga- SOKOSC w KU

S^W^W^Ma Pnhlip7n-»

żeli, spokrewniony z gazelą arabską i indyjską. Długość głowy i tułowia 1,05—1,10 m, ogona ok. 9 ,cm, wysokość w kłębie do 62 cm.

Ubarwienie na grzbiecie piaskoworude, po bokach ciemniejsze, spód biały, zad biały lub kremowy, ogon czarny. Policzki rudawe,

podgardle białe. Rogi stosunkowo krótkie, u samców osiągają 25 cm długości i są lekko spłaszczone bocznie. Rogi samic nie

przekraczają długości 15 cm i nie mają pierścieniowatych zgrubień. Rozmieszczenie obejmuje Synaj i cały Półwysep Arabski. [L.S.]

arirania (Pteronura brasilien-

sis) — drapieżnik z rodziny

—^łasicowatych. Długość głowy i tułowia l—1,5 m, ogona 0,7 m. Ubarwienie ciemnobrązowe z białymi lub kremowymi plamami na

klatce piersiowej; pokrojem ii zwyczajami a. przypomina wydrę. Aktywna podczas dmą. Żyje małymi stadami w niezbyt wartkich

strumieniach i .małych dopływach rzek. Gnieździ się w norach nadbrzeżnych lub pod korzeniami drzew. Poluje na zwierzęta wodne,

które 'zjada na lądzie. Futro a. jest cenione przez krajowców, ale zdobyć je bardzo trudno, ponieważ .nawet zranione zwierzę głęboko

.nurkuje i w ten sposób wymyka się myśliwym. Zasiedla Amerykę Południową od Wenezueli i Gujany aż po Urugwaj i Argentynę.

[B.RZ.-K.]

arni (Bubalus arnee), zwany

też .bawołem indyjskim — gatunek z rodziny —Arętoroigich, przodek bawola domowego. Długość głowy i tJlowia 2,5—

—3 m, ogona 60—100 cm, wysokość w kłębie 1,5—^1,8 m;

arui_________________

ciężar do 1000 kg. Potężne, trójkątne w przekroju rogi zaginają się ku tyłowi. Owłosienie krótkie i niezbyt gęste,

Arni

ubarwienie brunatne lub czarne. A. przebywa zawsze w pobliżu wody, w rzadkich lasach i na bagnach. Żywi się trawą, ziołami i

roślinnością wodną. Żyje zwykle w niewielkich stadkach; stare samce są samotnikami. A. 'rozmnaża się w ciągu całego roku; po ciąży

trwającej 300—340 dni rodzi się l rudo ubarwione młode. Laktacja trwa 6—9 miesięcy;

dojrzałość płciowa po 2 latach. Rozmieszczenie obejmowało niegdyś rozległy obszar południowej Azji od Indii po południowe Chiny,

łącznie z przyległymi wyspami. Dziś a. zachował się w nielicznych miejscach: w Indiach, .na Cejlonie, na Borneo i na wyspie Min-doro,

należącej do Filipin. Wszędzie jesit zagrożony wytępieniem. Część populacji, być może, stanowią mieszańce z bawołem domowym (tabl.

V-4) [L.S.]

___________________18

arui ](Ammotragus lervia),

zwany też owcą grzywiastą — gatunek z rodziny -*krętoro-gich, spokrewniony z kozami i owcami. Długość głowy i tułowia 1,3—1,65

m, ogona 15— —25 cm, wysokość w kłębie 75—100 cm; ciężar samic, które są znacznie mniejsze od samców, wynosi 40—45 kg,

samców — 100—140 kg. Ubarwienie piaskowe; na szyi, przedzie ciała i przednich kończynach długie, prawie białe włosy. Potężne rogi,

zbliżone u nasady, osiągają u samic 40 cm długości, u samców 80 cm. Mieszkaniec skalistych, pustynnych terenów, tworzy niewielkie

stadka lub żyje samotnie. Aktywny nocą, o zmierzchu i rano. Latem zjada wszelką roślinność zielną, zimą zadowala się suchymi trawami

i porostami. Odporny na brak wody. Ruja przypada w listopadzie; po ciąży trwającej 150—165 dni samica rodzi l lub 2 młode. A. często

chowany jest w ogrodach zoologicz-

19

awahi

nych, gdzie łatwo się rozmnaża. Występuje w północnej Afryce. [L.S.]

assapan (Glawcomys volans) — przedstawiciel rodziny —.-wie-wtórkowatych z podrodziny poLatuch. Długość ciała 12— —13 cm,

ogona 8—12 cm. Gęste, miękkie futerko jest wierzchem szarobrunatne, spodem białe. Ogon puszysty. Wzdłuż boków ciała, między obu

parami kończyn ciągnie się fałd skórny, pozwalający na odbywanie lotem ślizgowym długich, do 50 m, skoków z drzewa na drzewo. A.

zamieszkuje lasy; przebywa stale w koronach drzew. Nocny; dniem chroni się w dziuplach lub w zbudowanych przez siebie gniazdach

wśród gałęzi. Nie zapada w sen zimowy, ale w czasie deszczu i mrozów rzadko opuszcza schronienie. Żywi się owocami, nasionami, pącz-

kami drzew, grzybami, owadami. Ciąża trwa 40 dni; ślepe i nagie młode, w liczbie 2—6 w miocie, rodzą się wiosną, karmią się mlekiem

matki przez 60—70 dni, rozwój jest więc bardzo długi. Występuje w Ameryce Północnej od Kanady po Meksyk. [K.K.]

astrapoteria (Astrapotheria) — wymarły rząd ssaków kopytnych z Ameryki Południowej. Były to duże zwierzęta, osiągające rozmiary

nosorożców. Miały bardzo silnie rozwinięte kły, tworzące ciosy, oraz trąbę. Ciało masywne, odnóża krótkie, 5-palczaste. Pojawiły się w

paleocenie, wyginęły w młócenie, nigdy nie osiągając większej liczebności ani zróżnicowania. [K.K.]

auł (Gazella soemmeringi) — gatunek z rodziny -^krętoro-

gich, z grupy -^gazeli. Wysokość w kłębie ok. 90 om. Wierzch 'ciała piaskowy, zad .i brzuch białe. Rogi obecne u obu pici, osiągają 57

cm długości. Mieszkaniec suchych stepów, przebywa zwykle w niewielkich stadkach. Występuje w Somali, Etiopii i Sudanie. [L.S.]

australopitek -^człowiek.

awahi (Avahi laniger) — przedstawiciel rodziny -^indrisów. Długość głowy i tułowia ok. 30 cm, ogona 40 'cm. Futro gęste i wełniste.

Głowa okrągła, nos krótki, oczy duże. "Uwarz pokryta krótkimi włosami.

Uszy małe, ukryte w sierści. Ubarwienie brązowoszare, zmienne, kończyny i stopy białe, ogon rudopomarańczowy. A. występuje

pojedynczo;

większość czasu w 'ciągu doby spędza na drzewach. Aktywny w nocy; w dzień śpi w gęstwinie lub dziuplach drzew. Żywi się wyłącznie

częściami roślin: liśćmi, pąkami i korą. Ciąża trwa 4—5 miesięcy. W

babirussa

20

okresie suchym rodzi się l młode, 'które matka nosi kilka miesięcy na .grzbiecie. A. zamieszkuje tereny leśne wschodniej i

północnozachodniej części Madagaskaru. [H.K.]

B

babirussa (Babyroussa babirussa) — gatunek z rodziny —^świniowatych. Z pokroju ciała podobna do świni. Długość głowy i tułowia

80—105 cm, ogona 27—32 cm, wysokość 65—80 cm; ciężar do 90 (kg. Nogi stosunkowo dłuższe niż u świni, ryj masywny, uzbrojony

w dwie pary kłów, z których górne osiągają szczególnie u samców kilkadziesiąt'cm

Babirussa

długości; przebijają koiści Szczakowe i skórę poniżej oczu i zakrzywiają się 'silnie ku tyłowi. Ciało prawie nie owłosione, .skóra

szorstka, bruna-tnoszara; pojedyncze włosy żółtoszare. Na podgardlu i brzuchu skóra istałdowana. Samica ma tylko jedną parę sutek. B.

zamieszkuje wilgotne lasy, zarośla nadrzeczne i zarośnięte brzegi jezior. Tryb życia nocny; często wędruje w małych stadach w poszuki-

waniu pokarmu, na 'który składają się liście drzew i krzewów oraz korzenie i bulwy wydobywane przez samce ryjące głęboko w ziemi.

Ciąża trwa 125—150 dni; w miocie 2

młode, w przeciwieństwie do innych świniowatych nie prążkowane. W niewoli b. żyje ponad 10 lat. Zamieszkuje północny Celebes,

wyspy Togi, Buru i Sula. Jest zwierzęciem łownym, obecnie 'objętym o-chroną gatunkową, mimo to grozi jej wytępienie. [L.S.]

babuin —pawian zielony.

badylarka (Micromys minutus)

— gryzoń z rodziny —»myszo-watyoh. Jeden z najmniejszych naszych ssaków. Długość głowy i tułowia 5—7 cm, ogona 4—7 'cm;

ciężar 5—10 g. Ubarwienie izmienne, zwykle grzbiet i boki brunatne; spotyka się okazy bardziej szare lub rude. Brzuch białawy, żół-

tawy lub iszary. Uszy krótkie. Samica ma 4 pary sutek. B. zamieszkuje głównie wilgotne łąki, zarośla i pola. Nie kopie nor, dobrze

skacze i biega. Zręcznie się wspina, posługując 'się przy tym ogonem; znaczną część życia spędza wśród roślinności nad powierzchnią

ziemi. Aktywna w znacznym stopniu dniem. Żywi się nasionami i owadami. Nie zapada w sen zimowy. Rozmnaża się od wiosny do

jesieni, rocznie ma zwykle 2—4; miotów, po 4—8 młodych. Oczy otwierają 'się w 9 dniu życia. Młode po 16 dniach przestają ssać, a w

'wieku 4—6 tygodni osiągają dojrzałość płciową. B. żyją w warunkach naturalnych ok. r/a roku. Rozmieszczenie b. obejmuje Eu-

21

bambusowieo

Badylarka

ropę i Azję po Japonię i Indochiny. W Polsce występuje w całym kraju z wyjątkiem wysokich gór. Niekiedy masowo 'się rozmnaża i

wówczas wyrządza duże szkody w uprawach zbożowych. [K.K.]

baktrian -^wielbłąd dwugarb-ny.

balizaur (Arctonyx collaris) —

drapieżnik z rodziny ->ła'sico-watych. Długość głowy i tułowia 55—70 cm, ogona 12'— —17 cm; ciężar 7—14 'kg. Pokrojem

przypomina borsuka. Odznacza się krępym tułowiem, dość długim pyskiem, mocnym uzębieniem Ł silnymi pazurami. Ubarwienie

żółtawe, szare lub czarne na grzbiecie, białe na gardle, uszach i ogonie; stopy i spodnia strona ciała czarne. Na głowie charakterystycznie

ułożone czarne i białe plamy. B. jest zwierzęciem nocnym; dzień spędza w naturalnych kryjówkach (szczeliny skał, wykroty) lub w

wykopanych przez siebie norach. W poszukiwaniu pokarmu — jest wszystkożerny

— 'ryje w aiemi. O rozmna-i żaniu się 'b. wiiemy niewiele, Według obserwacji dokona-ny.ch w Chinach samica ro-i dzi w kwietniu 4

młode. B. zamieszkuje góry i niziny znacznej części Chin, półno-cno-wschodnich Indii, Birmę, Sumatrę i Indochiny. W całym swoim

zasięgu jest dość pospolity. [B.Rz.-K.]

baluchiterium ->nosorożcowate,

bambusowce (Rhizomyidae) —, rodzina -^gryzoni, obejmująca 3 rodzaje z 18 gatunkami. Są to zwierzęta przystosowane do życia

podziemnego, o długim i miękkim futerku, z krótkimi uszami ,i małymi oczami. Ryją posługując się łapami i mocnymi, wystającymi

siekaczami. Zamieszkują lasy, zarośla i łąki. Występują w południowo-wschodniej Azji i wschodniej Afryce. Żywią się podziemnymi

częściami roślin, wyrządzając nieraz znaczne szkody na plantacjach. Kopalne znane od oligocenu. [K.K.}

bambusowiec (Rhizomys su-matrensis) — gryzoń z rodziny

—.-bambusowców. Długość głowy i tułowia 25—48 'cm, ogona 10—20 cm. Barwa wierzchem szarobrunatna, spodem nieco jaśniejsza.

Głowa duża, tułów krótki. Siekacze silnie wystające, o barwie pomarańczowej. Samica ma 4 pary sutek. B. większą część żyda spędza pod

ziemią ryjąc płytkie chodniki. Żywi się głównie młodymi pędami bambu-

banteng______________

sów, które odcina pod powierzchnią ziemi. W miocie zwykle 3—5 młodych. Występuje na. Sumatrze i w Indo-chlinach. [K.K.]

banteng (Boś javanicus) — przedstawiciel rodziny —krę-torogich, z wyglądu przypominający bydło domowe. Dziki b. jest potężnym

zwierzęciem;

długość głowy ii tułowia ok. 1,8—2 m, ogona do 85 cm, wysokość w kłębie ok. 1,3—1,7 m;

ciężar 500—900 kg. Ubarwienie prawie czarne, dolna połowa nóg biała; na zadzie białe plamy. Rogi stożkowate, szeroko rozstawione,

ostro zakończone. B. zarniiesakuje górskie lasy z gęstym poszyciem do wysokości ok. 2000 m n.p.m. Odżywia się soczystymi trawami,

roślinamii zielnymi, liśćmi krzewów i drzew oraz pączkami i liśćmi bambusów. Przebywa w stadach po 10— —30 sztuk; stare .samce

(byki) trzymają islię osobno. Aktywny głownie .nocą, niezwykle dziki i płochliwy. Okres monsunów

Banteng

______________________22

spędza wysoko w górach, w suchej porze roku wraca do dolin, gdzie odbywa okres godowy. W sierpniu lub we wrześniu rodzi się l młode.

B. jest zwierzęciem łownym, oswajanie osobników dorosłych jest bardzo trudne. Został udomowiony na Bali, gdzie spełnia .podobną rolę

jak bydło domowe. Użytkowane są też mieszańce z zebu. Dziki b. występuje na Półwyspie Indo-chlińskim, ,na Borneo, Jawie i Bali.

[L.S.]

baran —owca domowa. baran francuski —królik.

barasinga (Cervus duvauceli)

— gatunek z 'rodziny —.jeleniowatych. Długość głowy i tułowia ok. 1,8, ogona 12—

—20 om, wysokość w 'kłębie ok. 115 cm; ciężar 230—280 kg. Silnie rozgałęzione poroże dochodzi do l m długości. Ubarwienie od

brązowego do rudo-żółtego, ispód ciała i ogon jasne. Latem wierzch ciała 'samców jaśnieje. Niekiedy na grzbiecie uwidaczniają się drobne,

jaśniejsze plamki. Młode są cętkowane. B. zamiaszikuje okolice podmokłe, obfitujące w itrawy, najczęściej w pobliżu lasów. Aktywny

rano i wieczorem, dzień ispędza w ukryciu. Trzyma 'się w dużych stadach, 'niekiedy złożonych z tysięcy osobników. W czasie rui byki

zaciekle walczą o łanie, które skupiają w haremy obejmujące do 30 sztuk. Długość ciąży ok. 250 dni. B. jest cenionym zwierzęciem

łownym. Występuje w Indiach; jeden podgatunek żył także w Syjamie, .ale izostał całkowicie wytępiony. [L.S.]

baribal (Ursus americanus), zwany też niedźwiedziem czar-

23

bawolec

nym — drapieżnik z rodziny

—niedźwiedziowatych. Długość głowy i tułowia 1,5—1,8 m, ogona ok. 12 cm; ciężar 120—

—150 kg. Ubarwienie zmienne, może być czarne, czekoladowo-brązowe, rudobrązowe, a nawet białe. Różne odmiany barwne mogą

wystąpić wśród młodych z jednego miotu. Osobniki ubarwione biało spotyka się najczęściej na zachodnim wybrzeżu Ameryki Północnej.

B. jesit szybki i silny, ale niegroźny 'dla człowieka. Odżywia się pokarmem rośli-n-nym i zwierzęcym, również padliną, łowi ryby.

Niekiedy atakuje zwierzęta domowe. Dobrze wspina się po drzewach. Zapada w sen zimowy, ale bardzo lekki, kilkakrotnie przerywany,

zwłaszcza tam, gdzie 'zima jest łagodniejsza. Śpi w wykrotach, jaskiniach oraz w wykopanych w śniegu norach. Z wyjątkiem okresu

rozmnażania żyje samotnie. Młode, zwykle 2 luli 3 w miocie, rodzą się w czasie snu zimowego matki, w styczniu bądź w lutym. B. żyje

ok. 25 lat. Zamieszkuje Amerykę Północną. B. nie są liczne;

większość ich przebywa dziś w parkach narodowych, gdzie przywykły do turystów ii dają się karmić z ręki. [B.Rz.-K.]

basior —wilk.

bawełniak (Sigmodon hispidus)

— gryzoń z rodziny —chomikowatych. Długość głowy i tułowia 12—20 cm, ogona 8—

—17 cm. Grzbiet szary, brzuch białawy. Ogon skąpo owłosiony, z łuskami. B. wyglądem przypomina mysz. Zamieszkuje zarośla i łąki.

Nocny, ws.zy-stkożerny, ale odżywia się głownie pokarmem roślinnym. Ciąża trwa 27 dni, w 'miocie 5 lub 6 młodych. Może rozmnażać

się przez cały rok, na swobodzie żyje bardzo krótko, ok. roku. Jest bardzo liczny i wyrządza wielkie szkody, zwłaszcza w plantacjach

itraci-ny cukrowej. Występuje w południowej 'części Ameryki Północnej i w Ameryce Środkowej, po Panamę. [K.K.]

bawolec (A!ce!ap?ius buseldi phus), zwany też antylopą krowią — gatunek z rodziny

—ferętoirogich, należący do

—antylop. Długość głowy i tułowia 1,75—2,45 m, ogona 45—

—70 om, wysokość w kłębie 1,1—1,5 m; ciężar 120—2,25 te@. Ż pokroju tułowia przypomina łosia; tył 'niższy od przodu, głowa

długa, nogi smukłe. Ubarwienie brąizowoszare, rui dawe lub płowe, na czole, pysku i grzbiecie czarne plamy;

sierść gładka, przylegająca do skóry. Rogi długości do 40 cm, u nasady zrośnięte są w jeden wspólny pień, dalej liro-wato wygięte, z

pierścienio-watymi zgrubieniami na powierzchni; występują u obu płci. B. jest mieszkańcem terenów otwartych, trawiastych trzyma się

w stadach obejmujących do 20 osobników; jes^

Bawolec

bawół afrykański

24

trawożerny. Długość oiąży 214—242 dni; zwykle rodzi się l młode. Niegdyś licznie występował w całej prawie Afryce i na Półwyspie

Arabskim. Dziś zanikł zupełnie w północnej Afryce i na Półwyspie Arabskim; utrzymuje się w strefie równikowej, na wschodzie i na

południu. Wyróżniono liczne podgatunki, z których bardziej znanymi są karna, kongoni, konzi, tora. [L.S.]

bawół afrykański (Syncerus

caffer) — gatunek z rodziny --Arętorogich. Długość igłowy i tułowia do 2,6 m, ogona '70—100 icm, wysokość w kłębie do 1,7 m; ciężar

dorosłych Samców do 800, .a podobno nawet do 1200 'kg. Ubarwienie od brunatnego do czarnego, skóra ciemna, sierść długa i gęsta, z

wiekiem silnie rzednąca, tak że osobniki starsze Są prawie bezwłose. Kończymy i racice masywne, rogi jasne, aaikrzywione zrazu w bok

ku dołowi, następnie w górę ku tyłowi, z wierzchołkami zwróconymi do wewnątrz. Uszy duże, lekko ku dołowi zwisające, pokryte

długimi, miękkimi włosami. B. a. zamieszkuje okolice nadwodne, obficie zarosłe 'trawą ii krzewami. Aktywny głównie wieczorem,

częściowo nocą i rano. Chętnie przebywa w wodzie i w błonie. W a-aaie potrzeby dobrze biega, może rozwinąć szybkość do 57 km/godz.

Jest głównie •trawożerny, -ale chętnie jada też liście i młode pędy krzewów. Okres godowy przypada od września do marca, a nawet

utrzymuje się iprzez cały rok, zależnie 'od warunków klimatycznych. Po ciąży trwającej ok. 11 miesięcy rodzi saę l rude lub

brunatnoczarne młode. B.a. żyje w stadach olbej-

Bawót afrykański

mujących od kilku do 2000 osobników. Duże stada są zwylkle prowadzone przez starą 'samicę. Długość życia ok. 16 lat. B.a. jest

zwierzęciem łownym, uważanym z powodu dużej siły i agresywności za bardzo niebezpieczne w oza-sie polowania. Liczebność maleje

stale wskutek odstrzałów i pryszczycy. Rozmieszczenie obejmuje Afrykę na południe od Sahary. [L.S.]

bawół domowy (Bubalus buba-lis) — .zwierzę domowe z rodziny —krętorogich, pochodzące od dzikiego bawołu, zwanego arni.

Podobnie jak jego dziki przodek jest to wielbię zwierzę o mocnych, trójkątnych w przekroju, zagiętych ku tyłowi rogach. Ubarwienie

szare lub czarne, uwłosienie dość skąpe, na czole 'krótka grzywa, o.gon .zakończony kosmykiem włosów. Racice duże, szeroko

[rozstawione. B.d. lubi tereny bagniste, chętnie zanurza 'się 'w 'wodzie, zwłaszcza w okresie upałów. Udomowiony został [przed 4000 lat

'na terenie Indii i Indochin; używany bywa zwłaszcza do prac przy uprawie ryżu. Dostarcza również dobrego mleka o zawartości tłuszczu

do 8% (wyda j -

25

ność roczna do 1500 l), mięsa i skóry. Wyhodowano szereg ras, rozpowszechnionych obecnie we 'wschodniej, południowej i zachodniej

Azji, a także w ipołudniowo-wschodniej Europie po Rumunię i Węgry. [L.S.]

bawół indyjski -—arni.

beisa (Oryrr gazella beisa) — podgatunek —oryksa, występujący we wschodniej Afryce. Ubarwienie ciemnopłowe;

czarne plamy na głowie odmiennie ułożone niż u pozostałych podgatunków. [L.S.]

bejra (Dorcatragus megalotis)

— gatunek z rodziny —kręto-rogich, zaliczany do —antylop. Długość głowy i 'tułowia 80—

—90 cm, ogona 10—12 .cm, wysokość w .kłębie 55—60 cm;

ciężar 9—11 ikg. Ubarwienie z wierzchu rudawo.sz.are, od spodu białe, .głowa żółtoruda, nogi płowe, wokół oczu biała obwódka. Rogi

tylko u samców, .długości 7—10 'cm, proste, ostro zakończone, szeroko u góry rozstawione. Uszy duże, długości ok. 15 om, wewnątrz

białe. U .samicy jedna para sutek. B. przebywa na kamienistych, 'suchych wyżynach. Żywi się roślinami zielnymi, młodymi pędami i

liśćmi krzewów. Niezwykle zręczna i szybka w poruszaniu się wśród skał; bardzo płochliwa i z powodu doskonałego ubarwienia

ochronnego trudna do zauważenia. Występuje pojedynczo lub w małych grupach. Zamieszkuje Etiopię i Somali. [L.S.]

beriszon —owca domowa. bezoar —koza bezoarowa. bialoglówka —saki białolica.

bialucha (Delphin

cas), czyli wal tai.E z rodziny —nai Dorosłe samce 'd 6,7 m długości, są co mniejsze. Ciężą Młode rodzą się ,c niowo jaśnieją i i —5 lat

stają isię i łe. Nieliczne zęby żuchwie. B. żyje przybrzeżnych we cznych. Często zs w górę czek. W wych zim wędruje leko na południe

den osobnik wpłyi górę Renu; są też ryczne o jej pój na Bałtyku. Żyw brzeżną fauną den da wydaje głoś] Ciąża trwa 14 .mi rzałość w 3

roku :

starczają cenione mięsa i 'skóry. Roe się 5—6 tysięcy głównie w ZSRR

bernard —.pies do:

binturong (Arcficfi

— drapieżnik z r szowatych. Długoś< łowią 61—97 •cm,

—89 cm; ciężar 9-giądem zewnętrz! odbiega od pozost;

stawicieli 'rodziny rzęciem krępym o giej, obfitej, szors ubarwionej czarne nym szarym ii żótt;

Brzegi uszu i wąs;

gie włosy po zewn nie małżowin uszl pędzle. Długi, Pius umięśniony ogon, swej końcowej pa zwierzęciu wspiąć drzewach. B. pr.' drzewny

tryb życi! się wśród gałęzi za

bizon

Binturong

ostrożnie ii niezbyt szybko. Odżywia się głównie owocami i innym pokarmem roślinnym oraz padliną. O jego rozmnażaniu się .nie ma

żadnych danych. Zamieszkuje gęste lasy Birmy, Indochin, Malajów, Sumatry, Jawy, Borneo oraz Nepalu i Asamu. [B.Rz.-K.]

bizon (Bżson bison) — gatunek z rodziny -Mkirętorogich, blisko spokrewniony z żubrem. Długość głowy i tułowia 2,1— —3,5 m,

ogona 50—60 cm, wysokość w kłębie do 2,5 m; ciężar 450—1350 kg. Futro na głowie, szyi, kłębie i przednich nogach bardzo gęste, o

długim włosie, barwy czarnobru-natnej. Reszta ciała jaśniejsza, pokryta 'krótkim futrem. Wskutek obfi.tszego uwłosienia na przodzie

ciała wydaje się większy niż żubr, ale w rzeczywistości tył ciała ma niższy l miednicę mniejszą. Rogi występujące u obu płoi są krótsze i

silniej zakrzywione niż u żubra, czoło bardziej wypukłe. B. zamieszkuje prerie, czasem rzadkie lasy. Najbardziej aktywny jest w

godzinach rannych i wieczornych, w dzień na ogół odpoczywa. Odżywia

__________________26

się w sposób mniej urozmaicony niż żubr, głównie trawą. B. tworzy sitada różnej wielkości, od pojedynczej grupy rodzinnej ,aż do ikilku

tysięcy sztuk. Okres rui trwa w zasadzie od lipca do września. W tym czasie samce często walczą ze isobą. Długość ciąży wynosi ok. 270

dni. Poród samica odbywa na osobności, po czym 'wkrótce wraz z 'cielęciem dołącza się do stada. Młode towarzyszy matce do trzeciego

roku życia, t j. w zasadzie do pierwszego sezonu godowego. Długość życia wynosi 18—22 lat. Rozmieszczenie obejmuje Amerykę

Północną, którą zasiedlało pierwotnie ponad 50 min osobników. Olbrzymie stada obejmujące tysiące sztuk odbywały wówczas iż począ-

hkiem zimy sezonowe wędrówki ku

Bizon

południowi w .poszukiwaniu lepszych pastwisk. W wymku masowych polowań, a raczej rzezi, jakie odbywały się w XIX w., w 1889 r.

pogłowie b. wynosiło 541 osobników i tylko wielkiemu wysiłkowi ochrony przyrody w Ameryce Północnej zawdzięczać należy

utrzymanie .tego gatunku S powolną regenerację jego liczebności. [L.S.]

blesbok (DamaZźscus dorcas) —

gatunek z rodziny ->ikrętoro-gich, należący do grupy —>an-

27

tylop. Długość głowy i tułowia 1,4—1,6 m, ogona 20—45 cm, wysokość w kłębie 85—110 cm;

ciężar 80—100 ikg. Ubarwienie brunatnopłowe z białymi plamami 'na przodzie głowy, piersiach, nogach i zadzie. Osobniki młode są

jaśniejsze. Rogi, obecne u obu płGi, lirowato wygięte, •z poprzecznymi karbami ma przodzie, osiągają 47 cm długości. Ogon zakończony

kitą 'ciemnych włosów. B. przebywa zarówno ma otw.ar.tych terenach, jak w zaroślach .nadrzecznych. Kiedyś tworzył ogromne stada,

został jednak prawie zupełnie wytępiony i dopiero ostatnio 'dzięki ochronie staje się liiczin!iejiszy. Występuje w południowej Afryce.

[L.S.]

bobak (Mar-mota bohac) —

gryzoń z rodziny -^-wiewiór-kowatych, blisfco spokrewniony ze świstakiem. Długość głowy i tułowia do 58 cm, ogona 14 cm. Futerko

żółtawe, w.iarzch głowy cieminiejszy, spód jasny. B. 'zamieszkuje stępy i łąki górskie. Aktywny dniem, głównie rano i wieczorem, noc

spędza w norach. Zimą zapada w sen trwający ponad 6 miesięcy. Zimuje grupami złożonymi z rodziców i ich potomstwa z o-statnich 2

lat. Żywi się zielonymi częściami itraw i ziół stepowych. Ruja odbywa się po przebudzeniu ze snu zimowego, jeszcze w norze. Jeden miot

w roku, zwykle 4 lub 5 młodych. B. występuje w stepowej części wschodniej Europy i w zachodniej Azji. Skórki mają pewną wartość

handlową. B. jest naturalnym rezerwuarem .zarazków dżumy, które mogą się przenosić na człowieka za ipośrednilOtwem pcheł. [K.K.]

bobroszczur (Hy

sogaster) — .gry;

-»myszowatych.:

i tułowia dk. 30 dobnej długości. brunatny, spód ogona biały. Głov uszy małe. Futro palcami błona 3 bywa na moczar. darni. Nocny. 2

wnie mięczaka) piakami, poza małymi rybami roślinnym. Skó wana do celów B. występuje w przyległych wy

bobry (Castoridc

-^gryzoni, obeja bobra europejst kanadyjskiego. S ne anane od olig re wymarłe gat wielkość niedźw:

bokser —>-pies do

bolita (Tolypeut zwana też pance watym — siziczei

-><pancemaików. ;

i tułowia 35—45

-9 icm. Ciało o nym i igrubyn

Bolita zwlnt<

bongo_______________

który rozciąga się też na boki;

między nieruchomym pancerzem tylnej ii przedniej części ciała 3 szeregi ruchomych płytek. Głowa, ogon 'i kończyny również okryte

pancerzem, owłosiony jest •tylko spód ciała. W niebezpieczeństwie b. może zwinąć się w regularną kulę, tak że wszystkie miękkie części

są całkowicie ukryte pod pancerzem. Żywi się owadami; w niewoli jada też pokarm roślinny. Rodzi l młode na raz. Występuje 'w Bra-

zylii. [L.S.]

bongo (Taurotragus euryceros)

— .gatunek z rodziny —ukręto-rogich, zaliczany do -^-antylop. Długość głowy i tułowia 1,7—

—2,5 m, ogona 45—65 cm, wysokość w kłębie 1,1—1,26 m;

'ciężar do 220 kg. Ubarwienie

—czerwonobrązowe z wierzchu

Bongo

i z boków, brzuch czarny. Na bokach ciała 11—12 białych pionowych pasków. Pojedyn-'cze białe plamy lub paski występują .też na

bokach głowy ! na czole; na piersiach biały półksiężyc. Wzdłuż grzbietu ciemna, stojąca grzywa. Samice ubarwione jaśniej. Ogon

_____________________28

czarny lub kasztanowaty, zakończony pędzlem; uszy krótkie. Rogi występują u osobników obu płci; u samców są znacznie większe, do l

m długości, odchylone do tyłu, nieco spłaszczone i lirowato skręcone. B. zamieszkuje gęste, wilgotne lasy z obfitym poszyciem i stoki

gór, najczęściej na wysokości 2000—

—3000 m n.p.m., schodząc niżej w lasy bambusowe w suchej porze roku. Aktywny dniem. Pokarm stanowią głównie liście roślin

zielnych, trawy, młode gałązki krzewów, owoce, liście bambu-su. Porusza się bardzo zręcznie, ma znakomity słuch. Wydaje bardzo

'zróżnicowane głosy, podobne do głosów bydła domowego. Pora godowa i długość ciąży bliżej nie ustalone. Młode rodzą się w rożnych

porach roku. Długość życia 18—20 lat. Rozmieszczenie obejmuje równikową Afrykę od Sierra Leone po Kenię. [L.S.]

borowiaczek (Nyctalus leis-leri) — nietoperz z rodziny

-^mroczkowatych, podobny do borowca wielkiego, lecz znacznie mniejszy. Długość głowy i •tułowia 5,5—6,3 cm, ogona 3,5—4,4 om,

rozpiętość 'skrzydeł 26—32 cm; ciężar 14— 20 g. Na żer wylatuje równie wcześnie jak borowiec wielki, lecz lot ma niższy i bardziej

kręty. Należy do naszych najlepiej latających nietoperzy. Jeszcze bardziej niż borowiec trzymający się dziupli, zajmuje też chętnie

skrzynki lęgowe dla ptaków i nietoperzy. Nie unika gór. Prawdopodobnie jest gatunkiem wędrownym; pewien okaz zao-brąozkowany w

Puławach przeleciał do południowej Słowacji. Występuje w środkowej

29____________________

i wschodniej Europie po Krym i Kaukaz. W Polsce znacznie rzadszy od borowca. [A.K.]

borowiec —^borowiec wielki.

borowiec olbrzymi (Nyctalus lasiopterus) — nietoperz z rodziny —Minroczkowatych, podobny do borowca wielkiego, lecz znacznie

większy. Jeden z największych .nietoperzy europejskich. Długość głowy i tułowia 7,8—10,4 cm, ogona 5,1—6,6 .cm, rozpiętość skrzy-

deł ok. 46 cm; ciężar 41— —76 g. Trybem życia przypomina borowca wielkiego, lecz

Borowiec olbrzymi

kolonie jego są małe i 'zwykle nie przewyższają kilkunastu osobników; czasem pojedyncze osobniki tego gatunku spotyka się w

koloniach borowca wielkiego. Występuje w południowej Europie, na wschodzie sięga po Moskwę i Kaukaz, wszędzie jednak jest

rzadki. W Polsce jeden okaz znaleziono w woj. poznańskim. [A.K.]

borowiec wielki (Nyctalus noc-tula), zwany też borowcem — nietoperz z rodziny —>-mro'ez-kowatych. Jeden z naszych

największych nietoperzy. Długość głowy i tułowia 7—8,3 cm, ogona 4,2—5,6 cm, rozpiętość skrzydeł 32—38 cm; ciężar 23—36 g.

Skrzydła są wąskie i długie, uszy krótkie, zaokrąglone, o zgrubiałym Koziołek krótki, ni szerzony. Przy osita Futerko gęste, kro gające,

wierzchem we, z jedwabilsityn spodem odrobinę B.w. zamieszkuje ^ Ukrywa się w wya nych daiupllach, ł

— zdradzające się daleka głośnym mogą obejmować osobników. Z 'kra tunków nietoperz na żer najwcześ;

przed zachodeni najszybciej i inajn kle po linii prostej owady, m.iłn. chra] bywa, .zwłaszcza wschodniej, daleki sięgające 1600 ii

miejscami pobytu zimowiskami. Zw^ cię l młode, 'niek jątlkawo 3. Wystet wie 'całej Europ;

Azji o umiarkowa cię po Chiny i Polsce pospolity w ju. [A.K.]

borsuk (Meles mi

też jako jaźwiiec -z rodziny —JasBicw większy jej przed ziemiach polskie! głowy i tułowia ogona 12—20 cm;

—20 kg. Czasak;

o dobrze rozwini bieniach i łukach ;

Zęby silne, typu żdżącego. Tułów k spłaszczona o wyd) ci twarzowej, 0025 małe i zaokrąglon krótkie, silne, s zaopatrzone w dł' pazury.

Sierść dłi. niasta, bialoszara, czarnych włosów i i brązowoczarna s

borsuk amerykański

/ 30

stronie ciała. Głowa ubarwiona biało; po bokach dwa czarne pasma obejmujące oczy. B. zamieszkuje tereny zalesione, najchętniej w

pobliżu łąk i pól uprawnych. Prowadzi zmierzchowo-nocny tryb życia;

dzień spędza w wykopanych przez siebie norach, kitóre tworzą rozległy system korytarzy, mający czasami kilkanaście m długości i

kolka m (do 4) głębokości. Nory są niezwykle czyste, co roku rozszerzane;

mają kilka wejść i obszerną komorę gniazdową, wyścieloną suchymi liśćmi, trawą i mchem. Poza parodniowym okresem godowym b.

mieszka w nich samotnie, chyba że narzuci mu swoje towarzystwo, wprowadzając się do któregoś z bocznych korytarzy, lis. W tym

przypadku zwierzęta mieszkają .razem i nie zwracają na siebie uwagi. B. jest wszy-stkożermy. W skład jego pokarmu, zmieniającego się

w zależności od pór roku, wchodzą owady, dżdżownice, ptaki i ich jaja, pisklęta, drobne ssaki, bukwie, żołędzie i różnego rodzaju owoce.

Z nasitaniem mrozów w .północnej części swojego zasięgu (Polska, Skandynawia, (północna część Związku Radzieckiego) ultuozony b.

zapada w lekki sen, pomagający mu, jak wielu zwierzętom, w przetrwaniu najtrudniejszego olkresu. Ciąża jest przedłużona (-^rozród) i

trwa 7—8 miesięcy. Młode, w liczbie 2— —6, rodzą się w marcu lub kwietniu. Po roku osiągają wymiary okazów dorosłych, a po 2

latach dojrzałość płciową. B. żyje 15—20 lat. Jest zwierzęciem pożytecznym dla. gospodarki leśnej; z sierści jego wyrabia się 'najlepszej

jakości pędzle do golenia. Za-mieszfcuje Europę i Azję po Tybet, północną Birmę i południowe Chiny. W Polsce znany z całego laraju,

choć niezbyt liczny. Jest ti nas cenionym zwierzęciem łownym z czasem ochronnym (tabl. X—2). [B.Rz.-KJ

borsuk amerykański i(Taxidea

taxus) — drapieżnik z rodziny -^łasicowatych. Długość głowy i tułowia 42—72 cm, ogona 10—15 cm; ciężar 3,5—

—10 'kg. Ubarwianie Tudawo-szare z charakterystycznym białym pasmem biegnącym przez środek igłowy od końca nosa aż pio

łopatki. Biologia i obyczaje podobne jak u borsuka europejskiego. Zamieszkuje suche i otwarte tereny na kontynencie amerykańskim,

od południowo-zachodniej Kanady po środfcowy Meksyk. Niekiedy poluje wspólnie z teo jotom. [B.Rz.-K.]

borsuki workowate —jamraje.

borzoj -*pies domowy.

bóbr amerykański ->.bóbr kanadyjski.

bóbr europejski (Castor fiber),

— gatunek z rodziny —-bobrów, największy europejski gryzoń. Długość głowy i tułowia do l m, ogona do 37 cm;

ciężar do 30 kg. Uszy krótkie, ukryte w sierści. Ogon grzbie-towo-brzuszniie spłaszczony, o-kryty łuskami. Palce tylnej stopy

połączone błoną. Futro gęste, o ubarwieniu wahającym się od jasnoszarobrunat-nego do ciemnobrunatnego, spodem jaśniejsze. Siekacze z

przodu brunatnoczetwone. Samica ma 2 pary sutek. W pobliżu narządów płciowych przekształcone gruczoły skórne wydzielają

substancję o zapachu piżma, tzw. strój bobrowy, ceniony w dawnej

31

brodawkonos

medycynie. Bobry są zwierzętami, ziemnowodnymi. Żyją najchętniej w lasach liściastych i nad wolno płynącymi rzekaĄi. Żywią się

łykiem drzew 'i .krzewów, szczególnie osiki i wierzby, gałązkami, roślinami zielnymi: .trzciną, grą-żelami i in. Doskonale nurkują i

pływają. Kopią nory w brzegach, z wyjściem pod powierzchnią wody. Budują też żeremie — nawodne domiki z chrustu i mułu w postaci

dużych kopców z komorą mieszkalną umieszczoną powyżej powierzchni wody. Ponadto .przegradzają rzeoziki tamami utrzymującymi

odpowiednio wysoki poziom wody. Żyją zasadniczo parami;

niedojrzałe potomstwo przebywa razem z rodzicami. Nie zapadają w sen zimowy; gromadzą w związku z tym w wodzie zapasy w postaci

stosów gałęzi i pni, do których dostają się z czasem pod lodem. Ciąża trwa ok. 100 dni;

jeden miot rocznie z l do 15 młodych, przypadający u nas w maju. Gryzonie te osiągają wiek co najmniej 25 lat. Wrogami ich są wlilki i

rysie. Niegdyś b.e. występował w całej Europie i północnej części Azji. Dziś zachował się tylko w izolowanych stanowiskach w dolnym

biegu Roda-nu, nad Łabą i w Skandynawii, liczniej we wschodniej Europie i na Syberii, w pojedynczych koloniach w Mongolii i Chinach.

W Polsce zachował się w swym naturalnym stanowisku na rzeczce Mary-sze, dopływie Hańczy. Wprowadzono go poza tym do dawnych

siedlisk w wielu punktach woj. białostockiego. B.e. był niegdyś 'niezwykle ceniony nie tylko ze względu na piękne futro, ale również ze

względu na strój bobrowy

i mięso, które z powodu łuski pokrywającej ogon uważano za danie postne. Dziś wszędzie podlega ochronie (tabl. XV—3). [K.K.]

bóbr kanadyjski (Castor ca-nadensis), 'zwany też b. amerykańskim, jest nieco mniejszy i różni się pewnymi szczegółami budowy

czaszki, poza tym ma podobny wygląd i identyczne obyczaje. Być może, jest tylko podgatunkiem b.e. Występował w Ameryce

Północnej od Alaski po Meksyk. Niegdyś bardzo liczny, obecnie wakutek intensywnych polowań, zwłaszcza w XIX w. silnie

przetrzebiony, liczniejszy jednak .niż b.e. Objęty ochroną. Aklimatyzowano go także w Europie, m.in. w Polsce nad Pasłęka w woj.

olsztyńskim, .gdzie dotąd występuje na kilku stanowiskach. [K.K.]

brabanson ->koń domowy. brachiacja -^człowiek.

brachiodontyczne uzębienie -^

zęby.

brodacz ->pies domowy.

brodawkonos (Rhinopoma mi-crophyllum) — nietoperz z rodziny ->-tarodaiwkanosych. Długość głowy i tułowia 5,5 cm, ogona

prawie tyleż, rozpiętość skrzydeł ok. 20 cm. Futerko długie, jasnoszare lub brązowe. B. zamieszkuje grobowce, ruiny, jaskinie, sztuczne

podziemia, szczeliny skalne, studnie, 'w wielotysięcznych nieraz koloniach. Wydziela nieznośny zapach. Odżywia się owadami.

Przebywa w okolicach pustynnych, ale niezbyt odległych od wody; lata powoli po prostych liniach, z charakterystyczną 'krótką fazą

brzegowiec

52

nadzwyczaj szybkiego poruszania skrzydłami między długimi fazami lotu ślizgowego, połączonego 'z opadaniem. N,a chłodną porę roku

gromada! przy nasadzie ogona ,'i na udach tłuszcz, przewyższający ciężarem 'resztę ciała; rw sen zimowy nie zapada. Występuje od

Senegalu poprzez Egipt, Bliski Wschód, Arabię, Iran, Afganistan do Indii. Ze waglę-du na tępienie owadów pożyteczny. [A.K.]

brzegowiec -^manat.

»

buhaj -^bydło domowe. buldog —^pies domowy.

bunodontyczne uzębienie -^

zęby.

burunduk (Eutamias sibiricus) — gryzoń z rodziny —>wiewiór-kowatych. Długość głowy ii tułowia do 27 cm, ogona do 18 cm. Uszy

niewielkie. Grzbiet szarobrunatny, ozdobiony podłużnymi ciemnymi pasami o jaśniejszych brzegach. B. zamieszkuje lasy liściaste i

mieszane i choć dobrze wspina się po drzewach, izrwykle przebywa 'na ziemi. Gniazda buduje w spróchniałych piniach i dziuplach. Żywi

się głównie nasionami, szczególnie limby;

jada też pączki roślin i owpdy. Gromadzi obfite zapasy pokarmu; w sen aim.owy nie zapada. Aktywny dniem. W/mao-cie, w kwietniu lub

mału, 4—

—10 młodych; zdarza się także drugi miot. B. występuje od wschodnich krańców /Europy po Japonię ii Chiny. Na. Syberii użytkowany

do celów futrzarskich. [K.K.]

buszbok (Tragela/phus scrip-tus) — gatunek z rodziny

->krętorogich. Długość głowy ii tułowia 105—150 cm, wysokość w kłębie 65—100 cm. Samice znacznie mniejsze.

Burunduk

Buszbok

Wierzch olała i boki jasnopło-we lub rudawe u .samic, u samców ciemnobrunatne lub czarne, spód ciemniejszy. Poza tym ubarwienie

odznacza siłę wielką zmieranośoią. Na pod-gardlu i szyi, często też ma bokach ciała, jasine prążki lub szeregi plamek. Niekiedy wzdłuż

karku 'ciągnie się grzywa. Rogi, występujące tylko u samców, są 'skręcone spiralnie. B. zamieszkuje dżunglę wybierając tereny bliskie wo-

dy. Często przebija długie tunele wśród splotów ii gąszczy roślinnych. Aktywny głownie

33

bydło domowe

o zrnroku i nocą, żywi się liśćmi, krzewów, gałązkami 'i trawą. \ Wydaj e głos podobny do szczękania psa. Żyje pojedynczo \-ab parami.

Okres godowy trwa .prawie cały rok, ruja przypada najczęściej w lecie. Ciąża 'trwa olk. 220 dni. W niewoli, b. żyje do 10 lat.

Rozmieszczenie obejmuje Afrykę ma południe od Sahary. [L.S.]

butlonos (Tursiops truncatus),

czyli delfin .butelkianosy — duże zwierzę z rodziny -^delfi-nowatych, długości 1,75—3,6 m, ważący 150—200 kg. Grzbiet czarny lub

iniebieskawoczarny, spód jaśniejszy. Pysk wydłużony w krótki tępy dziób, który kształtem przypomina używane dawniej butelki do ginu

(stąd nazwa). W 'szeregu 20—

—26 zębów. Żywi 'się rybami, głowonogami i skorupiakami. Ciąża trwa 11 lub 12 miesięcy; rodzi się l młode długości ok. l m. B.

zamieszkuje wody przybrzeżne, częsito zagląda do rzek. Ostatnio trzymany w wielu oeeanariach, .gdzie łatwo się oswaja i daje .tresować.

Występuje we wszystkich oceanach, pospolity w północnym Atlantyku. Dociera do Morza Śródziemnego i Czarnego, a także na Bałtyk.

[K.K.]

bydło domowe (Boś tawus) — zwierzę domowe z rodziny

-^krętorogich. Pochodzi od wymarłego dziś tura. Udomawia-nie b. d. .nastąpiło w różnych miejscach w różnym czasie, ogólnie biorąc

pozostawało w związku 'z przejściem człowieka 'do osiadłego 'trybu życia. Siady oswojenia bydła odkryto już w kulturze środkowej

Mezopotamii sprzed 8 tysięcy lat. Najprawdopodobniej w grę wchodziły począDkowo cele kultowe (składanie ofiar). Następnie

użytkowano bydło przede wszystkim jako siłę roboczą. Racjonalna hodowla rozwinęła się dopiero na przełomie XVIII i XIX w.

B.d. jest bardzo zróżnicowane morioŁogicanie .i bfoloigicznie. Są to .skutki wpływu 'różnych środowisk i klimatów oraz selekcji

prowadzanej przez człowieka w ki'erun!ku otrzymywania 3 'zasadniczych typów użytkowych: mlecznego, mięsnego i roboczego. Samice

(krowy) osiągają dojrzałość płciową już w wieku ok. 6 miesięcy (pokrywa się jednak sztuki przynajmniej półtoraroczne). Ciąża trwa ok.

280 dni; regułą jest l młode w miocie. Cykl płotowy (—^rozród) trwa u krów ok. 21 dni;

sama ruja — jedną dobę lub nieco dłużej. Młode do 6 miesiąca życia 'nazywa się cielętami, później 'do okresu ipo.ro-du, tzw. wycielenia

— jałówkami. Samce 'nazywa się za młodu byczka m i, później bykami, buhajami lub stadnikami. Samce 'kastrowane za młodu (m.i,n. dla

osiągnięcia wyższej wagi ciała) nazywa się w o l c a m i, "w wieku dorosłym — w o ł a-m i. Długość życia sięga 20 lat, ale wartość

hodowlana bydła kończy .się w w.idku iok. 15 'lait. Wiek krów w przybliżeniu szacuje się po pierścieniach przyrostowych ma nasadzie

rogów, powstających po każdym wycieleniu. Ciężar ciała, zależnie od rasy, waha isię w granicach od 400 do 1000 kg. Ubarwienie (maść)

jednobarw-ne, płowe, czarne, rudo czerwone, kawowe, niemal białe albo łaciate. •

Typ użytkowy mleczny odznacza się silnie rozbudowaną tylną częścią ciała i potężnym wymianiem (sutek, zwanych

cap

34

s t rży ika m ii, ,są 2 pary), produkującym u czarno-białej nizinnej rasy ok. 4 tysięcy litrów mleka rocznie. Typ mięsny o stosunkowo

cienkich kościach .cechuje masywny przód i niewielkie wymię. Typ roboczy reprezentowany jest przez tzw. bydło stepowe (m. in.

węgierskie) o dużej masie ciała i zdolności pociągowej. Najczęściej spotykane rasy są typami pośrednimi. Spośród kilkudziesięciu ras b. d.

szczególnie wartościowe isą: mleczne Jersey i a n g e l n, aż mięsnych h e r e f o r d, a b e r-deen-angus i charo-1 a i s e. Do ras mięsno-

mlecz-nych należą m.in. nizinne bydło czarno-białe, polska /czerwona rasa bydła, duńskaczer-wona rasa, bydło kostrismskie i

normandzkie. Z korzyści użytkowych b. d. na pierwszym miejscu stoi mleko, dalej mięso, skóry, będące podstawą przemysłu

garbarskiego, i nawóz naturalny (obornik — średnio rocznie do ok. 10 ton od l dużej sztuki).

B. d. służy też do celów rozrywkowych; w Hiszpania hoduje się szczególnie buhaje rasy [iberyjskiej przeznaczone na walki byków, w

Anglii wyhodowano niegdyś ozdobną rasę zw. szkockim bydłem parkowym. Formą b. d. krajów ciepłych jest -i^zebu. [L.S.]

C

cap —Aoza domowa. cakiel —^owca domowa. cekotrofia -^ekologia.

chalikoteria (Chalicotheriidae)

— wymarła rodzina -^nieparzy-stokopytnych, odznaczająca się występowaniem mocnych pazurów na palcach obu par kończyn.

Przypuszcza się, że pazury te służyły do wygrzebywania podziemnych części roś-

Szkielet Moropus, przedstawiciela chalikoteriów

lin lub umożliwiały wspinanie się przednimi kończynami .na pnie drzew dla zdobycia liści. Ch. występowały od eocenu po plejstocen,

głównie w Starym Świecie, a w młócenie także w Ameryce Północnej. [K.K.]

charolaise ->bydło domowe. chart -^pies domowy.

chaus (Felis chaus)—niewielki drapieżnik z rodziny —»ko-tów. Długość głowy i tułowia samców 73—75 cm, ogona 25— —29 cm;

idiężar do 16 kg. Samice są mniejsze. Sylwetką ch. przypomina rysia: kończyny ma długie, ogon .krótki, uszy z pędzelkami włosów na

szczycie. Sierść jednolicie ubarwiona, szarożółtobrunatna, tylko na ogonie niewyraźne, ciemne pierścienie. Ch. przebywa wśród

krzewów i trzcin nad brzegami wód. Aktywny zarówno dniem, jak nocą. Zaj-

35

chomikowate

muje opuszczone nory jeżo-zwierzy, borsuków i lisów. Ofiarą jego padają głównie zające i ptaki (np. bażanty). Ruja odbywa slię w lutym.

Młode, ,w .liczbie 3—5 w miocie, rodzą się w maju. Ch. występuje w Egipcie oraz w zachodniej, środkowej i południowej Azji po

Indochiny. [B.Rz.-K.]

chiropterogamia -^ekologia.

chochoł pirenejski -^-wychu-chol pirenejski.

chochoł piżmowy —^wychuchol ukraiński.

chomik europejski (Cricetus cricetus) — .gryzoń z rodziny —^chomikowatych. Długość głowy i [tułowia 20—34 cm, ogona 3—4

om; ciężar 400—700 g. Ciało krępe z krótkimi kończynami. Grzbiet brązowy, brzuch czarny. Na policzkach, za uszami i po bokach

ciała żółtawe plamy, koniec -nosa i stopy białe. Jama ustna rozszerza się pod policzkami w duże zatoki — torby policzkowe — służące

do przenoszenia pokarmu. Zęby opatrzone guzkami. Ch. e. zamieszkuje tereny stepowe, ale także pola uprawne i nieużyltiki. Kopie

głębokie nory, w których mieszczą się komory z zapasami oraz komora wyścielona miękkimi częściami roślinnymi, służąca za

sypialnię. Żyje pojedynczo. Aktywny główmie nocą. Jada zarówno zielone części roślin, jak nasiona, owady i ślimaki. Gromadzi duże

zapasy nasion, zwłaszcza ziaren zbóż. Zapada w .przerywany sen aimowy. Zaskoczony, staje słupka i atakuje nawet dużego przeciwnika,

rap. psa. Oiąża trwa 19—20 dni. Do 3 miotów rocznie. W. jednym

miocie bywa do 12 nagich i ślepych młodych, (które po 3 lub 4 tygodniach stają się samodzielne. Ch. e. żyje do 8 lat. Występuje w

stepowych obszarach wschodniej Europy i zachodniej Azji. W środkowej i zachodniej Europie po Belgię i Francję przebywa głównie na

polach uprawnych. W Polsce pospolity w południowej i środkowej części 'kraju. Jest poważnym szkodnikiem upraw rolnych. [K.K.]

chomik syryjski (Mesocricetus

auratus} — gryzoń z rodziny

-^chomikowatych. Głowa z tułowiem .długości 15—18 om, ogon — 1,2—2 cm; ciężar 80—

—150 g. Wyglądem i .trybem życia przypomina choinitka europejskiego, od którego odróżnia się jasnobrunatnym ubarwieniem

brzucha. Szczep tego gatunku, występujący w hodowli, odznacza slię złocistym ubarwieniem grzbietu. Naturalnym środowiskiem ch. s. są

tereny bezleśne, suche. Aktywny ;w nocy; kopie duże nory, gromadzi zapasy pokarmu i zapada w sen zimowy. W niewoli rozmnaża .Się

przez cały rok. Ciąża trwa 16 dni;

w każdym miocie 6—12 młodych. Do tego samego gatunku co hodowany ch. s. należą prawdopodobnie populacje 'z Bułgarii i Rumunii

(Dobrudza) oraz iż Azji Mniejsiaej. Wszystkie okazy znajdujące się w hodowli pochodzą od jednej rodziny schwytanej w 1930 r. w

pobliżu Aleppo w Syrii. Daiś ch. s. jest pospolicie trzymany w hodowli zarówno do celów laboratoryjnych, jak i dla rozrywki. [K.K.]

chomikowate (Cricetidae) —

rodzina —^gryzoni, obejmująca obok chomika także ryżaka, myszaka, now,ika, grzywaka,

chow-chow

36

ookora, suwaki, myszioisko.czkę, piaskówkę. Należy tu 79 rodzajów z ok. 460 gatunkami. Niekiedy do tej rodziny zaliczane są

irów.nież —>fl-iorniiko-wate. Ch. .są zwykle 'niewiel-kimi zwierzętami o krępym ciele z dość krótkim ogonem. Przebywają ,na ziemii,

rzadziej wiodą 'tryb życia nadrzewny, podziemny i ziemnowodny. Poza siekaczami .mają tylko 3 zęby trzonowe w szeregu. Niekiedy

korony ich isą pokryte guzkami, ale .mogą też ulegać uproszczeniu; wówczas są szczególnie wysokie, a inawet stale rosną. Ch. żywią

się pokarmem iTOiśUninym z mniejszym lub większym udziałem drobnych bezkręgowców. Występują na wszystkich kontynentach

poza Australią; szczególnie zróżnicowane są w Ameryce Północnej. Często wyrządzają szkody iw rolnictwie. Kopalne znane od oligo-

cenu. [K.K.]

chow-chow --pies domowy.

cokor altajski (Myospalax myospalax) — gryzoń z rodziny —^.chomikowatych, iskrajnie przystosowany do życia podziemnego.

Ciało wałeczkowate, brak małżowin usznych, oczy ukryte w sierści. Długość głowy i tułowia do 26 cm, ogona do 5 cm. Wierzch 'ciemny

z rudym odciamem, spód jaśniejszy. Zęby stale rosnące. Przebywa niemal stale pod ziemią, gdzie buduje rozległe systemy chodników.

Ryjąc posługuje się przednimi kończynami, których palce wyposażone są w potężne pazury. Żywi się podziemnymi .częściami roślin,

gromadzi zapasy pokarmu, 'nie zapada w sen zimowy. Raz w roku rodzi 2—5 młodych. Żyje ,na łąkach i stepach Ałtaju oraz na równi-

nach zachodniej Syberii. /Inne gatunki tego rodzaju występują w środkowej i wschodniej Azji. [K.K.] /

collie -»-pies domowy. , cybeta -^cyweta indyjska.

cyjon (Cuon alpinus) — drapieżnik z rodziny gipsowatych. Długość głowy i tułowia l—1,1 m, ogona 40—50 cm;

ciężar 14—21 kg. Osobniki żyjące w północnych rejonach zasięgu mają gęste futro w kolorze żółtobrązowoszarym iw zimie i 'brązowym

w lecie.

Cyjon

Osobnika zamieszkujące tereny południowe mają sierść rzadszą, przez cały rok żółtaw.o-brązową. Ogon 'bardzo puszysty. C. aktywny

jest głównie dniem. Za schronienie służą mu jaskinie, szczeliny ii nory innych ssaków. Żyje 'stadami (3—30 osobników), w których

Skład 'wchodzą prawdopodobnie liczne rodziny. Poluje również gromadnie, 'napadając .nawet na tygrysy, pantery, niedźwiedzie i bawoły.

Głównym jego pożywieniem są jelenie, piżmowce, dzikie kozy, owce i antylopy. Ciąża trwa ok. 60 dni. W Indiach .młode (2—6 w

miocie) rodzą się przez cały rak, choć .najczęściej w stycz-niiu i lutym; w północnej części zasięgu 'przypada jeden miot w roku. C.

występuje w środkowej i południowo--wschodniej Azji, głównie w

37

czepiak czarny

górach, zarówno w lasach, jak i na otwartych terenach. W epoce lodowej zamieszkiwał całą Europę. [B.Rz.-K.]

cyweta afrykańska (Vwerra

cwetta) — drapieżnik z rodziny —.-łaszowątych. Długość głowy i tułowia ok. 80 cm, ogoina ok. 46 cm; ubarwienie szare lub żółtawe 'z

gęstymi cętkami barwy 'czarnobrunatnej. Na środku grzbietu grzywa z ciemnobrunatnych włosów, którą zwierzę może stnoszyć. Nocny

tryb życia. C.a. żywi się drobnymi ssakami, ptakami i Uch jajami, jaszczurkami, a także

Cyweta afrykańska

owocami i korzeniami. Wydzielina gruczołów zapachowych, zwana c y w e t e m, używana jest w przemyśle per -fumeryj.nym i w

medycynie ludowej. C.a. bywa często trzymana w niewoli dla uzyskiwania cywetu. Występuje w Afryce na 'południe od Sahary. [B.Rz.-

K.]

cyweta indyjska CYwerra zi-betha), zwana też cybeta — drapieżnik z rodziny ->łaszo-watych. Długość głowy i tułowia ok. 80 cm,

ogona ok. 45 cm. Wyglądem zewnętrznym przypomina nieco kota domowego, ale różni się od niego wydłużoną głową. Sierść dość

długa, lekko wełnista. Ubarwienie żółtawobrunatne z ciemnymi, rudymi plamami

i czarnymi pręgami na grzbiecie. Ogon z szerokimi czarnymi pierścieniami. C.i. żyje zwykle samotnie; aktywna w nocy, dzień spędza

śpiąc ukryta wśród gęstej roślinności. Przebywa głównie na ziemi, ale dobrze wspina się po drzewach. Odżywia się drobnymi ssakami,

ptakami, gadami, żabami i owadami, zjada również korzenie i owoce. W miocie 2 lub 3 młode; żyje 13—

—15 lat. Podobnie jak cyweta afrykańska wytwarza w gruczołach zapachowych cywet. C.i. jest pospolitym zwierzęciem w lasach Indii,

Indochin, południowych Chin i Półwyspu Malajskiego. [B.Rz.-K.]

czakma —^pawian czakma.

czepiak czarny (Ateles panis-cus) — małpa średniej wielkości z rodziny -*• płaksowa-tych. Długość głowy wraz z tułowiem małp tego

rodzaju wynosi 38—63 cm, ogona 50—

—92 cm; ciężar ok. 6 kg. Kończyny i chwytny, ruchliwy

Czepiak czarny

czerwony kangur olbrzymi

38

ogon wyjątkowo długie w porównaniu z długością tułowia. Głowa mała, pysk wydłużony, twarz naga. Futro prawie czarne, szorstkie, bez

włosów wełnistych. Pierwsze palce zredukowane, pozostałe zakończone płaskimi paznokciami. Cz.cz. jest mieszkańcem lasów tropi-

kalnych; prowadzi dzienny tryb życia. Przebywa w grupach od 15 do 20 osobników. Wydaje głos podobny do szczekania psa, a czasem

do rżenia konia. Żywi się głównie owocami i orzechami. Ciąża trwa przeciętnie 139 dni. W różnych porach roku rodzi się l młode,

pozostające przy matce do ok. 10 miesiąca. Zanotowany rekord długości życia wynosi 20 lat. Cz. cz. występuje w środkowej i północnej

części Ameryki Południowej. Jest zwierzęciem laboratoryjnym wykorzystywanym do badań nad malarią. [H.K.]

czerwony kangur olbrzymi

-^kangur rudy.

cziru (Pantholops hodgsoni} — gatunek z rodziny —>-krętoro-gich, spokrewniony z suha-kiem. Długość głowy i tułowia 120—130

cm, ogona 18—30 cm, wysokość w kłębie 90—100 cm; ciężar 25—35 kg. Prawie proste, bardzo długie (do 70 cm) rogi z regularnymi

pier-ścieniowatymi zgrubieniami, występują tylko u samców. Ubarwienie jasnopłowe z wierzchu, spodem białe, przód nóg i przednia

część głowy czarne. Sierść krótka, gęsta i wełnista. Cz. zamieszkuje płaskie tereny na wysokości 3700—5500 m n.p.m. Żywi się trawą

i gałązkami krzewów. Aktywny głównie rano i wieczorem. Okres godowy od listopada do grudnia. Ciąża trwa ok. 6 lub 7 miesięcy; w

cziru

miocie l lub 2 młode. Zwierzę łowne. Występuje w Tybecie. [L.S,]

człekokształtne (Hominoidea, Anthropomorpha) — nadro-dzina —^naczelnych obejmująca 2 rodziny: —>małp człekokształtnych i

człowiekowa-tych. Rozmiary średnie (gib-bony) lub duże. Ogona zawsze brak. Kończyny przednie dłuższe od tylnych. Cz. są nadrzewne,

wówczas posługują się brachiacją (^człowiek), lub naziemne; wykazują tendencję do poruszania się w pozycji pionowej. Mózg dobrze

rozwinięty, w związku z czym pojemność puszki mózgowej zawsze jest duża. Cz. są wszystkożerne; żyją zwykle gromadnie w dobrze

zorganizowanych grupach z silnie zaznaczoną hierarchią osobników. Występują w Afryce i południowo-wschodniej Azji, człowiek zaś

na całym świecie.

człowiek

Czaszki przodków człowieka współczesnego:

drtopiteka, B — australopiteka, C — pitekantropa (Sinanthropus), D — człowieka starszej epoki kamienne.)

Najstarsze formy cz., znane z oligocenu, wkrótce podzieliły się na 2 linie rozwojowe, jedną prowadzącą do dzisiejszych małp

człekokształtnych, drugą — do człowieka. [H.K.]

człowiek (Homo sapiens) — z

biologicznego punktu widzenia jest gatunkiem ssaków należącym do rzędu -^naczelnych, w którego obrębie, wraz ze swymi

bezpośrednimi przodkami stanowi odrębną rodzinę człowiekowatych (Ho-minidae). Materiały paleontologiczne dowodzą, że cz. roz-

winął się z form zwierzęcych. Z dzisiejszych ssaków najbliżej spokrewnione są z cz. małpy człekokształtne (Pongidae). Człowiekowate i

małpy człekokształtne łączy się razem w nadrodzinę —^człekokształtnych (Hominoidea lub Anthropo-marpha). Wyodrębniły się one

od pozostałych małp wąsko-nosych już w oligocenie. Do najlepiej znanych oligoceńskich przedstawicieli tej grupy należy propliopitek

(Propliopithecus) z Egiptu. Wszystkie Hominoidea odznaczają się znacznymi rozmiarami i zanikiem ogona. W młócenie

człekokształtne podzieliły się na 2 zasadnicze linie rozwojowe. Jedna, obejmująca rodzinę człowiekowatych, prowadzi do cz. współ-

czesnego; druga, obejmująca małpy człekokształtne, jest

obecnie reprezentowana przez gibbony, orangutana, szympansa i goryla. Człowiekowate odznaczają się swoistymi tendencjami rozwo-

jowymi. Pierwszą z nich jest dwunożność i pionowa postawa ciała. Tendencja do pionizacji istnieje już u pierwotnych naczelnych,

poruszających się w koronach drzew między gałęziami leżącymi na różnej wysokości. U małp człekokształtnych tendencja ta prowadzi

do rozwoju b r a-c h i a c j i. Jest to sposób poruszania się, polegający na tym, że ciało zwisa na kończynach przednich, a zwierzę

przesuwa się, kolejno je przekładając. Brachiacją jest szczególnie silnie rozwinięta u gib-bonów, mających kończyny przednie znacznie

dłuższe od tylnych. Człowiekowate przystosowały się do życia na terenach otwartych, bezleśnych, które w młodszym trzeciorzędzie

obejmują coraz większe obszary. Spowodowało to szereg zmian w budowie szkieletu i mięśni, zwłaszcza miednicy i stóp. Ręce, uwolnione

od funkcji lokomocyjnej, mogły przejąć część funkcji zębów, przede wszystkim zaś zdobywanie pożywienia i obronę, zwłaszcza wobec

wcześnie rozwiniętego zwyczaju posługiwania się narzędziami. Wiążą się z tym zmiany w uzębieniu, w którym kieł ulega redukcji, tak że

nie wystaje ponad po-

człowiek

40

Porównanie szkieletu goryla (A) ł czlowieka (B)

41

człowiek

zostałe zęby. Człowiekowate, w przeciwieństwie do małp człekokształtnych, odżywiały się głównie pokarmem zwierzęcym. Wraz ze

zmianami w budowie następowały zmiany mózgu, którego objętość sukcesywnie wzrastała; szczególnie rozwijała się kora mózgowa —

siedziba wyższych czynności nerwowych.

Małpy człekokształtne z mio-cenu zalicza się do podrodziny driopiteków (Dryopithe-cinae), znanych z licznych, choć zwykle

niekompletnych wykopalisk z Europy, Azji i Afryki. Najpełniejsze są znaleziska afrykańskie znane pod nazwą Proconsul. Driopitekisą

przodkami dzisiejszych małp człekokształtnych, być może również człowiekowatych. W każdym razie wspólni przodkowie obu grup

musieli być do nich zbliżeni. Były to duże zwierzęta; najmniejsze osiągały rozmiary gibbona, największe — goryla. Kończyny ich nie

wykazują przystosowań ani w kierunku brachiacji, ani dwu-nożności. Kły większe niż u człowiekowatych, zęby trzonowe wydłużone,

stopniowo coraz większe ku tyłowi.

Osobną, bezpotomnie •wymarłą linię rozwojową pochodzącą od driopiteków przedstawia gigantopitek (Gigantopi-thecus), znany tylko

z zębów i żuchw odkrytych w osadach starszego plejstocenu Chin i Indii. Zęby są ogromnych rozmiarów, większe niż u jakiegokolwiek

innego gatunku naczelnych. Budowa ich wskazuje, że gigantopitek odżywiał się pokarmem roślinnym.

Nie wyjaśnione pozostaje stanowisko systematyczne o r e-o p i t e k a (Oreopźthecus), który prawdopodobnie przedstawia odrębną,

bezpotomnie wymarłą linię rozwojową, zbliżoną do małp człekokształtnych. Niemal całkowity szkielet przedstawiciela tego gatunku

znaleziono w pliocenie Włoch. Budowa kończyn tylnych świadczy, że na ziemi poruszał się w pozycji pionowej, ale wydłużone

ramiona świadczą o zdolności do brachiacji. Człowiekowate wyodrębniły się od driopiteków lub bardzo zbliżonych do nich zwierząt w

młócenie; w pliocenie były już w pełni niezależną linią rozwojową. Najstarszą znaną ich formą jest ramapitek (Ramapithecus) z

pogranicza miocenu i pliocenu Indii. Dotychczas znane są tylko zęby tej formy. Słaby rozwój kłów pozwala przypuszczać, że była to

istota dwunożna, używająca rąk do chwytania i zdobywania pokarmu. Następne stadium rozwoju człowiekowatych przedstawia australo-p

i t e k (Australopithecus) ze starszego plejstocenu. Liczne szczątki tego rodzaju znane z Afryki, Palestyny, a prawdopodobnie także z

południo-wo-wschodniej Azji należą, jak się zdaje, do jednego, choć zmiennego gatunku. Budowa miednicy i stopy świadczy, że

australopitek miał pozycję w pełni spionizowaną. Był wzrostu niewielkiego, ważył zapewne 25—50 kg; budowa czaszki dowodzi

niewielkiej objętości mózgu: 550—700 cm3. Austra-lopiteki zamieszkiwały stepy i rzadko zalesione sawanny. Odżywiały się owocami,

kłączami, bulwami, mięczakami, owadami, rybami oraz mięsem większych zwierząt, na które polowały posługując się kamiennymi i

kościanymi narzędziami.

W osadach środkowego plejstocenu Azji, Europy i Afryki

czterosiekaczowce

42

spotyka się szczątki istot zbliżonych do cz., tworzących następne po australopiteku ogniwo w jego ewolucji. Zalicza się je zwykle do

gatunku p i-tekantropa (Pithecanthro-pus erectus), ale niektórzy badacze uważają, że zaliczyć je należy do tego samego rodzaju co cz.

współczesny i nadają mu nazwę gatunkową Homo erectus. Różne znaleziska pi-tekantropa opisywano pod różnymi nazwami.

Najbardziej kompletne odkryto w Chinach;

opisano je pod nazwą s i n a n-t r o p a (Sinanthropus).

Pitekantrop odznaczał się wydatnymi lukami nadoczodoło-wymi; pojemność jego czaszki wynosiła ok. 1000 cm3 (cz. współczesnego

średnio 1450 cm3). Umiał już posługiwać się ogniem i wyrabiał prymitywne narzędzia kamienne.

W młodszym plejstocenie pojawia się forma bliska cz. współczesnemu. Znaleziska z ostatniego okresu międzylo-dowcowego i starszej

części ostatniego zlodowacenia odznaczają się prymitywnymi cechami. Nazwano je cz. nean-dertalskim lub neandertalczykiem od

nazwy miejsca odkrycia pierwszej czaszki (Neandertal w Westfalii). Znaleziono również formy pośrednie między nim a cz.

współczesnym.

Dzisiejsza ludzkość tworzy gatunek Homo sapiens, odznaczający się znaczną zmiennością. Zmienność ta dotyczy zarówno cech

zewnętrznych, np. wzrostu, typu i barwy włosów, barwy skóry i in., oraz właściwości anatomicznych, np. proporcji czaszki, jak i cech

biochemicznych, np. występowania różnych grup krwi. Najpowszechniej przyjął się podział na odmianę białą, żółtą i czarną.

Antropologowie wyróżniają jednak o wiele więcej jednostek taksonomicznych. Niektóre klasyfikacje wyróżniają 9 "ras geograficz-

nych". Różnice rasowe są wynikiem przystosowań populacji ludzkich do różnych warunków środowiskowych. Przypisywanie jednym

rasom wyższości nad innymi (rasizm) nie znajduje żadnych podstaw naukowych. [K.K.]

czterosiekaczowce —-zajęczaki.

czuprynek szataniec -^szatan -ka.

czykara (Tetraceros quadricor-nis) — gatunek z rodziny

—»krętorogich, zaliczany do

—^antylop. Długość głowy i tułowia 90—110 cm, ogona 10—

—15 cm, wysokość w kłębie 55—65 cm; ciężar 15—25 kg. Ubarwienie brązowobeżowe z wierzchu, spodem jaśniejsze, na wewnętrznej

stronie nóg białe. Pysk i zewnętrzna strona uszu brązowoczarne. Rogi, zwykle 2 pary, występują tylko u samców. Rogi umieszczone dalej

są proste, stożkowate, mają 8—10 cm długości i skierowane są ku tyłowi. Dodatkowe rogi są niższe (2,5—4,0 cm długości) i ustawione

prostopadle do czoła. Niekiedy zamiast przedniej pary rogów wykształcają się małe wzgórki pokryte czarną, nieowłosioną skórą. Racice

są małe, z przodu zaokrąglone. Cz. zamieszkuje rzadkie lasy, unika gęstwin. Żywi się głównie trawami. Trzyma się zwykle w pobliżu

wody, pojedynczo lub parami, nigdy w stadach. Okres godowy przypada na sierpień i wrzesień; długość ciąży 183 dni. W miocie

43

darniówka pospolita

l—3 młodych. Cz. jest zwierzęciem łownym, zabijanym głównie dla rogów, cenionych jako trofea, i mięsa. Występuje na Półwyspie

Indyjskim. [L.S.]

czytał —^aksis.

D

dandżi -^zebu.

daniel (Dama dama) — gatunek z rodziny —^jeleniowatych. Długość głowy i tułowia 1,3— 2.35 m, ogona 15—20 cm, wysokość w

kłębie 80—105 cm;

ciężar 35—200 kg. Ubarwienie letnie jasnopłowe z białymi plamkami na bokach i grzbiecie, spodem prawie białe, zimowe jednolite, z

wierzchu szaropłowe, bez plamek. W parkach i zwierzyńcach, gdzie d. często jest trzymany, spotyka się okazy białe lub ubarwione latem

jednolicie, brunatne, bez plam. Poroże okazałe, początkowo konarowate, u starszych samców tworzy łopatowate rozszerzenie dło-niasto

rozgałęzione. D. zamieszkuje głównie lasy mieszane. Okres godowy trwa od końca października do końca listopada. Samce (byki)

staczają walki, wydając beczące głosy. Odpędziwszy słabszych rywali skupiają samice w stadka, którymi się opiekują. Ciąża trwa 7—8

miesięcy. W czerwcu i lipcu rodzą się młode, l lub 2, rzadko 3. Są ciemniejsze niż rodzice, biało cętkowane. D. żyje ok. 20 lat. Pierwotne

rozmieszczenie obejmowało śródziemnomorski region Europy, północną Afrykę i Bliski Wschód. Już w starożytności aklimatyzowano

go jako zwierzę łowne w innych częściach Europy. Obecnie występuje w całej prawie Europie aż po południową Norwegię i Szwecję. W

Polsce spotykany nielicznie w zachodniej i połu-dniowo-zachodniej części kraju. Bywa też hodowany w parkach jako zwierzę ozdobne

(tabl. I—l). [L.S.]

daniel mezopotamski (Dama dama mesopotamica) — pod-gatunek -^daniela, wyróżniający się dużymi rozmiarami i masywnym

porożem, nieco odmiennie rozgałęzionym. Niegdyś szeroko rozprzestrzeniony, został następnie wytępiony w przeważnej części swego

zasięgu i uchodził za wymarły. W 1957 r. stwierdzono, że nieliczne grupy d.m. żyją w nadrzecznych lasach na pograniczu Iranu i Iraku.

[L.S.]

darniówka pospolita, czyli darniówka zwyczajna (Pity-mys subterraneus) — gryzoń z rodziny —>nornikowatych. Długość głowy i

tułowia 7— —11 cm, ogona 2—3 cm; ciężar 10—24 g. Grzbiet szarobrunatny, boki jaśniejsze, spód szary. Samica ma 2 pary sutek.

Uszy krótkie. Zęby stale rosnące. D.p. zamieszkuje zarówno łąki i pola, jak i lasy, zwłaszcza liściaste. W południowej części zasięgu

wybiera tereny wilgotne, w północnej — suche. Znaczną część życia spędza pod ziemią ryjąc nory i zjadając podziemne części roślin,

żeruje również na powierzchni. Aktywna także zimą. Rozród w ciągu całego roku, również zimą pod

darniówka tatrzańska

44

śniegiem. Liczba miotów dochodzi do 9, w każdym zwykle 2 lub 3 młode. Długość życia w warunkach naturalnych rzadko przekracza

kilka miesięcy. Rozprzestrzeniona od Francji po Ukrainę; nie występuje w północnej i południowej Europie. W Polsce występuje

prawdopodobnie w całym kraju, choć na północy nielicznie. Nie pojawia się u nas masowo, toteż poważniejszych szkód nie wyrządza.

[K.K.]

darniówka tatrzańska (Pitymys tatricus) — gryzoń z rodziny

—^nornikowatych. Różni się od darniówki zwyczajnej nieco większymi rozmiarami, proporcjonalnie dłuższym ogonem i szczegółami

budowy zębów. Długość głowy i tułowia 9—

—12 cm, ogona 3—4,5 cm; ciężar 19—27 g. Futerko bardziej żółtawe i jaśniejsze niż u darniówki zwyczajnej. Zamieszkuje wyłącznie

wysokogórską strefę Tatr, ponad górną granicą lasu. Nory zakłada zwykle pod kamieniami. [K.K.]

darniówka zwyczajna -^darniówka pospolita.

delfin — nazwa nadawana niewielkim waleniom z pod-rzędu —-zębowców, należących do rodzin —^delfinów słodko-wodnych i -^-

delfinowatych. Zamieszkuje wszystkie morza świata i wiele dużych rzek strefy równikowej. Długość ciała od l do ok. 3 m, kształt

torpedowały. U niektórych gatunków wydłużenie szczęki i żuchwy tworzy rodzaj dzioba wyodrębnionego od reszty pyska. Liczne,

stożkowate zęby służą do przytrzymywania zdobyczy, którą są głównie ryby, poza tym głowonogi i skorupiaki. D. znakomicie pływają,

często długo towarzyszą statkom igrając w wodzie. Żyją w stadach, w których zaznacza się wyraźna hierarchia osobników. Posługują

się echolokacją. Wydają pod wodą różne dźwięki, służące do porozumiewania się w stadzie. Mózg mają duży, korę mózgową silnie

pofałdowaną. Świadczy to o dużym rozwoju czynności psychicznych. Rodzą zwykle l młode. Niektóre gatunki poławiane są dla mięsa i

tłuszczu. Na Bałtyku pojawiają się tylko sporadycznie. D. trzymane w oceanariach (np. w Kalifornii, na Florydzie) bardzo łatwo się

oswajają i poddają tresurze. [K.K.]

delfin amazoński (Sotalia flu-mattiis); długość ciała l—

—1,5 m. Pysk wyciągnięty w dziób. Aktywny głównie wieczorem i rano; można wtedy często obserwować, jak wyskakuje z wody. Żyje

w wodach słodkich, w Amazonce i jej dopływach. [K.K.]

delfin biatoboki (Lagenorhyn-chus acutus); długość ciała do 3 m. W jednym szeregu występuje 30—34 zębów. Na bokach ciała

zaznaczają się jaśniejsze i ciemniejsze pasy. Żyje w dużych stadach. Ciąża trwa ok. 10 miesięcy, młode rodzą się wiosną. Występuje w

wodach północnego Atlantyku. i[K.K.]

delfin biatonosy (Lagenorhyn-chus albirostris); długość ciała do 3 m. Biały, wyraźnie wyodrębniony dziób. Wierzch ciała ciemny,

spód biały, po bokach jaśniejsze i ciemniejsze pasy. W jednym szeregu 22—

—25 zębów. Żyje stadami, często bardzo wielkimi. Pospolity w północnym Atlantyku, po-

45

jawią się niekiedy na Bałtyku [K.K.]

delfin butelkonosy —-butlonos.

delfin chiński (Lipotes vexil-Ufer) — przedstawiciel —.-delfinów słodkowodnych, żyjący w rzece Jangcy w Chinach i w połączonych z

nią jeziorach. Długość ciała 2—2,5 m. Pysk wyciągnięty w długi dziób. Zęby liczne. Grzbiet niebieskoszary, spód biały. Oczy słabo

rozwinięte. Występuje w niewielkich stadach. [K.K.]

delfin ciemny (Lagenorhyn-chus cruciger) — mieszkaniec południowego Atlantyku i południowego Pacyfiku aż po granicę lodów

antarktycznych. [K.K.]

delfin Commersona ->delfin czarnogłowy.

delfin czarnogłowy (Cephalo-rhynchus commersoni), czyli d. Commersona; długość ciała 1,8 m. Jest niezwykle oryginalnie

ubarwiony: głowa, płetwy i ogon czarne, środkowa

Delfin czarnogiowy

część ciała biała. Dziób się nie wyróżnia, pysk tępy. Żywi się głównie głowonogami i skorupiakami. Występuje w chłodnych wodach

półkuli południowej. [K.K.]

delfin diugonosy (Steno bre-danensis); ma pysk wyciągnięty, bocznie spłaszczony, dziób długi. Długość ciała

1,75—2,5 m. Wien czarny, spód ró;

dziób białawy, płet miast ciemne. D. d. kuje cieplejsze wód;

ku, Pacyfiku i Ocea skiego; spotykany te Morzu Śródziemnym

delfin gangesowy ->.

delfin krótkoglowy

brevirostris)', długośl 2 m. Charakterystycs głowy, tępo ściętej Płetwa grzbietowa w tyle ciała. Barwa szara, spodem tylko niejsza. D. k.

występ łych stadkach, żywi mi. Zamieszkuje pi wody mórz połudnkr dniej Azji zapuszcz;

głąb rzek (w Iraw;

kano go ponad K górę od ujścia). [K.I

delfin La Płaty -»d(

delfin mały (Pontopi villei), zwany też d. Należy do najmniej leni, osiąga 1,5—l, 1 gości; waży 29—61 wyciągnięty w bard żony dziób,

z liczny (łącznie 210—242). _W ła szary, spód jaśni wi się głównie ryba mi. Słodkowodny;

w rzekach uchodząc Płaty w Ameryce Pi i w przyległych Atlantyku. [K.K.]

delfin płaszczowy (L

peroni); dochodzi długości. Dziób m 43—47 ostrych zębć nym szeregu. Nie i grzbietowej. Wier:

czarny, spód biały. na pełnym morzu,

delfin pospolity

46

brzegów, na półkuli południowej oraz w całym Pacyfiku. [K.K.]

delfin pospolity ^delfin zwyczajny.

delfin pręgoboki (Stenella coeruleoalbus) oraz kilka innych gatunków tego rodzaju są niewielkimi delfinami (1,2— —3 m długości).

Mają charakterystyczne ciemne i jasne pasy po bokach ciała. Zasiedlają cieplejsze wody oceaniczne całego świata. [K.K.]

delfin zwyczajny (Delphinus delphis), zwany też d. pospolitym — najpospolitszy gatunek delfinów. Długość ciała 1,5—2 m; ciężar do

75 kg. Przednia część pyska wyciągnięta w dziób; na grzbiecie trójkątna płetwa grzbietowa z wierzchołkiem zagiętym ku tyłowi. W

jednym szeregu występuje 40—50 stożkowatych

Delfin zwyczajny

zębów. Grzbiet brunatny lub czarny, spód biały, po bokach szare, nieregularne pręgi; od oka do dzioba biegnie czarna smuga. D. z. żywi

się rybami i głowonogami. Żyje w stadkach, chętnie towarzyszy statkom na morzu. Ciąża trwa 9 miesięcy. D. z. często bywa trzymany

w oceanariach. Występuje we wszystkich morzach strefy ciepłej i umiarkowanej, sporadycznie pojawia się na Bałtyku. W Morzu

Czarnym występuje odrębny podgatunek. [K.K.]

deltinowate (Delphinidae) — najliczniejsza rodzina waleni, należąca do ^zębowców i obejmująca 15 rodzajów z 40 gatunkami. Żyją w

morzach całego świata, -niektóre zapuszczają się do rzek lub nawet stale przebywają w wodach słodkich. Największe gatunki osiągają 8 m

długości. Należą tu poza delfinami (omówionymi w haśle -^delfin) także risso, butlonos, tonin, orka, grindwal i in. [K.K.]

delfiny slodkowodne (Susu-idae) — rodzina —-zębowców, obejmująca 4 rodzaje, każdy z l gatunkiem. Zamieszkują wielkie rzeki

strefy równikowej. Zachowały wiele cech pierwotnych: mają niezrośnię-te kręgi szyjne, dzięki czemu głowa zachowuje w pewnym

stopniu ruchliwość. Należą tu suzu, inia, delfin chiński i delfin mały. [K.K.]

deoni —-zebu.

desman —-wychuchol ukraiński.

desmostylia (Desmostylia} — wymarły rząd dużych, roślinożernych, ziemnowodnych ssaków, które żyły na wybrzeżach Pacyfiku od

oligocenu po miocen. Były spokrewnione z trąbowcami i syrenami. Szkielet masywny, ciężki, palce zakończone kopytkami i połączone

błoną. Rozmiarami i wyglądem przypominały hipopotamy. Uzębienie składało się

Szkielet i rekonstrukcja zarysu ciała przedstawiciela Desmostylia

47

dibatag

z dużych siekaczy oraz zębów policzkowych o bardzo osobliwej budowie; były to cylindry szkliwa spojone kostni-wem. D. zamieszkiwały

płytkie wody morskie i odżywiały się przybrzeżną roślinnością denną. Szczątki kopalne d. znane są z Japonii, Kamczatki i pa-

cyficznych wybrzeży Ameryki od Alaski po Kalifornię. [K.K.]

diabeł tasmański (Sarcophilus harrisii) — torbacz z rodziny -^niełazów, przypominający wyglądem małego niedźwiedzia. Głowa i

tułów mają ok. 50 cm długości, ogon ok. 25 cm. Samce ważą 6—9 kg, samice 4,5—5,5 kg. Sierść koloru czar-nobrunatnego lub czarna, z

wyjątkiem białego "kołnierza" na szyi i jednej lub dwóch białych plam po bokach tułowia oraz różowobiałego pyska. Zęby trzonowe

przystosowane do kruszenia kości. Zamieszkuje gęste zarośla. Jest zwierzęciem nocnym. D.t. jest nie tylko myśliwym, ale i naturalnym

"czyścicielem" terenu zamieszkania. Z końcem maja lub początkiem czerwca rodzą się młode. D.t. osiąga prawdopodobnie wiek 7—8

lat. Występuje dziś wyłącznie w Tasmanii. (por. rys. str. 225). [H.K.]

diana (Cercopithecus diana) — gatunek z rodziny -^małp wą-skonosych, spokrewniony z koczkodanami. Długość głowy i tułowia ok.

35 cm, ogona ok. 50 cm. Sierść gęsta, miękka i krótka; broda, szyja i klatka piersiowa kremowobia-łe, grzbiet orzechowy, uda po stronie

wewnętrznej pomarań-czowobrązowe, pozostałe części ciała niebieskawoczarne. Twarz czarna. D. zamieszkuje wilgotne lasy tropikalne.

Prowadzi nadrzewny tryb życia.

Aktywna w dzień. Wydaje różnorodne dźwięki. Gromadzi się w grupach po kilka do kilkunastu osobników. Żywi się zasadniczo

roślinami, choć czasem jada drobne zwierzęta. Po ok. 7-miesięcznej ciąży samica rodzi l młode. D. żyje prawdopodobnie ponad 20 lat.

Występuje w zachodniej Afryce. [H.K.]

dibatag (Ammodorcas ciarkei)

— gatunek z rodziny —Aręto-rogich, zaliczany do -^gazeli. Długość głowy i tułowia 152—

—168 cm, ogona 30—36 cm, wysokość w kłębie 80—90 cm;

ciężar ciała 22,5—31,5 kg. Szyja i ogon silnie wydłużone, nogi wysokie, cienkie, głowa mała. Rogi długości 25 cm;

tylko u samców; na skierowanej ku tyłowi części nasadowej regularne, pierścieniowate

Dibatag

zgrubienia; część górna gładka, wygięta do przodu. Wierzch ciała rdzawoczerwony z purpurowym odcieniem, spód biały. W czasie biegu

ogon i szyja ustawione prostopadle do linii grzbietu. D. zamieszkuje tereny piaszczysto-trawiaste z

difiodontyczne uzębienie

48

ciernistymi krzakami i drzewami. Żywi się trawami, gałązkami i liśćmi krzewów i drzew. Żyje pojedynczo lub w małych grupach, często

z dala od wody, której długotrwały brak dobrze znosi. Okres godowy przypada w październiku i w listopadzie; ciąża trwać ma ok. 12

miesięcy. D. żyje na suchych terenach wschodniego Somali. [L.S.]

difiodontyczne uzębienie —.żaby.

dikdik (Madoqua saltiana) — gatunek z rodziny -^krętoro-gich, jeden z najmniejszych przedstawicieli -^antylop. 0-siąga w kłębie

zaledwie 35 cm wysokości, rozmiarami zbliża się więc do zająca. Rogi występują tylko u samców; są niewielkie, proste. Pysk wydłużony,

oczy duże. Ubarwienie z wierzchu brunatne, spodem białe. D. zamieszkuje suche lasy i zarośla, żyje prawdopodobnie parami; samce

Dikdik

mają określone terytoria, na których przebywają nie wpuszczając innych samców swego gatunku. Mało płochliwy, ucieka

zygzakowatymi skokami wydając przy tym dźwięki, przypominające wołanie dik--dik, stąd nazwa. Dostarcza

cennej skóry na rękawiczki i z tego powodu grozi mu wytępienie. Żyje w północnej części Etiopii i w Somali. [L.S.]

dingo —-pies domowy.

diugoń (Dugong dugong) — jedyny przedstawiciel rodziny diugoni (Dugongidae) z rzędu -^syren. Największe dotąd zmierzone d.

osiągały niemal 3 m długości. Samiec długości

Diugoń

275 cm miał w obwodzie 190 cm i ważył 170 kg. Te duże ssaki wodne o wrzecionowatym kształcie ciała mają płetwę ogonową

ustawioną poziomo i ku końcowi rozdwojoną. Zabarwienie grzbietu brunatnoszare, po bokach bardziej szare, na brzuchu brudnocieliste.

Cały tułów, przekształcone w płetwy kończyny i ogon pokryte drobnymi włosami, tworzącymi miękkie futro. Osobliwe wykształcenie

warg nadaje głowie d. charakterystyczny wygląd. Bardzo mały otwór uszny położony jest na wysokości oczu. Powieki wyposażone w

liczne gruczoły, które

49

dokodonty

wydzielają oleistą ciecz chroniącą oczy przed wodą morską. Gdy d. zostanie wyciągnięty na ląd, wydzielina wspomnianych gruczołów

zbiera się w kącie oka w postaci tzw. syreniej łzy, poszukiwanej przez niektóre ludy jako amulet. D. żyją w płytkich wodach

przybrzeżnych i żywią się wyłącznie roślinami wodnymi. Po 11-miesięcznej ciąży samica rodzi l młode, które otacza troskliwą opieką i

nierzadko transportuje na grzbiecie. D. występuje u wybrzeży Morza Czerwonego, u wybrzeży wschodniej Afryki, u brzegów Cejlonu,

wysp Zatoki Bengalskiej, w pobliżu Archipelagu Sundaj-skiego, Filipin i północnego wybrzeża Australii. Cejlończy-cy chwytają d. w

sieci. Busz-meni australijscy natomiast zabijają je rzucanymi z łodzi dzidami. Mieszkańcy Cejlonu i wybrzeży Indii cenią bardzo mięso i

tłuszcz d. Z kości i skóry sporządza się różne wyroby, którym przypisywane są rozmaite własności magiczne. Rybacy cejlońscy, ludy

Australii i Madagaskaru uważają tłuszcz i mączkę z kości d. za lek przeciwko różnym dolegliwościom. [H.K.]

diugonóg -ypostrzałka.

dtugopletwiec (Megaptera no-vaeangliae), zwany też hum-bakiem — gatunek z rodziny -^-wielorybów fałdow-ców. Samiec osiąga 18

m długości, samice są nieco większe od samców. Ciężar średnio 30 t. Ubarwienie ma bardzo zmienne, zwykle wierzch ciała czarny, spód

biały. Ciało niezgrabne, krótkie, okryte guzowatymi naroślami. Na brzuchu nieliczne bruzdy. Płetwy piersiowe wyjątkowo długie, osią-

4 słownik zoologiczny — ssaki

Diugopłetwiec

gające 4 m. Płetwa grzbieto' wa mała. Fiszbin czarny; na skórze zwykle liczne osiadłe skorupiaki i pasożyty. D. pływa powoli; żywi się

skorupiakami i drobnymi rybami, które odcedza z wody za pomocą płatów fiszbinu, osiągających l m długości. Przed nurkowaniem

wynurza ogon. Występuje głównie w akwenach przybrzeżnych we wszystkich oceanach świata. Odbywa regularne migracje z wód chłod-

niejszych do cieplejszych, dochodząc zimą do strefy równikowej. Po 12-miesięcznej ciąży rodzi się l młode długości ok. 4 m. Laktacja

trwa 5 miesięcy. W początkach w. XX d. był jednym z głównych obiektów polowań (ponad 50% połowów). Silnie przetrzebiony, stracił

znaczenie gospodarcze, a od 1938 r. objęto go ochroną. W 1947 r. cofnięto zakaz połowu;

w wyniku tego np. w 1958 r. na wodach antarktycznych upolowano 2394 osobniki, ale w 1966 r. na wodach antarktycznych nie

upolowano Już ani jednego, a w pozostałych morzach zaledwie 58 okazów. Obecnie d. znów jest chroniony. [K.K.]

diugoszki -^ryjkonosy. doberman ->-pies domowy. dog ->pies domowy. dogling ->wal butelkonosy.

dokodonty (Docodonta) — wymarły rząd pierwotnych ssa-

domestyfikacja

50

ków występujący w górnym triasie i jurze. Obok ->trikono-dontów są najstarszymi znanymi ssakami. W budowie ich występują cechy

pośrednie pomiędzy gadami a ssakami;

w budowie żuchwy obok dominującej kości zębowej występują jeszcze inne kości, charakterystyczne dla gadów. Żuchwa połączona była z

czaszką prawdopodobnie dwoma stawami. Obręcz kończyny przedniej jest zbudowana podobnie jak u stekowców. Zęby trójguzkowe lub

czworoboczne (->-zęby). Stanowisko systematyczne tego rzędu, znanego z nielicznych szczątków, nie jest wyjaśnione. Do d. zaliczamy

morganukodona z górnego triasu Europy i dokodona z górnej jury Ameryki Północnej. [K.K.]

domestyfikacja, czyli udomowienie, ssaków odegrała podstawową rolę w rozwoju kultury materialnej człowieka. Udomowione ssaki są

źródłem pożywienia (mięsa, mleka) i wielu surowców (wełna, skóry) oraz źródłem energii (zwierzęta pociągowe, juczne, wierzchowe).

Większość tych zwierząt pochodzi od gatunków żyjących w stadach. Instynkt podporządkowania się przewodnikowi stada, którego

miejsce w warunkach udomowienia zajął człowiek, ułatwił prawdopodobnie oswojenie. Lista ssaków w pełni udomowionych nie jest długa,

obejmuje:

świnię, wielbłąda jedno- i dwugarbnego, lamę,alpakę, owe ę, kozę, bydło domowe, zebu, bawoła, jaka, gaura, bantenga i renifera z

parzystokopytnych, konia i o s ł a z nieparzystokopytnych, królika z zajęczaków, świnkę morską z gryzoni

oraz psa, kota i fretkę z drapieżnych. Wyhodowano liczne rasy tych gatunków, które zapewniają największe efekty gospodarcze w

różnych warunkach lokalnych i dla różnych celów.

Zwierzęta laboratoryjne (mysz, szczur i in.) są obecnie również hodowane przez człowieka i przynoszą mu korzyści, ale nie są zwykle

zaliczane do ssaków domowych, tak samo jak zwierzęta futerkowe. Słoń indyjski, oswajany i użytkowany przez ludzi od czasów

starożytnych, nie jest właściwie ssakiem udomowionym, bo chociaż łatwo rozmnaża się w niewoli, jednakże nigdy nie był przedmiotem

hodowli (t j. celowego doboru osobników);

większość użytkowanych słoni uzyskuje się z populacji dziko żyjącej.

Zwierzęta zmieniają się pod wpływem d. Większość tych zmian jest wynikiem doboru, prowadzonego początkowo nieświadomie, później

celowo, a obecnie na podstawie naukowych zasad genetyki, w celu uzyskania najkorzystniejszych dla człowieka cech. W ten sposób

powstały liczne rasy zwierząt domowych, często bardziej różniące się zewnętrznie między sobą niż poszczególne gatunki dzikich ssaków.

Pomimo to wszystkie rasy jednego gatunku zwierzęcia domowego dadzą się ze sobą krzyżować i zachowują płodność ze swymi dzikimi

przodkami, jeżeli jeszcze istnieją. Dowodzi to, że hodowla nie doprowadziła do powstania nowych gatunków zwierząt. Wszystkie ssaki

domowe wykazują też pewne wspólne cechy różniące je od ich dzikich przodków. Jedną z nich jest zwiększenie zmienności wszystkich

cech (ubarwienia, rozmiarów i in.), wy-

51

domestyfikacja

nik zmniejszenia działania doboru naturalnego. Zanika sezonowość rozrodu, zmienia się też zachowanie, wygasa bowiem instynkt

ucieczki przed człowiekiem. U wielu gatunków domowych następuje zmniejszenie mózgu i skrócenie części twarzowej czaszki.

Hodowla zwierząt jest starsza niż hodowla roślin, a więc rolnictwo. Pies udomowiony został już w czasie, gdy człowiek był myśliwym i

zbieraczem;

renifer również jest zwierzęciem domowym ludów nie uprawiających roślin. Także d. kozy i owcy poprzedza prawdopodobnie

znajomość rolnictwa.

Początki d. były różne dla poszczególnych gatunków ssaków. U ludów pierwotnych także i dzisiaj często zdarza się trzymanie w niewoli

różnych dzikich zwierząt dla rozrywki. Niektóre z nich mogły dać początek zwierzętom domowym. Oswajano też zwierzęta używane

następnie do polowania na dzikich przedstawicieli tego samego gatunku (renifery, słonie). Mogło to również prowadzić do ich

rozmnażania w niewoli, a następnie do hodowli. Kot udomowiony został początkowo dla celów kultowych.

D. różnych gatunków ssaków miała różny przebieg. Materiały historyczne, np. ze starożytnego Egiptu, świadczą o próbach

udomowienia wielu dzikich gatunków, m.in. antylop i hieny, ale później zaniechano ich, zapewne dlatego, że istniały już inne zwierzęta

domowe o większej wartości użytkowej. Nawet obecnie prowadzi się próby udomowienia niektórych dzikich gatunków, np. łosia w

ZSRR. Niekiedy udomawiano przedstawicieli jednego gatunku niezależnie

na różnych terenach; w ten sposób w Eurazji wielokrotnie udomawiano różne podgatun-ki dzika.

Najważniejszym ośrodkiem d. była południowa i zachodnia Azja, gdzie rozwinęły się najstarsze kultury pasterskie, a następnie rolnicze,

oraz związany z nimi licznymi wpływami kulturalnymi Egipt. Poza tym obszarem w północnej Eurazji udomowiono renifera, w Tybecie

jaka, w południowej Europie królika. Pierwsze gromady ludzkie, które przez Cieśninę Beringa przybyły z Azji do Ameryki, zabrały ze

sobą psa. W Ameryce Południowej udomowiono lamę, alpakę i świnkę morską, natomiast kultury Ameryki Środkowej nie znały, poza

psem, ssaków domowych. Pierwszym udomowionym zwierzęciem był pies. Istnieją różne hipotezy co do jego pochodzenia, m.in.

przypuszczano, że pochodzi on od szakala lub od jakiegoś wymarłego dziś gatunku z rodziny psów. Najprawdopodobniej jednak pies

domowy wywodzi się od wilka, i to przede wszystkim od jego podgatunków z południowej Azji. Pies był już udomowiony w mezolicie,

czyli środkowej epoce kamiennej, a, być może, nawet w starszej epoce kamiennej, czyli paleolicie. Z człowiekiem pies przedostał się do

Australii, gdzie jego zdziczali potomkowie zwani są d i n g o. Dingo wykazuje wiele podobieństwa do prymitywnych ras psów z po-

łudniowych Chin i do psów pariasów z osiedli południowej Azji i Bliskiego Wschodu. Pierwotnie psy służyły zapewne do polowania, do

dziś zresztą służą temu celowi liczne odmiany psów myśliwskich. Niekiedy, np. w staro-

domestyfikacja

!52

żytnym Meksyku, który nie znał innych ssaków domowych, oraz dziś na Dalekim Wschodzie psy są źródłem mięsa. Szczególnie dużą

rolę odgrywa pies w pasterstwie, pilnuje stad owiec i broni je przed drapieżnikami. Jest także zwierzęciem pociągowym, stróżem,

używany bywa w służbie policyjnej i jako przewodnik niewidomych. Jest również ważnym zwierzęciem laboratoryjnym, m.in. poprzedził

człowieka w lotach kosmicznych. Niektóre rasy, np. pekińczyki, zostały wyhodowane wyłącznie w celach dekoracyjnych. Ssakiem

udomowionym jeszcze przed rozwojem rolnictwa jest także renifer. Do dziś hodowla jego ma charakter prymitywny; zwierzęta udomo-

wione trybem życia i wyglądem niewiele różnią się od stad dzikich. Egzystencja niektórych ludów północy, np. Lapończyków, oparta

była całkowicie na hodowli reniferów, będących źródłem mięsa i skór. Użytkowanie mleka reniferów jest zjawiskiem późnym, nauczono

się go dopiero od ludów hodujących bydło. Udomowione renifery używane są również do polowań na dzikie osobniki tego gatunku. Już w

środkowej epoce kamiennej zaprzęgano renifery do sań;

zwierzęta te służą również za wierzchowce.

Najstarszymi udomowionymi gatunkami pustorogich były kozy i owce. Udomowiono je na Bliskim Wschodzie u zarania młodszej epoki

kamiennej, prawdopodobnie jeszcze przed rozwojem rolnictwa. Koza pochodzi od jednego z podgatunków dzikich kóz,

prawdopodobnie kozy b e -zoarowej, owca zaś od uriala, muflona lub a r-g a l i, które zresztą są ze

sobą blisko spokrewnione i zapewne tworzą jeden gatunek. Zarówno koza, jak i owca były wszechstronnie użytkowane, dostarczały bo-

wiem mięsa, skór, wełny i mleka. Koza odżywia się chętnie liśćmi drzew i krzewów, toteż walnie przyczyniła się do niszczenia lasów

przed ich zamianą w pola orne. W miarę kurczenia się powierzchni lasów ustępuje ona miejsca owcy. Oba gatunki hodowane są dzisiaj

zwłaszcza w okolicach suchych także przez ludy nie uprawiające rolnictwa, np. Mongołów. Bydło domowe pochodzi od tura, który w

okresie polo-dowcowym był szeroko rozmieszczony w Europie i Azji. Udomowiono go w obszarze najstarszych kultur rolniczych

Bliskiego Wschodu co najmniej około 4000 lat p.n.e. i wkrótce bydło rozprzestrzeniło się w całej Europie, gdzie stało się podstawowym

zwierzęciem domowym neolitu. Bydło domowe związane jest ściśle z rolnictwem, w którym odgrywało wielką rolę jako źródło nawozu i

podstawowa siła pociągowa przy uprawie gleby. Mięso, mleko i skóry stanowiły ongiś dodatkowe korzyści; dziś są one głównym celem

hodowli bydła. W krajach tropikalnych zebu zastępuje nasze bydło domowe, od którego różni się obecnością garbu i wielką odpornością

na warunki gorącego klimatu. Centrum jego hodowli leży w Indiach, gdzie znane jest od starożytności. Pochodzenie zebu nie jest

wyjaśnione. Krzyżuje się swobodnie z bydłem domowym.

Starożytności sięga też udomowienie bawołu, który występuje w stanie dzikim w Indiach, nie wiadomo jednak,

53

domestyfikacja

czy nie są to osobniki zdziczałe. Bawół ma większą od bydła domowego wartość użytkową w okolicach bagnistych i ciepłych, wyzyskuje

się go zwłaszcza jako siłę pociągową przy uprawie ryżu. Dostarcza także mięsa, mleka i skór. Hodowany jest głównie w południowej Azji,

ale także w południowo-wschodniej Europie po Węgry i Rumunię.

W niektórych krajach Azji, być może jako wynik świadomych prób d., pod wpływem wiadomości o udomowieniu innych

parzystokopytnych pozyskano nowe gatunki ssaków domowych, cenne w tamtejszych warunkach lokalnych. W Tybecie, Mongolii i

krajach przyległych udomowiono jaka, występującego tam do dzisiaj także jako forma dzika. Jest on zwierzęciem jucznym i po-

ciągowym oraz źródłem mięsa, wełny i mleka, znosi przy tym doskonale trudne warunki klimatyczne gór i wyżyn środkowej Azji.

Użytkowane są też mieszańce jaka z bydłem domowym.

Na Jawie i Bali udomowiono bantenga, występującego tam również i dziś w stanie dzikim. W Indiach i na Archipelagu Sundajskim

hodowany jest gajał będący udomowionym potomkiem g a u r a. Oba wymienione gatunki domowe krzyżują się z bydłem domowym i

odgrywają podobną jak ono rolę gospodarczą.

Z rolnictwem związana jest również hodowla świń; świnia domowa pochodzi od dzika, z którym daje płodne mieszańce. Zasięg dzika

obejmuje prawie całą Eurazję i w różnych terenach udomowiono różne jego podgatunki, co przyczyniło się do rozmaitości ras świni

domowej. Świnia znana jest jako zwierzę domowe od młodszej epoki kamiennej i jest ważnym źródłem mięsa i tłuszczu.

Zagadnienie udomowienia konia jest wciąż jeszcze przedmiotem dyskusji uczonych. Najbliższy dziki żyjący krewniak konia domowego,

koń Przewalskiego, którego ostatnie osobniki żyją w pół-pustyniach Mongolii i Dżun-garii, nie był przodkiem ras domowych, gdyż

odznacza się odmienną liczbą chromosomów, a więc przedstawia inny gatunek. Koń domowy wywodzi się prawdopodobnie od t a r -

pana, dzikiego konia, który aż do czasów nowożytnych żył na stepach wschodniej Europy i Azji. Udomowiono go w środkowej Azji

stosunkowo późno, bo dopiero ok. 3000 lat p.n.e. Początkowo konia dosiadano lub zaprzęgano do wozów i rydwanów bojowych.

Znacznie później dopiero zaczęto go używać do robót rolnych. Koń służy też jako źródło mięsa i skóry. W środkowej Azji

przefermentowane mleko klaczy (tzw. k u m y s) jest szeroko używanym napojem. W Ameryce dzikie konie wyginęły z niewiadomych

przyczyn w okresie polodowcowym. Indianie szybko nauczyli się dosiadać sprowadzone tam przez Europejczyków konie udomowione,

których część zdziczała, dając początek mustangom,

Jrzetrwałym nielicznie do dziś. rodkowa Azja jest ośrodkiem udomowienia i hodowli wielbłąda dwugarbnego, czyli ba-k t r i a n a,

którego ostatni dzicy przedstawiciele żyją jeszcze na pustyniach Mongolii. Jako zwierzę domowe znany jest co najmniej od 3000 lat

p.n.e. Wielbłąd jednogarbny, czyli dromader, spełnia tę samą rolę na pustyniach zachodniej Azji i Afryki. Dzikie

drapieżne

54

dromadery nie są znane, ale prawdopodobnie występowały w czasach starożytnych na Półwyspie Arabskim, skąd znamy też najstarsze

dowody ich udomowienia w okresie ok. 2000 p.n.e. Zasięgi obu domowych form wielbłąda stykają się w Azji, skąd znane są też ich

mieszańce.

Osioł domowy pochodzi od dzikiego osła, żyjącego dotąd w północnej Afryce. D. jego nastąpiła w starożytnym Egipcie, skąd szybko

rozpowszechnił się w zachodniej Azji i we wszystkich krajach śródziemnomorskich. Na tych terenach nadal hodowany jest powszechnie,

a użytkowany głównie jako zwierzę juczne. Ważniejszą rolę gospodarczą niż osioł (także w Ameryce Południowej i Środkowej) spełnia

muł, który jest bezpłod-dnym mieszańcem osła-ogiera i klaczy. Rzadziej spotyka się osłomuły, potomków ko-nia-ogiera i oślicy.

Już 1000 lat p.n.e. znana była w Palestynie jako zwierzę domowe fretka, albinotyczna odmiana tchórza. W średniowieczu

rozpowszechniła się w Europie. Używano jej do tępienia gryzoni i do polowania na króliki. Na obrazie Leonarda da Vinci w Muzeum

Narodowym w Krakowie, znanym jako "Dama z łasiczką", widzimy w rzeczywistości fretkę. Rolę fretki w zwalczaniu gryzoni przejął

stopniowo kot domowy, tak że dziś nie ma ona praktycznego znaczenia. Kot domowy pochodzi od dzikiego kota nubijskiego, który,

być może, jest tylko afrykańskim podgatunkiem żbika. Kot domowy w każdym razie swobodnie krzyżuje się ze żbikiem dając płodne

potomstwo. Kota udomowiono w starożytnym Egipcie, gdzie początkowo trzymany był w świątyniach do celów religijnych. Już w

starożytności rozpowszechnił się w Grecji i Rzymie, a następnie w Chinach; w Europie środkowej spotyka się go częściej dopiero w

późnym średniowieczu jako tępiciela gryzoni i zwierzę ozdobne. Jest jedynym ssakiem domowym pochodzącym od przodka

prowadzącego samotny tryb życia i zachował do dziś te obyczaje.

Jedynym udomowionym zaję-czakiem jest królik domowy;

przodkowie jego pochodzą z północnej Afryki i Półwyspu Pirenejskiego, ale rozprzestrzenili się także w zachodniej Europie, w

Australii i na Nowej Zelandii. W pełni udomowiony został dopiero w średniowieczu; wyhodowano następnie liczne rasy, mające

znaczenie jako źródło mięsa, skór i wełny.

W przedkolumbijskiej Ameryce Południowej ważną rolę gospodarczą spełniały lamy i alpaki. Obie pochodzą od jednego gatunku

dzikiego, gwanako, występującego dotąd na górskich łąkach w Andach. Udomowione zostały przez Indian już ok. 2000 lat p.n.e. Lama

używana jest głównie jako zwierzę juczne;

alpaka dostarcza wełny. W państwie Inków hodowano świnkę morską dla mięsa; dziś ma ona znaczenie wyłącznie jako zwierzę

laboratoryjne. [K.K.]

drapieżne (Carniuora), zwane też mięsożernymi — rząd ssaków, obejmujący 7 rodzin z ok. 253 gatunkami. Należą do nich psowate,

niedźwiedzio-wate, hienowate, łasicowate, kołowate, szopowate i łaszo-wate. W Polsce żyje 15 dzikich gatunków d. Rozmiary d. są

55

drapieżne

bardzo różnorodne; łasica waży zaledwie 35—70 g, niedźwiedź brunatny osiąga ciężar 780 kg. Bardzo zmienny jest również pokrój d.,

mają one jednak wiele wspólnych cech budowy i zachowania, niemal wszystkie bowiem odżywiają się zwierzętami kręgowymi. Mniej lub

bardziej wydłużony, muskularny i gibki tułów osadzony jest na mocnych kończynach. Mogą one być stopo-chodne (niedźwiedzie),

półsto-pochodne (niektóre łasicowate) lub palcochodne (kołowate); ich palce opatrzone są mocnymi pazurami, niekiedy wciąganymi,

tak że w czasie biegu nie dotykają ziemi. Ogon zmiennej długości. Sierść gęsta, o dobrze rozwiniętej warstwie wełnistej, niekiedy

odmiennie ubarwiona zimą. D. linieją dwa razy do roku, wiosną i jesienią. Czaszka jest zwykle wydłużona, o silnych grzebieniach i łukach

jarzmowych. Półkule mózgowe duże, przeważnie mocno pofałdowane. W uzębieniu zaznaczają się drobne siekacze, duże, stożkowate

kły i zęby policzkowe z ostrymi guzkami, połączonymi w grzbiety służące do rozcinania pokarmu. Najsilniej rozwija się po każdej

stronie jedna para zębów, ostatni górny ząb przedtrzonowy i pierwszy dolny ząb trzonowy, tworzące tzw. ł a m a c z e. Wyróżniają się

one najsłabiej u niedźwiedzi, najsilniej u kotów. Obojczyka brak lub występuje w stanie szczątkowym. Ze zmysłów dobrze rozwinięty jest

węch, u niektórych gatunków także słuch lub wzrok. D. są głównie naziemne, ale występują formy nadrzewne i ziemnowodne. Nieliczne

gatunki (jenot, niedźwiedź, borsuk) mogą zapadać w płytki sen zimowy. Większość gatunków

ma określone terytoria łowieckie, bronione przed innymi osobnikami tego samego gatunku; niektóre żyją stale lub okresowo w grupach

rodzinnych lub stadach. Wilki i lwy polują stadami. Większość d. odżywia się świeżym mięsem ssaków i ptaków, choć niektóre nie

gardzą płazami, gadami, rybami oraz owadami i innymi bezkręgowcami, a także jedzą padlinę. Wiele gatunków spożywa owoce i inny

pokarm roślinny. Polują w różny sposób: ścigają ofiarę (psowate, gepard), skradają się do niej lub wyczekują w zasadzce.

Większość d. rozmnaża się raz do roku. Psy bywają mono-gamiczne, inne d. są poligamiczne. Ciąża trwa 49—113 dni. Młode, w liczbie

l—13 w miocie, rodzą się ślepe i niedołężne, ale owłosione. Samica, niekiedy z pomocą samca, opiekuje się nimi długo i starannie.

Dojrzałość płciową osiągają zazwyczaj w wieku od l roku do 2 lat.

Występują na wszystkich kontynentach prócz Antarktydy;

w Australii tylko zdziczałe (dingo). Szczątki kopalne znane są od paleocenu. Z d. blisko spokrewnione są płetwo-nogie, które

niewątpliwie wywodzą się z lądowych ssaków drapieżnych i bywają do nich zaliczane jako osobny podrząd. Ze zwierząt domowych do d.

należy pies, kot i fretka. Wiele gatunków ma duże znaczenie w futrzarstwie; niektóre hodowane są na fermach. Liczne d. należą do

zwierząt pożytecznych ze względu na tępienie szkodliwych gryzoni. W Polsce kuna domowa, łasica, gronostaj i żbik objęte są ochroną

gatunkową; inne gatunki d. należą do zwierząt łownych. [B.Rz.-K.]

driopitek

56

driopitek -^-człowiek.

dromader -^-wielbłąd jedno-garbny.

dryl (MandrźUus leucophae-us) — przedstawiciel rodziny —>-małp wąskonosych. Długość głowy i tułowia ok. 75 cm, ogona

5—7 cm; ciężar ok. 20 kg. Zwierzę silnie zbudowane, masywne. Samce większe i cięższe od samic. Twarz wydłużona, czarna. Po

bokach nosa po dwa grzebieniaste zgrubienia. Nagnioty pośladkowe koloru lila, czerwono obrzeżone wskutek dużego na-

gromadzenia naczyń krwionośnych w tym miejscu. Głowa ozdobiona wąsami i grzywą. Sierść na grzbiecie brunatna, na brzuchu

biaława. D. zamieszkuje tereny lesiste, jest jednak czynny głównie na ziemi. Występuje w stadach do 50 osobników; czasem

spotyka się małe grupy złożone z 3 lub 4 zwierząt. Przewodnikami dużych stad są samce. D. żywi się owocami, orzechami,

różnymi innymi częściami roślin oraz małymi zwierzętami. Z reguły samica rodzi jednorazowo l młode, które potem nosi na

grzbiecie. Małpy te są mieszkańcami zachodniej Afryki równikowej. [H.K.]

drzewiak ciemny (Dendrogalus ursinus), zwany także kangurem drzewnym — torbacz z rodziny -Aangurowatych. Długość

głowy i tułowia ok. 60 cm, ogona podobna. Futro czarne lub bladobrązowe, czasem białe. Kończyny tylne i przednie o mniej

więcej tych samych proporcjach. Długi, równomiernie owłosiony ogon na całej swej długości zachowuje prawie jednakową gru-

bość. D.c. prowadzi nadrzewny tryb życia, doskonale

Drzewiak ciemny

wspina się i skacze z drzewa na drzewo. Obserwowano skoki na ziemię z wysokości 18 m. W dzień odpoczywa na drzewach w

towarzystwie innych osobników tego gatunku tworzących małą grupę. Żywi się głównie liśćmi i owocami. W miocie zwykle l

młode. Występuje w północno-zachodniej Nowej Gwinei. Tubylcy polują na niego dla mięsa. [H.K.l

dujker czarnopręgi (Cephalo-phus dorsalis) — gatunek z rodziny -».krętorogich. Należy do rodzaju dujkerów, który obejmuje

14 gatunków zamieszkujących Afrykę. Są to zwierzęta niewielkie, wysokość w kłębie 30—85 cm. Samce mają

57

dujker żółtopręgi

Dujker czarnopręgi

rogi krótkie, proste, ostro zakończone i nachylone ku tyłowi, samice — często prawie niewidoczne, ukryte w sierści. Dość

krótkie nogi, zakończone ostrymi racicami, grzbiet pałąkowato wygięty. Ciało okrywa miękka, krótka sierść, nieco dłuższa na

czole i zadzie. Wszystkie gatunki ukrywają się w lasach i zaroślach; prowadzą ruchliwy, ale przeważnie nocny tryb życia.

Spotyka się pojedyncze osobniki lub pary. Zasadniczo odżywiają się liśćmi drzew i roślinami zielnymi, w niewoli przyjmują

również pokarm zwierzęcy;

przypuszcza się, że na swobodzie zjadają owady, a nawet kręgowce. Ciąża trwa 4 miesiące; rodzi się zwykle l młode. D.cz.

wyróżnia się od innych gatunków ciemnobrunatnym ubarwieniem z czarną pręgą wzdłuż grzbietu. Występuje w równikowej

części zachodniej Afryki. [L.S.]

dujker czarny (Cephalophus niger) — gatunek z rodziny ->-krętorogich, rozmiarami i trybem życia zbliżony do duj-kera

czarnopręgiego. Ubarwienie z wierzchu ciemnobrunatne, prawie czarne, spód ciała i spodnia część ogona jaśniejsza, głowa czarna,

nogi bru-natnorude. Występuje w zachodniej Afryce. [L.S.]

dujker karłowaty (Cephalo-phus maxwelli) — gatunek z rodziny ->krętorogich, zbliżony wyglądem i trybem życia do dujkera

czarnopręgiego, od którego różni się mniejszymi rozmiarami. Występuje w zachodniej Afryce. [L.S.]

dujker modry (Cephalophus monticola) — gatunek z rodziny -Arętorogich, najmniejszy przedstawiciel grupy dujkerów (-»-

dujker czarnopręgi). Wysokość w kłębie zaledwie 30—

—40 cm, ubarwienie brunat-nopłowe. Szeroko rozmieszczony w równikowej i południowej Afryce. [L.S.]

dujker siwopręgi (Cephalophus rufilatus) — gatunek z rodziny -Arętorogich, wyglądem i trybem życia zbliżony do dujkera

czarnopręgiego. Wzdłuż grzbietu ciągnie się szarobiała pręga. Występuje w środkowej części Afryki równikowej. [L.S.]

dujker żebrowaty (Cephalo-phus zebra) — gatunek z rodziny ->-krętorogich. Wyglądem i trybem życia zbliżony do dujkera

czarnopręgiego. Ubarwienie brunatne z czarnymi, pionowymi pręgami po bokach ciała. Występuje na niewielkim obszarze

zachodniej Afryki równikowej. [L.S.]

dujker żółtopręgi (Cephalophus sylvicultor) — gatunek z rodziny -ł-krętorogich, wyglądem i trybem życia zbliżony do dujkera

czarnopręgiego. Należy do największych dujkerów:

długość głowy i tułowia 115—

—145 cm, wysokość w kłębie 65—85 cm. Ubarwienie ciemnobrunatne z żółtą pręgą wzdłuż grzbietu. Szeroko rozmieszczony w

zachodniej części Afryki równikowej. [L.S.]

duk

58

duk (Pygathrix nemaeus) — przedstawiciel rodziny -*małp wąskonosych. Długość głowy i tułowia 61—76 cm, ogona 55—76 cm. Ciało

smukłe, kończyny przednie i tylne równej długości. Jeden z najbarwniejszych żyjących ssaków. Głowa brązowa, pod uszami biegnie

Duk

kasztanowaty pas. Twarz ja-snożółta, bokobrody białe, tułów szary, ciemniejszy na grzbiecie, zad i ogon białe, górne części ramion i nóg

oraz dłonie i stopy czarne, przedramię i podudzie kasztanowate. Nie mamy niemal żadnych danych o biologii tej okazałej małpy.

Prawdopodobnie prowadzi ona dzienny tryb życia. y.nmipsy.knie trooikalne lasy

dydelf południowy (Didelphis azarae) — torbacz z rodziny

-4-dydelfowatych, zamieszkujący większość obszarów Ameryki Południowej. Bardzo zbliżony do lepiej znanego dydel-fa północnego.

Włosy ościste ma czysto białe, włosy wełniste żółtawe z czarnymi końcami. [H.K.]

dydelf północny (Didelphis marsupialis), zwany też oposem lub oposumem, należy do rodziny -odydelfowatych, jest jedynym

torbaczem szeroko rozmieszczonym w Ameryce Północnej. Kształtem ciała przypomina szczura, pysk ma wydłużony, ogon długi,

nagi, chwytny. Głowa i tułów mają 40—45 cm długości, ogon 30—

—35 cm; ciężar 2—5,5 kg. Futro o barwie zmiennej, szarej, prawie czarnej, rudawej lub rzadziej białej, składa się z włosów wełnistych i

długich, biało zakończonych włosów ościstych. Wzdłuż głowy biegną 3 ciemne linie. D.p. żyje samotnie z wyjątkiem okresu

rozmnażania, zamieszkuje tereny leśne lub pokryte krzewami. Prowadzi nocny tryb życia, dzień spędza w szczelinach skalnych, pustych

pniach drzew itp. Buduje gniazda z liści i łodyg traw. W północ-

59___________________

nej części zasięgu, w okresach szczególnie chłodnych, przez kilka dni pozostaje nieaktywny. Jest wszystkożerny. Samice, mające dobrze

wykształconą torbę, rodzą 8—18 młodych w miocie, na północy raz, na południu zasięgu 2 lub 3 razy w roku. Ciąża trwa 12—13 dni.

Młode, wielkości ziarnka fasoli, przyczepiają się do sutek w torbie matki na 60—70 dni. Później jeszcze przez mniej więcej miesiąc,

żywiąc się już pokarmem stałym, wędrują przyczepione do sierści matki, zanim rozpoczną samodzielne życie. Na swobodzie żyją kilka

lat. Dojrzałość płciową osiąga-' ją już w pierwszym roku życia. Skórki d.p. są niezbyt | O wartościowym materiałem fu-j'w

trzarskim, ale mimo to uzy-I • skuje się ich kilka min rocznie. Również mięso bywa spożywane. D.p. jest też często spotykanym

zwierzęciem labo-; ratoryjnym. Występuje w Ameryce Południowej po Argentynę na południu, ku północy zasięg poprzez

Amerykę g Środkową sięga do Ameryki ' Północnej, gdzie dochodzi do j południowej Kanady. [H.K.]

dydeltowate (Didelphidae), zwane też szczurami workowatymi — rodzina ->torbaczy, obejmująca 12 rodzajów z ok. 65 gatunkami.

Należą do nich m.in. dydelf, oposik i japok. Są to niewielkie zwierzęta o wyglądzie zbliżonym do szczura lub myszy. Ogon zwykle

chwytny, długi, pokryty łuskami, skąpo owłosiony. Głowa wydłużona, małżowiny uszne dobrze wykształcone. Kończyny krótkie, tylne

nieco dłuż-

G>7a rt/1 T1T"»o^ł-ll/łl"l R-Ttol/llyoc.ło

dzik

u innych nie występuje wcale. Samice mają 7—25 sutek. Zęby ostre, kły duże. D. są wszystkożerne, niektóre gatunki z przewagą

pokarmu zwierzęcego, inne roślinnego. Nocne; niekiedy aktywne także wieczorem. Ciąża krótka, u dydelfa trwa najkrócej ze wszystkich

ssaków, zaledwie 12—13 dni. Po niej następuje długi okres rozwoju w torbie. Młode w torbie lęgowej oddychają powietrzem zawierają-

cym 8—20 razy więcej dwutlenku węgla niż powietrze atmosferyczne. D. zaskoczone przez napastnika nieruchomieją "udając martwe".

Mięso większych gatunków jest jadalne; skórki, choć nie najlepszej jakości, wykorzystywane są w kuśnierstwie. Dydelf północny dość

często służy za zwierzę laboratoryjne. D. występują w Ameryce Południowej i Środkowej, jeden gatunek (dydelf północny) sięga po

południową Kanadę. Szczątki kopalne znane są od kredy;

ówczesne d. bardzo niewiele różniły się od żyjących dzisiaj. W trzeciorzędzie zamieszkiwały także Europę. [H.K.]

dzik (Sus scrofa) — przedstawiciel rodziny ->świniowatych, ogólnym wyglądem zbliżony do świni domowej, której jest przodkiem.

Długość głowy i tułowia 1,4—1,9 m, ogona 15—

—30 cm, wysokość w kłębie do l m; ciężar samców 75—

—350 kg, samic 35—100 kg. Samce, zwane odyńcami, wyróżniają się od samic, zwanych lochami lub s a m u-r a m i, silnie

rozwiniętymi górnymi kłami—w języku myśliwy^ fml^nmi l rln1nvrm p9'vli

dziobak

Dzik

da się z włosów wełnistych i szczeciniastych włosów ości-stych, szczególnie długich wzdłuż grzbietu. Dz. zamieszkuje lasy liściaste i

mieszane, najczęściej podmokłe. Zwykle przebywa w stadach, tzw. watahach, którym przewodzi stary samiec. Jest wszystkożerny, jada

zielone części roślin, grzyby, korzenie i kłącza, owoce i nasiona (żołędzie, bukwie), larwy owadów i wszelki inny dostępny mu pokarm

zwierzęcy. Często żeruje ryjąc w ściółce leśnej. Aktywny głównie nocą, dzień spędza w gęstwinie leśnej w legowisku zwanym barłogiem.

W okresie rui, zwanej huczką, trwającej od listopada do lutego, samce walczą ze sobą. Ciąża trwa 114—140 dni. W miocie 2—8,

wyjątkowo do 12 młodych. W Polsce młode, zwane warchlakami, rodzą się przeważnie w kwietniu; ubarwienie mają jasno-brązowe z

licznymi czarnymi pasami wzdłuż ciała, stopniowo zanikające w wieku 2—3 miesięcy. Okres laktacji trwa do 4 miesięcy; po 3

tygodniach życia warchlaki zaczynają pobierać stały pokarm. Dz. bywa pożyteczny w lesie, gdyż przez rycie ułatwia odnawianie się lasu,

niszczy też wiele szkodników. Może jednak wyrządzać znaczne szkody na polach przyleśnych. Jest cenionym zwierzęciem łownym; w

Polsce odstrzał roczny wynosi ok. 18 tyś. sztuk. Rozmieszczenie dzika obejmuje prawie całą Europę i Azję, łącznie z Indiami i

Archipelagiem Sundaj-skim, a także północno-

-wschodnią część Afryki. W Polsce występuje w całym kraju (tabl. XII—2). [L.S.]

dziobak (Ornithorhynchus ana-tinus) — jedyny przedstawiciel rodziny dziobaków (Orni-thorhynchidae), należącej do rzędu -^-

stekowców. Długość głowy i tułowia 30—45 cm, ogona 10—15 cm; ciężar 0,5—

—2 kg. Ciało spłaszczone grzbietowobrzusznie, o słabo wyodrębnionej szyi i szerokim ogonie, pokryte jest gęstym,

Dziobak

ciemnobrązowym futrem ze srebrzystym nalotem. Małżowin usznych brak. Stopochod-ne, 5-palczaste, skierowane na boki kończyny

przystosowane są do pływania i do rycia. Palce złączone są błoną i wyposażone w ostre pazury. Na tylnych kończynach występują u

samców rogowe ostrogi, na których znajduje się ujście gruczołu jadowego, czynnego tylko w okresie rui. Dz. doskonale nurkuje,

orientując się wyłącznie dotykiem, oczy i

61

dżejran

otwory uszne bowiem są wówczas zamknięte. Pysk zakończony rogowym dziobem, podobnym do dzioba kaczki. Występujące na brzegu

dzioba listewki służą do odcedzania wody i mułu przy poszukiwaniu pokarmu, który składa się z pierścienic, larw owadów, ślimaków, a

przede wszystkim małżów. Dz. żeruje wyłącznie w wodzie. Pokarm gromadzi w obszernych torbach policzkowych i dopiero gdy są cał-

kowicie wypełnione, wychodzi na brzeg, aby go spożyć. Muszle miażdży rogowymi krawędziami szczęk. Żyje pojedynczo lub parami nad

brzegami rzek, strumieni i jezior, gdzie kopie nory i urządza komorę gniazdową. W gnieździe z wilgotnych liści samica składa l—3 jaj,

długości ok. 17 mm, okrytych skorupką z dużą zawartością węglanu wapnia. Jaja są wysiadywane przez 7—

—10 dni; w tym czasie samica nie opuszcza nory i nie odżywia się. Młode po wykluciu są nagie i niedołężne. Przez prawie 4 miesiące

żywią się mlekiem. Gruczoły mleczne ułożone są na brzuchu samicy w formie 2 pól. Sutek brak; gruczoły uchodzą u nasady włosów. W

czasie karmienia samica leży na grzbiecie, a młode zlizują mleko ściekające po sierści. Dz. żyje ok. 15 lat. Ponieważ futro jego było

wysoko cenione, został prawie zupełnie wytępiony. Obecnie dzięki całkowitej ochronie jest znów liczniejszy. Zamieszkuje po-łudniowo-

wschodnią Australię i Tasmanię. [B.Rz.-K.]

dżejran (Gazella subgutturosa)

— gatunek z rodziny ->-kręto-rogich, należący do grupy

—-gazeli. Długość głowy i tułowia samców 110—115 cm, samic do 110 cm, długość ogo-

Dżejran

na 16—20 cm, wysokość w kłębie 64—75 cm; ciężar samców do 33 kg, samic do 20 kg. Budowa lekka, filigranowa, nogi smukłe, szyja

wydłużona, oczy duże, czarne; rogi długości 25—40 cm, proste, pokryte pierścieniowatymi zgrubieniami, końce zakrzywione do środka.

Ubarwienie wierzchem piaskowoszare, spód ciała, szyja i wewnętrzna strona nóg białe. Dż. zamieszkuje tereny pustynne i półpustynne;

w górach dochodzi do wysokości 3500 m. n.p.m. Zimą aktywny przez cały dzień, latem rano ł wieczorem. Żywi się soczystymi

częściami roślin zielnych i jagodami, zimą — korą krzewów. Żyje w małych grupach do kilkunastu sztuk, niekiedy w czasie wędrówek

skupia się w ogromne stada. Okres godowy zależnie od klimatu przypada na listopad, grudzień lub styczeń. Długość ciąży 160—180 dni.

Młode, l lub 2 w miocie, zdolne są do biegania po 3 bądź 4 dniach życia. Dż. jest zwierzęciem poszukiwanym ze względu na cenione

mięso i skórę, objętym czasem ochronnym w większości krajów. Występuje w środkowej Azji sięgając na zachód po Kaukaz i

Afganistan, na południe po Tybet, na wschód po zachodnie prowincje Chin. [L.S.]

dżelada

62

dżelada (Theropithecus gela-da), zwana również dżelada brunatną — okazały przedstawiciel rodziny -»-małp wąsko-nosych. Długość

głowy i tułowia ok. 70 cm, ogona ok. 50 cm. Sierść na grzbiecie ciemnobrązowa, na spodzie ciała jaśniejsza, szara lub sza-rawobiała.

Skóra na pozbawionych owłosienia piersiach czerwona. Włosy na głowie

Dżelada

układają się w grzebień. Otwory nosowe umiejscowione z boku nosa, czym dż. zasadniczo odróżnia się od pawianów, do których

niektórzy ją zaliczają. Twarz samców okolona długimi bokobrodami, grzywa opada na ramiona. Charakterystyczne jasne obramowanie

oczu. Ogon zakończony pędzlem; nagnioty pośladkowe czarne. Dż. zamieszkuje skaliste i zakrzewione wąwozy górskie. Prowadzi

naziemny i dzienny tryb życia. W nocy odpoczywa w jaskiniach i załomach skalnych. Wędruje w dużych, prawdopodobnie rodzinnych

grupach. Przewodnikami stada jest kilka starych samców, które w razie niebezpieczeństwa wydają ostrzegawcze szczeknięcia. Atako-

wane stado broniąc się obrzuca przeciwnika kamieniami. Dż. żywi się liśćmi, owocami i

zwierzętami. Długość ciąży nie znana. Młode rodzą się zwykle w czasie od lutego do kwietnia. Dż. występuje w Etiopii. [H.K.]

dżelada brunatna -^.dżelada.

dżereń (Procapra gutturosa) — gatunek z rodziny -»-krętoro-gich, zaliczany do -»-gazeli. Długość głowy i tułowia 105— —145 cm,

ogona ok. 10 cm, wysokość w kłębie do 75 cm;

ciężar 24—39 kg. Tułów silnie umięśniony, szyja wydłużona, nogi smukłe. Ubarwienie letnie żółtopomarańczowe na grzbiecie,

brązoworóżowe na bokach i białe spodem. Zimą barwy bledsze. Rogi z licznymi pier-ścieniowatymi zgrubieniami, długości 25—35 cm,

występujące tylko u samców, pochylone są ku tyłowi, w środku wygięte ku górze i ostro zakończone. Mieszkaniec stepów i półpustyń

oraz gór do wysokości 1900 m n.p.m. Odżywia się roślinami zielnymi i trawami, w zimie porostami, korą drzew i gałązkami. Latem

aktywny rano i wieczorem, zimą przez cały dzień. Często wędruje w stadach złożonych z setek osobników w poszukiwaniu pastwisk i

wody. Potrafi przez kilkanaście minut biec z prędkością do 65 km/ /godz. Gdy warstwa śniegu przekracza 20 cm, poruszanie się sprawia

mu trudność. Okres rui przypada na styczeń, często przeciąga się do marca. Ciąża trwa ok. 180 dni. W miocie najczęściej l, rzadko 2

młode. Jest zwierzęciem łownym, cenionym ze względu na skórę i mięso. Rozmieszczenie obejmuje trawiaste tereny Syberii, Mongolii i

przyległych prowincji Chin. [L.S.]

dżigitaj -»-kułan.

63

ekologia

E

echolokacja -»-etologia.

ekologia — dział biologii zajmujący się całością stosunków między organizmem a jego środowiskiem. Wyrazem przystosowania

morfologicznego organizmu ssaków do środowiska są ich ->typy ekologiczne. Przystosowania mogą dotyczyć także ich czynności ży-

ciowych (-^fizjologia) i zachowania (—-etologia). Przystosowania do zmieniających się okresowo warunków otoczenia powodują

powstanie ->rytmów biologicznych (zob. też hibernacja i wędrówki ssaków).

Stosunki między osobnikami tego samego gatunku są podstawą zjawisk populacyjnych (-^populacja). Znaczenie ekologiczne ssaków w

biocenozie, czyli w całości życia organicznego na danym terenie, bywa bardzo różne. Na niektórych wyspach nie ma ssaków w ogóle lub

występują tylko nieliczne ich gatunki. W biocenozach wodnych grają one również stosunkowo niewielką rolę, natomiast w niektórych

biocenozach lądowych (np. na stepach) wpływ ich jest bardzo znaczny. Miarą znaczenia ssaków w różnych środowiskach może być w

pewnej mierze ich biomasa, tzn. liczba kilogramów masy ciała wszystkich ssaków występujących na jednostce powierzchni: Wynosi ona

w przybliżeniu: pustynie Afryki — 0,3—190 kg/km2; tundra — 2600 kg/km2; tajga — 3600 kg/km2; las liściasty — 4000 kg/km2;

wilgotna sawanna afrykańska — 18000—21000 kg/km2. Oddziaływanie ssaków na biocenozę jest wszechstronne, przede wszystkim

jednak biorą one udział w przemianach energetycznych: odżywiają się roślinami i zwierzętami i same są pokarmem innych zwierząt.

Udział ssaków w przemianach energetycznych biocenozy jest nie tylko funkcją ich biomasy. Główna część energii, jaką zwierzę uzyskuje

przez odżywianie się, służy do podtrzymania jego metabolizmu, a więc termoregulacji, jest źródłem energii ruchów itp. Małe ssaki

zużywają na jednostkę masy ciała więcej energii niż duże, a więc populacja gryzoni zużywa więcej pokarmu niż stanowiąca taką samą

biomasę populacja kopytnych.

Większość ssaków odżywia się różnorodnym pokarmem, tak że podział na roślinożerne i mięsożerne jest tylko orientacyjny. Wiele

gatunków drapieżnych jada także przygodnie pokarm roślinny; w żołądkach lisów i kun np. często spotyka się owoce. Równocześnie

ssaki roślinożerne, np. myszy i norniki, zjadają przygodnie owady i inne bezkręgowce. Wiele ssaków określa się jako wszystkożerne, co

oznacza, że w ich pożywieniu pokarm roślinny i zwierzęcy mniej więcej się równoważą. Należą do nich np. świnie, niedźwiedzie, szczury

i wiele naczelnych.

Skład pokarmu ssaków może zmieniać się zależnie od pory roku. Niedźwiedzie np. odżywiają się wiosną młodą trawą, latem drobnymi

bezkręgowcami i kręgowcami, jesienią ja-

ekologia

64

godami. Jelenie latem pasą się na łąkach i zjadają zielną roślinność lasu, zimą natomiast ogryzają gałązki drzew. Pokarm zmienia się

czasem i z wiekiem zwierzęcia; młode drapieżne, nie zdolne jeszcze do chwytania większej zdobyczy, zadowalają się mniejszą, łatwiejszą

do pokonania. Dieta zależy też w znacznej mierze od obfitości pokarmu. W czasie masowych pojawów drobnych gryzoni drapieżniki

odżywiają się niemal wyłącznie nimi i dopiero po spadku liczebności populacji przechodzą na inny pokarm, zastępczy.

Tolerancja co do jakości pokarmu ma jednak wyraźne granice, określone budową zwierzęcia, a przede wszystkim budową jego zębów i

jelit. Przystosowania do określonego rodzaju pokarmu są obok przystosowań lokomocyjnych głównym czynnikiem kształtującym

budowę ssaków. Nie tylko przewód pokarmowy, ale także inne narządy, np. narządy zmysłów, pozostają w związku z rodzajem pożywie-

nia i sposobem jego zdobywania.

Badanie pokarmu ssaków przeprowadza się różnymi metodami; przede wszystkim dokonuje się analizy zawartości żołądków ubitych

zwierząt oraz analizy resztek pokarmu zawartych w kale. Ważnym źródłem informacji są bezpośrednie obserwacje zachowania się

zwierzęcia w terenie i eksperymenty polegające na podawaniu różnych rodzajów pokarmu, aby się przekonać, które z nich są

najchętniej zjadane.

Rośliny są podstawowym pokarmem większości ssaków kopytnych i gryzoni. Pokarm roślinny, choć łatwiejszy do zdobycia, jest

trudniejszy do

przyswojenia i w mniejszym stopniu wykorzystywany w organizmie. Ryjówki np. wykorzystują 78—95°/o energii zawartej w pokarmie,

drapieżniki 80—90''/o, jeleń 49—86°/o, myszy i polniki 65—72°/o. Szczególnie trudno strawnym pokarmem są zielone części roślin,

zawierające dużo błonnika, którego ssaki nie są zdolne bezpośrednio przyswoić. Parzystokopytne i niektóre gryzonie przystosowały się

do tego pokarmu przez rozwój wielokomorowego żołądka. Wstępne jego odcinki zawierają liczne symbiotyczne bakterie rozkładające

błonnik. U innych ssaków trawożernych, np. konia i zajęczaków, bardzo silnie rozwija się jelito ślepe, również zawierające bakterie

rozkładające błonnik, ale wówczas produkty ich działalności mogą być wchłonięte tylko w jelicie grubym, toteż wykorzystanie pokarmu

jest tu gorsze. U zajęczaków i niektórych gryzoni rozwinęła się ceko-t r o f i a, czyli zjadanie własnego kału. Dzięki temu produkty

przemian bakteryjnych w jelicie ślepym przechodzą przez całe jelita i zostają należycie wykorzystane. Nocą króliki wydalają miękki

kał, który natychmiast zjadają. Dniem wydalają kał suchszy i twardszy. Stwierdzono, że króliki pozbawione możności zjadania swego

kału chorują. Roślinność trawiastą ssaki wykorzystują w wysokim stopniu, zwłaszcza że w suchym klimacie żywią się nią i zimą.

Znacznie gorzej wykorzystują rośliny drzewiaste. Liście drzew są wyłącznym pokarmem nielicznych tylko ssaków w tropikach, gdzie

dostępne są cały rok. Żywią się nimi koale, leniwce, niektóre małpy. Liście drzew na sawannach są

65

ekologia

głównym pokarmem żyrafy i niektórych antylop.

Niektóre ssaki przystosowały się do szczególnych rodzajów pokarmu roślinnego. Syreny żywią się denną roślinnością rzek i przybrzeżną

mórz, ślepce i cokory jadają wyłącznie podziemne części roślin, bobry głównie miazgę oraz łyko drzew i krzewów liściastych. Mysz

domowa w swym naturalnym środowisku na stepach jest głównie ziar-nojadem. Torbacz pałanka, miodojad i niektóre nietoperze

tropikalne odżywiają się nektarem i pyłkiem kwiatów. Owoce są głównym pożywieniem wielu nietoperzy i naczelnych, a przygodnie

zjada je większość ssaków.

O wielkim wpływie ssaków na rośliny świadczą liczne przystosowania ochronne roślin, jak kolce, substancje trujące i parzące, które

rozwinęły się w ciągu ich ewolucji pod wpływem doboru naturalnego. Lista pokarmu zwierzęcego ssaków obejmuje niemal wszystkie

grupy zwierząt. Owady są zapewne najdawniejszym rodzajem pokarmu ssaków;

uzębienie najstarszych torba-czy, łożyskowców i ich przodków wykazuje ostre guzki przystosowane do miażdżenia owadów. Pokarm ten

i dziś służy prymitywnym torbaczom (dydelfy, zbójniki) i przedstawicielom rzędu owadożernych. Bogate źródło pokarmu, jakim są w

tropikach kolonie termi-tów i mrówek, było podstawą przystosowań przedstawicieli pięciu rzędów ssaków: stekowców (kolczatka),

torbaczy (mrówkożer), mrówników, łuskowców i szczerbaków (mrów-kojady). Chociaż bliżej z sobą nie spokrewnione, wykazują one

wiele wspólnych cech budowy, związanych ze zdoby-

R <2łrBWłll1»- w>r>łftffi/"7nv —— ssflirl

waniem i przeróbką podobnego pokarmu. Owadożerne są niektóre gatunki gryzoni i drobnych naczelnych oraz liczne nietoperze. Ssaki

żywiące się owadami zjadają również zwykle i inne drobne bezkręgowce, np. pająki, mięczaki.

Kret odżywia się w przeważ-nej mierze dżdżownicami. Mięczaki są jednym z głównych składników pokarmu wychu-choli. Denne

mięczaki morskie stanowią podstawowy pokarm morsów. Niektóre walenie zę-bowce, np. kaszaloty, żywią się głowonogami morskimi.

Walenie fiszbinowce wyspecjalizowały się w odżywianiu się skorupiakami morskimi, tzw. k r i l e m, które odcedzają z wody za

pomocą płatów fiszbinu. Jednym z głównych źródeł pokarmu wydry morskiej są jeżówce.

Wydry i norki, ziemnowodne ssaki drapieżne, odżywiają się zasadniczo rybami. Dwa gatunki nietoperzy (m.in. rybak nocny)

przystosowały się do chwytania małych rybek z powierzchni wody silnie rozwiniętymi pazurami stopy. Ry-bożerna jest większość płet-

wonogich i waleni zębowców. Przygodnie ryby padają ofiarą wielu gatunków owadożernych (np. rzęsorka) i drapieżnych (np.

niedźwiedzi).

Płazy i gady są dodatkowym pożywieniem ssaków owadożernych, drapieżnych, szczerbaków, a nawet gryzoni. Duże gatunki

tropikalnych nietoperzy także często polują na niewielkie jaszczurki. Mangusta jest specjalnie ceniona jako tępiciel jadowitych wężów;

również nasz jeż atakuje i zjada węże, nawet jadowite żmije.

Ptaki są na ogół zdobyczą trudno dostępną dla ssaków.

ekologia______________

Gatunki żyjące naziemnie wchodzą przygodnie w skład pożywienia większości ssaków drapieżnych. Jaja ptasie spotyka się często w

żołądkach kun, tchórzy i innych drapieżników, nierzadko też i wiewiórek.

Przystosowanie do spożywania ssaków jest głównym kierunkiem specjalizacyjnym rzędu drapieżnych. Zależnie od wielkości atakują one

zdobycz różnych rozmiarów; podstawowym pokarmem najmniejszych z nich są gryzonie i zajęczaki, dużych — kopytne. Większość

drapieżników nie gardzi padliną. Z drapieżnych koty wykazują najdalej idące przystosowanie do spożywania świeżo upolowanej

zdobyczy. Gatunki mięsożerne występują także wśród torbaczy i dużych owa-dożernych. Drapieżny waleń orka poza rybami często

pożera foki, pingwiny i mniejsze gatunki waleni.

Osobliwe przystosowanie pokarmowe wykazują wampiry, nietoperze żyjące w tropikalnych i subtropikalnych okolicach Ameryki.

Żywią się one wyłącznie krwią ssaków i ptaków, którą zdobywają nacinając skórę. Nie zabijają więc ofiary, ale jeśli często ją atakują,

mogą doprowadzić do śmierci.

Specjalizacja w kierunku odżywiania się padliną występuje tylko u hien, które na otwartych, bogatych w zwierzynę obszarach tropików

Starego Świata znajdują dostatecznie dużo pokarmu. Przygodnie padlinę jedzą także owadożerne, większość drapieżnych, szczerbaki,

świnie. Ssaki tworzą więc często dwa ogniwa w łańcuchach pokarmowych w przyrodzie: gatunków roślinożernych i gatunków

drapieżnych, Równocześ-

___________________66

nie stanowią pokarm wielu innych grup zwierząt.

Drobne ssaki, gryzonie i owadożerne są często przedmiotem łowów ptaków drapieżnych i sów. Przygodnie padają one ofiarą

przedstawicieli różnych rzędów ptaków, np. u nas dzierzby, bociana, krukowa-tych. Sowy zjadają drobne ssaki w całości, a następnie

zwracają zlepki kości i sierści jako tzw. zrzutki, czyli wypluwki — cenne źródło wiadomości nie tylko o pokarmie sów, ale i o faunie

drobnych ssaków danej okolicy. Sępy wyspecjalizowały się w spożywaniu trupów ssaków. Węże w znacznym stopniu wyspecjalizowały

się w odżywianiu się ssakami, a ich wielki rozwój ewolucyjny w trzeciorzędzie łączy się prawdopodobnie z pojawieniem się odpowiedniej

zdobyczy, zwłaszcza gryzoni. Krokodyle atakują duże ssaki w wodzie lub na brzegu, także niektóre duże jaszczurki i żółwie przygodnie

zjadają ssaki. Z płazów tylko wielkie, tropikalne gatunki żab mogą być w wyjątkowych wypadkach wrogami drobnych ssaków. Duże

ryby, np. szczupaki, sporadycznie zjadają małe ssaki przebywające w wodzie; rekiny atakują płetwo-nogie i walenie.

Inaczej korzystają ze ssaków liczne gatunki pasożytów: wirusy, bakterie, grzyby i liczne grupy zwierząt. Niemal każdy osobnik ssaka jest

nosicielem pasożytów, a na każdy gatunek przypada długa ich lista (u człowieka wykryto ponad 270 gatunków pasożytów zwierzęcych).

Spotyka się wszystkie stadia przejściowe paso-żytnictwa — od gatunków, które tylko w niektórych stadiach życia atakują ssaki (np.

komary), do trwale związa-

67

ekologia

nych z organizmem żywiciela (np. wiele robaków pasożytniczych).

Niektóre pasożyty związane są z jednym tylko gatunkiem żywiciela, inne atakują wiele gatunków. Liczne pasożyty w jednym stadium

rozwoju żyją kosztem ssaków, w innych — kosztem przedstawicieli innych grup zwierząt, np. owadów, ślimaków, ryb. Pasożyty tworzą

więc ogniwa łączące swym oddziaływaniem różne składniki biocenozy. Wpływają one poważnie na liczebność populacji ssaków.

Z zewnętrznych pasożytów ssaków ważną rolę grają owady i pajęczaki — różne gatunki kleszczy. Wszy są grupą pasożytów właściwych

tylko ssakom, natomiast pchły i wszoły atakują też ptaki. Niektóre rodziny muchówek, obejmujące jedynie zewnętrzne pasożyty

ssaków, przystosowały się do tego trybu życia przez zanik skrzydeł. Walenie są żywicielami pasożytów zewnętrznych należących do

skorupiaków, np. tzw. wszy wielory-biej.

Wewnętrznymi pasożytami ssaków są liczne pierwotniaki;

wiciowce, ameby, sporowce i orzęski, a także obleńce i płazińce, przywry, tasiemce, nicienie i kolcogłowy. Wewnętrznymi

pasożytami są również larwy niektórych grup muchówek.

Obce organizmy żyjące wewnątrz ciała ssaków nie zawsze są szkodliwe. W żołądku przeżuwaczy, różnych gryzoni, kangurów, a także w

jelicie ślepym wielu ssaków roślinożernych występują specjalne formy bakterii i orzęsków rozkładające składniki pokarmu, które nie

ulegają działaniu soków trawiennych, dzięki czemu ssaki te mogą wykorzystywać paszę niestrawną dla innych gatunków. Tego rodzaju

związek, z którego oba współżyjące organizmy odnoszą korzyści, nazywa się symbiozą.

Trupy ssaków, poza tym, że mogą służyć za pokarm innym gatunkom ssaków i ptaków, są źródłem pożywienia dla licznych

bezkręgowców, zwłaszcza owadów, wśród których jest wiele gatunków przystosowanych wyłącznie do tego rodzaju pokarmu. Także kał

ssaków służy za pokarm licznym owadom; wykorzystują one zwłaszcza kał dużych ssaków roślinożernych, bardzo bogaty w nie

wykorzystane substancje odżywcze.

Rola ssaków w biocenozach nie ogranicza się do tego, że biorą one bezpośredni udział w przemianach energetycznych, zjadając jedne

organizmy i służąc za pokarm innym. Pozostałe oddziaływania są jednak mniej znane i trudniejsze do ujęcia ilościowego. Zdobywając

pokarm ssaki niszczą nieraz więcej roślinności niż bezpośrednio jej zużywają. Bobry zjadają łyko i miazgę drzew, ale dla ich zdobycia

powalają całe drzewa. Jelenie i łosie ograniczają wzrost drzew przez ogryzanie gałęzi i wierzchołków. Wybiórcze wyjadanie jednych

gatunków roślin, a pozostawianie innych zmienia skład zespołów roślinnych. Zwierzęta pasące się na łąkach i stepach wpływają w ten

sposób na roślinność trawiastą, jelenie i łosie na skład lasu. Przez zjadanie roślin, a zarazem nawożenie gleby ssaki przyspieszają obieg

substancji mineralnych potrzebnych roślinom do wzrostu i w ten sposób wpływają wydatnie na życie zespołów, zwłaszcza stepowych.

Wiele roślin przysto-

eland________________

sowało się do rozsiewania nasion przez ssaki (z o o c h o-ria). Owoce ich przenoszone są na sierści, przyczepione różnego

rodzaju haczykami i wyrostkami, albo też zjadane i wydalane następnie z kałem. Wśród roślin tropikalnych można spotkać

gatunki przystosowane do zapylania przez ssaki, zwłaszcza nietoperze (chiropterogamia).

Ssaki ryjące wpływają silnie na strukturę gleby, poza tym nory ich są siedliskiem licznych gatunków owadów przystosowanych

do specyficznego tam mikroklimatu oraz schronieniem dla gadów, płazów, a nawet ptaków. Tamy wybudowane przez bobry

miewają wpływ na bieg wód, a działalność tych gryzoni widoczna jest do dziś np. w krajobrazie Anglii, choć wytępiono je tam

przed setkami lat. [K.K.]

eland (Taurotragus oryx), znany też jako kanna lub oreas — gatunek z rodziny -Arętoro-gich, należący do -^-antylop. Duże

zwierzę o długości głowy i tułowia 2,3—3,45 m, ogona 50—90 cm, wysokości w kłębie 1,4—1,8 m i ciężarze do 1000 kg.

Ubarwienie brunatnorude z poprzecznymi, białymi paskami na bokach. Rogi występują u obu płci; u samców

Eland

_____________________68

osiągają długość 113 cm i są prawie proste, lekko skręcone wokół swej osi. Różne podga-gatunki tej antylopy zamieszkują zarówno

tereny leśne, jak stepy i zarośla. E. żyje w niewielkich stadach. Po ciąży trwającej 250—270 dni rodzi się l młode. Samice osiągają

dojrzałość płciową w wieku 3 lat, samce — 4. Żyją 15— —20 lat. E. jest zwierzęciem łownym, zabijanym głównie ze względu na rogi,

cenione jako trofea. Występuje w Afryce równikowej i południowej. [L.S.]

embritopody (Embrithopoda) — wymarły rząd ssaków kopytnych z oligocenu Afryki, wykazujący pokrewieństwo z trą-bowcami i

góralkami. Były to zwierzęta wielkości nosorożca, prawdopodobnie ziemnowodne, z parzystymi wyrostkami na czaszce, okrytymi

pochwą rogową. Kończyny słupowate. Jedynym znanym przedstawicielem rzędu jest Arsinothe-rium, odkryty w wykopaliskach w

Egipcie. [K.K.]

estywacja -^-hibernacja.

etologia — nauka o zachowaniu się (behawiorze) zwierząt. Podstawą zachowania się są czynności układu nerwowego. Układ ten

wykazuje u ssaków najwyższy stopień rozwoju w świecie zwierząt (-»-układ nerwowy), toteż behawior ssaków jest bardziej złożony niż

innych grup zwierzęcych.

Zachowanie się wszystkich zwierząt uzależnione jest zarówno od czynników wewnętrznych (np. głód, pragnienie, potrzeba snu, popęd

płciowy), jak i od czynników otoczenia. Bodźce zewnętrzne, informujące ssaka o otoczeniu odbierane są za pomocą n a-

etologia

rządów zmysłów. Badając zachowanie się ssaków należy pamiętać, że wskutek odmiennej wrażliwości tych narządów żyją one w świecie

wrażeń często bardzo odmiennym od naszego.

Podstawowym zmysłem większości ssaków jest węch. Człowiek wraz z innymi wyższymi naczelnymi, a także ssakami wodnymi, należy

do stosunkowo nielicznych w tej gromadzie gatunków mikro-smatycznych, mających węch słabo rozwinięty. Liczba komórek

węchowych, będących receptorami wrażeń węchowych, wynosi u człowieka ok. 500 000, a zajmują one powierzchnię ok. 5 cm2,

podczas gdy u psa jest ich 125—225 min, a zajmują powierzchnię 60—120 cm2. Pies odbiera więc o wiele więcej wrażeń węchowych i

ma znacznie większą zdolność ich rozróżniania. Węch służy do wykrywania pokarmu i niebezpieczeństwa, do rozpoznawania się

osobników itd. Z silnym rozwojem węchu u ssaków wiąże się ich przeważnie nocny tryb życia, w ciemności bowiem mają przewagę nad

zwierzętami posługującymi się głównie wzrokiem. O roli węchu u ssaków świadczy rozwój licznych gruczołów zapachowych, odgry-

wających zwłaszcza rolę wżyciu stadnym, płciowym, przy oznaczaniu terytorium osobniczego itd. Smak ma daleko mniejsze znaczenie

niż węch. U większości gatunków ssaków istnieje połączony z jamą ustną narząd Jacobsona (->-narzą-dy zmysłów), zawierający na-

błonek węchowy. Umożliwia on odbieranie wrażeń węchowych od pokarmu.

Słuch jest również zmysłem o wielkim znaczeniu w życiu ssaków. Różne ssaki odbierają

drgania o różnym zakresie:

człowiek odbiera drgania o częstotliwości od 15 Hz do 20 kHz;

z wiekiem górna granica się obniża. Górna granica słyszalności u innych ssaków może być wyższa; u szympansa wynosi 26—33 kHz, u

kota 35—50, psa 40—100, waleni ok. 200, u nietoperzy do 400. Zwierzęta te odbierają więc ultradźwięki, niesłyszalne dla człowieka.

Wiele ssaków korzysta z echolokacji, w pewnym stopniu nawet człowiek. Idąc w zupełnej ciemności ulicą możemy np. stwierdzić na

podstawie zmiany odgłosu kroków, czy mijamy ścianę domu, czy przestrzeń nie zabudowaną. Niektóre ssaki, zwłaszcza walenie,

nietoperze i pewne owadożerne, orientację przestrzenną zawdzięczają głównie echolokacji. Najlepiej poznano ją u nietoperzy, przy

czym sposób orientacji echolokacyj-nej jest różny w różnych ich rodzinach. Zwierzęta te posługują się przede wszystkim

ultradźwiękami. Mroczkowate wydają je przez usta. Poszczególne sygnały są bardzo krótkie, trwają ok. 2 milisekund, przy czym

wysokość dźwięku w ciągu trwania sygnału obniża się. Lecąc nietoperz wydaje takie sygnały z różną częstotliwością, w czasie zbliżania

się do przeszkody ok. 200 na sekundę. Uszy zwierzęcia odbierają echo tych sygnałów, odbijające się od przedmiotów otoczenia i infor-

mujące w ten sposób o ich położeniu, wielkości i kształcie.

Podkowce wydają ultradźwięki przez nos. Ich sygnały echo-lokacyjne są stosunkowo długie i mają stałą wysokość. Percepcja odległości

przeszkody następuje na zasadzie róż-

etologia______________

nicy intensywności echa dochodzącego do każdego ucha. W związku z tym uszy pod-kowców są bardzo ruchliwe i zmieniają nastawienie

niezależnie. Echolokacja pozwala nietoperzom na pewny lot w zupełnej ciemności, nie tylko w nocy, ale nawet w pozbawionym

wszelkiego światła wnętrzu jaskiń.

Wzrok u większości ssaków nie odgrywa podstawowej roli w orientacji. Wśród ssaków podziemnych (torbaczy, gryzoni, owadożernych),

a także waleni są gatunki zupełnie ślepe albo zdolne jedynie do odróżniania w pewnym stopniu nasilenia światła. Obserwowano też na

swobodzie ślepe nietoperze i foki, które mimo utraty wzroku były dobrze odżywione i nie wykazywały różnic w zachowaniu. Niektóre

gatunki nocne (np. drapieżne) dzięki obecności błony odblaskowej w oku (-^.narządy zmysłów) zdolne są do widzenia w bardzo słabym

świetle. Natomiast zdolność odróżniania barw występuje w pełni tylko u ssaków dziennych, a zakres widzianych barw jest różny u

różnych gatunków. Widzenie dwuoczne, pozwalające na ocenę odległości, rozwinięte jest w pełni tylko u naczelnych. Tak więc wiele

ssaków żyje przede wszystkim w świecie zapachów oraz dźwięków.

Można wyróżnić różne typy zachowania się ssaków, przede wszystkim zaś można wyodrębnić stereotypowe, wrodzone reakcje na

bodźce zewnętrzne oraz sposoby reagowania zależne od uprzedniego doświadczenia. Zachowanie się ssaków bardziej niż innych zwierząt

zależy od doświadczeń uzyskanych w czasie życia osobniczego (uczenie się) i dzięki temu jest bardziej plastyczne i

___________________70

lepiej dostosowane do zmiennych warunków zewnętrznych. Najprostszym typem zachowania się zwierząt są t a k s j e, tzn. reakcje

orientacyjne względem jakiegoś czynnika zewnętrznego lub ruch w kierunku źródła działania bodźca bądź przeciwny do niego. Tak-sje

występują także u ssaków, choć wpływ innych czynników łatwo je zakłóca lub modyfikuje. Obserwuje się je w wyraźnej formie tylko u

bardzo młodych zwierząt; np. młode, ślepe jeszcze szczury, umieszczone na pochyłej płaszczyźnie, zawsze wspinają się w górę, reagują

więc w prosty, wrodzony sposób na działanie siły ciężkości.

Odruchy są wrodzonym sposobem odpowiedzi organizmu na określone bodźce. Obecność np. pokarmu w jamie ustnej powoduje

wydzielanie śliny. Regulacja postawy ciała następuje w wyniku licznych odruchów. Odruchem jest cofanie ręki pod wpływem bólu lub też

ucieczka pod wpływem jakiegoś silnego, niezwykłego bodźca.

Instynktami nazywamy wrodzone, typowe dla danego gatunku, adaptatywne sposoby reagowania. Warunkiem rozpoczęcia czynności

instynktownych jest popęd, określony stan organizmu, powodujący gotowość do danego typu reakcji. Może nim być np. pragnienie,

głód, popęd płciowy lub stan hormonalny po porodzie, warunkujący wystąpienie instynktu macierzyństwa. Jednocześnie do wystąpienia

czynności instynktownych konieczne jest działanie odpowiednich bodźców środowiska. Bodźcem takim może być np. bliskość

zdobyczy, obecność partnera drugiej płci czy też potomstwa. W takich warunkach

71

etologia

zwierzęta mogą mimo braku uprzedniego doświadczenia reagować w sposób zapewniający zaspokojenie popędu. U ssaków czynności

instynktowne mają mniej istotne znaczenie niż u innych zwierząt, zmniejszające się w miarę rozwoju wyższych form behawioru. Za-

bijanie myszy np. nie jest instynktowną czynnością kotów. Kocięta, zwłaszcza trzymane od urodzenia z myszami, nie reagują na ich

widok atakiem, jeżeli nie widziały innych kotów zabijających myszy. Szczury chowane w izolacji zdolne są do normalnego behawioru

płciowego, natomiast małpy w tej samej sytuacji nie potrafią dokonać aktu płciowego.

Zdolność do uczenia się, tzn. reagowania w zależności od poprzednich doświadczeń, występuje już u prymitywnych zwierząt

bezkręgowych, ale u ssaków odgrywa szczególnie ważną rolę. Najprostszą formą uczenia się jest przyzwyczajenie się do nowych

bodźców. Ssaki reagują początkowo gwałtownie np. na nowy dźwięk, ale jeśli powtarza się on stale, bez ujemnych skutków,

przyzwyczajają się i przestają nań reagować. Podstawową formą uczenia się jest wytwarzanie odruchów warunkowych, odkrytych przez

znakomitego fizjologa rosyjskiego Iwana Pawiowa. Klasyczne swe eksperymenty przeprowadzał on na psach. Pies reaguje na obecność

pokarmu w pysku wydzielaniem śliny. Jest to odruch wrodzony, zwany bezwarunkowym. Jeśli przed podaniem pokarmu będziemy za

każdym razem dzwonić wówczas po pewnym czasie pies zacznie na sam dźwięk dzwonka reagować wydzielaniem śliny. Odruch wydziela-

nia śliny pod wpływem bodźca początkowo obojętnego nazwał Pawłów odruchem warunkowym. Odruchy warunkowe są podstawą

wszelkiej tresury, gdyż w czasie jej przebiegu następuje skojarzenie bodźca początkowo obojętnego (rozkaz) z karą lub nagrodą (np.

przysmakiem). Odruchy warunkowe tworzą się oczywiście także w warunkach naturalnych. Występują one nie tylko u ssaków, ale i w

bardziej prymitywnych grupach zwierząt, zarówno u kręgowców, jak i bezkręgowców. Uczenie się nowych typów zachowania się

zarówno w warunkach laboratoryjnych, jak i na swobodzie następuje najczęściej metodą prób i błędów. Gdy np. szczur musi przejść przez

skomplikowany labirynt, aby dostać się do pokarmu, początkowo błądzi po nim bez-planowo, aż znajdzie właściwe przejście. W

następnych doświadczeniach czas przejścia staje się coraz krótszy, a liczba błędów mniejsza, wreszcie zwierzę uczy się przebywać

labirynt bezbłędnie, najkrótszą drogą.

Okresem szczególnie intensywnego uczenia się jest u ssaków okres dzieciństwa spędzanego pod opieką rodziców. Nauka ma wówczas

często formę zabawy oraz naśladowania czynności rodziców, którzy niekiedy celowo stwarzają potomstwu możliwości rozwinięcia

potrzebnych mu umiejętności. Kotka np. przynosi kociętom żywe myszy i pozwala im próbować samodzielnie chwytania zdobyczy.

Ssaki, zwłaszcza wyższe, osiągnęły formy uczenia się bardziej złożone od prostej metody prób i błędów. Możemy je określić jako

rozumowanie. Umieszcza się np. zwierzę w takiej sytuacji, że

etologia_____________

widzi ono pokarm, ale nie może dostać się do niego wprost, lecz dopiero obchodząc przeszkodę, a więc początkowo musi się oddalić od

celu. Ssaki, np. szczury lub psy, rozwiązują to zadanie szybko, choć początkowo popełniają błędy, małpy natomiast rozwiązują je od razu

bezbłędnie. Małpy, zwłaszcza człekokształtne, mogą także rozwiązywać bardziej skomplikowane zadania, np. dostać się do zawieszonego

banana budując piramidę ze skrzynek albo strącić go za pomocą kija, który musiały złożyć z kilku odcinków. Wobec trudnych zadań

szukają początkowo rozwiązania "na chybił trafił", ale gdy raz je znajdą, błędów więcej już nie popełniają. Mamy tu więc do czynienia z

pewnego rodzaju zrozumieniem sytuacji, a nie z prostą metodą prób i błędów, kiedy rozwiązanie z każdą próbą staje się tylko nieco

lepsze.

Tak więc w ewolucji ssaków dzięki rozwojowi układu nerwowego wrodzone formy zachowania się są zastępowane przez nabyte w ciągu

życia, co zapewnia większą plastyczność reagowania. Rozwój be-hawioru osiąga najwyższy, jakościowo różny stopień u człowieka,

zwłaszcza dzięki rozwojowi mowy.

Zachowanie się poszczególnych gatunków ssaków jest odmienne i często bywa równie istotną cechą systematyczną, tzn. pozwalającą

odróżnić między sobą gatunki, jak cechy budowy. Zachowanie pozostaje oczywiście w związku z określonymi cechami morfologicz-

nymi i fizjologicznymi. Reakcja na atak wroga, np. drapieżnika, może przebiegać w różnorodny sposób. Gatunki szybko biegające

reagują

____________________72

ucieczką, mające nory starają się zwykle zniknąć pod ziemią, przy czym często przed schowaniem się wydają głosy ostrzegające inne

osobniki kolonii (świstak, szczekuszka). Ssaki nadrzewne (np. wiewiórka) starają się uciec w korony drzew, ssaki ziemnowodne — do

wody, w tych bowiem środowiskach mogą najłatwiej ujść przeciwnikowi. Ssaki pokryte kolcami (np. jeż) stroszą kolce i zwijają się w

kulę; podobnie reagują gatunki opatrzone pancerzem. Gryzoń gundia natomiast zachowuje się specyficznie, zaatakowany

nieruchomieje "udając" martwego. Ssaki wyposażone w gruczoły wydzielające cuchnącą ciecz (np. śmierdziele) nie są płochliwe, jeśli zaś

wyjątkowo zostaną zaatakowane, strzykają wydzieliną swych gruczołów na napastnika. Omówione reakcje nie są stereotypowe, zwierzę

nieraz stosuje różne środki obrony, zależnie od okoliczności; chomik np. stara się uciec przed wrogiem do nory, ale zapędzony "w kozi

róg" staje słupka, nadyma torby policzkowe i broni się, a nawet sam atakuje napastnika. Reakcje zależą też od uprzedniego do-

świadczenia. Ssaki prześladowane przez człowieka stają się ostrożnie j sze, przechodzą na nocny tryb życia, opuszczają środowiska

bardziej otwarte i osiedlają się w zapewniających im lepsze schronienie itd. Inna rzecz, że można zwierzęta oswoić z obecnością czło-

wieka i osłabić ich reakcję ucieczki przed nim.

Wiele charakterystycznych form zachowania się ssaków wiąże się z rozrodem. Są to skomplikowane nieraz zaloty, walki samców,

sposób parzenia się, a następnie roztacza-

73

etologia

nie opieki nad potomstwem. Czynnikiem wewnętrznym, warunkującym wystąpienie tych form zachowania się jest stan hormonalny

organizmu, a wyzwalającym je bodźcem zewnętrznym — widok innego osobnika lub, gdy w grę wchodzi instynkt macierzyński —

potomstwa. Czynniki etolo-giczne mogą tworzyć barierę uniemożliwiającą krzyżowanie się osobników dwu różnych gatunków, wobec

których z powodzeniem udaje się sztuczne zapłodnienie. Cykl reakcji związanych z parzeniem się występuje bowiem tylko wtedy, gdy

partner ma charakterystyczne cechy, np. zapach, a także reakcje właściwe dla danego gatunku.

Zmieniające się zależnie od warunków zewnętrznych zachowanie ssaków odgrywa równie wielką rolę w ich przystosowaniu się do

warunków, jak cechy morfologiczne i fizjologiczne. Przykładem może być zachowanie związane z termoregulacją. W klimacie gorącym

zwierzęta w czasie upału wybierają miejsca zacienione i wilgotne albo wchodzą do wody (np. bawoły, hipopotamy). Drobne ssaki pustyń,

wystawione na pełne słońce, giną w bardzo krótkim czasie, mimo to żyją w swoim środowisku dzięki przystosowaniom etologicznym: są

aktywne nocą, a dzień spędzają w wykopanych przez siebie norach, gdzie panuje niższa temperatura i wyższa wilgotność. Inne formy

zachowania się pozwalają ssakom znosić temperatury niskie. Drobne gryzonie w czasie mrozów rzadko opuszczają gniazda. Mysz

domowa dzięki szczególnej budowie gniazd może wychować potomstwo w chłodniach, w których temperatura utrzymywana jest stale

poniżej 0°. Śpiące gryzonie zwijają się w kulkę, przez co zmniejszają powierzchnię narażoną na utratę ciepła, często też skupiają się

razem. Stwierdzono, że zużycie tlenu (będące miarą przemiany materii) u 6 skupionych razem polników jest o 40°/o mniejsze niż

wówczas, gdy każdy z nich pozostaje osobno. Przystosowania etolo-giczne pozwalają ssakom egzystować w strefie umiarkowanej i

chłodnej, gdzie pokarm dostępny jest tylko sezonowo. Przystosowania te mogą polegać na wędrówkach, gromadzeniu zapasów (-^ryt-

my biologiczne) albo zmianie rodzaju pożywienia.

Za przykład aktywnego przekształcania środowiska służącego do zapewnienia odpowiednich warunków, a opartego na mechanizmach

etolo-gicznych, może służyć budowa schronień. Drobne ssaki z reguły mają stałe schronienia, choć czasem mogą to być kryjówki

naturalne (dziuple, szczeliny skalne, jaskinie) lub nieznacznie tylko przez zwierzę zmodyfikowane. Zające, dziki i sarny zadowalają się

legowiskami, wyrównanymi zagłębieniami w gruncie, czasem wysłanymi liśćmi lub trawą. Jeże zimują w naturalnych schronieniach, które

wyścielają liśćmi. Także niedźwiedzie obierają zimowe schronienia (gawry) w naturalnych wykrotach lub jaskiniach, czasem nieco je

uzupełniając. Najczęściej zwierzęta ukrywają się w norach. Kopią je zwłaszcza ssaki terenów otwartych, pozbawionych naturalnych

kryjówek. Nory bywają różnie zbudowane, zależnie od warunków zewnętrznych i od gatunku ssaka. Czasem jest to

falanruk

74

krótki i prosty tunel w ziemi, czasem jednak może to być skomplikowany system chodników z licznymi wylotami. Stałe nory zawierają

zwykle komorę, w której znajduje się gniazdo wyścielone suchymi roślinami. Gniazdo dzioba-ka zbudowane jest z mokrych liści, co

zapewnia odpowiednie warunki złożonym jajom. Często w skład systemu nor wchodzą komory z zapasami; świstak w czasie przerw w

śnie zimowym oddaje kał i mocz w osobnej komorze. Nory ssaków ziemnowodnych mają często wyloty pod wodą. Gniazda bywają

zakładane w norach, jak również w dziuplach i naturalnych schronieniach. Ba-dylarka wyplata kunsztowne, kuliste gniazda zawieszone

między łodygami traw lub

krzewów. Wiewiórka buduje kuliste gniazda z gałęzi lub przerabia gniazda ptasie dodając im daszek. Małpy człekokształtne budują co

wieczór platformy lub szałasy wśród gałęzi. Bobry, piżmaki i inne gryzonie ziemnowodne wznoszą chatki na wodzie. Bobry tworzą tamy

z gałęzi, ziemi i kamieni, które przegradzając bieg rzeczek zapewniają stały poziom wody dookoła żeremi. Niektóre azjatyckie norniko-

wate uzupełniają szczeliny skalne, służące im za schronienie, murkami z kamyków zlepionych kałem.

Mechanizmy etologiczne służą także do ustalenia i utrzymania struktury stad, kolonii i innych zgrupowań ssaków oraz utrzymania

terytoriów osobniczych (-^populacja). [K.K.]

falanruk (Eupleres goudoti) — drapieżnik z rodziny -»łaszo-watych. Długość głowy i tułowia 60—70 cm. Ma wąską, wydłużoną głowę,

spiczasty pysk i krótkie, stożkowate zęby, które są bardziej podobne do zębów ssaków owadożernych niż drapieżnych, w związku z

czym przez dłuższy czas zaliczano f. błędnie do rzędu owadożernych. Sierść płowa, na spodniej stronie nieco jaśniejsza. O biologii i

zwyczajach wiemy niewiele. Według krajowców jest zwierzęciem zmierzchowym i nocnym, spędzającym dzień w norach lub szczelinach

skalnych. Roz-grzebuje ziemię w poszukiwaniu owadów i ich larw oraz innych bezkręgowców. Nie gardzi również żabami, jaszczurkami,

prawdopodobnie też

drobnymi ptakami i ssakami. Zamieszkuje Madagaskar. Niektóre szczepy używają jego futra do ozdabiania ubiorów (tabl. XI—2).

[B.Rz.-K.]

fanaloka (Fossa fossa) — drapieżnik z rodziny -^łaszowa-tych. Długość głowy i tułowia ok. 40 cm, ogona ok. 20 cm. Kończyny

smukłe, przystosowane do szybkiego biegu. Futro popielatorudawe, po każdej stronie grzbietu 4 rzędy czarnych plam; boki, strona brzu-

szna, kończyny i ogon są również czarno cętkowane. Biologia i zwyczaje słabo poznane. F. prowadzi nocny tryb życia. W niewoli

odżywia się mięsem i owocami (bardzo chętnie jada banany), łapie również owady i jaszczurki. Zamieszkuje jedynie Madagaskar,

75

filander zajęczy

gdzie jest pod całkowitą ochroną. [B.Rz.-K.]

fenek (Fennecus zerdd) — najmniejszy przedstawiciel rodziny -^psowatych, odznaczający się ogromnymi uszami i bardzo jasnym

ubarwieniem. Długość głowy i tułowia 37— —41 cm, ogona 18—30 cm;

ciężar ok. 1,5 kg. Miękka i puszysta sierść, bladobrązowa, kremowa lub prawie biała na grzbiecie, jest zawsze jaśniejsza po stronie

brzusznej. Zakończenie ogona czarne. F. zamieszkuje obszary pustynne;

prowadzi nocny tryb życia. Dzień spędza w norach, które niezwykle szybko wykopuje. Jest bardzo ruchliwy i dobrze skacze. Odżywia się

drobnymi gryzoniami, ptakami, jajami, jaszczurkami, owadami (głównie szarańczą) i pokarmem roślinnym. Ponieważ spotykano go

wielokrotnie w głębi pustyni, bardzo daleko od oaz, należy przypuszczać, że może przez długi czas obchodzić się bez wody. Ciąża trwa

ok. 50 dni. Młode, 2—5 w miocie, rodzą się w kwietniu lub maju. F. żyje 10—12 lat. Zasiedla suche i pustynne rejony Półwyspu

Arabskiego i północnej Afryki. [B.Rz.-K.]

tilander pręgowany (Lagrostro-phus iasciatus) — torbacz z rodziny -^kangurowatych. Długość głowy i tułowia 40— 46 cm, ogona

ok. 40 cm. Wygląd bardzo charakterystyczny wskutek ciemnych, poprzecznie ułożonych pręg w tylnej części grzbietu, silnie skon-

trastowanych z popielatym ubarwieniem futra. Strona brzuszna biaława. Nos wydłużony i ostro zakończony, pazury tylnych stóp

ukryte w futrze. Trybem życia przypomi-

Filander pręgowany

na filandra zajęczego. Zamieszkuje zarośla. Żywi się roślinami. Występowanie dziś ograniczone do kilku wysp w Zatoce Rekiniej u

zachodnich wybrzeży Australii. [H.K.]

tilander zajęczy (Lagorchestes leporoides) — torbacz z rodziny —>kangurowatych. Ogólnym wyglądem przypomina raczej zająca

czy nawet szczura niż kangura. Uszy stosunkowo krótkie, ogon długi. Długość głowy i tułowia 35—50 cm, ogona 30—45 cm; ciężar

1,5— —3 kg. Futro zwykle na grzbiecie szarobrunatne, po bokach rudawe i szarobiałe na stronie brzusznej. Włosy ościste szorstkie i

długie, wełniste również długie, ale miękkie i gęste. F.z. przypomina zająca także trybem życia. Aktywny jest w nocy, w dzień

odpoczywa w zagłębieniu pod krzakiem lub kępą trawy. Roślinożerny. Żyje samotnie. Biega wytrwale i szybko, wykonując długie skoki.

Mieszkaniec Australii, dziś już bardzo rzad-

fłnwal_______________

ko spotykany, tylko w Nowej Południowej Walii. [H.K.]

finwal (BalaenoTatera physa-lus) należy do -^.wielorybów fałdowców. Średnia długość 21 m; samice, które są większe, niekiedy

osiągają 25 m długości. Fiszbin biały. Ciało ubarwione niesymetrycznie. Grzbiet błękitnoszary, brzuch biały, ale po lewej stronie barwa

czarna schodzi niżej niż po prawej. Prawa żuchwa ubarwiona biało, lewa czarno. F. odżywia się skorupiakami planktonowymi. Pływa

bardzo szybko, potrafi uciekać z prędkością 48 km/godz. Podwójna fontanna wyrzucana przy wydechu sięga 5—6 m

Finwal

wysokości. Zimą f. odbywa regularne wędrówki do mórz cieplejszych, gdzie po rocznej ciąży rodzą się młode. Laktacja trwa 6—7

miesięcy. F. występuje we wszystkich oceanach. Pojawiał się i w Bałtyku. Ostatni raz w 1930 r. obserwowano w Zatoce Gdańskiej dwa

wieloryby, które należały prawdopodobnie do tego gatunku. F. jest ważnym obiektem połowów wieloryb-niczych, które jednak szybko

spadają: w 1956 r. upolowano na wodach antarktycznych 25 700 okazów, w 1966 r. tylko 2893 (na całym świecie 7239). Grozi mu

zupełne wytępienie. [K.K.]

fiording -^.koń domowy.

tiszbinowce (Mysticeti), zwane też rogowcami, waleniami bezzębnymi lub fiszbinowymi —

___________________76

jeden z 2 podrzędów -uwaleni, obejmujący 3 rodziny wielorybów: pływacze, wieloryby fałdowce i gładkoskóre, z 10 gatunkami. Zęby

występują tylko u zarodków, później całkowicie zanikają. Na podniebieniu rozwijają się i zwisają w dół wystrzępione u dołu, trójkątne

płaty rogowej substancji pochodzenia nabłonkowego, zwanej fiszbinem. Służą one do odcedzania z wody drobnego pokarmu, głównie

skorupiaków, ale także większych bezkręgowców plankto-nowych i ryb. Rozmiary ciała wielkie (długość 6,5—30 m). Zewnętrzny otwór

nosowy podwójny. Samice zwykle są większe od samców. Pojawiły się w oligocenie. Żyją we wszystkich oceanach. [K.K.]

fizjologia — nauka zajmująca się czynnościami życiowymi zwierząt. (Niektóre czynności ciała ssaków podano w hasłach

omawiających układy narządów. Czynności narządów rozrodczych omówiono w haśle: rozród, a czynności narządów zmysłów w haśle:

etolo-gia).

Jedną z najważniejszych cech ssaków jest stała temperatura ciała (homoiotermia). Zachowanie jej wymaga współdziałania wszystkich

narządów. Temperatura ciała ssaków wynosi 34—40°C, przy czym u stekowców, torbaczy i szczerbaków może ona ulegać wahaniom

rzędu kilku stopni, u innych gatunków jest bardziej ustalona i większe jej odchylenia są śmiertelne. Nieliczne tylko gatunki ssaków mogą

okresowo wyłączać zdolność termo-regulacji w czasie -»hiberna-cji. Temperatura regulowana jest przez ośrodek znajdujący się w

podwzgórzu mózgu. Reaguje on na zmiany tempera-

77

fizjologia

tury przez włączanie różnorodnych mechanizmów obronnych.

Warunkiem utrzymania stałej temperatury ciała jest zrównoważenie bilansu cieplnego. Źródłem ciepła są przede wszystkim procesy

metaboliczne, przebiegające w organizmie, promieniowanie słoneczne, a przy temperaturach zewnętrznych wyższych niż ciepłota ciała

również przewodzenie ciepła z otoczenia. Utrata ciepła następuje przez przewodzenie i wypromieniowanie oraz przez parowanie na po-

wierzchni skóry i w układzie oddechowym.

Każde zwierzę, zależnie od swej temperatury, rozmiarów ciała i wartości izolacyjnych skóry, a zwłaszcza futra, ma właściwą sobie strefę

termo-neutralną, w której ciepło produkowane przez organizm równoważy się z ciepłem traconym do otoczenia. Strefa

termoneutralna człowieka (nagiego) wynosi 27—31°C, szczura ok. 30°C, królika ok. 17°C, ssaków arktycznych spada do —30°C. Strefa

termoneutralna gatunków zmieniających futro jest zimą niższa niż latem i np. u lisa z Alaski wynosi w lecie ok. 7°C, zimą -13°C.

Powyższe dane odnoszą się do zwierząt w spoczynku. W czasie ruchu przemiana materii, a tym samym produkcja ciepła silnie wzrasta,

toteż w czasie aktywności korzystniejsze są temperatury leżące poniżej strefy termoneutralnej.

Wyrównanie bilansu cieplnego w obrębie strefy termoneutralnej możliwe jest dzięki zmianom zdolności izolacyjnej futra (np. stroszeniu

włosów), a także zmianom intensywności krążenia krwi w naczyniach podskórnych. Gdy temperatura otoczenia spada poniżej

strefy termoneutralnej, środki te nie wystarczają i organizm uruchamia dalsze mechanizmy obronne, przede wszystkim tzw.

termogenezę dreszczową. Mięśnie ulegają spontanicznym skurczom zwanym dreszczami, które są źródłem energii cieplnej,

zapewniającej utrzymanie stałej temperatury.

Szczególnie trudne jest dla ssaków żyjących w strefie zimnej utrzymanie właściwej temperatury kończyn. Urson np. porusza się po

śniegu mimo nagich stóp, nawet podczas mrozów. Na wychłodzenie są też narażone cienkie kończyny renifera. Gatunki te dostosowały

się do swych warunków życia w ten sposób, że odsłonięte części ich kończyn mają niższą temperaturę niż reszta ciała. Wykazano, że np.

nerwy ich przewodzą podniety w temperaturze ok. 0°C, podczas gdy nerwy innych części ciała nie są do tego zdolne.

Ssaki morskie okolic polarnych nie są narażone na tak niskie temperatury jak ssaki lądowe, gdyż w wodzie morskiej panuje temperatura

co najwyżej nieznacznie niższa niż 0°. Przewodnictwo cieplne wody jest jednak znacznie wyższe niż powietrza, a więc i utrata energii

większa. Rozmiary tych ssaków są zawsze duże, wystające części ciała zredukowane, a rolę izolacyjną spełnia gruba warstwa tłuszczu

podskórnego. Futro fok spełnia gruba warstwa tłusz-sie pobytu na lądzie; u waleni, które żyją stale w wodzie, futro zanikło, wytworzyło

się natomiast przystosowanie polegające na obniżaniu temperatury skóry i płetw. Prowadzące do płetw tętnice otoczone są pierścieniem

żył, tak że między tymi dwoma rodzajami

fizjologia

78

naczyń następuje łatwo wymiana ciepła. Ogrzana krew tętnicza płynąca do płetw oddaje znaczną część ciepła krwi żylnej płynącej do

wnętrza ciała. W ten sposób do płetw dochodzi krew już ochłodzona, zaś płynąca do wnętrza ciała zostaje ogrzana prawie do jego

temperatury. Zapewnia to utrzymanie różnicy temperatur między płetwami i wnętrzem ciała, którego ciepłota nie różni się od ciepłoty

innych ssaków. Poza tym pod skórą płetw znajduje się sieć żył, napełniających się krwią, jeśli zachodzi potrzeba oddania ciepła do

otoczenia.

Z chwilą gdy temperatura otoczenia wzrasta powyżej strefy termoneutralnej, organizm ssaka uruchamia mechanizmy ochładzające.

Służy do tego przede wszystkim parowanie. Ssaki wyposażone w gruczoły potowe wydzielają w przegrzanym środowisku pot, którego

parowanie obniża temperaturę ciała. W suchym powietrzu, gdzie parowanie jest silne, człowiek może znieść przez dłuższy czas

temperaturę przekraczającą 100°C; maksymalne wydzielanie potu przekracza 4 1/godz.

U innych ssaków spotykamy odmienne mechanizmy obniżania temperatury. Pies np. nie zwiększa wydzielania potu przy wysokiej

temperaturze, ale zaczyna dyszeć. Dyszenie jest płytkim, szybkim oddechem powodującym silne parowanie z powierzchni jamy ustnej i

dróg oddechowych, co równie skutecznie jak pocenie obniża temperaturę ciała. Dyszenie występuje też u kopytnych.

U kangurów i gryzoni stwierdzono jeszcze inny mechanizm obrony przed przegrzaniem, a mianowicie obfite wydzielanie

śliny, którą zwierzęta zwilżają skórę.

Utrzymanie stałej temperatury ciała poprzez parowanie wymaga dużej ilości wody, związane jest więc z całością gospodarki wodnej

organizmu. Ciało dorosłego ssaka zawiera ok. 65% wody. Utrzymanie bilansu wodnego, tj. zrównoważenie ilości uzyskiwanej i traconej

wody, napotyka w wielu środowiskach trudności. Zwierzęta uzyskują wodę pijąc ją, spożywając pokarm, który zawsze ją zawiera, oraz w

wyniku utleniania substancji organicznych zawartych w pokarmie. Organizm traci wodę przez wydalanie jej w moczu i kale, a także

przez parowanie w drogach oddechowych i na powierzchni skóry. Najważniejszym układem regulującym gospodarkę wodną jest układ

wydalniczy. Główną funkcję nerek stanowi usuwanie z ustroju produktów rozkładu białek i soli mineralnych pobranych z pokarmem.

Ostateczny produkt rozkładu białek u ssaków — wytwarzany w wątrobie mocznik — usuwany jest z organizmu przez nerki. Mocznik

musi być wydalany w formie roztworu, proces ten zużywa więc pewne ilości wody.

Tworzenie się moczu w nerce ssaka następuje w dwóch głównych stadiach. Z naczyń włosowatych przesącza się część osocza krwi do

kanalika nerkowego. Proces ten następuje pod wpływem ciśnienia krwi, przy czym przesączeniu nie ulegają krwinki i zawarte w osoczu

białka. Ciecz przesączająca się do kanalika jest w 99% ponownie resorbowana w jego dalszym biegu. Odbywające się przy tym procesy

mają charakter aktywny i nie są jedynie prostym procesem

79

fizjologia

fizycznym. Początkowo z prze-sączu zostają pobrane i wracają do krwi składniki potrzebne dla organizmu, np. chlorek sodu. Następnie

pobrana zostaje woda. Wreszcie ściany kanalika mogą też aktywnie wydalać do moczu różne substancje szkodliwe z krwi. Ilość moczu,

która musi być wydalona z organizmu dla usunięcia produktów przemiany materii, jest różna u różnych ssaków i zależy od zdolności

zagęszczania moczu. Ssaki terenów suchych, mające trudności z uzyskaniem wody, rozwinęły zdolność wydalania moczu o znacznie

wyższym stężeniu niż np. mocz człowieka.

Ssaki pustyń narażone są na temperatury powyżej strefy termoneutralnej, równocześnie zaś trudno im uzyskać wodę niezbędną do

ochładzania organizmu przez parowanie. Rozwinęły one różne rodzaje przystosowań fizjologicznych umożliwiających zrównoważenie

bilansu wodnego i termicznego, a tym samym życie w ich środowisku. U wielbłąda np. występuje przede wszystkim ograniczenie strat

wody. Mocz jego może być dwukrotnie bardziej stężony niż mocz człowieka. Mocznik, dla którego wydalenia potrzeba znacznej ilości

wody, przedostaje się u wielbłąda częściowo lub nawet całkowicie do żwacza, gdzie wykorzystywany jest w procesach życiowych bakterii

symbioty-cznych. Również kał wielbłąda zawiera kilkakrotnie mniej wody niż u człowieka lub bydła domowego. Oszczędność wody

używanej do termore-gulacji uzyskuje wielbłąd przez to, że nocą, gdy jest chłodno, temperatura jego ciała spada do ok. 35°C. W czasie

dnia, gdy panuje upał, temperatura ciała stopniowo wzrasta do ok. 40°C i dopiero gdy ta granica zostaje przekroczona, zaczyna się

pocenie. Wielbłąd jest przy tym niezwykle odporny na wysuszenie i znosi stratę wody równą 27% masy ciała. Przy tak dużej utracie

wody u człowieka następuje zagęszczenie krwi, niewydolność krążenia i śmierć. Wielbłąd, znalazłszy się przy wodopoju, może

jednorazowo wypić ogromną ilość wody, wyrównując od razu wszystkie straty. Przystosowania te pozwalają mu nawet w okresie upałów

wytrzymywać wiele dni bez wody i przebywać setki kilometrów pomiędzy wodopojami. Gryzonie żyjące na pustyniach w ogóle nie piją

wody i zadowalają się przy tym suchym pokarmem: nasionami i wysuszonymi pędami roślin pustynnych. Dzień spędzają w norach, gdzie

temperatura jest niższa, a wilgotność wyższa niż na powierzchni. Aktywne są tylko nocą, gdy niska temperatura nie wymaga użycia

wody do celów termoregulacji. Kał ich jest niezwykle suchy, a mocz bardzo stężony. Niezbędne ilości wody uzyskują w procesie spalania

pobranych substancji pokarmowych. Trudności zdobycia wody napotykają również ssaki morskie. Człowiek może umrzeć z pragnienia

na morzu, bo woda morska zawiera 3,5% soli, a najbardziej stężony mocz, jaki mogą wydalać ludzkie nerki, zawiera 2,2% soli. Pijąc

wodę morską człowiek traci z moczem więcej wody niż jej zyskuje i przyspiesza tylko utratę wody w organizmie. Walenie i foki

odżywiające się rybami uzyskują wodę dzięki temu, że stężenie osmotyczne płynów

fizjologia

80

ciała ryb wynosi tylko 1/3 stężenia wody morskiej. Nerki tych zwierząt wydalać muszą bardzo stężony mocz, gdyż pokarm ich zawiera

wiele białek, co z kolei wymaga usunięcia znacznych ilości mocznika. W jeszcze trudniejszej sytuacji są ssaki odżywiające się

bezkręgowcami morskimi, jak np. morsy, jadające małże, lub wieloryby, których pokarm stanowią głowonogi i skorupiaki, ponieważ

stężenie płynów ciała bezkręgowców morskich jest równe stężeniu wody morskiej. Mechanizmy ich gospodarki wodnej nie są w pełni

poznane. Być może, mocz ich ma dostatecznie wysokie stężenie lub też uzyskują dodatkową ilość wody ze spalania substancji

pokarmowych. Podstawowym źródłem ciepła dla organizmu jest przemiana materii. Tempo przemiany materii jest zależne od wielkości

ssaka: im jest on mniejszy, tym większa przemiana materii przypada na jednostkę masy ciała. Najprostszą miarą przemiany materii jest

zużycie tlenu, badane podczas spoczynku.

Najmniejsze ssaki, ważące ok. 5 g, do których należą drobne ryjówki, muszą w ciągu doby spożywać ponad 5 g pokarmu. Kilkugodzinna

przerwa w pobieraniu pożywienia powoduje śmierć. Zapotrzebowanie pokarmowe dużych ssaków w przeliczeniu na jednostkę ciężaru

ciała jest oczywiście znacznie mniejsze.

Przy całej różnorodności pokarmu ssaków (-^-ekologia) podstawowe jego składniki tworzą zawsze węglowodany, tłuszcze '' białka.

Zostają one przysw jone przez organizm w procesie trawienia. Może on rozpoczynać się już w jamie ustnej, gdyż ślina wielu ssaków

zawiera enzym amylazę, rozkładający skrobię. Dalszy proces trawienia odbywa się w żołądku. Gruczoły jego ścian wydzielają pepsynę i

kwas solny. W środowisku kwaśnym pepsyna powoduje rozkład białek. Z żołądka papka pokarmowa przedostaje się małymi porcjami do

jelita. W jego początkowym odcinku, dwunastnicy, uchodzą przewody dwu dużych gruczołów trawiennych, trzustki i wątroby. Sok

trzustki zawiera dwuwęglan sodu zobojętniający kwas żołądkowy, a także enzymy trawiące węglowodany (amy-laza) i tłuszcze (lipaza),

Tryp-synogen z soku trzustkowego przechodzi pod wpływem ente-rokinazy produkowanej przez jelito w trypsynę, prowadzącą dalej

proces rozkładu białek.

TEMPO PRZEMIANY MATERII SSAKÓW O RÓŻNEJ WIELKOŚCI CIAŁA (wg Schmidt-prielsena)

Ciężar ciała w g

Zużycie tlenu w mm»/g/godz.

mysz

25

1580

szczur

226

872

królik

2200

466

pies

11700

318

człowiek

70000

202

koń

700 000

106

słoń

3 800 000

67

"1—4. Stado jeleni w Tatrach

8ca Biblioteka Pfltówa

w Jarocina

81

fizjologia

Żółć wydzielana przez wątrobę zawiera substancje niezbędne do rozkładu tłuszczów i absorbowania produktów ich rozkładu. Gruczoły

ścian jelita cienkiego wydzielają takżo soki trawienne. Ściany jelit, których powierzchnię zwiększają właściwe ssakom ko-smki,

aktywnie wchłaniają produkty rozpadu substancji pokarmowych, które następnie wraz z chłonką dostają się do krwi i odżywiają

wszystkie tkanki organizmu.

Ssaki nie mają enzymów zdolnych do trawienia błonnika (celulozy). Ssaki roślinożerne odżywiające się pokarmem bogatym w błonnik

(trawa, liście) wykorzystują symbio-tyczne bakterie i orzęski zdolne do jego rozkładu. W początkowym odcinku żołądka przeżuwaczy,

żwaczu, nie ma gruczołów trawiennych, rozwija się natomiast bogata flora bakteryjna, która powoduje fermentację połkniętego po-

karmu, zanim wróci on do jamy ustnej, gdzie zostanie przeżuty, a następnie powędruje do dalszych odcinków żołądka, miejsca działania

soków trawiennych. Drobnoustroje sym-biotyczne prowadzą też syntezę białka z soli amonowych i wytwarzają witaminy. U konia

fermentacja bakteryjna następuje w jelicie ślepym, produkty jej nie mogą być jednak w pełni wchłonięte w jelicie grubym i dlatego

pokarm jest tu wykorzystywany w mniejszym stopniu niż u przeżuwaczy. Bakterie sym-biotyczne biorą też udział w procesie trawienia u

innych ssaków roślinożernych, np. u torbaczy (kangury, koala), szczerbaków (leniwce), zaję-czaków i gryzoni.

Pokarm zaspokaja przede wszystkim potrzeby energetyczne organizmu: l g węglowodanów dostarcza przy spalaniu 4,2 kcal, l g białka

4,3 kcal, l g tłuszczu 9,5 kcal. Nadmiar pokarmu, bez względu na jego rodzaj, zmagazynowany zostaje u ssaków w postaci tłuszczu.

Białko jest nie tylko źródłem energii, lecz przede wszystkim budulcem dla tkanek, gdyż zwierzęta nie są w stanie syntetyzować ami-

nokwasów będących elementami budowy białek ich organizmu. Poza podstawowymi składnikami pokarmu potrzebne są ssakom

niewielkie ilości innych substancji biorących udział w różnych procesach życiowych, które również muszą być pobrane z pokarmem.

Nazywamy je witaminami.

Do utlenienia pobranych z pokarmem substancji odżywczych niezbędny jest tlen. Wszystkie ssaki, nawet wodne, pobierają go z

powietrza. Pochłanianie tlenu odbywa się w płucach. Krew docierająca z serca do płuc płynie z tkanek organizmu, gdzie oddała zawarty w

niej tlen, a pobrała powstający w procesach spalania dwutlenek węgla. Krew ta przepływa naczyniami włosowatymi w ścianach

pęcherzyków płucnych, a poprzez cienką błonę oddzielającą ją od powietrza następuje dyfuzja gazów: tlenu do krwi, a dwutlenku węgla z

krwi do powietrza. Całkowite rozdzielenie krążenia płucnego i ogólnego świadczy, że wymiana gazów przez skórę nie odgrywa w

organizmach ssaków większej roli.

Regulacja oddychania zachodzi w ośrodku znajdującym się w rdzeniu przedłużonym; reaguje on na stężenie dwutlenku węgla .we krwi i w

razie jego

fizjologia

82

wzrostu powoduje głębsze i szybsze oddychanie.

Ssaki ziemnowodne i wodne przystosowały się do nurkowania umożliwiającego im zdobywanie pokarmu pod wodą. Człowiek zdolny

jest tylko do krótkotrwałego zanurzenia. Gdy pobyt pod wodą się przedłuża, ośrodek oddechowy reaguje na zwiększone stężenie

dwutlenku węgla i następuje wdech, podczas którego woda przedostaje się do płuc powodując śmierć. Ssaki ziemnowodne mogą

przebywać pod wodą dłużej dzięki różnorodnym przystosowaniom fizjologicznym. Ich ośrodek oddechowy jest mniej wrażliwy na

nadmiar dwutlenku węgla we krwi, ponadto występuje u nich odruchowe hamowanie ruchów oddechowych, gdy nozdrza są zanurzone.

Bóbr trzymany pod wodą udusi się w końcu, ale nie wciągnie wody do płuc.

Płetwonogie nurkują niekiedy nawet do 100 m głębokości i przebywają do pół godziny pod wodą. Przed nurkowaniem następuje u nich

wydech, a pozostałe w płucach powietrze znajduje się głównie w oskrze-likach, odcięte od pęcherzyków płucnych zastawkami. Kiedy

znajdują się pod wodą, uderzenia serca ulegają zwolnieniu. Rozszerzenie żyły głównej i obecność w niej zwieracza powstrzymują krew

żylną od powrotu do serca w warunkach bezdechu. Krew tych zwierząt ma zwiększoną zdolność pochłaniania tlenu, a mięśnie mogą

pracować w warunkach słabego utleniania. Największą umiejętność nurkowania rozwinęły walenie. Niektóre wieloryby zdolne są do

zanurzenia na głębokość ponad 1000 m i do przebywania pod wodą przez godzinę. Nurkowanie na duże głębokości stwarza niebezpie-

czeństwo zgniecenia ciała wskutek dużego ciśnienia zewnętrznego. Zmianom objętości pod wpływem ciśnienia ulegają tylko gazy,

ciecze są prawie nieściśliwe. Objętość płuc waleni jest niewielka, zwykle mniejsza niż ssaków lądowych. Zabezpiecza je to w znacznym

stopniu przed zgnieceniem.

W organizmie waleni w czasie nurkowania tlen w małej tylko części zmagazynowany jest w powietrzu zawartym w płucach.

Przeważająca jego część zawarta jest we krwi oraz w mioglobinie, która obficie występuje w ich mięśniach. Mięso waleni jest wskutek

tego intensywnie czerwone (2—8 razy więcej mioglobiny niż u ssaków lądowych). Podczas zanurzenia dopływ krwi do mięśni jest

ograniczony. Wykorzystują one wówczas tlen zawarty w mioglobinie. Utrzymany jest natomiast dopływ krwi do ośrodkowego układu

nerwowego, bardzo wrażliwego na niedotlenienie.

"Walenie mają możność szybkiego uzupełniania zapasów tlenu w czasie wynurzenia. Z chwilą gdy położone na wierzchu głowy otwory

nosowe znajdują się nad powierzchnią wody, wieloryb wyrzuca z wielką siłą powietrze, co powoduje powstanie "fontanny" złożonej z

kropelek wody tworzących się głównie wskutek ochłodzenia spowodowanego rozprężeniem gazów. Przy oddechu następuje u waleni

wymiana 80—OO^o powietrza zawartego w płucach, podczas gdy u ssaków lądowych tylko 10—15%. Kilka oddechów wystarcza więc

wale-

83

foka pospolita

niom do uzupełnienia zapasu tlenu potrzebnego do następnego nurkowania. [K.K.]

foka bajkalska (Pusa sibirica) — gatunek z rodziny ->f.6k., blisko spokrewniony z nerpą i foką kaspijską. Długość ciała 1,2—1,45 m;

ciężar 65—100 kg. Samice nie różnią się rozmiarami od samców. Grzbiet brunatnoszary, boki i spód jaśniejsze. Żywi się rybami.

Rozmnaża się na krach lodowych od lutego do marca. Młode białe; po 4—6 tygodniach ciemnieją. Laktacja trwa do 3 miesięcy. Jeszcze

przed półwieczem zabijano rocznie 5—8 tyś. tych zwierząt, obecnie są nieliczne. Zamieszkują wyłącznie jezioro Bajkał. [K.K.]

foka brodata -^foka wąsata.

foka grenlandzka (Pagophilus groenlandicus) — gatunek z rodziny —s-fok. Długość ciała do 2 m; ciężar do 180 kg. Wierzch ciała

szary lub żółtawy, spód srebrzysty. Na grzbiecie ciemnobrązowa lub czarna plama w kształcie liry z końcami skierowanymi ku tyłowi

ciała. Przód głowy ciemny. Samce i samice jednakowej wielkości. F.g. żywi się skorupiakami planktonowymi i rybami. Młode, biało

umasz-czone, rodzą się pod koniec zimy na lodzie; ważą ok. 8 kg. Po 3—4 tygodniach zmieniają futro i zaczynają żywić się w morzu;

dojrzałość osiągają po 5—8 latach. Wkrótce po przyjściu na świat potomstwa odbywa się ruja i linienie dorosłych. F.g. występuje w Mo-

rzu Lodowatym Północnym i na północnym Atlantyku w zasięgu lodów morskich. Jest przedmiotem połowów na dużą skalę, zwłaszcza

w rejonie Morza Białego. [K.K.]

foka kaspijska (Pusa caspźca)

— gatunek z rodziny —^fok, blisko spokrewniony z nerpą i foką bajkalska. Długość ciała 1,2—1,4 m; ciężar do 90 kg. Samce i samice

jednakowej wielkości. Ubarwienie pstre;

grzbiet w ciemne plamy na szarym tle. Żywi się rybami, skorupiakami i mięczakami. Zimą foki te skupiają się w północnej części

morza, gdzie w styczniu na lodzie rodzą się młode. Potem następuje linienie i stada wędrują ku południowi. F.k. jest przedmiotem

intensywnych połowów, populacja jej maleje. Występuje wyłącznie w Morzu Kaspijskim. [K.K.]

foka obrączkowana -^nerpa.

foka pospolita (Phoca vituli-na), zwana też psem morskim

— gatunek z rodziny —-fok. Samce mają do 2 m długości, samice 1,5—1,6 m. Ciężar samców do 150 kg, samic do 105 kg. Ubarwienie

zmienne, zwykle żółtawoszare z licznymi ciemnymi plamami, w odcieniu szarym lub brązowym. Żywi się głównie rybami, w mniejszym

stopniu mięczakami. Nie odbywa większych wędrówek. Ciąża trwa 10—11 miesięcy. W miocie l, rzadziej 2 młode. Rozmnażanie

następuje w czerwcu i lipcu, na brzegach. Laktacja trwa 4—6 tygodni. F.p. zdolna jest do rozrodu w wieku 3—4 lat, żyje do 25 lat.

Występuje w północnym Pacyfiku po Japonię i Meksyk na południu oraz w północnym Atlantyku, sięgając po Nowy Jork i Portugalię

na południu. Dość licznie spotykana w zachodnim Bałtyku, u nas pojawia się na wybrzeżach Wolina. Lubi przebywać w ujściach rzek,

czasem zapuszcza się daleko w górę ich biegu.

foka pręgowana

84

Poławiana w niewielkiej liczbie (tabl. XVI—2) [K.K.]

foka pręgowana —kajgulik.

foka Rossa (Ommatophoca ros-si) — gatunek z rodziny —fok. Długość ciała 2,0—2,3 m; ciężar 150—215 kg. Wierzch żółtawy, spód

ciała jaśniejszy, po bokach pasy nieco ciemniejsze i jaśniejsze. Charakterystyczne duże oczy. Przebywa pojedynczo lub w niewielkich

grupach. Żywi się głowo-nogami, poza tym jada mięczaki i ryby. Jest doskonałym pływakiem. Nieliczna i mało zbadana. Zamieszkuje

brzegi lodów antarktycznych, nie pojawia się na lądzie. [K.K.]

foka szara (Halichoerus gry-pus) — gatunek z rodziny —fok. Najczęściej, choć sporadycznie, pojawiająca się u naszych wybrzeży

foka. Samce osiągają 3 m długości i 315 kg ciężaru; samice 1,7—2,2 m długości i ciężar 200 kg. Wierzch ciała szary, spód żółtawobia-ły;

liczne szarobrunatne lub czarne plamy. Stare osobniki prawie czarne. Pysk bardziej wydłużony niż u innych fok. F.sz. żyje przybrzeżnie,

stadami, żywi się głównie rybami. Nie odbywa wędrówek. Jest poligamiczna; samiec gromadzi harem liczący do 10 samic. Ciąża trwa ok.

11 miesięcy. Młode rodzą się zimą na lodach lub na lądzie, są kremo-wobiałe, ważą 9—15 kg. Po

przyjściu na świat potomstwa następuje ruja, a potem linienie. Wiek osiągnięty w niewoli — 43 lat. Znaczenie gospodarcze niewielkie.

F.sz. występuje w północnym Atlantyku po Labrador i Nową Ziemię na północy, a po Francję na południu. Zamieszkuje też Bałtyk.

Znaczenie gospodarcze niewielkie. [K.K.]

foka wąsata (Erignathus har-batus), zwana też foką brodatą — gatunek z rodziny —fok,

Foka szara

Foka wąsata

największa foka Arktyki. Samice dochodzą do 2,6 m długości, samce do 3,7 m, osiągając ciężar 400 kg. Ubarwienie ciemnoszare, czasem

prawie czarne, jaśniejsze na brzuchu. Nieco jaśniejsze plamy występują na pysku, dookoła oczu i uszu, na wierzchu głowy i na łopatkach.

Charakterystyczne wąsy utworzone z obfitych włosów zatokowych. F.w. żyje niekiedy w grupach, nurkuje

85

fossa

głęboko, do 70 m; żywi się dennymi bezkręgowcami. Samice dojrzewają w wieku 6 lat, samce 7. Samica rodzi co 2 lata. Ciąża trwa 11

miesięcy. Poród ma miejsce wiosną; noworodki są szare i mają ok. 1,2 m długości. F.w. występuje okołobiegunowo w Arktyce, po

granicę lodów morskich na południu. Trzyma się stale w pobliżu wybrzeży. Znaczenie gospodarcze niewielkie; jest poławiana głównie

przez Eskimosów. [K.K.]

foka Weddela (Lepiony chote s weddeli) — gatunek z rodziny —fok. Długość ciała samców do 3 m; ciężar 450 kg. Samice są nieco

większe od samców. Głowa i barki czarne, grzbiet ciemnożółtawy lub brunatny. Boki jaśniejsze, pokryte podłużnymi ciemnymi

plamami. Żywi się małymi rybami i głowonogami. Przebywa przy brzegach, zimą utrzymuje otwory w lodzie. Nie odbywa regularnych

wędrówek. Zwykle żyje pojedynczo, w czasie rozrodu skupia się w grupy. Ciąża trwa ok. 310 dni; młode są jasnoszare, ważą do 34 kg. W

wieku 8 tygodni linieją. F.W. zapuszcza się dalej na południe niż jakiekolwiek płetwonogie An-tarktyki. Cały rok spędza u wybrzeży

Antarktydy lub na sąsiednich lodach. Niekiedy wędruje po Australię, Nową Zelandię i kraniec Ameryki Południowej. [K.K.]

foki (Phocidae) rodzina —płe-twonogich, obejmująca 13 rodzajów z 16 gatunkami. Długość ciała 1,2—6,5 m; ciężar 90—3500 kg.

Należą tu najmniejsze i największe płetwonogie. Małżowin'usznych brak. Pływając f. posługują się głównie kończynami tylnymi, które

skierowane są ku tyłowi i nawet na lądzie nie mogą być zaginane pod ciało. Dlatego w czasie poruszania się na brzegu lub na lodach f.

pełzają lub skaczą opierając się na brzuchu. Kończyny przednie niewielkie, również przekształcone w płetwy. Rozród odbywa się na

lądzie lub na lodach. F. nie tworzą zwykle bardzo wielkich stad. Występują w morzach całego świata, liczniej w morzach chłodnych.

Tylko mniszki przystosowały się w pełni do wód ciepłych. Nieliczne gatunki żyją też w wodach słodkich. Wiele z nich jest obiektem

polowań. Do rodziny tej należą różne gatunki f., a także mniszki, kajgulik, nerpa, krabo-jad, lampart morski, kapturnik i słoń morski.

[K.K.]

foksterier —-pies domowy.

fossa (Cryptoprocta ferox) — drapieżnik z rodziny —łaszo-watych. Długość głowy i tułowia wynosi 61—76 cm, ogona

Fossa

ok. 66 cm. Pokrojem przypomina amerykańskie koty: pumę i jaguarundi. Podobnie jak koty ma ostre, zakrzywione pazury, porusza się

jednak nie

fretka

86

na palcach, lecz na całych stopach. Futro krótkie, gęste, miękkie i gładkie, z reguły czerwonobrązowe, choć zdarzają się także osobniki

czarne. Jak większość przedstawicieli łaszowatych ma gruczoły zapachowe. Prowadzi nocny tryb życia, jest zwinna i bardzo drapieżna.

Odżywia się pokarmem mięsnym, często poluje na lemury. Ponieważ nierzadko napada na drób i inne zwierzęta domowe, jest tępiona

przez ludność miejscową. W porze rozmnażania się spotyka się ją w grupach po 4— —8 osobników. W tym czasie może być

niebezpieczna nawet dla człowieka. W miocie 2 lub 3 młode. F. żyje ok. 17 lat. Zamieszkuje Madagaskar; jest największym

drapieżnikiem tej wyspy. [B.Rz.-K.]

fretka (Mustela putorius -furo) — udomowiona, albinotyczna, forma -stchórzą. Jest zwierzęciem łagodnym, łatwo dającym się

hodować. Odżywia się ją mlekiem i mięsem. Ciąża trwa 40—50 dni; w jednym miocie rodzi się ok. 15 młodych. F. była już znana w

starożytnym Egipcie i trzymano ją tam do łowienia myszy w mieszkaniach. Wskutek rozpowszechnienia się kota domowego jej

znaczenie jako tępiciela myszy stopniowo zmalało. Dzisiaj używana jest jako mamka do wykarmiania cennych zwierząt futerkowych

(np. norki), na polowaniach do wypędzania z nor dzikich królików i jako zwierzę laboratoryjne. Przez krzyżówkę z dzikim tchórzem

można uzyskać f. o ciemnym zabarwieniu. [B.Rz.-K.]

G

gacek biały (Diclidurus albus)

— nietoperz z rodziny -^upio-rowatych. Długość głowy i tułowia 6—7 cm, oczy duże, uszy krótkie, zaokrąglone. Nie spotykane u

nietoperzy ubarwienie: futerko długie, jedwabiste, białe lub białawe; tak samo białe lub białawe są błony lotne. Biologia tego rzadkiego

gatunku jest mało poznana; podobno g.b. czasem lata w pełnym świetle słońca. Żyje samotnie, w dzień ukrywa się wśród liści wysokich

palm. Prawdopodobnie owadożerny. Występuje w Panamie, Brazylii, Wenezueli, Peru, Gujanie i na Trynidadzie. [A.K.]

gacek szary (Plecotus austria-cus) — nietoperz z rodziny

-rinroczkowatych, bardzo podobny do gacka wielkoucha,

od którego różni się nieco bardziej szarym ubarwieniem i nieznacznie większymi rozmiarami. Długość głowy i tułowia 4,1—4,8 cm,

ogona 4,6—5,7 cm;

ciężar 6—10 g. Biologia podobna jak gacka wielkoucha, jest jednak bardziej ciepłolubny, wyższych gór unika, nie sięga też tak daleko ku

północy i wschodowi. W Polsce •występuje na południu kraju, dochodząc ku północy po Wielkopolskę i Kujawy. [A.K.]

gacek wielkouch (Plecotus au-ritus) — nietoperz z rodziny ->.mroczkowatych. Długość głowy i tułowia 4—5,2 cm, ogona 3,9—5,1

cm, rozpiętość skrzydeł 22—25 cm; ciężar ciała 5—8 g. Charakterystyczne ogromne uszy, niemal długości głowy i tułowia, podczas

spo-

87

galago gruboogonowy

Gacek wielkouch

czynku ukryte pod złożonymi skrzydłami. Skrzydła szerokie, błony lotne cienkie. Futerko jasnobrązowe, na brzuchu jaśniejsze i bardziej

szare. G.w. występuje w różnorodnych środowiskach. Kryjówkami jego są dziuple, budynki, piwnice i jaskinie. Żyje samotnie lub tworzy

niewielkie kolonie. Zimuje często w niskich temperaturach, bliskich 0°C. Lata nisko, lot ma szybki, lecz trzepotliwy. Pokarm chwyta w

powietrzu lub z powierzchni ziemi i roślin; zjada go w spoczynku. Łatwo się oswaja. Występuje w Europie. Na południe sięga po

Pireneje, środkowe Włochy i Bułgarię, na tych terenach zamieszkuje góry. Na wschód zasięg jego dochodzi do Japonii. W Polsce

wszędzie pospolity. [A.K.]

gajał (Boś gaurus frontalis) — zwierzę domowe z rodziny

—>-krętorogich; udomowiona forma gaura. Jest mniejszy od swego dzikiego przodka; długość głowy i tułowia 2,7—

—2,8 m, wysokość w kłębie 1,4—1,6 m. Ubarwienie zwykle czarne, włos krótki, nogi poniżej stawu skokowego białe. Hodowany w

półdzikich warunkach w lasach północnych

Indii i Birmy; krzyżuje się niekiedy z gaurem. Użytkowane są też mieszańce g. z bydłem domowym. [L.S.]

galago gruboogonowy (Galago crassicaudatus), zwany również galago olbrzymim, przedstawiciel rodziny -^-lorisowa-tych.

Największy gatunek w obrębie rodzaju. Ogólnym wyglądem przypomina kota. Długość głowy i tułowia ok. 35 cm, ogona podobna. Duże,

okrągłe, blisko osadzone oczy. Na wielkich błoniastych uszach występują poprzecznie ułożone drobne grzebienie chrzestne, powiązane

włóknami mięśniowymi, dzięki czemu zwierzę składa je w czasie snu. Głowa bardzo ruchliwa, zdolna do obrotu o niemal 180°. Na czaszce

obecny grzebień kostny. Ogon gruby, bardzo puszysty. Kończyny tylne znacznie dłuższe od przednich. Stopa wydłużona. Pierwsze palce

przeciwstawne. Futro gęste, wełniste, dość długie, brunat-

Galago gruboogonowy

galago karłowaty

88

ne na wierzchu i srebrzysto-szare na spodzie ciała. G.g. występuje w lasach i w buszu; porusza się szybko, doskonale skacze. Prowadzi

gromadny, nadrzewny i nocny tryb życia. W ciągu dnia odpoczywa w gęstwinie drzew. Pokarm składa się z owoców, małych ptaków, jaj

ptasich, owadów i kwiatów. Ciąża trwa 110 do 120 dni; w miocie l lub 2 młode. G. g. żyje prawdopodobnie do 10 lat. Występuje w

południowo-wschodniej i południowo-zachodniej Afryce. [H.K.]

galago hartowały (Galago se-•negalensis), zwany także galago senegalskim — gatunek z rodziny -^lorisowatych, mnie j -

Galago karłowaty

szy od galago gruboogonowe-go, ogólnym wyglądem i trybem życia do niego podobny;

długość głowy i tułowia 16 do 20 cm, ogona 23—25 cm. Futro srebrzyste. Ogon od nasady do połowy długości cienki, koniec gruby,

puszysty. Występuje w Afryce na południe od Sahary. [H.K]

galago olbrzymi -

boogonowy.

galago senegalski -

łowaty.

^galago gru-

^galago kar-

galidia kasztanowata (Galidia elegans) — mały drapieżnik z rodziny —^łaszowatych. Długość głowy i tułowia ok. 38 cm, ogona ok.

30 cm. Ubarwienie kasztanowobrązowe; na ogonie występują ciemnobrązowe i czarne pierścienie. Gruczoły zapachowe występują

jedynie u samic. G.k. aktywna jest podczas dnia, żyje przeważnie samotnie. Dobrze wspina się po drzewach. W skład jej pokarmu

wchodzą zarówno owady, jak i gady, drobne ptaki i ssaki. Zamieszkuje wyłącznie Madagaskar; jest, jak się wydaje, zwierzęciem bardzo

rzadkim. Niektórzy krajowcy używają jej futra na ozdoby. [B.Rz.-K.]

garną (Antiiope cervicapra) — gatunek z rodziny -Arętoro-gich, należący do ->gazeli. Długość głowy i tułowia 1,0— —1,5 m, ogona

10—17 cm, wysokość w kłębie 60—85 cm;

ciężar 25—45 kg. Ubarwienie samców ciemnobrązowe na grzbiecie, na bokach, zewnętrznej stronie nóg i wokół oczu białe. U samic

głowa i grzbiet żółtopłowe. Masywne, świdrowate rogi (do 5 skrętów), karbowane u nasady osiągają długość 45—70 cm, występują tylko

u samców. Racice delikatne, ostro zakończone. G. przebywa na terenach otwartych, równinnych, unika obszarów zadrzewionych.

Aktywna w chłodniejszych porach dnia. Odżywia się głównie trawami. Doskonale biega. Gromadzi się w stadach 15—20 sztuk, niekiedy

do kilkuset sztuk. Młode samce po osiągnięciu doj-

89

gazela erytrejska

rzałości tworzą osobne, mniejsze stada. Pora godowa przypada na luty lub marzec. Długość ciąży ok. 180 dni. Długość życia ok. 15 lat.

Rozmieszczenie obejmuje Półwysep Indyjski. [L.S.]

gaur (Boś gaurus) — gatunek z rodziny ->-krętorogich. Ciało potężne, masywnie zbudowane. Długość głowy i tułowia u samców

(byków) do 3,3 m,

Gaur

długość ogona ok. 85 cm, wysokość w kłębie do 2,1 m; ciężar do 1000 kg. Samice (krowy) są znacznie. mniejsze. G. jest ciemno

ubarwiony, zwykle brunatnoszary, niekiedy czer-wonobrunatny. Nogi poniżej stawu skokowego białe. Rogi występują u obu płci; są ma-

sywne, prawie gładkie, półkoliste, zakrzywione ku sobie. G. zamieszkuje lasy górskie na wysokości 700—1800 m n.p.m., często

przebywa na polanach i wśród skał. Aktywny głównie rano i wieczorem. Żywi się

roślinami zielnymi oraz liśćmi krzewów i drzew. Zaniepokojony, wydaje głosy podobne jak bydło domowe. Okres rui przypada na

miesiące chłodne, w sierpniu lub we wrześniu rodzi się l młode. Rozmieszczenie g. obejmuje Indie, Birmę i Półwysep Indochiński. Jest

zwierzęciem łownym. Udomowiony g. zwany jest gajalem. [L.S.l

gawra -^-niedźwiedź brunatny.

gazela arabska (Gazella gazella gazella) — przedstawiciel rodziny —^krętorogich z grupy

—»gazeli, blisko spokrewniona z gazela indyjską, edmi i arielem. Ubarwienie wierzchu ciała płowe, zad i brzuch białe. Rogi u obu płci.

Zamieszkuje suche stepy i pustynie. Rozmieszczenie obejmuje Izrael, Syrię i kraje sąsiednie. [L.S.l

gazela dorkas (Gazella dorcas)

— gatunek z rodziny krętoro-gich z grupy —^gazeli. Wysokość w kłębie wynosi ok. l m. Ubarwienie jasnobrązowe z rudym odcieniem,

na bokach ciemniejsze pasy, spód ciała biały, lśniący, ostro odcina się' od ubarwionych boków. Rogi u obu płci osiągają 38 cm długości.

G.d. występuje na terenach wyżynnych i pustyniach północnej Afryki od Maroka do Egiptu i ku południowi po' Nigerię, Sudan i Etiopię.

[L.S.]

gazela erytrejska (Gazella ti-lonura) — gatunek z rodziny

—^krętorogich z grupy -»-gazeli. Osiąga 68 cm wysokości w kłębie. Rogi, występujące u obu płci, dochodzą do 30 cm długości. Wierzch

ciała brunatno-piaskowy. Wzdłuż boków ciemna smuga, ogon czarny, brzuch biały. Zamieszkują wysoko wzniesione wyżyny Etio-

gazela Granta

90

pii, chroniąc się w miejscach porośniętych krzewami. [L.S.]

gazela Granta (Gazella granti}

— gatunek z rodziny -^krę-torogich z grupy —^-gazeli. Rozmiary duże, wysokość w kłębie ok. 85 cm. Wierzch ciała

cynamonowobrunatny, spód biały. Rogi, obecne u osobników obu płci, bardzo długie, osiągające 75 cm. G.g. zamieszkuje stepy, czasem

zarośla, tworzy duże stada, złożone z samców i samic. Często spotykana w mieszanych stadach z innymi kopytnymi, jak żyrafy, zebry,

gnu. Występuje we wschodniej Afryce od południowej Etiopii po Tanzanię. [L.S.]

gazela indyjska (Gazella gazel-la hennetti) — przedstawiciel rodziny -^.krętorogich z grupy

-^gazeli, blisko spokrewniona z gazela arabską, edmi i arielem. Osiąga 66 cm wysokości w kłębie, waży ok. 22 kg. Rogi samców osiągają

40 cm długości, samice mają rogi mniejsze lub nawet są bezrogie. Ubarwienie wierzchem jasno-brązowe, spodem białoszare. Ogon

zakończony ciemną kitą. G.i. zamieszkuje zarówno równinne tereny porosłe niską roślinnością, jak i piaszczyste półpustynie,

dochodząc do wysokości 1800 m n.p.m. Trzyma się w stadach złożonych z 10—

—20 sztuk. Wytrzymuje długotrwały brak wody. Występuje w północnej części Półwyspu Indyjskiego. [L.S.]

gazela Lodera (Gazella lepto-ceros) — gatunek z rodziny

-^-krętorogich z grupy -^gazeli. Wysokość w kłębie ok. 70 cm. Rogi smukłe, prawie proste, długości do 41 cm, występują u obu płci.

Wierzch ciała jas-

nopiaskowy, prawie biały, spód i uszy czysto białe. G. L. zamieszkuje pustynie w środkowej części Sahary i na Półwyspie Arabskim.

[L.S.]

gazela pólnocnosomalijsha (Gazella pelzeimi) — gatunek z rodziny -^krętorogich z grupy

-»gazeli. Wysokość w kłębie ok. 62 cm. Wierzch brunatno-rudy, brzuch biały. Rogi występują u obu płci, dochodzą do 36 cm długości.

Zamieszkuje nagie, kamieniste tereny z niskimi zaroślami. Występuje w północnym Somali. [L.S.]

gazela rudoczelna (Gazella ru-fifrons) — gatunek z rodziny

->krętorogich z grupy -s-gazeli. Wysokość w kłębie ok. 62 cm. Rogi, występujące u obu płci, dochodzą do 35 cm długości. Wierzch ciała

jasnobrunatny, brzuch biały, po bokach tułowia czarna smuga, wierzch pyska rudy. G.r. zamieszkuje południowy kraniec Sahary od

Atlantyku po Nil. [L.S.]

gazela środkowosomalijska (Gazella spekei) — gatunek z rodziny ->krętorogich z grupy

->.gazeli. Osiąga 60 cm wysokości w kłębie; rogi, obecne u obu płci, dochodzą do 30 cm długości. Wierzch brunatnoru-dy, brzuch biały,

wzdłuż pyska i po bokach tułowia czarna smuga. Zamieszkuje wyżyny Somali. [L.S.]

gazela tybetańska (Procapra picticaudata) — przedstawiciel rodziny -^krętorogich z grupy

-^gazeli. Długość głowy i tułowia 95—145 cm, ogona 2—

-12 cm, wysokość w kłębie 54—84 cm; ciężar 20—40 kg. Ubarwienie grzbietu płowe, koniec pyska, brzuch i zad białe. Rogi tylko u

samców,

91

gepard

przy końcu lekko zagięte ku przodowi, pokryte pierścienio-watymi zgrubieniami. Sierść latem gładka i krótka, zimą gęsta, wełnista.

Latem samce i samice przebywają w osobnych grupach, zimą łączą się we wspólne stada. Jedno młode. G.t. występuje na wyżynach

Tybetu i terenów sąsiednich. [L.S.]

gazele — nazwa nadawana grupie gatunków z rodziny

—Arętorogich, należących do

-^antylop, jak g. dorkas, g. arabska, g. erytrejska, g. tybetańska, garną, impala, szpring-bok, gerenuk, dżejran, dżereń, ariel, tomi, mhor,

auł i in. Od innych antylop wyróżniają się g. niewielkimi rozmiarami i niezwykle smukłą budową cia-

?> ła. Przystosowane są do szybkiego biegu: kończyny mają

Q cienkie, tułów lekki. Ubarwienie grzbietu zwykle płowe lub brunatne, brzuch jasny. Rogi najczęściej u osobników obu płci, rzadziej

tylko u samców, okazałe, zwykle z widocznymi na powierzchni, pierścieniowa -tymi zgrubieniami. G. zamieszkuje tereny bezleśne, stepy

i pustynie, niektóre gatunki także górskie łąki. Przebywają z reguły w stadach; odbywają wędrówki w poszukiwaniu pastwisk. W miocie,

zwykle wiosną, l lub 2 młode, które już po paru dniach osiągają dużą sprawność fizyczną. G. zamieszkują północną, wschodnią i

południową Afrykę, Półwysep Arabski, zachodnią i środkową Azję, a także część Półwyspu Indyjskiego. Wiele gatunków zagrożonych

jest wytępieniem wskutek nadmiernych polowań, w czasie których myśliwi często korzystają z samochodów terenowych, a nawet

samolotów. [L.S.]

geneta europejska —rżeneta zwyczajna.

gepard (Acinonyx jubatus) — gatunek z rodziny —^kotów. Długość głowy i tułowia 1,3— —1,5 m, ogona 0,6—0,75 m;

ciężar 50—65 kg. Odznacza się niezwykłą smukłością ciała i małą zaokrągloną głową o niewielkich uszach. W przeciwieństwie do

wszystkich innych kotów ma bardzo długie kończyny o tępych, nieznacznie zakrzywionych i tylko częściowo wciąganych pazurach.

Nadaje mu to wygląd raczej psa myśliwskiego niż kota. Sierść

Gepard

na spodniej stronie ciała zabarwiona jest na biało; z wierzchu na brązowym, żółtym lub szarym tle występują czarne, gęsto ułożone

plamki. Po każdej stronie głowy od oka do pyska ciągnie się czarna pręga. Włosy na szyi są dłuższe i tworzą nieznaczną grzywę. G. żyje

samotnie lub łączy się w niewielkie stada. Prowadzi dzienny tryb życia i w czasie polowania kieruje się głównie wzrokiem. Jest typowym

zwierzęciem stepowym, przystosowanym do bardzo szybkiego biegu. Jego maksymalna szybkość na krótkim dystansie dochodzi do 110

km/godz., jest więc najszybciej biegającym ssakiem. W odróżnieniu od pozostałych

gcrenuh

92

przedstawicieli rodziny, którzy napadają na swoje ofiary z zasadzki, g. stosuje pogoń, a łup zawdzięcza nie sile, lecz chyżości i

wytrwałości. Nie potrafi natomiast wspinać się na drzewa. Odżywia się głównie mięsem antylop i innych mniejszych ssaków i ptaków.

Jest najłagodniejszy ze wszystkich kotów, bardzo łatwo go oswoić i tresować, przywiązuje się do opiekuna; ludy Azji używają go do

polowań. Okres ciąży trwa 84—95 dni. W miocie 2—4 młodych. G. zamieszkuje rozległe obszary Afryki, Półwyspu Arabskiego i Indii.

[B.Rz.-K.]

gerenuk (Litocranius walleri)

— gatunek z rodziny ->kręto-rogich, z grupy —>-gazeli. Długość głowy i tułowia 1,4—

—1,6 m, ogona 2,5—35 cm, wysokość w kłębie 90'—106 cm;

ciężar 35—52 kg. Ubarwienie płowordzawe; wzdłuż grzbietu ciemnobrązowy, szeroki pas. Nogi cienkie, długie, szyja i pysk wydłużone.

Rogi, obecne tylko u samców, osiągają 35 cm długości, są zakrzywione liro-wato i pokryte drobnymi zgrubieniami. G. jest mieszkań-

Gerenuk

cem terenów półpustynnych, porośniętych suchoroślami i akacjami. Tryb życia dzienny. Trzyma się pojedynczo, parami lub w stadkach

po kilka sztuk, prowadzonych przez samca. Odżywia się podobnie jak żyrafa, głównie liśćmi akacji i gałązkami krzewów. W czasie

żerowania g. staje bardzo zręcznie na tylnych nogach i przyjmując postawę pionową sięga do wyżej rosnących liści i gałęzi. Osobniki

żyjące z dala od wody znoszą dobrze jej brak całymi tygodniami. G. jest mniej szybki i sprawny w biegu niż inne antylopy. Występuje

we wschodniej Afryce. [L.S.]

gereza bialobroda (Colobus polykomos) — gatunek ->- małp wąskonosych. Długość głowy i tułowia ok. 50 cm, ogona 60 cm. Ciężar

starych samców może przekraczać 12 kg. G. b. odznacza się smukłą budową ciała, długim ogonem i wydatnymi nagniotami pośladkowy-

mi. Jej cechą charakterystyczną jest brak kciuka u rąk. Wykazuje wybitną zmienność indywidualną w ubarwieniu. Ma długie, białe

bokobrody i białą brodę, biały płaszcz na grzbiecie lub białą grzywę na karku i puszysty biały ogon;

pozostałe części ciała czarne. Zamieszkuje gęste lasy. Występuje do wysokości 3000 m n.p.m. Jest najbardziej nadrzewną małpą

afrykańską. Na ziemię schodzi bardzo rzadko. Aktywna w dzień;

roślinożerna. Płochliwa; zaskoczona stara się ukryć. Kiedy ucieka wykonując skoki, długie włosy unoszą się jak spadochron. Przebywa w

grupach po ok. 20 osobników. Zaniepokojona, głośno szczeka. Długość okresu ciąży nie jest znana. Regułą wydaje się być

93

gibbon bialoręki

l młode, które rodzi się białe, wkrótce jednak ciemnieje. G.b. jest szeroko rozprzestrzeniona w Afryce od Senegalu po Etiopię i od

Angoli poprzez Kongo po Tanzanię. [H.K.]

gereza oliwkowa (Colobus ve-rus) — gatunek —-małp wąskonosych. Budową i trybem życia przypomina gerezę biało-brodą. Długość

głowy i tułowia ok. 50 cm, ogona ok. 65 cm. Pokryta jest krótkowłosym futrem, najczęściej zie-lonkawobrunatnym na grzbiecie i

białawym na spodzie ciała, z dużą zmiennością indywidualną, od barwy żółtej po czarną. Głowa mała, twarz naga lub słabo owłosiona.

Samica przenosi czasem noworodka w pysku — zjawisko nie spotykane u innych małp. G.o. zamieszkuje lasy różnego typu u wybrzeży

zachodniej Afryki. Jest bliska wytępienia. [H.K.]

gereza ruda (Colobus badius)

— gatunek —^rnałp wąskonosych. Ogólną budową i trybem życia przypomina gerezę bia-łobrodą. Ma czarny tułów, rudą brodę i rudawe

kończyny. Długi rudawoczarny ogon. G.r. jest mieszkańcem lasów. Obszary jej występowania zacieśniają się wskutek wyrębu lasów.

Występuje w środkowej części zachodniej Afryki i we wschodniej Afryce. Bliska wytępienia. [H.K.]

gibbon bialoręki (Hylobates lar), zwany także larem — najmniejszy przedstawiciel

-^małp człekokształtnych. Podobnie jak u innych pięciu gatunków gibbonów, długość głowy i tułowia waha się w granicach 40—63 cm;

ciężar 4—13 kg. Ogona brak. Głowa mała, kulista, na czaszce brak grzebienia kostnego, część

Gibbon bialoręki

twarzowa nie wysunięta, otwory nosowe znacznie od siebie oddalone i bardziej bocznie położone niż u innych małp Starego Świata.

Szczęka i żuchwa małe, krótkie. Tułów smukły. Kończyny bardzo długie, najbardziej wydłużone przedramię i ręka. Kciuk i paluch silnie,

daleko odsunięte od pozostałych palców. Kończyny tylne najdłuższe wśród naczelnych poza człowiekiem. W uzębieniu charakterysty-

czne, silnie wydłużone kły zarówno u samców, jak u samic — jedna z podstawowych cech odróżniająca gibbony od pozostałych małp

człekokształtnych. Niewielkie nagnioty pośladkowe. Futro gęste, kudłate, złożone z długich, jedwabistych włosów, ubarwione brunatno,

dłonie i stopy białe. Nagą czarną twarz również niekiedy otacza pasmo białych włosów. G.b. zamieszkuje wilgotne lasy tropikalne, a

także lasy górskie do 2400 m n.p.m. Przebywa naj-

gibbon czarnoręki

94

chętniej w koronach drzew. Żeruje jednak niżej w krzewach i gąszczach. Na ziemię schodzi w poszukiwaniu wody;

porusza się wtedy wyłącznie dwunożnie, unosząc ramiona wysoko nad głową dla utrzymania równowagi. Na drzewach posługuje się b r a c

h i a-c j ą, tzn. wisząc na rękach wprowadza ciało w ruch wahadłowy i przerzuca się na inną gałąź. W ten sposób jednym wahnięciem

może pokonać odległość do 3 m. Najdłuższe skoki z gałęzi na gałąź sięgają 9 m. G.b. jest aktywny w dzień. W nocy śpi na drzewie w

pozycji siedzącej, z głową wtuloną między podkurczonymi kolanami a piersią. Żyje w niewielkich grupach rodzinnych, złożonych z 2 do

6 osobników. Grupa zajmuje określone terytorium, obejmujące ok. 12 000 m2. Pożywienie g.b. stanowią głównie owoce, liście, pąki,

kwiaty, czasem jaja ptasie, młode ptaki i owady. Ciąża trwa ok. 210 dni. Samica rodzi przeciętnie co 2 lata l młode, które nosi

uczepione u futra. Opiekuje się nim przez ok. 2 lata. G.b. żyje prawdopodobnie ponad 30 lat. Występuje w Indochi-nach, na Półwyspie

Malajskim i na Sumatrze (tabl. XIII—3). [H.K.]

gibbon czarnoręki ->ungko.

gibbon czarny (Hylobates con-color) — gatunek -^małp człekokształtnych. Budową i trybem życia przypomina gib-bona białorękiego.

U samców czub dłuższych włosów w kształcie grzebienia na głowie, u samic dłuższe włosy po bokach głowy. Futro czarne lub

ciemnobrązowe, twarz naga, czarna, bokobrody białe, ręce i stopy czarne. Młode rodzą

się płowe. Barwa futra zmienia się po 6 miesiącach życia. G.cz. występuje w Wietnamie i Laosie na wschód od rzeki Mekong i na wyspie

Hainan. [H.K.]

gidran —-koń domowy. gigantopitek —człowiek. gniazda -».etologia.

gnu bialobrode (Connochaetes

taurinus albojuliatus) — przedstawiciel rodziny ->-krętoro-gich z grupy —antylop, blisko spokrewniony z gnu pręgo-wanym, od

którego wyróżnia się obecnością białych włosów na brodzie i podgardlu. Rozmieszczenie obejmuje wschodnią część równikowej Afryki.

[L.S.]

gnu bialoogonowe --gnu brunatne.

gnu brunatne (Connochaetes gnou), zwane też gnu białoogo-nowym — gatunek z rodziny

—krętorogich, należący do grupy —antylop. Długość głowy wraz z tułowiem 1,7—

—2,2 m, ogona 80—100 cm, wysokość w kłębie do 1,2 m; ciężar ok. 180 kg. Przód ciała bardzo masywny, szyja krótka, głowa duża.

Rogi niezbyt grube, lecz długie, zakrzywione do przodu i do wewnątrz, podobne nieco do rogów bydła domowego, występują u obu płci.

Nogi długie, kopyta krótkie i szerokie. Ogon zakończony długą kiścią białych włosów. Ubarwienie brunatne, czasem prawie czarne.

Sierść krótka, przylegająca; na szyi i grzbiecie ciemniejsza grzywa. Na podgardlu i pod brodą wyrastają długie, zwykle czarne włosy. G.b.

jest mieszkań-

85

gotfer

cem stepów; przebywa zwykle niedaleko wodopojów. Aktywne głównie rano i wieczorem. Okres godowy przypada na czerwiec. Po ciąży

trwającej ok. 260 dni rodzi się l młode. Laktacja trwa 7—8 miesięcy, ale cielę już po tygodniu życia zaczyna jadać zielony pokarm. G.b.

przebywa w niewielkich grupach, po kilkanaście osobników, rzadko skupia się w większe stada. Żyje do 16 lat. Ten niegdyś bardzo liczny

gatunek został wskutek intensywnego polowania niemal zupełnie wytępiony; dziś zachował się tylko w niewielu rezerwatach, gdzie dzięki

ochronie powoli się restytuuje. Występuje w południowej Afryce. [L.S.]

gnu pasiaste —gnu pręgowane.

gnu pręgowane (Connochaetes taurinus taurinus), zwane też gnu pasiastym — przedstawiciel rodziny —krętorogich z grupy —

antylop, blisko spokrewniony z gnu białobrodym.

Gnu pręgowane

Długość głowy i tułowia 1,75—

—2,4 m, ogona 70—100 cm, wysokość w kłębie 1,15—

—1,45 m; ciężar 145—270 kg. Budową ciała zbliża się do gnu brunatnego, jest jednak większe i inaczej ubarwione. Sierść ma

srebrzystoszarą z pionowymi, brunatnymi pręgami po bokach szyi i tułowia. Przód głowy, grzywa i ogon, a także włosy na brodzie i

podgardlu ciemnobrunatne. Jest mieszkańcem otwartych, trawiastych przestrzeni; niekiedy odbywa sezonowe wędrówki. Występuje w

wielkich stadach, czasem wspólnie z innymi zwierzętami stepów afrykańskich. Ceniony jako zwierzę łowne. Występuje we wschodniej i

południowej Afryce, na południe od zasięgu gnu bia-łobrodego. [L.S.]

goffer (Geomys bursarius) — gryzoń z rodziny —gofferów. Długość głowy i tułowia 16— —25 cm, ogona 5—10 cm; samice są nieco

mniejsze od samców. Futerko brunatne lub czarne, spodem jaśniejsze. Dłonie przystosowane do kopania, z ogromnymi pazurami. Uszy

nie wystają z futerka, oczy małe. Kształt ciała wałeczko-waty, bez wyodrębnionej szyi. Ogon nagi. G. ma zewnętrzne, porośnięte

wewnątrz futerkiem, torby policzkowe, które napełnia i opróżnia łapami. Żyje podziemnie na terenach otwartych. Kopie rozległe

systemy nor, wyrzucając kopce ziemi na powierzchnię. W głębszych chodnikach mieszczą się komory z zapasami pożywienia i komora

gniazdowa; płytsze służą do docierania do pożywienia — podziemnych części roślin. G. aktywny jest przez cały rok. Żyje pojedynczo.

Ciąża trwa 18—19 dni. W miocie średnio 3 młode; laktacja trwa tylko 10 dni, ale młode przez 2 miesiące pozostają z matką. G.

występuje w środkowej części Ameryki Północnej od Kanady po Zatokę Meksykańską. [K.K.]

goffery

96

gotfery (Geomyidae) — rodzina —^gryzoni przystosowanych do życia podziemnego. Obejmuje 8 rodzajów z ok. 40 gatunkami.

Występują w Ameryce Północnej i Środkowej od południowej Kanady po północną Kolumbię. Kopalne znane od miocenu. [K.K.]

golec (Heterocephalus glaber)

— gryzoń z rodziny -^kreto-szczurów. Długość głowy i tułowia 8—9 cm, ogona 3,5—

—4; cm; ciężar 40—80 g. Na ciele rozrzucone są tylko pojedyncze, cienkie włosy. Na pysku liczne włosy zatokowe. Skóra ma barwę

żółtawą lub czerwonawą. Oczy maleńkie, małżowin usznych brak. Przebywa stale pod ziemią w rozległym systemie nor. Żywi się

podziemnymi częściami roślin. Występuje na terenach suchych, zwłaszcza piaszczystych, w Afryce od wschodniej Etiopii po Somali i

Kenię. [K.K.]

gołyszek {Echinosorex gymnu-rus) — największy współczesny ssak owadożerny z rodziny

—^jeżowatych. Długość głowy i tułowia 26—44 cm, ogona 20—21 cm; ciężar l—1,4 kg. W przeciwieństwie do większości

przedstawicieli rodziny nie ma kolców, a futerko tworzą sztywne, szczeciniaste włosy. Dwa gruczoły położone w okolicy odbytu

wydzielają charakterystyczny dla tego zwierzęcia, bardzo przykry zapach gnijącej cebuli. G. prowadzi nocny tryb życia. W dzień chroni

się w szczelinach skał, pod korzeniami drzew, w spróchniałych pniach. Odżywia się owadami, głównie termitami i karaczanami, żabami,

rybami i owocami. Żyje pojedynczo z wyjątkiem okresów rui, zdarzających się kilka razy do roku.

Goiyszek

W miocie 2 młode. G. zamieszkuje lasy w pobliżu strumieni i bagien Indochin, Birmy, Półwyspu Malajskiego i Borneo. [B.Rz.-K.]

gorał (Naemorhedus góral) — gatunek z rodziny -^krętoro-gich, spokrewniony z kozicą. Długość głowy i tułowia 95— —130 cm,

ogona 10—45 cm, wysokość w kłębie 55—75 cm;

ciężar 25—35 kg. Ciało pokrywa zbita warstwa wełnistych włosów izolacyjnych, spośród których sterczą rzadsze, wydłużone, szorstkie

włosy ościste. Ubarwienie z wierzchu od szarego do ciemnobrunatnego, spodem jaśniejsze. U samców krótka grzywa. Na podgardlu jasna

plama, wzdłuż przednich nóg, a także częściowo na grzbiecie czarne prążki. Rogi, długości do ok. 21 cm u samców i ok. 19 cm u samic,

stożkowate, zagięte do tyłu, z pier-ścieniowatymi zgrubieniami w części nasadowej. Nogi silnie zbudowane, przystosowane do wspinania

się i do skoków. G. zamieszkuje góry, przebywa

97

goryl

Gorał

w miejscach zarosłych trawami oraz wśród urwisk skalnych w pobliżu lasów. Aktywny głównie wczesnym rankiem i wieczorem. Latem

odżywia się głównie trawami i liśćmi krzewów, zimą gałązkami i porostami. Okres godowy przypada na listopad i grudzień. Długość ciąży

ok. 240 dni. W miocie l, niekiedy 2 młode. G. jest zwierzęciem łownym. Rozmieszczenie obejmuje tereny południowo--wschodniej

Syberii, Koreę, Mongolię, północną część Chin, północne Indie i Birmę. [L.S.]

goryl (Goniła gorilla) — małpa człekokształtna, największy i najsilniejszy pneedstawiciel rzędu -^naczelnych. Stojący samiec ma

1,80—2,00 m wysokości, niekiedy więcej, samica nie przekracza 1,50 m. Rozpiętość ramion sięga 2,75 m, a obwód klatki piersiowej

1,75 m. Szerokość w barkach przekracza dwukrotnie ten rozmiar u szympansa. Ciężar samic wynosi 70—140 kg, samców 135—275 kg.

G. trzymane w niewoli zazwyczaj są cięższe wskutek braku ruchu i spowodowanego tym otłuszczenia,

7 Słownik zoologiczny — ssaki

tak że osiągają 350 kg. Ciało krępe, bardzo masywnie zbudowane. Ogona brak. Twarz krótka, naga, pokryta czarną skórą. Nozdrza

szerokie, nos płaski. Oczy małe, szeroko rozstawione, osadzone w głębokich oczodołach, nad którymi zaznaczają się bardzo silnie

rozwinięte wały nadoczodoło-we. Uszy małe, przylegające do głowy. Ramiona długie, dłonie szerokie. Kciuk mniejszy i słabiej

umięśniony niż u człowieka. Nogi stosunkowo krótkie, stopa płaska, paluch duży, odstający, przeciwstawny. Barwa skóry i sierści jest

zasadniczo czarna, czasem ma jednak odcień brązowy. Stare samce mają w okolicy lędźwiowej siodło: plamę utworzoną przez białe i

srebrne włosy. Futro gęste, krótkie i szorstkie. Poza twarzą bezwłosa jest również górna część klatki piersiowej. G. zamieszkuje lasy

tropikalne na nizinach i w górach, gdzie dochodzi do wysokości 2400 m n.p.m.; sporadycznie spotykano go nawet na wysokości 4100

m n.p.m. Poza tym przebywa w gęstych zaroślach bambusowych, niekiedy na terenach otwartych. Aktywny

Goryl

góralek abisyński

98

jest w dzień i wówczas przebywa głównie na ziemi. Na drzewa wspinają się częściej osobniki młode i samice. Na ziemi g. często przyjmuje

postawę wyprostowaną, ale idąc podpiera się zgiętymi palcami rąk. Porusza się powoli, prawdopodobnie nie umie pływać. Prowadzi

gromadny tryb życia w grupach po 5—30 osobników. W skład typowej grupy wchodzi l samiec, zajmujący najwyższe miejsce w hierar-

chii, kilka podporządkowanych mu samców oraz kilka samic (zwykle dwa razy więcej niż samców) z młodymi. Zmiany w składzie grupy

następują wskutek przyjścia na świat młodych lub przyłączenia się samotnie żyjących samców. Goryle porozumiewają się ze sobą

głosem, mimiką i gestami; wykazano istnienie ok. 20 różnych dźwięków. Samce często spędzają noc na ziemi pod drzewami, podczas

gdy samice i młode śpią na drzewach na wysokości do 18 m nad ziemią. Co noc g. buduje gniazdo o prostej konstrukcji, używane tylko

raz. Gniazda są zakładane w wysokiej trawie, w zaroślach, pod nawisami skalnymi i na drzewach. G. żywi się przeważnie liśćmi, korą,

pędami bambusów, korzeniami

1 owocami. G. nizinny czyni często spustoszenia na plantacjach bananów i trzciny cukrowej. Samica rodzi zwykle co 4 lata l młode,

ważące ok.

2 kg. Ciąża trwa 9 miesięcy. Menstruacja najczęściej pojawia się u samic 8-letnich. W niewoli g. żyje do 35 lat, na wolności

prawdopodobnie do 50 lat. Niewolę znosi dość dobrze i rozmnaża się w ogrodach zoologicznych. Młody g. wymaga podobnej opieki jak

dziecko ludzkie, wkrótce jednak wyrasta na ogromne, silne zwierzę, stwarzające poważne problemy hodowcom. W chwilach irytacji i

złości bywa nieobliczalny i ze względu na swą ogromną siłę niebezpieczny. Rozdrażniony staje na tylnych kończynach i bije się

pięściami po piersiach. Na swobodzie ma niewielu wrogów, najgroźniejszym z nich jest lampart. Zamieszkuje Afrykę równikową. Tubyl-

cy polują na niego dla skóry i mięsa. Obecnie żyje ok. 10 000 przedstawicieli tego gatunku. Wyróżnia się 2 podga-tunki: g. nizinnego i

g. górskiego (tabl. II—ł). [H.K.]

góralek abisyński (Procama habessinica) — gatunek z rzędu -^góralków. Długość głowy i tułowia ok. 64 cm, ogon szczątkowy.

Ubarwienie kre-mowoszare z jasnymi i ciemnymi plamkami. Żyje w terenach pustynnych i stepowo--górskich. Prowadzi dzienny tryb

życia, z upodobaniem wygrzewa się na słońcu leżąc na

^

Góralek abisyński

skałach w pobliżu swych schronień. Żyje w koloniach liczących ok. 50 osobników. Młode, zwykle 2 lub 3 w miocie, przychodzą na świat

w pełni owłosione i z otwartymi oczami. G.a. bywa przedmiotem polowań dla mięsa. Występuje we wschodniej Afry-

99

grindwal

ce, na Półwyspie Arabskim, na Synaju i w Izraelu. [H.K.]

góralek drzewny {Dendrohyrax arboreus) — gatunek z rzędu ->-góralków. Jest wyjątkiem wśród ssaków kopytnych, prowadzi bowiem

nadrzewny tryb życia. Długość głowy i tułowia 40—60 cm, ogona l—3 cm. Na grzbiecie futro brązowe, na stronie brzusznej jaśniejsze z

odcieniem żółtym i szarym. Plama białych włosów na grzbiecie wskazuje umiejscowienie gruczołu zapachowego. Owłosienie jest dłuższe i

bardziej jedwabiste niż u innych góralków, od których gatunek ten różni się też budową czaszki i zębów. Mieszkaniec lasów

równikowych; prowadzi nocny tryb życia. Żywi się liśćmi, pąkami i owadami. Wkrótce po zapadnięciu zmroku wydaje

charakterystyczny głos, znany ludziom zamieszkującym te okolice lepiej niż wygląd tego płochliwego zwierzęcia. Wobec wroga

przyjmuje osobliwą postawę obronną odwracając się w jego kierunku grzbietem i strosząc włosy wokół odsłaniającego się przy tym gru-

czołu grzbietowego. Ciąża trwa 7 miesięcy. W miocie l lub 2 młode. Mięso i skóra są bardzo cenione przez tubylców. G.d. zamieszkuje

środkową i południową Afrykę. [H.K.]

góralki (Hyracoidea) — rząd małych ssaków kopytnych o wielu cechach prymitywnych. Obejmuje tylko l rodzinę z 9 gatunkami.

Wielkością i wyglądem g. są zbliżone do świstaka. Głowa i tułów mają 30 do 60 cm długości, ogon l do 3 cm. Dorosłe osobniki ważą do

20 kg. Futro składa się z delikatnych włosów wełnistych i dłuższych włosów ości-stych. Na grzbiecie znajduje

się gruczoł pokryty włosami ubarwionymi inaczej niż całe ciało. Tułów wydłużony, walcowaty, głowa stosunkowo ciężka, o

zaostrzonym pysku, górna warga rozdwojona, oczy niewielkie, wyłupiaste, uszy krótkie, ogon szczątkowy, bardzo krótki, nogi średniej

długości, ale dość słabe. G. są stopochodne, na stopach mają elastyczne poduszeczki. Palce uzbrojone prymitywnymi bez-podeszwowymi

kopytkami; jedynie wewnętrzny palec tylnej stopy ma ostry pazur, osadzony na rozdwojonym członie. W uzębieniu stałym brak kłów.

W górnej szczęce jedna para dużych, stale rosnących siekaczy. Zęby u gatunków leśnych niskie, u stepowych i skalnych wysokie. G. są

wyłącznie roślinożerne. Spośród trzech rodzajów g. jeden żyje nadrzewnie, drugi na stepach i w zaroślach, trzeci zaś na skałach. Niektóre

aktywne są w dzień, inne w nocy. Potrafią skakać z wysokości 3 m. Żyją gromadnie. Po ok. 7-mie-sięcznej ciąży samica rodzi l do 6

bardzo samodzielnych młodych. W niewoli g. żyły 7,5 lat. Rząd g. wcześnie oddzielił się od prakopytnych. Zwierzęta te wykazują nawią-

zania do syren i słoni, choć mają też wiele cech zbliżających je do nieparzystokopyt-nych. Najstarsze kopalne g. znamy z oligocenu

Afryki. Dziś żyjące g. występują w Afryce i na zachodnim skraju Azji. [H.K.]

grindwal (Globicephala melae-na) — duży przedstawiciel waleni z rodziny-^delfinowatych. Osiąga długość 8,5 m. Pysk tępy, czoło

wypukłe. W jednym szeregu w szczęce i żuchwie 7—11 zębów. Ubarwienie jednolicie czarne, poza jasną

grizii

plamą pod głową. G. odżywia się głowonogami i rybami. Samice dojrzewają po 6 latach, samce dopiero w wieku ok. 12 lat. Żyje dużymi

stadami we wszystkich morzach, odbywa zimą regularne wędrówki do wód cieplejszych. Poszukiwany dla mięsa i tłuszczu. Rocznie

poławia się 3—4 tyś. sztuk, głównie u brzegów Nowej Fundlandii oraz w pobliżu Wysp Owczych. [K.K.]

grizii (Ursus arctos horribilis), zwany też niedźwiedziem szarym — amerykański podgatu-nek -^niedźwiedzia brunatnego. Długość

głowy i tułowia do 2,5 m; ciężar średnio 360 kg. Wyglądem zewnętrznym i obyczajami przypomina swojego krewniaka ze Starego

Świata. Ubarwiony ciemnobrązowe, rudobrązowo lub szaro. Jest bardzo silny i nie ma wrogów, unika jednak ludzi i, jak wszystkie

niedźwiedzie, atakuje tylko w ostateczności. Zamieszkuje zachodnią część Ameryki Północnej; częsty w Górach Skalistych. [B.Rz.-K.]

grizon (Grźson mttatus) — mały drapieżnik z rodziny —>-łasi-cowatych. Długość głowy i tułowia 47—55 cm, ogona ok. 16 cm; ciężar

1,4—3,2 kg. Ponieważ ma krótkie nogi i smukłe ciało, wyglądem przypomina łasicę, z tą różnicą, że ma dłuższą sierść i jest inaczej

ubarwiony. Część twarzowa, gardło, pierś i kończyny są czarne, reszta ciała popielata z wyjątkiem wąskiego, białego paska, który ciągnie

się na pograniczu obu barw, po bokach głowy i szyi. Zamieszkuje otwarte tereny i lasy; zwykle tworzy małe grupy. Zwinny, szybki,

dobrze pływa, wspina się i prawdopodobnie potrafi również ko-

___________________100

pac nory. Może być aktywny i dniem, i nocą. Za kryjówki służą mu jamy innych ssaków (głównie wiskaczy), szczeliny skalne i wykroty.

Odżywia się przede wszystkim mięsem. W jednym miocie 2—4 młodych. Można go łatwo oswajać. Występuje od południowego Mek-

syku po Peru i Brazylię, dochodząc w górach do 1200 m n.p.m. [B.Rz.-K.]

gronostaj (Mustela erminea) — drapieżnik z rodziny —^łasico-watych. Długość głowy i tułowia 16—38 cm, ogona 6— —11 cm;

ciężar 150—350 g. Pokrojem bardzo przypomina łasicę, ale jest większy i ma dłuższy ogon. Latem jego krótkie, gęste futerko ma barwę

czekoladowobrązową z wierzchu i żółtobiałą po spodniej stronie ciała. 2/3 ogona barwy brązowej, końcowy odcinek czarny. Zimą

futerko całkowicie bieleje z wyjątkiem końca ogona, który pozostaje nadal czarny. G. zamieszkuje skraje lasów, stare parki, zarośla,

wykorzystując na schronienia naturalne kryjówki w terenie. Jest zwierzęciem naziemnym i prowadzi nocny tryb życia, chociaż czasami,

zwłaszcza kiedy karmi młode, można go spotkać również dniem. Odżywia się pokarmem mięsnym, w którego skład wchodzą prawie

wszystkie gatunki drobnych ssaków i ptaków oraz

Gronostaj

101

gryzonie

gady, płazy, mięczaki i owady. Tak jak łasica, poluje przede wszystkim na drobne gryzonie, za którymi przeciska się do ich nor. Zimą

natomiast, kiedy gryzoni jest mniej i dostęp do nor trudniejszy, napada także na króliki i zające. Duże ofiary zabija przegryzając im

grzbiet lub tętnice szyjne. Ruja odbywa się w lutym lub w marcu. Ciąża trwa 70 dni. Młodymi, które w liczbie 2—13 rodzą się w gnieździe

wysłanym mchem, suchymi liśćmi i sierścią, opiekują się oboje rodzice. G. zamieszkuje Europę bez półwyspów Pirenejskiego,

Apenińskiego i Bałkańskiego, Azję po Himalaje na południu, północną Afrykę i Amerykę Północną. W Polsce występuje w całym kraju,

lecz jest rzadki, wobec czego objęty ochroną gatunkową. Jego piękne, zimowe futro, cenione w kuśnierstwie, używane jest m.in.

tradycyjnie na peleryny rektorów.

[B.Rz.-K.]

gruboskórce (Ceratomorpha) — podrząd —>-nieparzystokopyt-nych, obejmujący 2 rodziny:

tapirowate i nosorożcowate, zwierzęta o dużych rozmiarach i silnych kończynach, zakończonych kopytami. Wspólną cechą obu rodzin

jest gruba skóra. Tapirowate odznaczają się niewielką ruchliwą trąbą, utworzoną przez nos i górną wargę, oraz krótkim ogonem.

Nosorożcowate mają charakterystyczne rogi na nosie i długi ogon. Uzębienie obu rodzin jest zróżnicowane. Wszyscy przedstawiciele g.

są roślinożerni. Żywią się roślinami lądowymi i wodnymi, pędami, gałązkami, liśćmi, pąkami", owocami. Poszczególne gatunki zajmują

różne środowiska, od otwartych trawiastych terenów po gęste lasy, ale zawsze w pobliżu wody. Żyją pojedynczo lub parami. W miocie u

obu rodzin zwykle l młode. Najstarszych kopalnych przedstawicieli znamy z eoce-nu. Dziś występują w podzwrotnikowych obszarach

Ameryki, Afryki i Azji. [H.K.]

grym (Sylvicapra grimmia) — gatunek z rodziny —^krętoro-gich, zbliżony do dujkerów. Długość głowy i tułowia 85—

—115 cm, ogona 8—18 cm, wysokość w kłębie 45—70 cm;

ciężar 14—17 kg. Ubarwienie płowobrunatne. Od nosa po szczyt głowy biegnie czarna smuga. Rogi proste, krótkie, zwykle obecne tylko

u samców. G. zamieszkuje tereny trawiaste, pokryte zaroślami, zwartych lasów unika. Żyje pojedynczo lub parami. Rozród odbywa się w

ciągu całego roku; po 4-miesięcznej ciąży samica rodzi zwykle l młode. G. występuje w Afryce na południe od Sahary. [L.S.]

grysbok (Nototragus melano-tis) — gatunek z rodziny

—>krętorogich, zaliczany do

—-antylop. Długość głowy i tułowia 63—75 cm, ogona 5—

—8 cm, wysokość w kłębie 45—55 cm. Ubarwienie płowo-brązowe, niekiedy z białymi i ciemnymi plamkami na głowie. Mieszkaniec

otwartych przestrzeni. Żyje parami; aktywny głównie nocą. Długość ciąży ok. 210 dni. Występuje we wschodniej Afryce po Kenię i

Tanzanię na północy i w południowej Afryce. [L.S.]

gryzonie (Rodentia) — rząd ssaków obejmujący w obrębie 32 rodzin najwięcej gatunków, a zarazem największą liczbę osobników. Są to

zwierzęta niewielkie; największe z nich

gryzonie

102

— kapibara — ma 125 cm długości i waży ok. 50 kg. Pokrój ciała zróżnicowany, przystosowany do różnorodnego trybu życia.

Większość g. to gatunki naziemne, budową zbliżone do myszy, a więc o krępym ciele, długim ogonie i krótkich kończynach. Liczne

gatunki, przystosowane do życia podziemnego, odznaczają się ciałem wałeczkowatym i krótkim ogonem. G. nadrzewne mają długi,

puszysty ogon (np. wiewiórka, popielica), niekiedy też fałdy skórne między kończynami, umożliwiające lot ślizgowy (np. polatucha).

Gatunki ziemnowodne (np. bóbr, nutria) mają błony między palcami i nagi, spłaszczony ogon. Gryzonie pustynne (np. sko-czkowate)

odznaczają się wydłużonymi kończynami tylnymi i puszystym ogonem. W uwłosieniu występują czasem kolce (np. u jeżo-zwierza i

ursona), często łuski, np. na ogonie myszy, szczura i bobra. Kończyny są zwykle 5-palczaste, palce opatrzone pazurami. Pierwszy palec

niektórych gatunków jest przeciwstawny pozostałym. G. mają tylko po jednej parze siekaczy w szczęce i żuchwie. Zęby te mają kształt

dłutowaty, stale rosną i stale zachowują ostrość dzięki temu, że twarde szkliwo pokrywa tylko przednią ich powierzchnię. Między

siekaczami a zębami policzkowymi występuje przerwa zębowa. Zęby policzkowe obejmują co najwyżej dwa zęby przedtrzonowe i trzy

zęby trzonowe. U wielu gatunków (np. myszowatych, chomikowatych, nornikowa-tych) brak przedtrzonowych. Często stale rosnące

zęby, przystosowane do pokarmu roślinnego, wyposażone są w tępe guzki lub listwy. Typowa

dla g. budowa żuchwy umożliwia nie tylko ruchy zamykania i otwierania oraz ruchy boczne, ale również zdolność cofania jej i

wysuwania, pozwalające na dokładne rozcieranie pokarmu oraz odgryzanie twardej kory, a nawet ścinanie drzew (bóbr). Żołądek u

niektórych gatunków podzielony jest na kilka komór, jelito ślepe może osiągać wielkie rozmiary (brak go tylko u popielicowatych).

Macica zwykle dwurożna, łożysko krążkowe. Mózg niewielki, o gładkiej powierzchni półkul. Węch dobrze rozwinięty, wzrok dobry u

wiewiórkowatych, u innych odgrywa niewielką rolę w orientacji. Gatunki podziemne mogą być zupełnie ślepe. G. są przeważnie roślino-

żerne, niektóre (np. mysz domowa, szczur) są wszystkożer-ne; nieliczne gatunki żywią się prawie wyłącznie owadami. G. z terenów

suchych nie piją, zadowalając się wodą uzyskiwaną w procesie spalania substancji pokarmowych (—-fizjo-logia). Wiele gatunków groma-

dzi zapasy na zimę, niektóre zapadają w sen zimowy, czyli —-hibernację. G. rozmnażają się na ogół bardzo intensywnie; są zdolne do

rozrodu po kilku tygodniach życia. Ciąża trwa krótko, mioty są liczne (u chomika do 18 osobników w miocie). Prowadzi to do wahań w

liczebności —-populacji. Większość g. kopie nory, niektóre (np. badylarka, wiewiórka) budują gniazda nad ziemią. Potomstwo gatunków

żyjących w norach i gniazdach rodzi się niedołężne, nagie i ślepe; tych, które nie mają schronień — zaawansowane w rozwoju. G.

prowadzą przeważnie nocny tryb życia (wie-wiórkowate są aktywne tylko w dzień). Gatunki drobne,

103

guziec

pobierające dużo pokarmu o małej wartości odżywczej, wykazują w ciągu doby wiele kolejnych okresów aktywności i spoczynku.

Długość życia drobnych g. w warunkach naturalnych nie przekracza półtora roku.

G. występują na wszystkich kontynentach łącznie z Australią i na wielu wyspach. Ich szczątki kopalne znane są od paleocenu. Wiele

gatunków g. zalicza się do groźnych szkodników (—-znaczenie gospodarcze ssaków). Szczególnie duże szkody wyrządzają w osiedlach

myszy i szczury, a w uprawach rolnych norniki. Skóry wielu g. są wysoko cenione na rynku futrzarskim, toteż zwierzęta te bywają

przedmiotem odłowów i polowań, a niektóre z nich hoduje się jako

——zwierzęta futerkowe (szynszyle, nutrie). Niekiedy g. stają się rezerwuarem czynników chorobotwórczych człowieka i jego zwierząt

domowych. G. są podstawowymi

—•zwierzętami laboratoryjnymi (mysz, szczur, chomik syryjski oraz świnka morska — niegdyś zwierzę domowe w Ameryce

Południowej). [K.K.]

grzywak (Lophiomys imhausti)

— gryzoń z rodziny —chomikowatych, ale różniący się wyglądem od wszystkich innych gatunków tej rodziny. Długość głowy i tułowia

25—

—36 cm, ogona 14—17 cm. Futerko puszyste, czarno- lub brązowobiałe w plamy i pasy. Wzdłuż grzbietu od głowy do ogona pas długich

włosów, tworzących grzywę, którą zwierzę stroszy, gdy jest zaniepokojone; spód ciała szary lub czarny. G. przebywa na drzewach,

porusza się powoli. Nory zakłada na ziemi, często wśród skał. Prowadzi nocny

tryb życia. Żywi się pokarmem roślinnym. Występuje w górskich lasach wschodniej Afryki, w Etiopii, Sudanie, Somali i Kenii. [K.K.]

guanako —gwanako.

gundia (Ctenodactylus gundi)

— gryzoń z rodziny —gundii. Długość głowy i tułowia 16—

—20 cm, ogona l—2 cm. Grzbiet żółtawy, spód biały. Z wyglądu przypomina nieco chomika. Zamieszkuje tereny skaliste; aktywna w

ciągu dnia. Zaskoczona nieruchomieje "udając" martwą. Żywi się pokarmem roślinnym. Młode rodzą się owłosione i z otwartymi

oczami. G. występuje w północnej Afryce od Libii po Maroko. [K.K.]

gundic (Ctenodactylidae) — rodzina -—gryzoni, obejmująca 4 rodzaje z 8 gatunkami. Ciało mają krępe, ogon krótki. Zęby stale

rosnące, o uproszczonej strukturze. Wewnętrzne palce dłoni są wyposażone w szczoteczkę sztywnych włosów, którymi zwierzę pielęg-

nuje futerko. G. aktywne są dniem; żyją koloniami w suchych, skalistych terenach północnej Afryki. Kopalne znane od oligocenu, także

z Azji. [K.K.]

guziec {Phacochoerus aethio-picus) — gatunek z rodziny

—>świniowatych. Długość głowy i tułowia ok. 105 cm, ogona ok. 20 cm, wysokość 63—

—73 cm; ciężar 75—100 kg. Ogólnym wyglądem przypomina dzika. Kolor skóry i sierści od ciemnobrązowego do czarnego. Młode

czerwonobrązowe. Od karku do połowy grzbietu ciągnie się rodzaj cienkiej grzywy z wydłużonych, poplątanych włosów, resztę cia-

gwanako

104

ła pokrywa krótka sierść. Na policzkach wydłużony fałd skóry pokryty białymi włosami. Głowa bardzo duża, ryj masywny, uzbrojony,

szczególnie u samców, w potężne kły długości 25—63 cm. Z boku głowy i ponad górną szczęką widnieją wydatne brodawki — naroślą

skórne, nadające g. charakterystyczny wygląd.

Guziec

Środowiskiem g. są sawanny i słabo zadrzewione tereny. W odróżnieniu od innych świ-niowatych aktywny jest w dzień i tylko

ustawicznie niepokojony przez człowieka staje się czynny nocą. Znaczną część życia spędza na błotnych kąpielach. Odżywia się ko-

rzeniami, bulwami, trawami, jagodami, liśćmi młodych drzew, sporadycznie drobnymi bezkręgowcami i padliną. Żyje pojedynczo albo

w małych dwu- lub trzyrodzinnych "watahach". Podczas żerowania często klęka na przednich po-duszkowatych kolanach ułatwiając

sobie rycie. Ruja trwa od marca do kwietnia; po 175-dniowej ciąży rodzi się 2 do 4 młodych. Długość życia w niewoli do 12 lat. Rozmie-

szczenie obejmuje większość stepowych terenów południo-wo-wschodniej Afryki. G. jest zwierzęciem łownym, poszukiwanym dla

smacznego mięsa i skór. [L.S.]

gwanako (Lama guanicoe), zwany też guanako — gatunek z rodziny ^wielbłądowatych. Długość głowy i tułowia 1,8— —2,25 m,

ogona 15—25 cm, wysokość 90—130 cm; ciężar 60—75 kg. Zwinne, lekko poruszające się zwierzę z wysoko uniesioną szyją, długimi

nogami i małą głową. Sierść z wierzchu płowobrunatna, spodem biała, szczególnie długa na piersiach, bokach i na udach. Na wewnętrznej

stronie przednich nóg modzelowa-te zgrubienia. Żyje w stadkach złożonych z 4—10 samic, którym przewodzi jeden samiec.

Zamieszkuje wysoko położone zbocza górskie; w zimie schodzi na równiny ku brzegom jezior. Na równinie potrafi szybko biegać,

osiągając prędkość ponad 50 km/godz. Żywi się głównie trawami. Okres godowy przypada na sierpień i wrzesień. Samce często walczą ze

sobą o samice, wydając na przemian wysokie i mrukliwe głosy. Po trwającej ok. 320 dni ciąży rodzi się l młode, zdolne zaraz do biegu.

Okres laktacji trwa do 12 ty-

105

hibernacja

godni. Długość życia ok. 20 lat. Krajowcy od bardzo dawna polowali na g. dla wełny, mięsa i skóry, ale liczebność tych zwierząt zaczęła

gwałtownie maleć dopiero od czasów podboju Ameryki przez Europejczyków. Rozmieszczenie obejmuje południową i zachodnią część

Ameryki Południowej; g. najliczniej występuje w środkowej i południowej Patagonii. Łatwo oswaja się w niewoli. Jest przodkiem lamy i

alpaki. [L.S.]

gwiazdonos (Condylura crista-ta) — przedstawiciel rodziny —rkretowatych. Długość głowy i tułowia 10—12 cm, ogona 5,6—8,4 cm;

ciężar 40—85 g. Wyglądem zewnętrznym przypomina kreta; na końcu ryjka ma charakterystyczny organ dotyku — tarczowaty twór

przypominający gwiazdę, po-

Gwiazdonos

dzielony na 22 mięsiste wyrostki. Podobnie jak kret kopie podziemne chodniki i usypuje kopce. Niektóre z chodników wychodzą

wprost do wody, gdyż g. dobrze pływa i nurkuje. Odżywia się owadami wodnymi, skorupiakami, dżdżownicami i rybkami. Aktywny cały

rok. Rozmnaża się od połowy kwietnia do połowy lipca. W miocie 2—7 młodych. Zamieszkuje wilgotne oraz błotniste gleby we

wschodniej części Ameryki Północnej. [B.Rz.-K.]

H

hajnyk -^jak.

hangul (Cervus elaphus han-glu) — podgatunek -^jelenia zamieszkujący Kaszmir. Wysokość w kłębie 1,2—1,3 m;

samce osiągają ciężar 180 kg. Latem przebywa na stokach gór, zimę spędza w dolinach. Trzyma się pojedynczo lub w niewielkich

stadkach. [L.S.]

hanower —>koń domowy. hereford —Aydło domowe.

herola (Damalźscus hunteri) — gatunek z rodziny -^kręto-rogich, zaliczany do ^antylop. Długość głowy i tułowia ok. 110 cm, ogona

ok. 30 cm, wysokość w kłębie ok. 110 cm. Ubarwienie rude, spodem białawe, na czole między oczami

biały, poprzeczny pasek. Liro-wato zakrzywione rogi, długości 50—66 cm, jednakowo rozwinięte u obu płci, mają wydatne

pierścieniowate zgrubienia na całej powierzchni. H. jest mieszkańcem trawiastych równin; przebywa najczęściej wśród ciernistych za-

rośli. Trzyma się w niewielkich stadach, zwykle po 10— —25 sztuk. Młode rodzą się w październiku i w listopadzie. H. jest zwierzęciem

łownym, aczkolwiek niezbyt często pada ofiarą myśliwych dzięki swej wielkiej płochli-wości. Występuje w Kenii i Somali. [L.S.]

hibernacja, sen zimowy — występujący u wielu ssaków okres spoczynku, połączony z wyłączeniem termoregulacji i

hibernacja

106

silnym obniżeniem wszystkich funkcji życiowych. H. spotykamy u niektórych stekowców, torbaczy, owadożernych, nietoperzy,

naczelnych (małe le-mury madagaskarskie), szczer-baków i gryzoni. U wielu drapieżnych (np. niedźwiedź, borsuk, jenot) i gryzoni (np.

wiewiórka) występują okresy spoczynku zimowego, w czasie których zwierzęta te nie opuszczają swych schronień i nie pobierają

pokarmu. Choć często i w tych wypadkach mówi się o śnie zimowym, nie jest to jednak typowa h., bo temperatura tych zwierząt nie

ulega znaczniejszemu obniżeniu. Tzw. sen letni, czyli estywacja, występuje u niektórych gryzoni (np. stepowych susłów) jako okres spo-

czynku w porze suchej. W naszej faunie w typową h. zapadają wszystkie nietoperze, jeż, a z gryzoni świstak, susły, smużka, chomik i

popielicowa-te. Najbardziej charakterystyczną cechą h. jest wyłączenie termoregulacji, tak że następuje hipotermia, spadek temperatury

ciała niekiedy prawie do poziomu temperatury otoczenia. Zwolniona zostaje także bardzo silnie przemiana materii, obniża się liczba

oddechów i uderzeń serca (np. u jeża serce przy normalnej ciepłocie ciała bije ok. 200 razy na minutę, w czasie h. ok. 20 razy).

Następuje również szereg zmian hormonalnych. Pobudliwość nerwowa również ulega obniżeniu, zwierzę jest nieruchome i niezdolne do

ruchu. Bodźcem zewnętrznym do rozpoczęcia h. jest przede wszystkim obniżenie temperatury otoczenia. Różne gatunki mają różną

temperaturę progową, powyżej której h. nie może wystąpić. Wynosi ona np. dla chomika ok. 10°C,

dla popielicy zaś 20°C. Równocześnie konieczna jest fizjologiczna gotowość zwierzęcia^ polegająca na nagromadzeniu tłuszczu i

zmianach hormonalnych; np. obniżenie temperatury w ciągu lata nie powoduje zapadnięcia w sen zimowy. Gdy w czasie h. temperatura

otoczenia podniesie się powyżej krytycznej lub opadnie poniżej 0°C, zwierzę się budzi. Także silne bodźce, np. mechaniczne, powodują

przebudzenie. Przemiana materii w czasie h. odbywa się kosztem zapasów tłuszczu nagromadzonych w organizmie jesienią; świstak traci

w ciągu zimy do 40% ciężaru. W czasie h. zwierzęta budzą się także co pewien czas i bez bodźców zewnętrznych; nietoperze nieraz

zmieniają wówczas miejsce w obrębie kryjówki, a nawet przenoszą się do innych kryjówek. W czasie budzenia się wskutek drgania mięśni

i innych procesów następuje wzrost temperatury ciała. Gdy zbliża się ona do poziomu typowego dla okresu aktywności, zwierzę staje się

zdolne do normalnego reagowania. Czas trwania h. bywa różny, zależy od długości pory zimowej, może jednak obejmować przeszło pół

roku, a wraz z estywacja nawet 8 miesięcy. Umożliwia ona wielu ssakom egzystencję w okolicach, gdzie zimą nie mogłyby zdobyć

pokarmu. Rozwinęła się niewątpliwie niezależnie u różnych grup i wykazuje różny stopień rozwoju. Chomik np. ma sen dość płytki,

przerywany co kilka dni. W odróżnieniu od większości gatunków odbywających h. gromadzi on zapasy pokarmu, z których korzysta

przed zaśnięciem, w czasie przerw we śnie i po przebudzeniu.

107

hiena cętkowana

Nietoperze w czasie snu zimowego. A — gacek wielkouch, B — pod-kowiec mały, C — nocek duży

Przed zapadnięciem w sen zimowy zwierzęta wyszukują odpowiednie kryjówki, gwarantujące ochronę przed mrozem. Nietoperze chronią

się w jaskiniach, piwnicach i bardzo głębokich dziuplach drzew. Do takich schronień zlatują się nieraz z odległości setek kilometrów. Śpią

często grupami, obejmującymi nawet tysiące osobników. Inne ssaki wykopują nory, a w ich wnętrzu ścielą gniazda. Śpią w nich zwykle

pojedynczo, zwinięte w kłębek. W medycynie stosowane bywa, np. podczas długotrwałych operacji, obniżenie temperatury ciała

pacjenta przez ochłodzenie i równoczesne podawanie odpowiednich środków chemicznych. Ta hipotermia nazywana bywa także

sztuczną hiberna-c j ą, choć z właściwą h. nie ma wiele wspólnego. [K.K.]

hiena brunatna (Hyaena brun-nea) — drapieżnik z rodziny

-^hienowatych. Rozmiarami i wyglądem zbliżona do bardziej znanej hieny pręgowa-nej, lecz ubarwienie tułowia jest jednolicie

brązowoszare, a pasy występują tylko na kończynach. Żywi się padliną, często żeruje też na brzegach morza, zjadając wszelkie zwierzęta

wyrzucone na brzeg przez fale. Występuje w południowej Afryce aż po Ro-dezję i Mozambik. [B.Rz.-K.]

hiena cętkowana (Crocuta cro-cuta}, zwana też hieną plamistą — największy przedstawiciel rodziny —Aienowatych. Długość głowy i

tułowia 1,3—

—1,7 m, ogona 20—30 cm; ciężar 60—80 kg. Głowa duża o krótkich uszach; tułów masywny, kończyny 4-palczaste;

najmocniejsze wśród ssaków

hiena jaskiniowa

108

Hiena cętkowana

uzębienie. Sierść szorstka, żół-toszara w czarne lub brązowe cętki. W przeciwieństwie do innych hienowatych h.c. prawie nie ma grzywy.

Żyje na otwartych terenach, aktywna jest nocą, dniem chroni się w norach, jaskiniach lub wśród roślinności. Biega szybko (do 65

km/godz.), jest hałaśliwa i bardziej agresywna niż inne hieny. Często tworzy stada; nie zadowala się tylko padliną, drobnymi kręgowcami

i szarańczą, ale atakuje także większe ssaki. Może wyrządzać szkody wśród zwierząt domowych, zwłaszcza młodych. Jej mocne zęby

potrafią kruszyć nawet kości dużych zwierząt, a silne mięśnie karku pozwalają wlec trupy dużych nawet kopytnych na znaczną odle-

głość. Ciąża trwa ok. 110 dni;

w miocie l lub 2 młode. Żyje ok. 25 lat. Zamieszkuje Afrykę na południe od Sahary. [B.Rz.-K.]

hiena jaskiniowa (Crocuta spe-laea) — drapieżnik z rodziny —^hienowatych, blisko spokrewniony z hieną cętkowana.

Zamieszkiwała w czasie epoki lodowej Europę; szczątki jej liczne są także w Polsce. Obok kości znajdujemy również często jej

skamieniałe odchody, tzw. k o p r o l i t y. [B.Rz.-K.]

hiena pasiasta ^hiena pręgo-wana.

hiena plamista -^hiena cętkowana.

hiena pręgowana (Hyaena hyaena), zwana też hieną pasiastą — drapieżnik z rodziny -^hienowatych. Długość głowy i tułowia 0,9—

1,2 m, ogona ok. 30 cm; ciężar 27—54 kg. H.p. jest więc mniejsza od hieny cętkowanej. Uszy dość długie, grzywa obfita. Sierść

szorstka, żółtawa lub żółtobrązowa w ciemnobrązowe lub czarne pręgi na tułowiu, szyi i udach. Przebywa na terenach otwartych; nocna,

dzień spędza w ukryciu. Zagrożona warczy i stroszy grzywę, ale rzadko staje do walki. Głównym jej pokarmem jest padlina, tylko w razie

zupełnego jej braku atakuje żywe zwierzęta. Ciąża trwa ok. 3 miesięcy. W miocie 2—6 ślepych młodych, których oczy otwierają się po

7—8 dniach; laktacja trwa ok. 2 miesięcy. H.p. żyją ok. 25 lat. Występuje w północnej Afryce po Kenię i Somali na południu, a także w

zachodniej

Hiena pręgowana

109

hipopotam

i środkowej Azji oraz w Indiach. Zasięg jej dochodzi do Azji Mniejszej, Kaukazu i azjatyckiej części Związku Radzieckiego. Uważana jest

za zwierzę pożyteczne, usuwa bowiem padlinę i wszelkie odpadki. [B.Rz.-K.]

hienowate (Hyaenidae) — rodzina -—drapieżnych, obejmująca 3 rodzaje z 4 gatunkami. Wyglądem zewnętrznym przypominają nieco

psy, ale ich przednie kończyny są dłuższe od tylnych i grzbiet opada ku tyłowi. Kończyny zwykle 4-palczaste (tylko u protela przednie

mają 5 palców), opatrzone tępymi pazurami. Sierść sztywna, zwykle tworzy na karku i grzbiecie najeżoną grzywę. Ubarwienie żółtoszare

lub brązowe w ciemnobrązowe plamy lub pasy. U hien uzębienie mocne, przystosowane do kruszenia kości, u protela słabe. H. za-

mieszkują tereny otwarte, stepy i sawanny; aktywne nocą, ale w okolicach nie zaludnionych żerują również dniem. Kryją się w norach,

jaskiniach i wśród gęstej roślinności. Są odporne na głód i zranienia. Dobrze biegają i prowadzą wędrowny tryb życia; przebywają

samotnie, parami lub niewielkimi stadami, prawdopodobnie utworzonymi przez jedną rodzinę. Podstawowym pokarmem hien jest

padlina;

dzięki mocnym zębom mogą one kruszyć kości i wyjadać szpik. Zjadają też drobne kręgowce, a nawet owady (podstawowy pokarm

protela), np. szarańczę i tylko z braku innego pokarmu polują na duże ssaki. Głównym zmysłem h. jest węch. Okres ciąży trwa 90—110

dni. W miocie 1—6 ślepych, niedołężnych młodych. W niewoli h. łatwo się oswajają i przywiązują do opiekuna. Głosy przypominają

śmiech i wycie. H. zamieszkują otwarte tereny, czasem także zarośla i rzadkie lasy. Obecny zasięg obejmuje Afrykę oraz zachodnią i

południową część Azji. Szczątki kopalne znane są od miocenu. H. uważane są na ogół za zwierzęta pożyteczne, gdyż oczyszczają teren z

padliny, a sąsiedztwo osiedli z odpadków. [B.Rz.-K.]

hiperfalangia -—układ kostny.

hipologia — nauka o koniach, obejmująca anatomię, fizjologię, ewolucję i filogenezę konia domowego, ponadto zagadnienia związane

z wychowaniem, pielęgnacją, rozrodem i uzyskiwaniem ras. Przedmiotem h. są również pokrój, konstytucja, chody koni, ich

użytkowanie oraz organizacja i historia hodowli. H. jest jedną z najstarszych nauk o zwierzętach domowych. [H.K.]

hipopotam (Hippopotamus amphibius), zwany również hipopotamem nilowym — przedstawiciel rodziny -^hipopotamów, jedyny

gatunek rzędu parzystokopytnych prowadzący ziemnowodny tryb życia. Długość głowy i tułowia 4— —4,5 m, ogona ok. 0,5 m, wy-

sokość w kłębie do 1,65 m;

ciężar do 3,6 t. Potężne, walcowate ciało wsparte jest na krótkich kończynach. Brunatna gruba skóra, sfałdowana na karku i u nasady

nóg, pokryta jest delikatnymi, krótkimi włosami, tak rzadkimi, że robi wrażenie nagiej. Gruczoły potowe wydzielają ciecz z czerwonym

barwnikiem, nadającą skórze odcień różowa-wy. Pysk bardzo szeroki. Oczy i uszy umieszczone na wynid-słościach na wierzchu głowy

hipopotam karłowaty

110

Hipopotam

umożliwiają h. obserwowanie otoczenia, choć niemal cały zanurzony jest w wodzie. H. zamieszkuje brzegi rzek i jezior. Znaczną część

życia spędza w wodzie, pływa i nurkuje, ale nie jest szybkim pływakiem. Żeruje głównie w nocy. Żywi się roślinnością wodną i

nadbrzeżną, m.in. hiacyntami wodnymi, zarastającymi rzeki afrykańskie i utrudniającymi żeglugę, spełnia więc użyteczną dla człowieka

rolę. Jest obiektem polowań. Żyje najczęściej w stadach liczących 20—40 osobników. Rozmnaża się przez cały rok. Ciąża trwa 227—

240 dni. Młode, zwykle l, niekiedy 2, ważące 27—45 kg, rodzą się w wodzie. H. żyje 40—50 lat. Występuje w Afryce na południe od Sa-

hary, w czasach historycznych dochodził wzdłuż Nilu do Morza Śródziemnego (tabl. IV—3). [L.S.]

hipopotam karłowaty (Choero-

psis liberiensis) — gatunek z rodziny —hipopotamów, zbliżony kształtem do hipopotama nilowego, ale znacznie mniejszy. Długość

głowy i tułowia ok. 1,5 m, wysokość ok. 80 cm; ciężar 180—260 kg. Ciało, z wyjątkiem włosów na uszach, górnej wardze i ogonie, brwi

i rzęs, nagie. Ubarwienie brunatnoczarne, spodem żółtawe. H.k. jest mniej związany z wodą niż hipopotam nilowy; zamieszkuje wilgotne

lasy i bagna nad brzegami rzek. Prowadzi nocny tryb życia, przesypiając dzień w ukryciu w pobliżu wody. Żywi się głównie korzeniami i

kłączami roślin, które zdobywa w czasie nocnych wędrówek w lasach. Jedno młode, ważące 3—4 kg, rodzi się po ciąży trwającej 190—

210 dni. H.k. żyje do 35 lat. Dobrze rozmnaża się w ogrodach zoologicznych. Występuje na Wybrzeżu Kości Słoniowej, w Liberii i

Sierra Leone. Jako gatunek rzadki objęty jest od 1933 r. ścisłą ochroną. [L.S.]

hipopotam nilowy —hipopotam.

hipopotamy (Hippopotamidae)

— rodzina —parzystokopyt-nych z podrzędu —świnio-kształtnych, obejmująca 2 rodzaje, każdy z l gatunkiem. Są to wielkie zwierzęta

o masywnym ciele i słupowatych, 4-palczastych kończynach. Palce połączone błoną. Siekacze i kły stale rosnące, zęby policzkowe

bunodontyczne (—zęby). Oczy i nozdrza przesunięte na wierzch głowy, uszy małe. Skóra gruba i nieowłosiona. H. prowadzą nadwodny

lub ziemnowodny tryb życia, ale pływają słabo. Żywią się miękką roślinnością wodną. Szczątki kopalne znane od pliocenu; h. niegdyś

występowały w Europie południowej

111

hulman

i zachodniej oraz w Azji. Obecnie zamieszkują Afrykę na południe od Sahary. [L.S.]

hipotermia —hibernacja.

hipparion (Hipparion) — wymarły rodzaj —nieparzysto-kopytnych, przypominający wyglądem konia, ale z 3-pal-czastymi

kończynami. Rozwinął się w Ameryce Północnej w pliocenie, szeroko się rozpowszechnił także w Azji, Europie i Afryce. Szczątki jego

znane są również z Polski. Był charakterystycznym przedstawicielem tzw. fauny hipparionowej, tj. zespołu ssaków terenów

otwartych, występującego w pliocenie na wielkich obszarach półkuli północnej. Wygasł w początkach plejstocenu. [K.K.]

hipsodontyczne uzębienie —zęby.

hirara (Tayra barbara) — drapieżnik z rodziny —łasicowa-tych. Długość głowy i tułowia 60—68 cm, ogona 38—47 cm. Odznacza się

długim, smukłym tułowiem, szeroką głową i krótkimi kończynami. Sierść szorstka barwy szarej, ciemnobrunatnej; głowa czarna, szara

lub brązowa. Na piersi biała plama. H. jest zwierzęciem nocnym; żyje parami lub grupami rodzinnymi. Gniazdo zakłada w dziuplach albo

w gęstej trawie. Dobrze biega, wspina się po drzewach i skacze. Odżywia się pokarmem mięsnym, miodem i owocami. Jej ulubionym

przysmakiem są banany, toteż często pustoszy plantacje. W miocie 2—4 młodych. H. zamieszkuje lasy południowego Meksyku, Ame-

rykę Środkową i Południową po Paragwaj i Argentynę oraz

wyspę Trynidad. [B.RZ.-K.]

huemal (Hippocamelus bisul-cus) — gatunek z rodziny —jeleniowatych. Długość głowy i tułowia 140—165 cm, ogona 10—15 cm,

wysokość w kłębie 75—85 cm. Poroże niewielkie, z kilkoma rozgałęzieniami. Ubarwienie jednolicie brunatne przez cały rok. Ogon od

spodu brunatny. Charakterystyczne, dobrze rozwinięte, choć nie wystające na zewnątrz kły. Mieszkaniec gór, przebywa w gęstych

trawach ł zaroślach, latem na wysokości od 3300 do 5000 m n.p.m., zimą w lesistych dolinach. Aktywny o zmierzchu i nocą;

w dzień ukrywa się w gęstwinach lub w jaskiniach. Żyje w małych stadkach do 8 sztuk. Pokarm składa się głównie z mchów, porostów i

traw. Zamieszkuje Andy w południowej części Chile i Argentyny. [L.S.]

hulman (Presbytis entellus) — przedstawiciel rodziny —małp wąskonosych. Długość głowy i tułowia ok. 79 cm, ogona ok. 107 cm;

ciężar do 20 kg. Duża małpa o okrągłej głowie, krótkim pysku, smukłych kończynach, silnie zbudowanym tułowiu i ogonie jednakowej

grubości od nasady do końca. Futro raczej długie; na głowie czapa z włosów opadająca w tył, krzaczaste brwi sterczą ku przodowi. Twarz,

podeszwy stóp i powierzchnia dłoni czarne. Dłonie i stopy długie, smukłe i owłosione. Noworodek h. jest czarnobrązowy; po 3 do 5

miesiącach sierść przybiera barwę jasnoszarą, później brązową lub ciemnobrązową bądź ciemnożółtą. H. występuje sta-dnie. Zamieszkuje

głównie lasy; spędza większą część dnia

hulok ____

na ziemi. Czasem spotyka się go na terenie miast i wsi; często odwiedza pola uprawne. Jest czczony przez ludność, wobec czego

wyrządzane szkody uchodzą mu bezkarnie. Aktywny w dzień. Żywi się liśćmi, owocami, pąkami, korą. Ciąża trwa 196 dni. Z reguły

rodzi się l młode. W niewoli h. żyje ponad 10 lat. Zamieszkuje Indie i Pakistan. [H.K.]

hulok (Hylobates hoolock) — gatunek -?-małp człekokształtnych, należący do —>gibbonów. Futro szczególnie długie i gęste.

Nagnioty pośladkowe ukryte pod długim włosem. Samce zawsze czarne, samice ubarwione rozmaicie: czarne, brunatne lub szare. Nad

oczami zawsze występują białe poprzeczne pasy. H. zamieszkują Asam, Birmę i zachodnią część Junnanu. [H.K.]

ichneumon

ska.

>-mangusta egip-

impala (Aepyceros melampus)

— gatunek z rodziny —?-kręto-rogich, z grupy -^gazeli. Długość głowy i tułowia 1,3—1,8 m, ogona 25—42 cm, wysokość w kłębie

75—100 cm; ciężar 40—

—90 kg. Ubarwienie jest z wierzchu płowoszare lub rudawe, spodem i na nogach jaśniejsze, często białe. Sierść lśniąca. Rogi długości

50—75 cm, występują tylko u samców;

są lirowato wygięte, zaostrzone na końcach lekko zwróconych ku przodowi. Powierzchnia rogów pokryta regularnymi zgrubieniami. Na

tylnych nogach ponad racicami pęczki czarnych włosów.

112

humbak —^długopłetwiec. hunter —-koń domowy. husky -»pies domowy.

hutia (Capromys pilorides) — gryzoń z rodziny —>nutriowa-tych. Wyglądem zbliżony do nutrii. Długość głowy i tułowia ok. 50 cm,

ogona 17—25 cm. Barwa grzbietu waha się od żółtawej po ciemnobrązową lub czarną, spód zwykle szary. Mieszkanka lasów, żyje naj-

częściej parami. Aktywna w dzień. Żywi się roślinami, jada też drobne bezkręgowce. Ciąża trwa 17 lub 18 tygodni; w miocie l—3

młodych, zaawansowanych w rozwoju. Ceniona dla smacznego mięsa. Występuje na Kubie. [K.K.]

huzar zwykły —>patas.

Zamieszkuje tereny otwarte, zarośla z piaszczystym podłożem i sawanny z niewielkimi choćby zbiornikami wody. Aktywna zarówno w

dzień, jak w nocy. Wykonuje kilkumetrowe skoki, zwłaszcza w czasie ucieczki. Przebywa w stadkach zwykle do 25 sztuk, prowadzonych

przez samce, czasem w wielkich, liczących setki osobników skupiskach. Słabsze samce często tworzą osobne stada. I. odżywia się głównie

trawami oraz liśćmi drzew i krzewów. Wodę pije przynajmniej raz dziennie. Okres godowy z zażartymi walkami samców przypada na

kwiecień i maj. Długość ciąży ok. 170 dni. W miocie l lub 2 młode. Rozmieszczenie obej-

113

irbis

muje wschodnią i południową Afrykę na południe od Kenii i Ugandy. [L.S.]

indris (Zndrź indri) — największy przedstawiciel rodziny —i-indrisów. Długość głowy i tułowia ok. 90 cm, a bardzo krótkiego ogona

tylko 5—6 cm. Głowa w stosunku do tułowia mała, uszy duże, część twarzowa czarna, niemal naga, wydłużona. Oczy duże. Pierwszy

palec stopy duży i przeciwstawny. Dłonie i stopy bardzo wydłużone. Kciuk i paluch duże. Sierść długa, miękka, zwykle szara, brązowa lub

czarna;

Indris

spotyka się też osobniki prawie lub całkowicie białe. Najczęściej głowa, uszy, ramiona i grzbiet są czarne, a tylna część tułowia i tylne

kończyny białe. I. jest mieszkańcem lasów, prowadzi nadrzewny tryb życia, rzadko schodzi na ziemię. Wydaje dźwięki przypominające

wycie psa. Występuje w grupach rodzinnych. Aktywny w dzień. Żywi się liśćmi, owocami i kwiatami. Po 60-dniowe j ciąży samica rodzi

l młode, które nosi na grzbiecie. I. zamieszkuje wschodnie wybrzeże Madagaskaru od brzegu morza po wysokość 1800 m n.p.m.

[H.K.]

indrisy {Indridae) — rodzina rzędu -,-naczelnych, obejmująca 3 rodzaje z 4 gatunkami. Należą do nich awahi, sifaka i indris. Wyglądem

zewnętrznym bardziej zbliżone do małp niż do spokrewnionych z nimi lemurowatych. Ciało średnich rozmiarów, ogon długi z wyjątkiem

indrisa, u którego jest zredukowany. Ciało bardzo smukłe, futro jedwabiste. Głowa kulista, część twarzowa krótsza, szeroka, oczy duże.

Kończyny tylne dłuższe o ok. 1/3 od przednich. Dłonie i stopy bardzo duże, wydłużone. Kciuk mało przeciwstawny;

paluch stanowi olbrzymi organ chwytny. Samica ma l parę sutek na piersiach. Awahi jest nocny, pozostałe gatunki są dzienne. I. zwykle

występują w grupach po kilkanaście osobników. Prowadzą nadrzewny tryb życia. Wybitnie roślinożerne, żywią się liśćmi, owocami,

orzechami, korą i kwiatami. Zamieszkują tropikalne lasy Madagaskaru. Po 4- do 5-miesięcznej ciąży rodzi się zwykle l młode, które

matka nosi przez kilka miesięcy. Kilka kopalnych rodzajów i. znaleziono w plejstocenie Madagaskaru. [H.K.]

inia (Inia geoffroyensis — przedstawiciel -^-delfinów słod-kowodnych, żyjący w rzekach systemu Amazonki i Ori-noko. Długość ciała

wynosi 2—3 m. Pysk wydłużony w kształcie dzioba, wyposażony w liczne zęby, z wierzchu szczeciniasto owłosiony. Młode ciemne,

starsze jasne, niekiedy białe lub różowe. I. żywi się rybami, występuje parami lub w małych stadkach. [K.K.]

irbis (Uncia uncia), zwany też panterą śnieżną — drapieżnik z rodziny -»kotów. Długość głowy i tułowia ok. 1,3 m, ogo-

izubr ____ ___________

na ok. 0,9 m; ciężar 23—41 kg. Sierść długa i gęsta, z wierzchu szara albo biała z kremowym nalotem, w ciemne rozetki lub pierścienie.

Strona brzuszna biała. I. żyje w wysokich górach, wśród skał, powyżej górnej granicy lasu. Latem spotyka się go w strefie śniegu,

niejednokrotnie na znacznej wysokości (do 4000 m

___________________114

n.p.m.), zimą schodzi do 1800 m n.p.m. Nocny. Odżywia się dzikimi owcami, kozami, zającami, gryzoniami i ptakami;

napada również na zwierzęta domowe. Okres ciąży trwa ok. 93 dni; w miocie 2—4 młodych. Zasiedla góry środkowej Azji. [B.Rz.-K.]

izubr -> jeleń syberyjski.

jagnię —>owca domowa.

jaguar (Panthera onca) — duży drapieżnik z rodziny

—^kotów. Długość głowy i tułowia 1,5 —1,8 m, ogona 0,7—

—0,9 m; ciężar 68—136 kg. Budową i umaszczeniem przypomina lamparta, jest jednak większy i silniejszy, ma krótszy i cieńszy ogon,

a czarne plamy w kształcie kół, rozetek lub dużych pierścieni na cynamonowożółtym futrze są wyraźniejsze i nie dochodzą do końca

ogona. J. jest zwierzęciem nocnym. Zamieszkuje zarośnięte brzegi rzek, po-brzeża lasów, zwłaszcza blisko zbiorników wodnych, i

różnego rodzaju tereny podmokłe. Lubi wodę i jest doskonałym pływakiem. W pogoni za zdobyczą wspina się na drzewa i często kładzie

się na gałęziach lub nabrzeżnych skałach, położonych nisko nad lustrem wody, czatując na ryby, żółwie czy aligatory. Oprócz tego od-

żywia się kapibarami, leniwcami, tapirami i różnego rodzaju drobnymi ssakami i ptakami; napada również ' na zwierzęta domowe. Po

100—

—110 dniowej ciąży w gnieździe ukrytym w leśnym gąszczu lub pod wykrotami zwalonych drzew samica rodzi l—

—3 ślepych, ale dobrze owłosionych młodych. Futerko ich ma jaśniejszy odcień i dopiero po 7 miesiącach upodabnia się do barwy

osobników dorosłych. Dobrze znosi niewolę; rozmnaża się w ogrodach zoologicznych i żyje tam do ok. 20 lat. Zamieszkuje Amerykę od

południowej części Stanów Zjednoczonych po Patagonię. Ze względu na piękne futro, a także szkody, jakie wyrządza wśród zwierząt do-

mowych, jest często przedmiotem polowań. W Stanach Zjednoczonych został już prawie wytępiony. [B.Rz.-K.]

jaguarundi (Felźs yagouaroun-di) — niewielki drapieżnik z rodziny —>kotów. Długość wyjątkowo małej głowy i tułowia 55—67 cm,

ogona ok. 33—

—61 cm. Futro jednobarwne, występujące w trzech odmia-

Jaguarundi

115

jamnik

nach: rdzawej, szarej i czarnej; w jednym gnieździe można spotkać młode tych wszystkich maści. Aktywny zarówno dniem, jak nocą.

Zamieszkuje gęste zarośla, najchętniej blisko wody. Dobrze wspina się po drzewach. Odżywia się drobnymi ssakami, ptakami, gadami,

żabami, rybami i owadami. Dzięki zwinności i niewielkim rozmiarom doskonale porusza się w gąszczu niedostępnym dla innych

zwierząt. Wskutek trudności w obserwowaniu niewiele wiemy o jego liczebności, rozmnażaniu się i opiece nad potomstwem. Okres ciąży

trwa ok. 9 miesięcy. Młode, spotykane zarówno w lecie, jak i w zimie, rodzą się więc najprawdopodobniej w marcu i sierpniu. J.

zamieszkuje Amerykę od Teksasu i Kalifornii po Paragwaj. [B.Rz.-K.]

jak (Boś grunniensis) — gatunek z rodziny —>krętorogich. Ciało potężne, masywnie zbudowane, nogi stosunkowo krótkie. Długość

głowy i tułowia do 3,25 m, wysokość w kłębie

Jak

do 2 m, ciężar samców (byków) do 1000 kg, samic (krów) do 400 kg. Głowa u obu płci opatrzona mocnymi rogami, długości do 90 cm,

skierowanymi do przodu, z końcami zagiętymi ku górze. Sierść cienka i długa, czarna i bru-

natnoczarna, na czole i pysku kędzierzawa, wzdłuż grzbietu srebrzysta pręga. Z kłębu i z boków sierść zwiesza się długimi, sfalowanymi

frędzlami. Kita na końcu ogona sięga ziemi. Dziki j. zamieszkuje góry i płaskowyże do wysokości 8000 m n.p.m. Trzyma się w

niewielkich grupach, a tylko na bardzo rozległych pastwiskach tworzy duże stada. Jest odporny na mróz, unika ciepła. Aktywny głównie

w ciągu dnia. Żywi się trawami i innymi roślinami górskimi. Okres rui przypada na wrzesień. Samce staczają ze sobą w tym okresie

zaciekłe walki. Ciąża trwa ok. 270 dni. Długość laktacji najwyżej do 6 miesięcy. Samice opiekują się cielętami przez rok. W razie

niebezpieczeństwa dorosłe osobniki ochraniają cielęta otaczając je ze wszystkich stron. J. są zwinne, potrafią galopować i zręcznie

wspinać się w górskim terenie. Długość życia ok. 25 lat. J. został udomowiony w Tybecie w pierwszym tysiącleciu n.e. Osobniki

udomowione są mniejsze o ok. 15—20% od dzikich. Odznaczają się dużą zmiennością ubarwienia i mniejszymi rogami. Krzyżują się z

bydłem domowym; samce mieszańców, zwanych ortonami lub hajnykami, są bezpłodne. J. są cenionymi zwierzętami jucznymi,

pociągowymi, a nawet wierzchowymi. Dostarczają tłustego mleka (do 3500 I rocznie, mieszańce z bydłem do 4000 l), skóry i średniej

jakości mięsa. Dziki j. występuje w Tybecie, udomowiony hodowany jest poza Tybetem, m.in. w Mongolii i północnych Indiach (tabl.

VIII—l). [L.S.]

jamnik -^pies domowy.

jamraj zwyczajny

116

jamraj zwyczajny (Perameles nasuta) — torbacz z rodziny -^jamrajów, wyglądem i wielkością przypominający szczura. Długość

głowy i tułowia ok. 40 cm, ogona ok. 17 cm;

ciężar ok. 0,5 kg. Pysk wydłużony, ostro zakończony, uszy wydatne. Kończyny krótkie, palce uzbrojone w silne pazury. Sierść szorstka,

na grzbiecie jasnobrunatna, żółtawa lub szara, na stronie brzusznej biaława lub czysto biała. J.z. zamieszkuje tereny otwarte,

Jamraj zwyczajny

często w pobliżu osiedli. Schronienie jego stanowią gniazda z trawy i gałązek umieszczone na ziemi lub pod jej powierzchnią. Aktywny

nocą; w ciągu dnia przebywa ukryty w zaroślach. Bieg przypomina galop, przy czym przez nagły podskok zwierzę może zmieniać

kierunek. Głównie owa-dożerny, jada również ślimaki, jaszczurki, myszy i pokarm roślinny. Drapie lub kopie ziemię w poszukiwaniu

pokarmu, przez co czasem wyrządza szkody w ogrodach. W miocie l—5 młodych; rodzą się przez cały rok. Po 40 dniach życia

okrywają się włosami, po 45 dniach otwierają oczy, a po 70 mogą już opuszczać torbę. Przebywają więc w niej stosunkowo krótko. J.z.

ma wielu wrogów w postaci wężów, psa dingo i lisów. Również tubylcy Australii polowali na niego

dla mięsa. Jest zagrożony wytępieniem. Występuje w Australii i na Tasmanii. [H.K.]

jamraje (Peramelidae), zwane również borsukami workowatymi — rodzina —»-torbaczy, obejmująca 8 rodzajów z 22 gatunkami.

Pysk mają wydłużony, ogon owłosiony, nie-chwytny. Tylne kończyny dłuższe od przednich. Boczne palce stopy zredukowane. Torba

otwiera się ku tyłowi. J. zamieszkują tereny otwarte, zarośla i lasy. Prowadzą nocny, naziemny tryb życia. Większość odżywia się

pokarmem mieszanym z przewagą owadów. Są jedynymi torbaczami, u których rozwinęło się łożysko, ale prościej i odmiennie

zbudowane niż u ssaków wyższych. Mają 6—8 sutek; rodzą zwykle 2—6 młodych. Kopalne znane są od miocenu. Występują w Australii,

na Tasmanii, Nowej Gwinei i na okolicznych wyspach. Wiele form zagrożonych jest wytępieniem. [H.K.]

japok (Chironectes minimus} — przedstawiciel rodziny -»dy-delfowatych, jedyny torbacz przystosowany do życia ziemnowodnego.

Palce tylnych kończyn spięte są błoną pływną;

torba wyposażona w mięsień okrężny, zaciskający jej otwór podczas pobytu w wodzie. Uszy duże, nagie, zaokrąglone.

Japok

117

jeleniowate

Głowa i tułów mają 35—40 cm długości, ogon 40—45 cm. Sierść krótka, delikatna i gęsta. Grzbiet szary z sześcioma szerokimi,

poprzecznymi, czarnymi pasami, spód biały. Ogon poza częścią nasadową nagi, pokryty łuskami. J. żyje nad rzekami i jeziorami,

znakomicie pływa i nurkuje. Zamieszkuje nory, do których wejście leży tuż nad powierzchnią wody, bądź buduje gniazda z liści i traw.

Prowadzi nocny tryb życia. Żywi się rakami i rybami, prawdopodobnie jada też pokarm roślinny. Młode — zwykle 5 w miocie — rodzą

się w grudniu i styczniu. J. niezwykle rzadko się spotyka, może jest rzadki, może tylko trudny do obserwowania na swobodzie. Występuje

od Meksyku po Brazylię, Paragwaj

1 północno-wschodnią Argentynę. [H.K.]

jaźwiec —^borsuk.

jelarang (Ratufa bicolor} — jeden z największych przedstawicieli rodziny ->-wiewiórko-watych. Długość ciała 36— —47 cm, ogona

46—53 cm. Uszy krótkie, zaokrąglone. Grzbiet i wierzch ogona barwy ciemnobrunatnej lub czarnej, spód żółtawy. Zamieszkuje lasy;

przebywa stale wysoko w koronach drzew i rzadko schodzi na ziemię. Doskonale skacze. Wydaje charakterystyczne dźwięki. Aktywny

głównie wieczorem i rano. Buduje duże, kuliste gniazda wśród gałęzi. Odżywia się owocami, nasionami, owadami, jajami ptaków. W

miocie l lub

2 młode. Występuje w Nepalu, Indiach, Indochinach, na Sumatrze i Jawie. [K.K.]

jeleniowate (Cervidae) — rodzina —>parzystokopytnych z

podrzędu -^-przeżuwaczy, obejmująca 16 rodzajów z ok. 37 gatunkami. Należą do nich:

jeleń, sarna, daniel, łoś, ren i in. Rozmiary bardzo różne:

wysokość w kłębie od ok. 30 cm (pudu) do 2,5 m (łoś). Na głowie samców występuje poroże (-»-rogi i poroża) w postaci wyrostków na

kości czołowej, często rozgałęzionych, corocznie zrzucanych ł odrastających na nowo. Tylko u rena poroże występuje również u samic.

Rosnące poroże jest okryte skórą, tzw. s c y-p u ł e m, która po zakończeniu wzrostu obumiera i ulega starciu. Liczba rozgałęzień często

wzrasta z wiekiem. Wielkość poroża i liczba rozgałęzień zależą zarówno od czynników wewnętrznych (rozwój poroża regulowany jest

czynnikami hormonalnymi), jak i od warunków pokarmowych. Okres zrzucania poroża, trwający ok. 3 tygodni, przypada na ogół po

zakończeniu rui. U piżmowca i jelonka błotnego poroże w ogóle nie występuje. Boczne palce obu par kończyn są małe ł nie dosięgają

podłoża. Górnych zębów siecznych brak, górne kły silniej rozwinięte tylko u gatunków nie mających poroża. Zęby policzkowe o niezbyt

wysokich koronach, opatrzone półksiężycowatymi listwami szkliwa (selenodontyczne). W miocie z reguły l lub 2 młode, wyjątkowo u

niektórych gatunków do 6. J. są zwykle poligamiczne, samce gromadzą harem złożony z kilku samic. U gatunków podzwrotnikowych

rozmnażanie się trwa w ciągu całego roku, w klimacie umiarkowanym okres rui przypada zwykle jesienią. Samice mają zwykle 2 pary su-

tek. Młode często są cętkowa-ne, potem zmieniają ubarwie-

jeleń ____________

nie na brunatne, szare lub rude. J. często żyją w stadach, niektóre gatunki (ren) odbywają wędrówki sezonowe. Zamieszkują różnorodne

środowiska od tundry po lasy równikowe i wysokie góry; większość z nich zamieszkuje środowiska leśne lub zarośla. Najczęściej

odżywiają się liśćmi drzew i krzewów. Ren odgrywa dużą rolę gospodarczą w krajach arktycznych. Wszystkie j. są zwierzętami

łownymi. Szczątki kopalne znane od oligocenu. Obecnie j. występują na wszystkich kontynentach prócz Australii (tabl. III—l). [L.S.]

jeleń (Cervus elaphus), zwany także jeleniem szlachetnym — gatunek z rodziny ^jeleniowatych. Długość głowy i tułowia 1,65—2,65

m, ogona 10— —22 cm, wysokość w kłębie 75—150 cm; ciężar 73—340 kg. Samce, zwane bykami, są większe od samic, czyli łań.

Ubarwienie latem jednolicie brązowopłowe, niekiedy rudawe, zimą bardziej szare. Samce mają kark i brzuch ciemniej ubarwione. Przez

pierwsze pół roku życia młode mają grzbiet i boki ciała pokryte białymi cętkami. Na zadzie widnieje wydłużona, ciemno obrzeżona jasna

plama, tzw. lustro. Na zewnętrznej stronie tylnych nóg poniżej stawu skokowego wyrastają pęczki dłuższych włosów. Poroże masywne;

liczba odgałęzień pni poroża dochodzić może do 30. Szczytowe rozgałęzienia tworzą tzw. koronę. Pierwsze, nie rozgałęzione poroże

zaczyna wyrastać w wieku 12—14 miesięcy (tzw. szpicaki). Po jego zrzuceniu wyrasta następne, mające 3 lub 4 odgałęzienia, każde

następne ma o l lub 2 odgałęzienia więcej.

__________________118

Największy rozwój poroża przypada w wieku 10—15 lat, stare mają poroża mniej rozgałęzione. Poroże rosnące okryte jest skórą,

tzw. s c y p u-ł e m, która po zakończeniu wzrostu zamiera i ulega ścieraniu. Zrzucanie poroża odbywa się, zależnie od warunków

klimatycznych, z końcem zimy lub wczesną wiosną; wzrost nowego kończy się w sierpniu. J. zamieszkuje lasy, przede wszystkim gęste

lasy równinne z gęstym poszyciem, ale przebywa także w górach, dochodząc do granicy regli. Odżywia się głównie liśćmi i gałązkami

drzew, roślinami zielnymi, jagodami i grzybami. Aktywny jest głównie wczesnym rankiem i wieczorem. Żyje w niewielkich stadkach do

kilkunastu osobników. Okres godowy, tzw. .rykowisko, przypada w jesieni, zwykle na przełomie września i października. W tym czasie

samce walczą ze sobą, a osobniki zwycięskie gromadzą harem złożony z kilku łań. Po ciąży trwającej zwykle 235 dni, w maju i czerwcu

rodzi się l młode, rzadziej bliźnięta. Okres laktacji trwa 3 miesiące. Dojrzałość płciową j. osiąga po 18 miesiącach życia. Żyje 15—20

lat; samce dożywają niekiedy 30 lat. Jest zwierzęciem łownym, cenionym dla mięsa, skóry i poroża. W Polsce odstrzał dozwolony jest

tylko w okresie rykowiska. Rozmieszczenie obejmuje Europę oprócz jej części północ-no-wschodniej, północną Afrykę, umiarkowaną

strefę Azji oraz znaczną część Ameryki Północnej. Na tym obszarze wyróżniono liczne podgatunki, z których bardziej znane to:

j. bucharski, maral, hanguł, j. syberyjski, j. karłowaty i wa-

119

jeleń Elda

piti. W Polsce j. występuje w większych kompleksach leśnych w całym kraju. [L.S.]

jeleń aksis —aksis.

jeleń bagienny (Odocoileus di-chotomus) — największy przedstawiciel rodziny —jeleniowa-tych w Ameryce Południowej. Długość

głowy i tułowia 1,8—

—1,95 m, ogona 10—15 cm, wysokość w kłębie 1,1—1,2 m;

ciężar 100—150 kg. Ubarwienie rudobrązowe, na szyi i przo-dzie ciała jaśniejsze, sierść długa i szorstka. Poroże z kilkoma

odgałęzieniami. Wydłużone racice rozsuwają się przy stąpaniu, dzięki czemu zwierzę łatwo porusza się po bagnistym gruncie. J.b.

zamieszkuje błotniste lasy i zarośla nad brzegami rzek. Przebywa pojedynczo lub w niewielkich grupach, rzadziej w większych stadkach.

Żywi się roślinnością błotną. Nocny. Ruja i zrzucanie poroża odbywają się przez cały rok. Samce nie walczą ze sobą. Ciąża trwa ok. roku;

rodzi się zwykle l młode. J.b. jest zwierzęciem łownym. Rozmieszczenie obejmuje wschodnią część Ameryki Południowej. [L.S.]

jeleń białowargi (Cervus albi-rostris) — gatunek z rodziny

—jeleniowatych. Długość głowy i tułowia 1,9—2,0 m, ogona 10—12 cm, wysokość w kłębie 1,2—1,3 m; ciężar 130—140 kg. Grzbiet

jednolicie ciemnobrązowy, spód jasnokremowy, wargi, policzki, broda i okolice nozdrzy czysto białe. Sierść twarda i gęsta. Poroże białe

lub jasnobrązowe osiąga 10—

—12 rozgałęzień. U samców na grzbiecie występuje krótka grzywa. J.b. zamieszkuje górskie łąki ponad granicą lasu;

żywi się głównie trawą. Przebywa w stadach obejmujących kilka do kilkunastu osobników. Ciąża trwa 9—10 miesięcy. J.b. występuje w

Tybecie i terenach przyległych; rzadki, zagrożony wytępieniem. Jedynym ogrodem zoologicznym posiadającym kilka sztuk tych

zwierząt jest ogród pekiński;

uzyskano tam nawet przychówek. [L.S.]

jeleń bucharski (Cervus elaphus bactrianus) — podgatu-nek —jelenia, żyjący w Afganistanie i radzieckiej środkowej Azji. Ubarwienie

żółtawo-szare, u młodych jasne. Mniejszy od podgatunków jelenia z Europy, ma też mniejsze i mniej rozgałęzione poroże. [L.S.]

jeleń Dybowskiego (Cervus nippon dybovskii} — podgatu-nek —jelenia wschodniego, nazwany na cześć znakomitego polskiego

zoologa, Benedykta Dybowskiego, badacza fauny wschodniej Syberii. Występuje nad Ussuri, w północno-

-wschodnich Chinach i w Korei. Aklimatyzowany był także na Nowej Zelandii i w Australii. Często spotykany w ogrodach

zoologicznych. [L.S.]

jeleń Elda (Ceruus eldi) — gatunek z rodziny —-jeleniowatych. Długość głowy i tułowia ok. 1,8 m, ogona ok. 20 cm, wysokość w

kłębie 107—

—115 cm; ciężar 80—150 kg. Ubarwienie ciemnobrunatne. Główny pień poroża bardzo długi; rozwidlenia, oprócz jednego u podstawy,

odchodzą blisko końca i skierowane są ku przodowi. J.E. zamieszkuje tereny otwarte i zarośla. Kilka podgatunków tego jelenia występuje

w północno-wschod-nich Indiach, w Birmie, Indo-

jeleń japoński

120

chinach i południowych Chinach. Są rzadkie i zagrożone wytępieniem. [L.S.]

jeleń japoński {Cervus nippon nippon) — podgatunek -»jele-nia wschodniego, występujący w Japonii. Oswojone osobniki często

przebywają w pobliżu świątyń. [L.S.]

jeleń karłowaty (Cervus ela-phus corsicanus) — podgatunek —jelenia występujący na Korsyce i Sardynii. Odznacza się niewielkimi

rozmiarami i słabym rozwojem poroża. Jest bliski wytępienia. [L.S.]

jeleń olbrzymi (Megaloceros

giganteus) — wymarły gatunek -^jeleniowatych z plejstocenu Eurazji. Miał łopatowato rozszerzone poroża, osiągające ponad 3 m

rozpiętości. Zamieszkiwał otwarte tereny zarówno w czasie chłodnych, jak i cieplejszych okresów epoki lodowej. Szczątki kopalne j.o.

znane są też z Polski. Szczególnie często znajduje się szkielety tego zwierzęcia w torfo-

Bekonstrukcja jelenia olbrzymiego

wiskach Irlandii, gdzie prawdopodobnie najdłużej się zachowało. [K.K.]

jeleń pampasowy (Odocoźleus hezoarticus) — gatunek z rodziny -^jeleniowatych. Długość głowy i tułowia 1,1—

—1,3 m, ogona 10—15 cm, wysokość w kłębie 70—75 cm;

ciężar 30—40 kg. Kończyny smukłe, poroże słabo rozgałęzione. Ubarwienie rudobrunat-ne, spód biały. Młode cętko-wane. J.p.

zamieszkuje suche, otwarte przestrzenie; aktywny głównie wieczorem. Przebywa pojedynczo lub parami; samce nie gromadzą haremów.

Rozród odbywa się w ciągu całego roku. Rozmieszczenie obejmuje wschodnią część Ameryki Południowej od Brazylii, Paragwaju i

Urugwaju po Argentynę. Jest dziś rzadki i zagrożony wytępieniem. [L.S.]

jeleń syberyjski (Cervus ela-phus xanthopygus), zwany też izubrem — podgatunek -^jelenia, występujący we wschodniej Syberii i w

północnych Chinach. [L.S.]

jeleń szlachetny -s»jeleń.

jeleń wirgiński (Odocoileus virginianys), zwany też jeleniem wirginijskim — gatunek z rodziny -^jeleniowatych. Długość głowy i

tułowia 85—

—205 cm, ogona 10—35 cm, wysokość w kłębie 55—110 cm;

ciężar 22—205 kg. Ubarwienie letnie rudawe, zimowe bardziej szare. Spód ogona biały. Liczba rozgałęzień poroża dochodzi do 28.

Zamieszkuje bardzo różnorodne tereny, zarówno lasy i zarośla, jak stepy, zachodzi na pola uprawne. Tworzy małe stadka, zimą zbiera

się czasem w większe stada. Ciąża trwa 196—210 dni.

121

jelonek błotny

W miocie l—4: młodych. Laktacja trwa zaledwie miesiąc lub nieco dłużej. J.w. żyje 15— —20 lat. Występuje w licznych podgatunkach

na ogromnym obszarze: w całych niemal Stanach Zjednoczonych, w Ameryce Środkowej i północnej części Ameryki Południowej. Jest

ważnym zwierzęciem łownym; w Stanach Zjednoczonych populację j.w. ocenia się na ok. 5 min. [L.S.]

jeleń wschodni (Cervus nippon), zwany także sika — gatunek z rodziny —>jeleniowa-tych. Długość głowy i tułowia 1,05—1,55 m,

ogona 12—20 cm, wysokość w kłębie 75—110 cm;

ciężar 25—110 kg. Sierść barwy rudej pokryta białymi plamami na grzbiecie i bokach. Plamy te niekiedy łączą się w większe podłużne

białe pasma. Biała plama na zadzie obrzeżona pasem ciemniej zabarwionym. Ogon spodem biały. Na zimę futro staje się ciemniejsze i

bardziej szare. Poroże osiąga maksimum 8 rozgałęzień. J.w. przebywa przeważnie w lasach liściastych z bujnym poszyciem. Żywi się

roślinami zielnymi oraz liśćmi drzew i krzewów. Aktywny głównie rano i wieczorem. Byki gromadzą stadka łań liczące po 6 lub 7 sztuk.

Ciąża trwa ok. 240 dni; w miocie zwykle l, rzadziej 2 młode. Laktacja trwa 4 lub 5 miesięcy. Długość życia 18—21 lat. J.w.

reprezentowany przez kilka podgatunków, m.in. przez jelenia japońskiego, jelenia Dybowskiego, zamieszkuje wschodnią Azję:

południową część wschodniej Syberii, Koreę, Chiny wraz z Taiwanem oraz Japonię. Aklimatyzowano go w wielu krajach, w Polsce w

1895 r. w okolicy Pszczyny, a następnie w pobliżu Elbląga. Dobrze się zadomowił, a nawet lokalnie wypiera jelenia szlachetnego (tabl.

I—2). [L.S.]

jelonek bengalski (Axis porci-

nus) — gatunek z rodziny

—^jeleniowatych. Długość głowy i tułowia 105—115 cm, ogona ok. 20 cm, wysokość w kłębie 60—75 cm; ciężar ok. 50 kg. Niski, o

krótkich kończynach, z dość dużym porożem, o dwu najczęściej odgałęzieniach. Grzbiet brunatny, u samców ciemniejszy, u większości

osobników pokryty jasnymi plamami. Zamieszkuje brzegi lasów. Żyje pojedynczo. Ciąża trwa 220—235 dni; zwykle l, rzadziej 2 młode.

Występuje w północnych Indiach i na Półwyspie Indochińskim. [L.S.]

jelonek błotny (Hydropotes

inermis) — najpierwotniejszy gatunek rodziny -^jeleniowatych, pozbawiony poroża. Długość głowy i tułowia 75—

—100 cm, ogona 5—8 cm, wysokość w kłębie 415—.55 cm; ciężar 10—15 kg. Ubarwienie ciała na grzbiecie i bokach żół-tawobrązowe,

czarno nakra-piane, spód biały, u młodych podłużne rzędy białych plam. Koniec pyska, podgardle i broda białawe. Sierść szorstka, na

bokach ciała i zadzie włos dłuższy. Górne kły, szczególnie u samców, silnie rozwinięte i lekko zakrzywione. Środowiskiem j.b. są

nadrzeczne błota, gęsto zarosłe trzciną i sitowiem. Okres godowy przypada w jesieni; młode rodzą się wiosną. Podaje się, że w miocie

bywa ich 4—7, jednakże w niewoli j.b. rodzi l—

—3 młodych na raz. Łatwy do chowu i rozmnażania w niewoli, był aklimatyzowany w parkach także w Europie. Wy-

jelonek czubaty

122

stępuje w Chinach w dorzeczu Jangcy i w Korei. [L.S.]

jelonek czubaty (Elaphodus cephalophus) — gatunek z rodziny -^-jeleniowatych, spokrewniony z mundżakiem. Długość głowy i

tułowia 110— —160 cm, ogona 7—15 cm, wysokość w kłębie 52—72 cm;

ciężar 40—50 kg. Ubarwienie z wierzchu ciemnoczekolado-we, spodem białe, głowa i szyja prawie czarne. Wierzchołki uszu i spód ogona

białe. Młode mają wzdłuż grzbietu 2 rzędy jasnych plam. Sierść ostra, szczeciniasta. Poroże niepozorne, nie rozgałęzione, ukryte wśród

dłuższych włosów na czole. U samców górne kły wydłużone i zakrzywione, wystają na zewnątrz pyska. J.cz. przebywa na wzniesieniach

i w górach, w gęstwinach, zwykle blisko wody. Żywi się roślinami zielnymi i liśćmi krzewów. Trzyma się pojedynczo, rzadziej parami.

Samce i samice w porze godowej i w razie niebezpieczeństwa wydają głosy przypominające szczekanie. Długość ciąży ok. 180 dni; w

miocie l, czasem 2 młode. Rozmieszczenie obejmuje środkowe i południowe Chiny oraz północną Birmę. [L.S.]

jenot (Nyctereutes procyono-ides), zwany też kunopsem lub junatem — drapieżnik z rodziny -^psowatych, najmniejszy przedstawiciel

tej rodziny -w polskiej faunie. Długość głowy i tułowia 50—55 cm, ogona 13—18 cm; ciężar latem 4—6 kg, jesienią 6—10 kg.

Odznacza się małą głową o krótkim pysku i krótkich uszach, krótkimi nogami i krótkim, bardzo puszystym ogonem. Gęsta, długa i pu-

szysta sierść jest barwy brudnoszarej z żółtobrunatnym nalotem. Wzdłuż grzbietu ciągnie się czarna pręga, rozszerzająca się w okolicy

barków w kształcie krzyża. Oczy okala czarna sierść na podobieństwo okularów. Po bokach głowy wyrastają dłuższe włosy tworząc

charakterystyczne baki. Uzębienie odznacza się krótkimi, grubymi kłami i słabo rozwiniętymi łamaczami. J. żyje pojedynczo lub w

grupach rodzinnych po 5 lub 6 osobników, w terenach leśnych lub krzaczastych, chętnie w pobliżu rzek i jezior. Prowadzi nocny tryb

życia; w dzień chroni się w jaskiniach, szczelinach skał, stogach siana, dziuplach lub norach, które rzadko kopie sam. Najczęściej zajmuje

nory po lisie i borsuku. W północnej części zasięgu zasypia na zimę. Prowadzi półkoczo-wniczy tryb życia, chociaż biega bardzo wolno.

Odżywia się drobnymi gryzoniami, pisklętami, jajami, jaszczurkami, żabami, ślimakami, owadami, padliną, a także pokarmem

roślinnym. Szczególnie w jesieni zjada dużo jagód, nasion i części podziemnych roślin. Ulubionym jego przysmakiem są żołędzie. Ciąża

trwa 59— —64 dni. W kwietniu lub maju rodzi się 5—12 młodych, które do jesieni pozostają pod opieką rodziców, a w wieku 9—11

miesięcy osiągają dojrzałość płciową. W zdobywaniu pokarmu dla szczeniąt bierze również udział samiec. J. zamieszkuje wschodnią Azję

od wschodniej Syberii, Chin i Japonii po Indochiny. Aklima-tyzowany w azjatyckiej i europejskiej części Związku Radzieckiego jako

zwierzę futerkowe — w futrzarstwie znany jako szop usuryj-s k i — bardzo się tu rozmnożył. W pięćdziesiątych latach

123

jeż uszaty

naszego stulecia przedostał się do Finlandii i Polski, a ostatnio także do Niemiec i Czechosłowacji. Obecnie występuje u nas sporadycznie

w całym kraju i jest zwierzęciem łownym bez czasu ochronnego (tabl. 1—4). [B.Rz.-K.]

Jersey -^bydło domowe.

jeż europejski (Erinaceus eu-ropaeus) — przedstawiciel rodziny ->jeżowatych, największy ssak owadożerny w naszym kraju. Długość

głowy i tułowia 20—30 cm, ogona 2— —5 cm, ucha 2—3,5 cm; ciężar 0,6—1,2 kg. Na grzbiecie i po bokach ciało pokryte jest

kolcami długości 2—3 cm, o ubarwieniu szarobrunatnym, przechodzącym po bokach w rudożółte. Stronę brzuszną pokrywają grube,

białoszare lub brunatne włosy. Silny podskórny mięsień okrężny umożliwia j. zwijanie się w kulę i stroszenie kolców — jest to cenne

przystosowanie obronne. Praca tego mięśnia zużywa bardzo mało energii, dzięki czemu zwierzę może przebywać w tej pozycji dłuższy

czas. J.e. zamieszkuje brzegi lasów liściastych i mieszanych o gęstym poszyciu, ogrody i parki. Gniazdo z liści, mchu i trawy, mające

zwykle dwa wejścia, buduje w ziemi, pod korzeniami drzew, kupami gałęzi lub kompostu. Jest ssakiem typowo zmierzchowonoc-nym.

Żywi się owadami, ślimakami, dżdżownicami, płazami, gadami, młodymi ssakami i padliną. Nie gardzi również pokarmem roślinnym.

Swoistą właściwością j.e. jest jego odporność na jady zwierzęce (żmii i ropuchy), bakteryjne, a nawet chemiczne. Badania wykazały, że

odporność ta jest ok. 40 razy większa niż świnki morskiej o tym samym ciężarze ciała. Naturalnymi wrogami j.e. są tchórze, lisy,

borsuki, psy i puchacze. W październiku zapada w sen zimowy na ok. 5 miesięcy. Rocznie 2 mioty, po 2—10 młodych. Nowo

narodzone jeże mają białe miękkie kolce; po 5 tygodniach wyrastają kolce typowe dla osobników dorosłych. Nie zaobserwowano póź-

niejszej zmiany kolców ani linienia. W niewoli j.e. żyje 8—10 lat. Zamieszkuje prawie całą Europę i umiarkowaną część Azji. W Polsce

wyróżniamy 2 podgatunki: j. zachodnioeuropejskiego i wschodnioeuropejskiego. Granicę ich występowania stanowi Odra. Być może

formy te są nawet odrębnymi gatunkami. [B.Rz.-K.]

jeż uszaty (Hemiechinus auri-tus) — przedstawiciel rodziny -^jeżowatych, odróżnia się od jeża europejskiego dłuższymi małżowinami

usznymi i mniejszymi wymiarami. Długość głowy i tułowia 14—23 cm, ogona 1,7—3,5 cm, ucha 3—5 cm. Kolce są ząbkowane i nie

pokrywają boków ciała. J.u. jest mieszkańcem suchych stepów, półpustyń. W górach dochodzi do 2400 m n.p.m. Gniazdo zakłada w

norach, które kopie sam lub zajmuje po innych zwierzętach. Żarnie-

^I^ST

Jeż uszaty

jeżatka afrykańska

124

szkuje południowo-wschodnią część Europy, zachodnią i środkową Azję. Na południu dochodzi do Indii i Egiptu. [B.Rz.-K.]

jeżatka afrykańska (Atheru-rus africanus) — gryzoń z rodziny —>jeżozwierzy. Długość głowy i tułowia ok. 50 cm, ogona 20 cm.

Niemal całe ciało pokrywają spłaszczone kolce, krótsze niż u jeżozwierza. Wierzch ciała brunatny, spód biały. Ogon zakończony białą

szczeciniastą kitą. Uszy krótkie, zaokrąglone. Między palcami błona pływna. Zamieszkuje lasy, głównie nad wodami. Szybko biega, umie

wspinać się na drzewa i dobrze pływa. Żywi się pokarmem roślinnym, zjada też owady. Występuje w środkowej części Afryki. [K.K.]

jeżowate (Erinaceidae) — rodzina ->owadożernych, obejmująca 10 rodzajów z 14 gatunkami. Odznaczają się znacznymi rozmiarami,

krępą i mocną budową tułowia o silnie rozwiniętych mięśniach podskórnych, płaską, klinowatą głową, zakończoną wydłużonym

ryjkiem, stosunkowo dużymi małżowinami usznymi, dość krótkimi, szeroko rozstawionymi i stopochodnymi kończynami oraz krótkim

ogonem. Grzbiet i boki ciała u większości j. pokryte są igłami (zmienione włosy), u innych sztywnymi włosami. Masywnie zbudowana

czaszka ma szeroko na boki rozstawione łuki jarzmowe. Pierwsze górne siekacze są większe od pozostałych i pełnią funkcję kłów. Do j.

należy największy przedstawiciel owadożernych — go-łyszek. J. są wszystkożerne, ale głównym ich pokarmem są owady. Prowadzą

nocny tryb

życia. Rocznie 2 mioty, po 2—10 młodych. Gatunki żyjące w klimacie umiarkowanym zapadają w sen zimowy. J. zamieszkują

tropikalną i u-miarkowaną Afrykę, Europę i kontynentalną Azję. Spotyka się je w lasach, stepach, a nawet na pustyniach. Ze względu

na zjadanie szkodliwych owadów i gryzoni są bardzo pożyteczne. Kopalne szczątki j. znane są od oligo-cenu. [B.Rz.-K.]

jeżozwierz afrykański (Hystrix cristata) — gryzoń z rodziny

-»-jeżozwierzy. Długość głowy i tułowia 57—68 cm, ogona 5—

—12 cm; ciężar 10—15 kg. Na głowie i przedniej części grzbietu długie, białe, szczeci-niaste włosy; tylna część grzbietu oraz ogon

pokryte kolcami osiągającymi 40 cm długości, ubarwionymi w poprzeczne paski ciemnobruna-

Jeżozwierz afrykański

tnę i żółtawe na przemian. Kolce te łatwo się obłamują, pozostając w ciele napastnika. Futerko brunatne. J.a. zamieszkuje różne

środowiska, najchętniej okolice suche i skaliste. Nocny. W sen zimowy nie zapada. Korzysta z naturalnych schronień lub sam kopie

sobie nory. Żyje pojedynczo lub parami. Zaatakowany grzechoce kolcami i stroszy je. Występuje w zachodniej i północnej

125

kalona;

Afryce, w Europie we Włoszech i na Półwyspie Bałkańskim. [K.K.]

jeżozwierz indyjski (Hystrix indica) — gryzoń z rodziny

--jeżozwierzy. Długość głowy i tułowia do 75 cm, ogona 9—

—21 cm; ciężar do 15 kg. Głowa i kark pokryte długimi, białymi szczeciniastymi włosami. Na grzbiecie długie, sztywne kolce pasiaste

ubarwione. Ogon także pokryty kolcami. Futerko brunatne. J.i. zamieszkuje różnorodne, najchętniej skaliste tereny. Żywi się naj-

rozmaitszym pokarmem roślinnym. Chętnie gryzie kości, które przynosi w pobliże nor. Zaatakowany stroszy kolce i naciera na

przeciwnika. Żyje parami. W miocie 2—4 młodych, zaawansowanych w rozwoju, z otwartymi oczami. J.i. występuje w Indiach i na Cej-

lonie, sięga na zachód po Azję Mniejs:--i i Palestynę. [K.K.]

jeżozwierze (Hystricidae) — rodzina —^gryzoni, obejmująca 4 rodzaje z 15 gatunkami. Rozmiary duże. Ogon krótki. Włosy

częściowo zamienione w kolce. J. żywią się różnorodnym pokarmem roślinnym. Naziemne. Występują na pustyniach, stepach i w

lasach. Rozmieszczenie obejmuje Afrykę oraz południową część Europy i Azji. Kopalne znane od oligocenu; szczątki ich spotykano też

w pliocenie Polski. [K.K.]

junat ->- jenot.

K

kabassu (Cabassous unicinc-tus) — gatunek należący do rodziny —-pancerników. Długość głowy i tułowia 65—70 cm, ogona 15—18

cm. Ciało okryte pancerzem, przy czym liczba ruchomych rzędów płytek na grzbiecie wynosi 10—13. Ogon bez pancerza. Ubarwienie

ciemnobrązowe, niekiedy czarne, boczne brzegi pancerza żółtawe. Przednie kończyny 5-palczaste, opatrzone mocnymi pazurami, z

których trzeci jest najdłuższy. K. prowadzi nocny tryb życia, kopie nory. Żywi się owadami, głównie termitami i mrówkami.

Rozmieszczenie obejmuje A-merykę Południową i Środkową. [L.S.]

kaguan -a-lotokot.

kajgulik (Hźstnophoca fascia-ta), czyli foka pręgowana —

gatunek z rodziny -?-fok. Samce osiągają długość 2 m i ciężar 95 kg; samice nieco mniejsze. Ubarwienie niezwykle charakterystyczne,

złożone z plam barwy brunatnej oddzielonych szerokimi jasnymi pasami. Żywią się rybami i gło-wonogami. Nie odbywają większych

wędrówek. Rodzą się białe, następnie przybierają ubarwienie szare. Laktacja trwa ok. miesiąca. Żyją pojedynczo lub w małych grupach.

Poławiane są w niewielkiej ilości. Występują w północnym Pacyfiku, głównie na Morzu Beringa i u północnych brzegów Japonii. [K.K.]

kalong (Pteropus vampyrus), zwany też psem latającym — nietoperz z rodziny -»ruda-wkowatych. Długość głowy i tułowia 40 cm, a

rozpiętość skrzydeł do 1,7 m. Jest

kaliigo

126

największym nietoperzem. Grzbiet ciemny, brązowoczar-ny, brzuch rudoczarny, głowa i szyja żółtordzawe, błona lotna

brunatnoczarna. Pysk silnie wydłużony, ogona i błony ogonowej brak. Trybem życia przypomina rudawkę wielką;

tysiącami zawiesza się w dzień na ulubionym drzewie, tak że trudno odróżnić jednego osobnika od drugiego. Kolonię widać z daleka,

okupowane bowiem drzewo zupełnie traci liście. K. odżywia się owocami; do żerowisk musi odbywać wyprawy nieraz do kilkudziesięciu

km. Łatwo się oswaja. Jako niszczyciel owoców szkodliwy; pewną korzyść gospodarczą daje ze względu na smaczne, cenione przez kra-

jowców mięso oraz guano, które się zbiera pod jego koloniami. Zamieszkuje połu-dniowo-wschodnią Azję i Archipelag Sundajski. [A.K.]

kalugo -^lotokot. katan —wydra morska.

karna {Alcelaphus buselaphus caama) — podgatunek —>ba-wolca. Występuje w południowej Afryce; zagrożony wytępieniem,

zachował się dziś tylko w nielicznych rezerwatach. [L.S.]

kamionka -^kuna domowa. kanna —^eland.

kanczyl afrykański (Hyaemos-chus aquaticus) — jedyny przedstawiciel rodziny —>kan-czyli w Afryce. Długość głowy i tułowia

75—85 cm, ogona 10—15 cm, wysokość 33—10 cm;

ciężar 10—15 kg. Ubarwienie brązowe; na wierzchu ciała kilka rzędów białych plamek, przechodzących na bokach

w podłużne paski. Na pod-gardlu i na piersi duże, białe plamy. Głowa niewielka, ostro zakończona, oczy duże, pysk zaostrzony.

Przebywa w gęstych lasach w pobliżu wody; w razie niebezpieczeństwa chroni się na drzewa obrosłe pnączami. Aktywny w nocy. Żywi

się trawami i roślinami wodnymi, w niewoli zjada też małe skorupiaki i owady. Długość ciąży ok. 120 dni. Młode (l lub 2 w miocie) rodzą

się w porze deszczowej; osiągają wielkość dorosłych po 5 miesiącach. Rozmieszczenie obejmuje zachodnią Afrykę od Gambii i Sierra

Leone na zachodzie, do Ituri przy wschodniej granicy dorzecza Kongo. [L.S.]

kanczyl indyjski (Tragulus meminna) — jeden z trzech azjatyckich gatunków —-kan-czyli. Długość głowy i tułowia 44—55 cm,

ogona 2,5—5 cm, wysokość 25—30 cm; ciężar 2,3—2,7 kg. Ubarwienie brązowe z wierzchu, z jasnymi plamkami lub paskami na

grzbiecie i bokach. Zamieszkuje gęste nizinne lasy i ich obrzeża. Na pokarm składają się trawy, liście niskich krzewów i pnączy, opadłe z

drzew owoce i jagody. Pora godowa przypada na czerwiec i lipiec. Długość ciąży ok. 120 dni; w miocie l, niekiedy 2 młode.

Rozmieszczenie obejmuje Indie i Cejlon. [L.S.]

Kanczyl indyjski

127

kangur olbrzymi

kanczyle {Tragulidae) — rodzina ~->-parzystokopytnych, o-bejmująca 2 rodzaje z 4 gatunkami. Należą do nich m.in. kanczyl

afrykański i kanczyl indyjski. Są to niewielkie zwierzęta kopytne, mające ok. 30 cm wysokości w kłębie;

bezrogie. Należą do -*przeżu-waczy, ale żołądek ich złożony jest tylko z 3 komór. Górne kły, zwłaszcza u samców, są silnie rozwinięte i

wystają z pyska. Nocne; żyją pojedynczo w lasach podzwrotnikowych. Mają l lub 2 młode w miocie. Szczątki kopalne znane od

miocenu, m.in. także z Europy. Obecnie występują w zachodniej Afryce, w Indiach, Indochinach i na Archipelagu Sundajskim. [L.S.]

kangur Benetta —walabia Be-netta.

kangur drzewny

ciemny.

kangur górski (Macropus ro-bustus) — torbacz z rodziny -»kangurowatych. Głowa i tułów dorosłego samca mają 100 do 140 cm

długości, samicy 80 do 90 cm; ogon samca 75 do 100 cm, samicy 60 do 70 cm. K.g. odznacza się charakterystycznym wyglądem:

przednia część tułowia stosunkowo mała, kończyny przednie krótkie, głowa mała, uszy duże; w porównaniu z przodem ciała tył potężnie

rozwinięty. Szczególnie silne są kończyny tylne i ogon. Futro gęste, na głowie, grzbiecie i po bokach szare, spodem białawe; samce ciem-

niej ubarwione niż samice. Mieszkaniec gór. Czasem chroni się w jaskiniach. Zeruje nocą. Roślinożerny. Wykazuje dużą odporność na

brak wody; może się bez niej obywać 2, a nawet 3 miesiące. W czasie żerowania porusza się z reguły wolno, podpierając się wszystkimi

czterema kończynami oraz ogonem. Szybkie ruchy wykonuje skokami wyłącznie na tylnych kończynach, wyrzucając je następnie dale-

ko w przód; kończyny przednie są wówczas opuszczone i skierowane w stronę brzucha;

ogon w górnej partii opuszczony, z końcem skierowanym do tyłu, ułatwia zwierzęciu utrzymanie równowagi. K. g. najczęściej przebywa

w pozycji półwyprostowanej, opierając się wówczas wyłącznie na tylnych kończynach i ogonie. Ciąża trwa 30 do 40 dni. W miocie l

młode, które zwykle rodzi się w zimie, choć poród uzależniony jest od opadów deszczu. K.g. staje się dojrzały płciowo w drugim roku

życia; żyje 15 do 20 lat. Szeroko rozprzestrzeniony w górach Australii, głównie na wschodnim wybrzeżu. [H.K.]

kangur olbrzymi (Macropus canguru, czyli Macropus gi-ganteus), zwany także szarym kangurem olbrzymim — torbacz z rodziny -

>kangurowa-tych. Wyprostowany na tylnych kończynach, osiąga niemal wzrost człowieka. Głowa i tułów samca mają 105 do 140 cm

długości, samicy 95 do 100 cm; ogon samca 85 do 120 cm, samicy ok. 75 cm. Budową i trybem życia przypomina kangura górskiego.

Sierść na głowie, grzbiecie i bokach szarobrązowa lub rudawosza-ra, spód jaśniejszy. K.o. skacze zazwyczaj na odległość l do 2 m; przy

większej szybkości skoki osiągają 9 m i więcej. Najdłuższe zanotowane skoki wynoszą 13,5 m w dal i 3,3 m wzwyż. K.o. zamieszkuje

lasy i gęste zarośla południowej i południowo-

kangur pręgowany

128

—wschodniej Australii oraz Tasmanii (tabl. VII—2). [H.K.]

kangur pręgowany -^pazuro-gon jedwabisty.

kangur rudy (Macropus rufus), zwany także czerwonym kangurem olbrzymim — największy z żyjących —rtorbaczy. Waży 23 do 90

kg, przy czym samce przewyższają ciężarem samice o połowę. Głowa i tułów samca mają 130 do 160 cm długości, samicy 85 do 105 cm;

ogon samca 100 do 120 cm, samicy 65 do 85 cm. Futro barwy rudawoczerwonej, kończyny i ogon bledsze. Żyje na terenach otwartych

w stadach liczących nieraz setki osobników. Występuje niemal w całej Australii. [H.K.]

kanguroszczur (Bettongia pe-nicillata) — torbacz z rodziny

—-kangurowatych, wielkości królika. Długość głowy i tułowia 28—39 cm, ogona 28—

—31 cm; ciężar ok. 1,5 kg. Pysk nagi, uszy krótkie i zaokrąglone, kończyny tylne dłuższe od przednich. Ogon częściowo chwytny,

czasem biało ubarwiony na końcu. Futro koloru szarobrunatnego, po stronie brzusznej nieco jaśniejsze. K. prowadzi nocny tryb życia.

Żywi się korzeniami i innymi częściami roślin. Gniazda buduje z trawy, gałęzi i kory w wykopanym silnymi pazurami dole pod krze-

wami. Może obywać się bez wody, choć pije, gdy jest dostępna. Prawdopodobnie młode rodzą się kilka razy w roku. Jest niemal

wytępiony, można go jeszcze spotkać tylko w południowo-zachodniej

kangurowate (Macropodidae)

- najbardziej znana rodzina

->torbaczy, obejmująca 19 rodzajów z 47 gatunkami. Należą do nich kangury, walabie, drzewniak, pademelon, toreb-nik piżmowy,

skalniak żółto-nogi i in. Rozmiary bardzo zróżnicowane; najmniejsze są wielkości królika, największe, będące zarazem największymi

torbaczami współczesnymi, osiągają wysokość prawie 2 m. Niektóre kangury ważą ponad 90 kg. Głowę mają niewielką w stosunku do

tułowia, uszy dość duże. Ogon zwykle długi, gruby u nasady, służy do utrzymania równowagi w czasie skoków i stanowi podporę ciała w

spoczynku. U wszystkich żyjących dziś gatunków oprócz drzewniaka kończyny tylne są znacznie dłuższe i mocniejsze od przednich.

Kończyny przednie są krótkie, 5-

-palczaste. W kończynach tylnych czwarty palec wydłużony, palca pierwszego brak, palec drugi i trzeci są zredukowane i zrośnięte.

Większość k. prowadzi nocny tryb życia, spędzając dzień w legowiskach z trawy lub w płytkich jamach. Zamieszkują tereny otwarte i

zarośla. Najczęściej poruszają się wielkimi skokami, używając wyłącznie tylnych kończyn. Są roślinożerne. Żołądek ich jest złożony;

spożyty pokarm ulega fermentacji pod wpływem symbio-tycznych bakterii, jak u przeżuwaczy, a następnie jest ponownie rozcierany w

jamie ustnej. Samica rodzi l lub 2 młode. Ciąża trwa 27—40 dni. Torba, dobrze rozwinięta, zawiera 4 sutki, z których tylko 2 są czynne.

U niektórych ga-

129

kapturnik

Australii, na Tasmanii, Nowej Gwinei i sąsiednich wyspach. Zostały aklimatyzowane na Nowej Zelandii. Szczątki kopalne znane od

oligocenu (tabl. VII—l). [H.K.]

kanna -»eland.

kapibara (Hydrochoerus łiy-drochaeris) — gryzoń z rodziny kapibar (Hydrochoeridae), obejmującej tylko l rodzaj z 2 gatunkami.

Największy przedstawiciel gryzoni; osiąga 1,25 m długości i ciężar 50 kg. Kończyny dość długie, pysk tępo zakończony. Uszy

krótkie. Uwłosienie rzadkie, szarobrunatne na grzbiecie, żółtawe na brzuchu. Palce połączone krótką błoną pływną. Zęby stale rosnące,

złożone z licznych blaszek szkliwa. Ogon szczątkowy. W tylnej stopie 3 palce, w przedniej 4. K. zamieszkuje bagna i wilgotne lasy nad

wodami. Dobrze pływa i nurkuje. Żywi się zielonymi częściami roślin. Żyje w niewielkich grupach. Nor nie kopie. Głównymi jej wrogami

na lądzie są jaguary, w wodzie — aligatory. Zeruje w dzień i w nocy. Raz w roku samica po ciąży trwającej 104—111 dni rodzi 3—8

młodych, które szybko stają się samodzielne. Mięso cenione przez krajowców. K. występuje w równikowej części Ameryki Południowej

na wschód od Andów. [K.K.]

kapturnik (Cystophora crista-ta), zwany też kapturzakiem — gatunek z rodziny —>-fok. Samce osiągają 3,5 m długości i 400 kg

ciężaru; samice — 3,1 m i ważą do 270 kg. Ubarwienie jasnoszare lub białawe z nieregularnymi brunatnymi plamami, spodem jaśniejsze.

Kapturnik

U samców nad nosem i górną częścią głowy występuje worek skórny, połączony z jamą nosową, który zwierzę może nadymać. Tworzy

się wówczas duży czerwony pęcherz. Znaczenie tego narządu nie jest znane. K. odżywia się rybami i głowonogami. Młode są biało

ubarwione; przebywają z matką tylko w okresie laktacji 2 lub 3 tygodnie. Po 4 latach są zdolne do rozrodu. K. nie tworzą stad, spotyka

się je pojedynczo lub parami. K. związany jest z lodami ark-tycznymi; zimą wędruje ku południowi, pojedyncze osobniki zapuszczają się

nawet do

kapturzak

130

kapturzak —^-kapturnik.

kapucynka czarnobiała (Cebus capucinus), zwana również kapucynka właściwą — mała małpa z rodziny —płaksowa-tych, bardzo

żywa i ruchliwa. Długość głowy i tułowia ok. 30 cm, ogona ok. 38 cm; ciężar ok. 1,5 kg. Tułów i kończyny smukłe. Twarz naga, cielista.

Całe ciało i ogon gęsto porośnięte jedwabistymi włosami. Sierść po bokach głowy, na szyi i ramionach biała, na pozostałych częściach

ciała brunatnoczarna. Paluch stopy dobrze wykształcony. Ogon słabo chwytny, często zwinięty na końcu. K.cz. zamieszkuje wierzchołki

drzew w lasach. Przebywa w grupach od 2 do 40 osobników. Żywi się zasadniczo pąkami i liśćmi oraz owadami, jajami i młodymi

ptakami. Czasem skład pokarmu jest uzupełniany drobnymi ssakami. K.cz. jest na ogół łagodnego usposobienia. Wydaje rozmaite

odgłosy. Samica rodzi po ok. 6-miesięcznej ciąży l młode, które zaraz po urodzeniu przyczepia się do jej futra. Po ewentualnej stracie

matki inni członkowie stada opiekują się opuszczonym młodym. K.cz. żyje prawdopodobnie ponad 30 lat. Występuje w Ameryce

Środkowej (tabl. VI—4). [H.K.]

kapucynka czubata (Cebus apella) — małpa z rodziny —>płaksowatych. Budową, rozmiarami i trybem życia przypomina

kapucynkę czarnobia-łą. Ma nad oczami pęczki włosów przypominające rogi. Ciało na ogół jednolicie szarobrunatne. K.cz. jest szeroko

rozprzestrzeniona w Ameryce Południowej. [H.K.]

Kapucynka czubata

kapucynka właściwa —^kapu-cynka czarnobiała.

kapucynki ->.płaksowate.

karakal (Lynx caracal) — drapieżnik z rodziny ->kotów. Długość głowy i tułowia 65—

—75 cm, ogona 25—27 cm. Wyglądem zewnętrznym bardzo przypomina rysia, z którym jest blisko spokrewniony:

ma szeroką głowę o uszach zakończonych długimi pędzelkami, długie nogi i krótki ogon; jest jednak mniejszy, smuklejszy i pozbawiony

bokobrodów. Futro rudawobrą-zowe, gęste i puszyste. Zamieszkuje stepy i pustynie. Poluje na ptaki, gryzonie i mniejsze antylopy.

Młode, 2—

—4 w miocie, rodzą się z początkiem kwietnia w gniazdach mieszczących się w norach (często w norach jeżozwierza), dziuplach lub

szczelinach skał. K. łatwo się oswaja i tak jak gepard używany bywa do po-

Karakal

131

karlik malutki

Iowań. Zamieszkuje wschodnią i środkową Afrykę, zachodnią Azję, Półwysep Arabski i zachodnią część Indii. [B.Rz.-K.]

karakuł -*owca domowa.

karczownik (Armcola terre-stris), zwany też polnikiem ziemnowodnym lub szczurem wodnym — gryzoń z rodziny -^nornikowatych.

Długość głowy i tułowia 13—25 cm, ogona 6—15 cm. Futerko na grzbiecie jasnobrązowe, ciemnobrązowe lub prawie czarne, spód

białawy, czasem z żółtym nalotem. Ogon słabo owłosiony.

Karczownik

Oczy i uszy małe. Zęby stale rosnące. K. przebywa najczęściej nad wodami, ale niekiedy także w lasach i sadach, na łąkach i polach

uprawnych. Kopie głębokie nory, przy czym osobniki żyjące z dala od wody większą część życia spędzają pod ziemią. Populacje

nadwodne budują gniazda z trzcin położone na wodzie lub zawieszone wśród roślin nadbrzeżnych, zwłaszcza trzcin. K. odżywia się

różnorodnym pokarmem roślinnym, a także drobnymi kręgowcami, atakuje nawet małe rybki. Pożywieniem osobników zamiesz-

kujących łąki i pola są głównie podziemne części roślin. K. gromadzi zapasy pokarmu, nie zapada w sen zimowy. Aktywny jest głównie

nocą. 3 do 4 miotów rocznie, w miocie 6— —8 młodych. K. występuje w całej prawie Europie oraz w zachodniej i środkowej Azji

po Mongolię i Bajkał. W Polsce pospolity w całym kraju. Wyrządza niekiedy wielkie szkody w uprawach oraz przez podgryzanie

korzeni drzew owocowych i leśnych. [K.K.]

karibu — nazwa nadawana amerykańskim podgatunkom rena (Rangifer tarandus cari-bou, Rangifer tarandus arcti-cus i in.). Są to na

ogół zwierzęta większe od renów Eurazji; stanowią przedmiot polowań, natomiast nigdy nie zostały udomowione. Występują na Alasce,

w Kanadzie i na Grenlandii, zarówno w tundrze, jak i w strefie lasów. [L.S.]

karlik malutki (Pipistrellus pi-pistrellus) — gatunek z rodziny -^mroczkowatych, najmniejszy nietoperz europejski. Długość głowy i

tułowia 3,8— —5,2 cm, ogona 2,6—3,6 cm, rozpiętość skrzydeł 18—21 cm;

ciężar 3,25—7 g. Skrzydła dość wąskie, uszy krótkie, koniec ogona wystaje na l mm poza brzeg błony lotnej. Futerko na grzbiecie

brunatne ze złotawym odcieniem, spodem jaśniejsze, włos krótki i gęsty. K.m. jest głównie mieszkańcem lasów. Chroni się w naj-

rozmaitszych kryjówkach, byle były ciasne i trudno dostępne, lecz jaskiń na ogół unika. Kolonie tego gatunku mogą liczyć kilkaset

(wyjątkowo do wielu tysięcy) osobników, zwłaszcza zimą. Lecąc k.m. często zmienia kierunek. Zjada drobne owady, m.in. komary,

poluje nawet przy złej pogodzie. Późno zapada w lekki i przerywany sen zimowy. Występuje prawie w całej Europie, północnej Afryce

oraz zachodniej i środkowej Azji. W Polsce należy do najpospolitszych nietoperzy. [A.K.]

karlik Saviego

132

karlik Saviego (Ptpźstrellus sa-vii) — nietoperz z rodziny

-^-mroczkowatych, nieco większy od krajowych gatunków karlików. Długość głowy i tułowia okazów z południowej Europy wynosi

4,2—5,5 cm, ogona 3,1—4,5 cm, rozpiętość skrzydeł 22,0—22,5 cm. Włosy gęste i długie, błona lotna ciemna, futerko na grzbiecie

złocistożółte. K.S. zamieszkuje zarówno niziny, jak góry; w Alpach dochodzi do 2600 m n.p.m., do górnej granicy lasu, najwyżej z

nietoperzy. Lot ma szybki, zręczny, poluje przez całą noc. Tworzy małe kolonie w dziuplach i między krokwiami dachów. Na zimę

wędruje w doliny. Występuje w południowej Europie sięgając na północ po Alpy, a także na Wyspach Kanaryjskich, na Krymie,

Kaukazie, w środkowej i wschodniej Azji. Dawniej mylnie zaliczano go do nietoperzy występujących w Polsce. [A.K.]

karlik większy (Pipistrellus natłiusii) — nietoperz z rodziny —^mroczkowatych; jeden z najmniejszych naszych nietoperzy. Długość

głowy i tułowia 4,5—5,1 cm, ogona 3,3—

—4,0 cm, rozpiętość skrzydeł 23—24 cm; ciężar 6—9 g. Podobny do karlika malutkiego, ale ma nieco szersze skrzydła

1 dłuższe futerko. Grzbiet ciemnobrunatny, spód jaśniejszy. Żyje w lasach, gdzie zamieszkuje dziuple i skrzynki dla ptaków; nie unika też

budynków, natomiast nie spotyka się go w jaskiniach. Tworzy kolonie. W miocie zwykle

2 młode. Zamieszkuje prawie całą Europę, na wschodzie sięga do Kaukazu, Iranu i Azji Mniejszej. U nas znaleziono go dotąd w niewielu

tylko miejscowościach, choć lokalnie bywa bardzo pospolity. [A.K.]

kaszalot (Physeter catodon), zwany też potwalem — największy przedstawiciel waleni ->.zębowców. Samce osiągają długość 15—18 m,

wyjątkowo nawet do 20 m, samice są znacznie mniejsze (10—12 m). Ciężar samców 35—50 t. Cechą charakterystyczną k. jest

ogromna, z przodu pionowo

Kaszalot

ścięta głowa, zajmująca 1/3 długości ciała. Płetwa grzbietowa niewielka, tępa. Ciało z wierzchu prawie czarne, spód jaśniejszy. Czaszka

wyraźnie asymetryczna, otwór nosowy położony po lewej stronie głowy. Całą górną część głowy zajmuje ogromny zbiornik wypełniony

płynnym tłuszczem, zwanym olbrotem, i stałą woskowatą substancją, zwaną spermacetem. Zęby szczęki są szczątkowe, nie przebijające

dziąseł; w żuchwie zna j -

133

keriwula

duje się po każdej stronie 16— —30 dużych stożkowatych zębów. K. żywi się głównie gło-wonogami, poza tym jada także ryby. Jest

poligamiczny. Żyje w stadach złożonych z 15—20 osobników; często są to haremy samic z samcem. W czasie wędrówek stada łączą się

tworząc wielkie gromady. Samice przebywają w morzach ciepłych i umiarkowanych, samotne samce zapuszczają się daleko ku biegunom.

K. są najgłębiej nurkującymi wielorybami (do 1000 m); przebywają pod wodą ponad godzinę. Fontanna wyrzucana podczas oddychania

skierowana jest ukośnie. Przed nurkowaniem przybierają pozycję pionową unosząc ogon nad wodę. Ciąża trwa 12—16 miesięcy. Rodzi

się zwykle l młode, długości ok. 5 m. Dojrzałość płciowa w wieku 8 lat. Znakowane okazy żyły do 32 lat; prawdopodobnie maksymalna

długość życia jest większa. K. występuje we wszystkich oceanach. Od początku XVIII w. po koniec XIX w. był głównym obiektem

połowów wieloryb-niczych, zwłaszcza dlatego, że zabity nie tonie. Obecnie znów k. są obficie poławiane, przede wszystkim na Pacyfiku

(w 1966 r. upolowano 27311 sztuk). Szczególnie ceniony jest sper-macet, używany w przemyśle farmaceutycznym, kosmetycznym, a

także do wyrobu świec i olejów technicznych. W przewodzie pokarmowym znajduje się niekiedy kilkukilogramowe bryły ambry

(wyjątkowo spotykano ważące do 450 kg). Jest to twór patologiczny, powstający prawdopodobnie gdy twarde szczęki spożytych gło-

wonogów podrażnia ścianę jelita. Ambra w stanie świeżym ma zapach odrażający, z czasem nabiera zapachu piżma

i służy jako utrwalacz w przemyśle perfumeryjnym. [K.K.]

kaszalot karłowaty -^kaszalot mały.

kaszalot mały, (Kogia brevi-ceps) — czyli karłowaty, zwany też kogią — gatunek z rodziny ->-zębowców, osiąga długość 2,8—4 m i

ciężar 180—320 kg. Samce są nieco większe od samic. Wierzch ciała czarny, spód szary. Głowa niewielka, zaokrąglona. Płetwa grzbieto-

wa zaostrzona. Kształtem ciała k.m. przypomina delfiny, budową — kaszalota: zbiornik spermacetu w głowie, niesymetryczny otwór

nosowy, zęby (9—15 w szeregu) tylko w żuchwie. K.m. żyje gromadnie. Żywi się głowonogami i skorupiakami. Zimą wędruje do wód

cieplejszych, gdzie rodzą się młode. Ciąża trwa 9 miesięcy; dojrzałość po 2 latach. Występuje w Pacyfiku, Oceanie Indyjskim i

Atlantyku. Jest nieco liczniej poławiany tylko u brzegów Japonii. Kaszalot i k. mały tworzą osobną rodzinę kaszalotów (Physe-

teridae). [K.K.]

katta -4emur katta. kent —i-owca domowa.

keriwula (Kerivoula picta) — mały nietoperz z rodziny

->mroczkowatych. U okazów pochodzących z Indii długość głowy i tułowia wynosi 3,4—

—4,1 cm, ogona 3,4—4 cm. K. należy do najpiękniej ubarwionych nietoperzy; futerko i palce są jaskrawo pomarań-czoworude,

skrzydła czarne. K. przebywa pojedynczo lub parami wśród suchych, zwisających liści. Ubarwienie i trzepoczący się, niepewny lot upo-

dabniają go do wielkiego mo-

kiang

134

tyła. Odżywia się owadami. Występuje w kilku podgatun-kach w południowych Chinach, na Hainanie, Cejlonie, w Indiach, Birmie, w

Indochi-nach, na Sumatrze, Jawie, Bali i Borneo. [A.K.]

kiang (Eąuus hemionus kiang)

— przedstawiciel rodziny —»ko-niowatych, blisko spokrewniony z kułanem. Wysokość w kłębie 130 cm. Sierść na grzbiecie i po

bokach rudo-brunatna, brzuch biały, silnie odcinający się barwą od grzbietu. Głowa robi wrażenie ciężkiej. To piękne, długonogie zwierzę

wykazuje więcej podobieństwa do koni niż do osłów ze względu na szerokie kopyta (u osła są one węższe). Zimą ma futro gęste, wełniste,

o barwie szarawej. Jest mieszkańcem wysoko położonych, zimnych terenów stepowych i pustynnych. Odżywia się twardą trawą i

krzewami pustynnymi. Na okres zimy gromadzi w organizmie duży zapas tłuszczu, który chroni go w znacznym stopniu przed mrozami.

Ciąża trwa 12 miesięcy i 7—9 dni; zwykle rodzi się l źrebię. Próby udomowienia k. nie dały rezultatów. Chowany jest w nielicznych

ogrodach zoologicznych; jedno z największych stad znajduje się w Monachium. Zamieszkuje Tybet i Kaszmir. [H.K.]

kinkażu (Fotos flavus) — niewielki drapieżnik z rodziny

—>szopowatych. Długość głowy i tułowia 42—58 cm, ogona 40—

—55 cm; ciężar 1,4—2,7 kg. Głowa okrągła, pysk skrócony, ogon długi i chwytny. Miękkie wełniste futro barwy bru-natnooliwkowej,

żółtobrunat-nej lub brązowej na grzbiecie i wierzchu ogona (u niektórych osobników występują

czarne pasma na środku grzbietu) i jasnobrązowe lub żółtawe na spodzie ciała. K. prawie całe życie spędza na drzewach. W

poszukiwaniu pokarmu, na który składają się głównie owoce, wędruje pojedynczo lub parami, a większą liczbę osobników można

zaobserwować jedynie w okolicach obfitujących w owoce. Szkody w gospodarce ludzkiej wyrządza tylko sporadycznie. Nocny; poza

kryjówkami można go spotkać tylko w upalne, wilgotne dni, kiedy wygrzewa się w konarach drzew. Młode, l lub 2 w miocie, rodzą się na

wiosnę lub wczesnym latem. Po 7 tygodniach zaczynają czepiać się gałęzi ogonem. Żyje ok. 19 lat. Łatwy do chowu, jeśli został

oswojony w młodości. Futerko cenione. K. zamieszkuje lasy od południowego Meksyku aż po Matto Grosso w Brazylii. [B.Rz.-K.]

klacz -^koń domowy. klejsdel —^koń domowy. klempa ->los. kłusak —Aoń domowy. knur -^świnia domowa.

koala (Phascolarctos cinereus} — torbacz z rodziny —pałan-kowatych, przypominający wyglądem zewnętrznym ,,pluszowego

niedźwiadka": ma dużą głowę, wielkie owłosione uszy i duży nos. Głowa i tułów mają 60—85 cm długości, ogon szczątkowy; ciężar do 15

kg. Futro szarawe na grzbiecie i plamiste w tylnej części, a białawe na stronie brzusznej jest gęste i wełniste. Uszy otoczone są białymi

włosami. Kieszenie policzkowe i niezwykle

135

kob śniady

długie jelito grube są przystosowaniem do pobierania pokarmu o dużej objętości. Silne pazury i przeciwstawność palców pierwszego i

drugiego względem pozostałych trzech ułatwiają k. życie nadrzewne. K. rzadko schodzi z drzewa. Porusza się powoli, jest łagodna i

bezbronna. Występuje pojedynczo lub w niezbyt licznych grupach. Odżywia się prawie wyłącznie liśćmi eukaliptusów i

charakterystycznie pachnie tymi roślinami. Młode rodzą się od września do wczesnej jesieni następnego roku. Ciąża trwa 25—30 dni.

Samica rodzi z reguły l młode, ważące 5,5 g, a pozostające ok. 6 miesięcy w wyposażonej w 2 sutki torbie, otwierającej się ku tyłowi.

Młode trzyma się matki przez cały rok i gdy staje się bardziej samodzielne, lokuje się na jej grzbiecie. Po okresie odżywiania się mlekiem

matki młode zaczyna odżywiać się pokarmem stałym, przetrawionym uprzednio przez matkę. Dojrzałość płciową osiąga w trzecim roku

życia; żyje do ok. 20 lat. K. zamieszkuje lasy eukaliptusowe wschodniej Australii. Liczebność tego gatunku niepokojąco zmalała wskutek

chorób i polowań dla bardzo cenionego, ciepłego i pięknego futra. Obecnie k. jest objęty całkowitą ochroną (tabl. VII—4). [H.K.]

koati -^ostronos rudy.

kob liczi (Kobus leche) — przedstawiciel rodziny -*krę-torogich, należący do grupy

-^antylop. Długość głowy i tułowia 1,3—1,8 m, ogona 30—

—40 cm, wysokość w kłębie 85—105 cm; ciężar 60—120 kg. Ubarwienie brunatne z białymi plamami dookoła oczu, na końcu pyska,

na piersi i brzuchu. Rogi stosunkowo cienkie, lekko lirowato wygięte, końce szeroko rozstawione. K.l. zamieszkuje porosłe trzciną brze-

gi rzek, bagniste łąki, okolice jezior. Żywi się roślinnością nadbrzeżną i wodną; w ucieczce chroni się chętnie w wodzie. Młode rodzą się

po 7-

—miesięcznej ciąży; laktacja trwa 3—4 miesięcy. Zwykle spotyka się stadka od kilku do kilkunastu sztuk, niekiedy jednak i większe

stada. Występuje w środkowej części południowej Afryki. [L.S.]

kob nilowy (Kobus megaceros)

— przedstawiciel rodziny

—-krętorogich, należący do

—^antylop. Długość głowy z tułowiem 1,35—1,65 m, ogona 45—50 cm, wysokość w kłębie 80—105 cm. Samce znacznie

ciemniejsze od samic, ciemnooliwkowe z białymi plamami nad oczami i na pysku, samice płowe. Rogi tylko u samców, lirowate, długie.

K.n. zamieszkuje papirusowe zarośla nad Nilem i innymi rzekami w Sudanie. [L.S.]

kob śniady (Kobus elipsiprym-nus) — przedstawiciel rodziny

—>krętorogich z grupy ^antylop. Długość głowy i tułowia 1,8—2,2 m, ogona 22—45 cm, wysokość w kłębie 1,0—1,3 m;

ciężar 170—250 kg. Ubarwienie ciemnobrunatne lub oliwkowe z białymi plamami na pysku, szyi i zadzie. Rogi tylko u samców,

łukowato wygięte, u podstawy szeroko rozstawione. Samce mają określone terytoria, samice z młodymi przebywają czasem w pobliżu

samców, niekiedy tworzą odrębne stadka. K.ś. rozmnaża się przez cały rok, najczęściej jednak młode rodzą się na początku

kob żółty

136

pory deszczowej. Zamieszkuje sawanny i zarośla w pobliżu wody, dokąd często ucieka w razie niebezpieczeństwa. Występuje niemal w

całej Afryce na południe od Sahary prócz obszarów zwartej dżungli i południowego krańca kontynentu. Na tym obszarze tworzy liczne

podgatunki, określane niekiedy odrębnymi nazwami. [L.S.]

kob żółty (Kobus koti)—przedstawiciel rodziny —Arętoro-gich z grupy —>-antylop. Długość głowy i tułowia 1,25— —1,8 m, ogona

18—40 cm, wysokość w kłębie 70—105 cm;

ciężar 50—120 kg. Ubarwienie wierzchu ciała brunatnorude lub oliwkowe, na pysku w pobliżu oczu i na szyi białe plamy, brzuch biały.

Rogi o nasadach wąsko rozstawionych, lirowato wygięte, z pierście-niowatymi zgrubieniami na powierzchni, występują tylko u samców.

K.ż. przebywa na obszarach trawiastych, w zaroślach, lasach i na bagnach, zawsze w pobliżu wody. Tworzy niewielkie stadka. Ciąża trwa

210—240 dni; w miocie l młode. K.ż. występuje na rozległych obszarach środkowej i zachodniej Afryki. [L.S.]

koczkodan bialonosy (Cercopi-

thecus nictitans) — przedstawiciel rodziny -^-małp wąsko-nosych. Długość głowy i tułowia 40—64 cm, ogona blisko l m. Głowa kulista,

tułów smukły, kończyny długie. Ma na nosie charakterystyczną białą plamę owalnego kształtu. Sierść gęsta, miękka i krótka, wierzch

ciała ciemnobrązowy, spód jaśniejszy, kończyny i ogon czarne. Zasadniczo k.b. prowadzi nadrzewny tryb życia; rzadko schodzi na

ziemię. Aktywny w dzień,

zwłaszcza wczesnym ranem i późnym popołudniem. Przebywa w grupach po ok. 10 osobników, którym przewodzi stary samiec. Wydaje

różne odgłosy, najbardziej charakterystyczne to "zgrzytliwy" okrzyk oraz urywane szczekanie. Pokarm składa się z owoców, liści,

ziaren, korzeni, czasem również z małych ptaków, jaj, małych gadów i owadów. Młode, z reguły l w miocie, rodzą się prawdopodobnie w

ciągu całego roku. Odbywają wędrówki uczepione futra po brzusznej stronie ciała matki. Długość życia sięga 20—30 lat. K.b.

zamieszkuje lasy w zachodniej i środkowej Afryce. [H.K.]

koczkodan bialowargi (Cerco-pithecus cephus), zwany także koczkodanem niebieskolicym

— przedstawiciel rodziny

-^małp wąskonosych. Długość głowy i tułowia 38—58 cm, ogona 57—84 cm. Futro na grzbiecie przeważnie zielon-kawobrązowe,

kończyny ciemnobrązowe lub czarne, szyja biała, pozostałe części tułowia szare. Twarz nie owłosiona, koloru fioletowoniebieskłego.

Bokobrody żółtawe. Między nosem a górną wargą biały pas; na górnej wardze czarny pas sprawia wrażenie wąsów. K.b. prowadzi

nadrzewny tryb życia, rzadko schodzi na ziemię. Zamieszkuje tropikalne lasy Konga. [H.K.]

koczkodan błotny (Cercopithe-cus nigromridis) — przedstawiciel rodziny -».małp wąskonosych. Ogólnym wyglądem i budową

przypomina bardziej mangaby i pawiany niż pozostałe koczkodany. Również zachowanie się i głos są inne niż u ogółu koczkodanów.

Twarz ciemnoszara, jaśniejsza

137

koczkodan zielony

wokół oczu; między uchem a pyskiem wyrastają bokobrody. Ubarwienie ogólne zielon-kawoczarne, spód ciała jaśniejszy, prawie

białawożółta-wy. K.b. występuje w błotnistych lasach Konga. [H.K.]

koczkodan czarnosiwy (Cer-

copithecus mitis) — przedstawiciel rodziny -^małp wąskonosych. Długość głowy i tułowia samca ponad 60 cm, ogona 75 cm. Samice

znacznie mniejsze. Futro niebieskosza-re, żółto nakrapiane. Szczyt głowy, kończyny i ogon ciemnoszare, grzbiet rudawy. Twarz szara.

Na uszach kępki włosów. Przez czoło biegnie sięgając uszu wąski biały pas. Niekiedy szyja bywa jaśniejsza—biaława. K.cz. prowadzi

nadrzewny tryb życia; zamieszkuje głównie lasy górskie, ale można go spotkać również w sawannach. Szeroko rozprzestrzeniony od

południowego Sudanu po południową Afrykę i od Etiopii po Kongo. [H.K.]

koczkodan górski (Cercopithe-cus Ihoesti) — przedstawiciel rodziny —>małp wąskonosych.

^:•—:--—.

Koczkodan górski

Ogólnym wyglądem przypomina koczkodana czarnosiwego. Głowa i tułów długości 45— —70 cm, ogon 55—80 cm. Owłosienie długie,

miękkie, gęste, przeważnie ciemnoszare, grzbiet kasztanowaty, bokobrody i broda białe; brzuszna część tułowia czarniawobrązo-wa. K.g.

prowadzi nadrzewny i naziemny tryb życia. Żywi się głównie jagodami i liśćmi. Spotykany w lasach górskich do wysokości 2500 m

n.p.m. Zamieszkuje środkową i wschodnią Afrykę. [H.K.]

koczkodan niebieskolicy -^koczkodan białowargi.

koczkodan sowioglowy (Cer-copithecus hamlyni) — przedstawiciel rodziny ->-małp wąskonosych. Głowa i tułów długości ok. 55 cm,

ogon ok. 58 cm. Futro na głowie, karku, górnej części tułowia cętkowa-ne, oliwkowoszare, w okolicy krzyżowej i nasady ogona

srebrzyste. Strona brzuszna i przednie kończyny czarne, kończyny tylne szarawe na zewnątrz, czarne od strony wewnętrznej. Od czoła

do górnej wargi biegnie pasmo białych włosów. Twarz okolona dłuższymi włosami. Tryb życia nadrzewny. Dokładniejszych danych o

życiu k.s. brak. Spotykany we wschodniej części Konga, w Ugandzie, Ruandzie i Urundi. [H.K.]

koczkodan zielony (Cercopi-thecus aethiops) — przedstawiciel rodziny —>-małp wąskonosych. Długość głowy i tułowia 41—62 cm,

ogona 53—72 cm. Sierść na ramionach, grzbiecie i ogonie żółta lub oliwkowa. Spód ciała biały lub żółtawy, dolne części kończyn czarne.

Twarz czarna, nad oczami na czole wąski

koendu

biały pas, po bokach twarzy białe lub żółtawe bokobrody. Naziemny tryb życia. Mieszkaniec zarówno lasów, jak i otwartych sawann.

Występuje w Sudanie oraz w południowej i wschodniej Afryce. [H.K.]

koendu (Coendou prehensilis) — gryzoń z rodziny —>ursono-watych. K. oraz przedstawiciele innych gatunków tego samego rodzaju

mają głowę i tułów długości 30—60 cm, ogon 33—45 cm. Pokryte są krótkimi, ostrymi kolcami. Ogon mają chwytny. Futerko

wierzchem brunatne, spodem szare. Prowadzą nocny tryb życia. Są nadrzewne; żywią się liśćmi, owocami i młodymi pędami. Rocznie l

młode, które osiąga w chwili urodzenia 1/3 ciężaru matki i jest niezwykle samodzielne. K. występuje w Brazylii i krajach przyległych.

[K.K.]

kogia -^kaszalot mały.

kojot (Cams latrans) — drapieżnik z rodziny —^psowatych, zajmujący w Ameryce miejsce szakala, do którego jest bardzo podobny.

Długość głowy i tułowia ok. 90 cm, ogona ok. 30 cm; ciężar 9—13 kg. Ubarwienie brązowe w czarne i szare plamki. K. doskonale biega

i jest najszybszym przedstawicielem swojej rodziny. Jego maksymalna szybkość dochodzi do 65 km/godz. Poluje zwykle pojedynczo lub

parami. Odżywia się głównie mięsem: królikami, drobnymi gryzoniami, padliną; zjada też różnego rodzaju odpadki, a nawet rośliny.

Sporadycznie atakuje owce i kozy. Żyje w norach, które kopie sam lub zajmuje po innych zwierzętach. Jest monogamiczny. W

___________________138

jednym miocie rocznie 5—10 młodych, które rodzą się w kwietniu po 60—65-dniowej ciąży. Zamieszkuje otwarte tereny Ameryki

Północnej. W ostatnich latach, w przeciwieństwie do większości dużych zwierząt, rozszerza znacznie swój zasięg [B.Rz.-K.]

kolce -i-włosy.

kolczak (Proechimys cayen-

•nensis) — gryzoń z rodziny

—rkolczaków, wielkości szczura. Wierzch ciała brunatny, pokryty krótkimi, spłaszczonymi kolcami, spód biały. Zamieszkuje lasy wśród

skał, niekiedy zapuszcza się do domów. Spotyka się go pojedynczo lub parami. Żywi się głównie owocami, a także innym pokarmem

roślinnym. Rocznie 2 mioty; zwykle po 2 lub 3 młode. Występuje w Ameryce Środkowej i Południowej od Kostaryki po Peru i Brazylię.

[K.K.]

kolczaki (Echimyidae) — rodzina ^gryzoni, obejmująca 14 rodzajów z ok. 43 gatunkami. Wyglądem przypominają szczury, ale mają

dość krótki ogon. Wiele z nich ma część włosów zamienionych na spłaszczone kolce. Żywią się różnorodnym pokarmem roślinnym. Są

naziemne lub nadrzewne; aktywne nocą. Rodzą się zaawansowane w rozwoju. Dzięki szczególnej właściwości skóry na końcu ogona,

która łatwo odpada przy minimalnym krwawieniu, udaje się im nieraz uniknąć śmierci, w momencie schwytania przez drapieżnika. Są

pospolitymi gryzoniami lasów Ameryki Środkowej i Południowej, występują też na Antylach. Kopalne znane od oligocenu. [K.K.]

139

kongoni

kolczatka australijska (Ta-chyglossus aculeatus) — przedstawiciel rodziny —kolczatko-watych. Długość głowy i tułowia 35—53

cm, ogona ok. 9 cm; ciężar 2,5—6 kg. Ciało krępe, pysk wyciągnięty w długi rurkowaty ryjek. Grzbiet pokryty kolcami. Małżowiny

uszne niewielkie, kończyny krótkie o szerokich stopach i palcach opatrzonych mocnymi pazurami, przystosowane do

Kolczatka australijska

rycia. Półkule mózgowe dość duże, pofałdowane; ośrodki węchowe silnie rozwinięte. Zębów terak. K.a. zamieszkuje tereny skaliste, leśne

i pustynne. Żyje na ogół samotnie, wędrując w poszukiwaniu pokarmu. Odżywia się głównie mrówkami i termitami, które zbiera lepkim

robakowatym językiem. Nocna; w dzień kryje się w norach, spróchniałych pniach i szczelinach skał. Zaskoczona, stara się ukryć lub

zwija się w kulę jak jeż. Ja-jorodna. Jaja o średnicy 13—

—15 mm mają skórzastą osłonę nie zawierającą węglanu wapnia. Zwykle samica składa l jajo (niekiedy 2 lub 3) i umieszcza je w

wylęgarce

— okresowo rozwijającej się torbie na brzuchu. Po 7—10 dniach wylęga się nagie i niedołężne młode, odżywiające się żółtą, bogatą w

tłuszcz wydzieliną gruczołów mlecznych,

spływającą po sierści. Dojrzałość płciową osiąga pod koniec pierwszego roku życia. W niewoli k.a. żyje do 50 lat. Zamieszkuje Australię

i Nową Gwineę. [B.Rz.-K.]

kolczatka tasmańska (Tachy-glossus setosus) — przedstawiciel rodziny -^kolczatkowa-tych. Wyglądem i trybem życia przypomina

kolczatkę australijską. Zamieszkuje Tasmanię. [B.Rz.-K.]

kolczatkowate (Tachyglossi-dae) — rodzina z rzędu -^stekowców, obejmująca 2 rodzaje z 5 gatunkami. Należą do nich kolczatki i

prakolczatki. Cechy charakterystyczne: ciało pokryte kolcami, brak zębów. K. są naziemne; odżywiają się owadami. Jaja o skórzastej

osłonie; samice noszą je w wylęgarce — torbie skórnej na brzuchu. K. występują w terenach leśnych, górskich i pustynnych Australii,

Nowej Gwinei i Tasmanii. [B.Rz.-K.]

kolokolo (Felźs colocolo) — niewielki drapieżnik z rodziny

->kotów. Długość głowy i tułowia ok. 76 cm, ogona ok. 25 cm. Sierść długa i gęsta, ubarwienie żółtawoszare w ciemnobrązowe lub żółte

plamki. Wzdłuż grzbietu nieznacznie dłuższe i ciemniejsze włosy tworzą niewielki grzebień. O życiu i zwyczajach k. brak dokładnych

danych. Jest mieszkańcem Andów w Boliwii i Chile. [B.Rz.-K.]

kolugo -sJotokot.

kongoni (Alcelaphus busela-phus cofce?) — podgatunek

-^bawolca, występujący we wschodniej części Afryki równikowej. [L.S.]

konioksztaitne

140

konioksztaitne -Aoniowate.

koniowate (Eąuidae) jedyna rodzina podrzędu koniokształ-tnych (Hippomorpha) z rzędu

-»nieparzystokopytnych, obejmująca 7 gatunków, należących do l rodzaju: konia domowego, konia Przewalskiego, kulana, osła i 3

gatunki zebr. K. są dużymi, smukłymi zwierzętami o 1-palczastych kończynach, stosunkowo dużej głowie, długiej szyi i długim ogonie.

Zęby wysokie, długo wyrastające, korzenie ich rozwijają się stopniowo. Po każdej stronie szczęki i żuchwy występują 3 dłutowate sieka-

cze o długotrwałym wzroście. Za siekaczami znajduje się długa przerwa zębowa przedzielona niewielkim kłem, którego przeważnie brak u

samic. Zębów policzkowych jest zwykle 6 w żuchwie i 7 w szczęce, gdzie na trwałe pozostaje l przedtrzonowiec mleczny. K. są

roślinożerne;

żywią się głównie trawą. Zamieszkują otwarte półpustyn-ne tereny trawiaste lub pokryte krzewami w strefie umiarkowanej i tropikalnej.

Występują stadami. Ciąża trwa 11 do 12 miesięcy. W miocie l źrebię, które wstaje natychmiast po urodzeniu i może iść przy matce.

Długość życia sięga 25 do 30 lat. Najstarsze k. znane są z eocenu (Eohippus). Współczesne k. żyją na terenach wschodniej i centralnej

Azji oraz w Afryce. W Ameryce dawniej występowały liczne stada mustangów

— zdziczałych potomków koni domowych przywiezionych przez Hiszpanów po odkryciu tego kontynentu; w wyniku zaciekłych

polowań i łowów w celu wtórnego udomowienia wytępiono je niemal całkowicie. Koń, osioł i ich mieszańce

dostarczają człowiekowi mięsa, mleka i skóry, przede wszystkim jednak oddają duże usługi jako zwierzęta pociągowe, wierzchowe i

juczne. [H.K.]

konzi (Alcelaphus buselaphus lichtensteini) — podgatunek

—^bawolca, odróżniający się od innych form gatunku niewielkimi rozmiarami: długość głowy i tułowia sięga 1,8 m, ciężar do 180 kg.

Występuje we wschodniej części Afryki równikowej (Rodezja, Tanzania i tereny sąsiednie). [L.S.]

koń domowy (Eąuus caballus)

— gatunek z rodziny -Aonio-watych; pochodzi od t a r p a -n a, a został udomowiony w zachodniej Azji ok. 5000 lat temu. Jest

uważany za jedno z najszlachetniejszych i najpożyteczniejszych zwierząt domowych. Zajmuje się nim jedna z najstarszych nauk o zwie-

rzętach domowych —.-hipologia. K.d. jest użytkowany jako zwierzę wierzchowe, juczne i pociągowe. Wyzyskuje się także jego skórę,

włosie i mięso, a w niektórych okolicach także mleko (z mleka klaczy wyrabia się k u my s). Cechami charakterystycznymi k.d. są

wydłużona głowa, smukłe długie kończyny, długi ogon z włosami sięgającymi co najmniej połowy długości odnóży oraz grzywa na karku i

czole. Pomijając zdecydowanie małe rasy (kuce), wysokość k.d. w kłębie waha się od 140 do 180 cm, maksymalna wynosi 2 m. Ciężar

ras lekkich ok. 400 kg, koni ogólnoużytko-wych 500 kg; ciężkie konie, tzw. zimnokrwiste, ważą 700, czasem nawet 1000 kg.

K. stąpa wyłącznie na kopytach, które stanowią zakończenie jedynego, trzeciego pal-

141

koń domowy

ca. Kolano k. znajduje się wysoko w górze, tuż przy brzuchu. Obojczyka brak. Uzębienie składa się z 12 siekaczy, 24 zębów trzonowych,

a u ogiera dodatkowo z 4 hakowate zagiętych kłów. Dokładnie poznany proces ścierania się siekaczy umożliwia określenie wieku konia

na podstawie stanu tych zębów. Dzięki obecności symbiotycznych bakterii w jelicie ślepym k.d. ma możność trawienia celulozy.

Ubarwienie k.d. jest bardzo urozmaicone. Wyróżnia się następujące maści: mlecznosiwa — włos czysto biały; siwa szpakowata — włos

biały z większą lub mniejszą domieszką szarych lub czarnych włosów; gniada — różne odcienie brązowej barwy, grzywa, ogon, dolne

partie nóg czarne;

kara — barwa jednolicie czarna; karogniada — pośrednia między wyżej wymienionymi;

kasztanowata — jednolita w różnych odcieniach od złocistej, poprzez czerwonorudą do ciemnobrązowej; cisawa — kasztanowata z

jaśniejszym ogonem i grzywą; izabelowata — płowa z białą grzywą i ogonem; bułana — żółtawa lub koloru mlecznej kawy, ogon, grzywa

i dolne partie nóg czarne; myszata — barwa popielata, nogi, głowa, grzywa i ogon czarne, często pręga wzdłuż grzbietu, wraz z maścią

wliczała, zbliżoną do bru-dnogniadej z jaśniejszym brzuchem i nogami, uważana za pierwotną; dereszowata — gniada, kara bądź

kasztanowata maść z domieszką siwych włosów w sierści; srokata — biała w duże barwne plamy zbliżona do dwubarwnego umaszczenia

krów; taranto-wata — na białym tle nieduże plamy barwne. Maść źrebiąt jest prawie zawsze inna niż w wieku dojrzałym, przy czym nogi

i brzuch są jaśniej ubarwione niż reszta ciała.

Długość życia k.d. sięga 30 do 35 lat. Użyteczność maksymalnie przez 25 lat (niektóre rasy, tzw. gorącokrwiste); płodność klaczy

(samic) trwa do 20 lat, a ogierów (arabskich) nawet do 30 lat. Trzebione (kastrowane) ogiery nazywa się wałachami. Po okresie ciąży

trwającym ponad 11 miesięcy rodzi się z reguły l źrebię. K.d. dojrzewa płciowo w drugim roku życia, do pracy nadaje się w 4 lub 5 roku

życia (araby), konie ciężkie wcześniej.

W krajach bardziej rozwiniętych gospodarczo obecnie znaczenie k.d. zmalało. Mimo to na różnych terenach ma on jeszcze duże

znaczenie. Stosownie do potrzeb, wyhodowano konie różnego typu, lekkie, sportowe, pospieszno-robocze, robocze i ciężkie, pociągowe.

Dzisiejsze rasy k.d. powstały z dwóch podstawowych typów:

orientalnego, którego czystym reprezentantem jest koń arabski, i zachodniego ciężkiego, a częściowo i z koni prymitywnych

mongolskich, kirgiskich, jakuckich i skandynawskich. Najszlachetniejszym przedstawicielem k.d. jest drobny, wytrzymały, pełen

temperamentu koń arabski, czyli czystej krwi. W wyniku krzyżówek tzw. koni miejscowych z arabami uzyskano wiele zróżnicowanych

ras koni sportowych i ogólnoużytkowych, przede wszystkim folbluta — angielskiego konia wyścigowego. Wyjściowe stado składało się z

ok. 100 klaczy miejscowych i 3 ogierów arabskich. Otrzymane potomstwo selekcjonowano na próbach wyścigowych.

koń Przewalskiego

142.

Dziś miano konia pełnej krwi przysługuje tylko udokumentowanym potomkom tego stada. Folblut z czasem posłużył i służy nadal wraz

z arabem do wyprowadzania i uszlachetniania najróżniejszych ras sportowych, jak angielskie h u n t e r y, niemieckie ha-nowery i

trakeny, węgierskie noniusy i g i-drany, konie dońskie, liczne kłusaki, oraz ras ogólnoużytkowych, jak konie krzyżówki araba z

folblutem — angloaraby mające od lat ustaloną sławę, poznańskie, mazurskie, śląskie. Często dzięki domieszce krwi arabskiej lub

angielskiej z powolnych, ciężkich koni zimnokrwistych uzyskuje się sprawne konie pospieszno-robocze. Koń ciężki wywodzi się, zda-

niem niektórych hipologów, od ciężkiego konia nizinnego lub ciężkiego kuca leśnego. Budowę ma masywną, wzrost wysoki, nogi grube,

pęciny porośnięte długim włosem, kark otłuszczony, zad rozłupany, tzn. z bruzdą biegnącą od nasady ogona do krzyża, głowę dużą,

ciężką, krok krótki. Wśród tego typu koni spotyka się giganty osiągające 2 m w kłębie i ciężar 1000 kg. Do najpotężniejszych należą

angielskie szajry i klejs-d e l e, belgijskie b r a b a n-s o n y i francuskie a r d e n y. Naszym najcięższym koniem jest koń sztumski. Na

wielu wyspach występują karłowate formy konia — kuce, poszukiwane jako wierzchowce dla dzieci. Są to zwierzęta niewybredne i

wytrzymałe.

W Europie północnej wykształcił się charakterystyczny typ-konia prymitywnego, o silnej budowie, grubym karku oraz sierści, grzywie i

ogonie przystosowanych do zimnego klimatu. Stał się on podstawą wielu ras skandynawskich, m.in. popularnego u nas f i o r-d i n g a.

Wschodni koń prymitywny odgrywa nadal w życiu człowieka istotną rolę. Niewielkiego wzrostu, o jeleniej szyi, wytrzymały,

niewybredny, dostarcza mięsa, mleka, skóry i jest środkiem transportu. Konie tego typu miały wpływ na ukształtowanie się naszego

konia miejscowego we wschodnich województwach. Polska eksportuje do wielu krajów Europy, Azji, Afryki i Ameryki konie

ogólnoużytkowe, robocze, sportowe, zarodowe i rolne, słynie przede wszystkim z hodowli konia arabskiego; wiele championów tej rasy

pochodzi z naszych stadnin. Do Ameryki k.d. wprowadzony został przez Europejczyków. Zdziczałe k.d. dały tam początek mustangom,

które jednak obecnie wskutek polowań stały się bardzo nieliczne. [H.K.]

koń Przewalskiego (Eąuus przewalskii) — jedyny żyjący gatunek dzikiego konia. Wyglądem zbliżony do konia domowego, od

którego odróżnia go krótka stojąca grzywa i brak grzywki na czole. Ponadto niedawno przeprowadzone badania wykazały, że k.P. ma

odmienną od konia domowego liczbę chromosomów, choć mimo to daje z nim płodne potomstwo. Długość głowy i tułowia k.P. wynosi

1,8 do 2 m, długość ogona ok. 90 cm, -wysokość ogiera w kłębie 1,3 m. Klacz mniejsza. Ciężar ok. 350 kg. Latem sierść krótka i gładka,

rudawobrunatna na grzbiecie i po bokach, żółta-wobiała na brzuchu, zimą nieco dłuższa i jaśniejsza. Grzywa i ogon ciemnobrązowe.

143

koszatka

Wzdłuż grzbietu ciągnie się ciemna pręga. K.P. żył niegdyś w licznych stadach, został jednak prawie całkowicie wytępiony przez

człowieka. Młode rodzą się w kwietniu i maju. Długość życia sięga 25 do 30 lat. K.P. jest nadzwyczaj płochliwy; rzuca się gwałtownie do

ucieczki przy najmniejszym zaniepokojeniu. Zamieszkuje bezludne, pustynne okolice o słonawej glebie. Ostatnie dzikie osobniki żyją

jeszcze w Mongolii i Chinach. Z wielkim powodzeniem rozwija się stado k.P. w ogrodzie zoologicznym w Pradze (tabl. II—l). [H.K.]

kopyto —^skóra.

korigum (Damalźscus lunatus korrigum) — przedstawiciel rodziny —-krętorogich, należący do grupy -^antylop. Blisko spokrewniony

z sassebi i topi. Zbliżony rozmiarami i wyglądem do sassebi, odznacza się brunatnopłowym zabarwieniem i ciemnymi plamami na

przedzie pyska i nogach. Zamieszkuje głównie tereny trawiaste, ale także zarośla nadrzeczne. Szeroko rozmieszczony -w Afryce

równikowej ' od Senegalu po Sudan i Etiopię. [L.S.i

korsak (Vulpes corsak), zwany też lisem stepowym — drapieżnik z rodziny ^psowa-tych. Długość głowy i tułowia 50—60 cm, ogona

25—35 cm. Wyglądem zewnętrznym przypomina lisa, jest jednak jaśniej ubarwiony, mniejszy, ma stosunkowo dłuższe kończyny i dużo

szersze u podstawy uszy. Sierść na grzbiecie i bokach tułowia jest rudopopie-lata, na spodniej stronie brudno- lub żółtobiała. Zewnętrzna

strona uszu ma ten sam

odcień co grzbiet (u lisa czarna), koniec ogona ciemnobrązowy lub czarny (u lisa biały). K. jest typowym mieszkańcem obszarów

suchych: stepów, półpustyń i pustyń. Unika lasów, pól uprawnych i terenów zaludnionych. Odznacza się dużą ostrożnością. Aktywny

prawie wyłącznie w nocy. Żyje w norach, które rzadko kopie sam; zwykle zajmuje nory po borsuku, lisie lub bo-baku. Nory sporządzone

przez samego k. są nieskomplikowane, płytkie i krótkie. Odżywia się drobnymi gryzoniami, ptakami i ich jajami, padliną i owocami.

Jeśli ma pod dostatkiem pokarmu, robi niewielkie zapasy. Jest odporny na brak wody, dzięki czemu może osiedlać się z dala od wo-

dopojów. Po ok. 60-dniowej ciąży, w marcu lub kwietniu samica rodzi 2—11 młodych, które pozostają z nią do jesieni lub nawet do

następnej wiosny. Skóra ma wartość futrzarską, ale w związku z obniżeniem liczebności k. jego znaczenie gospodarcze jest niewielkie. K.

zamieszkuje stepy, półpustynie i pustynie połud-niowo-zachodniej części Związku Radzieckiego, północnego Afganistanu oraz

północnych Chin i Mongolii. [B.Rz.-K.]

koszatka (Dryomys nitedula)

— gryzoń z rodziny ->popie-licowatych. Długość głowy i tułowia 8—10 cm, ogona 8—

—9 cm; ciężar 17—28 g. Wierzch ciała popielaty lub rudawy, spód żółtawobiały. Na boku głowy czarna plama. Uszy niewielkie. Ogon

pokryty długimi włosami, które nie tworzą kity. K. zamieszkuje głównie lasy liściaste, ale w Karpatach spotyka się ją też w iglastych

lasach reglowych, a nawet w

koszatniczka

144

strefie kosodrzewiny. Gniazda buduje w dziuplach lub opuszczonych gniazdach ptaków. Żywi się nasionami i owocami, rzadziej owadami.

Żeruje zarówno wśród koron, jak i na powierzchni ściółki. Aktywna nocą. Zapada w długotrwały sen zimowy. Rocznie l—2 mioty,

każdy po 2—4 młodych. Występuje w środkowej i wschodniej Europie oraz w Azji po Mongolię, Chiny, Afganistan i Iran. W Polsce na

wschodzie i południu. Jest u nas zwierzęciem chronionym (tabl. XIII—2). [K.K.]

koszatniczka (Octodon degus} — gryzoń z rodziny -Aoszat-niczek. Długość głowy i tułowia 15 cm, ogon nieco krótszy, zakończony

kitą. Wyglądem k. przypomina popielicę lub koszatkę. Uszy duże. Wierzch ciała pokrywa gęste brunatnoszare futerko, spód szarawy.

Skóra końcowej części ogona łatwo odpada przy nieznacznym tylko krwawieniu; dzięki tej właściwości schwytana przez drapieżnika k.

może się uratować. Aktywna dniem. Zamieszkuje zarośla i lasy. Kopie nory. Występuje w Andach, w Chile i Peru. [K.K.]

koszatniczki (Octodontidae) — rodzina —^gryzoni, obejmująca 5 rodzajów z 8 gatunkami. Wyglądem zbliżone do szczurów. Ogon

pokryty zwykle długimi włosami. Rozmiary niewielkie. Futerko gęste i długie. Żywią się roślinami; kopią nory, niektóre gatunki znaczną

część życia spędzają! pod ziemią. Aktywne dniem lub nocą. Występują w różnorodnych środowiskach w Ameryce Południowej, od Peru

po Chile i Argentynę. Kopalne znane od eocenu. [K.K.]

kot afrykański -Aot nubijski.

kot arabski (Felźs margarita)

—niewielki przedstawiciel rodziny -^kotów. Długość głowy i tułowia 46—57 cm, ogona 29—35 cm. Kończyny krótkie, uszy duże. Sierść

długa, płowa na grzbiecie, biała spodem, bez plam. K.a. przebywa wyłącznie na piaszczystych pustyniach. Nocny; w dzień chroni się w

norach, które sam wykopuje. Żywi się gryzoniami pustynnymi i zającami. W kwietniu rodzi się od 2 do 4 młodych w miocie. Występuje

w północnej Afryce, na Półwyspie Arabskim i w zachodniej Azji. [B.Rz.-K.]

kot bengalski (Felis bengalen-sis) — przedstawiciel -odziny

—>-kotów, znacznie więKSzy od kota domowego. Długość głowy i tułowia 75—90 cm, ogona 35—37 cm. Płową sierść pokrywają

ciemnobrązowe plamy. Mieszkaniec górskich lasów; występuje w środkowej, wschodniej (po dorzecze Amu-ru na północy) i południowej

Azji z Archipelagiem Sundaj-skim i Filipinami [B.Rz.-K.]

kot cętkowany -staraj.

kot czarnolapy (Felis nigripes)

— najmniejszy przedstawiciel rodziny -».kotów. Długość głowy i tułowia ok. 45 cm, ogona ok. 16 cm. Wyglądem przypomina kota

domowego. Sierść barwy piaskowej z czarnymi plamami, podeszwy czarne. Występuje w południowej Afryce. [B.Rz.-K.]

kot domowy (Felźs catus) — wywodzi się prawdopodobnie od kota nubijskiego, a jego udomowienie nastąpiło ok. 2000 lat p.n.e. w

Egipcie. Początkowo trzymano gowświą-

TABLICA VI. SSAKI NEOGEI (c.d.)

VI—2. Mrówkojad wielki

Gminna Biblioteka Publiczna

v/ J a , o ( i n i e

145

kot nubijski

tyniach w celach kultowych. Jako tępiciela gryzoni zaczęto go użytkować znacznie później. Był znany w starożytnych Chinach, w

Grecji i Rzymie. Od XII w. rozpowszechnił się w środkowej Europie, nawiedzanej klęską szczurów. Z czasem wyhodowano rasy k.d.,

różniące się między sobą wielkością, ubarwieniem, długością i innymi cechami. Do cenionych odmian należy m.in. kot syjamski o

krótkim włosie barwy mlecznej kawy, z czarną głową, czarnym końcem ogona i czarnymi kończynami, wyhodowany w południowej

Azji; kot a b i-s y ń s k i, umaszczony kremowo, z lekko zaznaczonymi cętkami; kot perski, zwany też angorskim, o długim puszystym

włosie. W kilku rejonach, np. na wyspie Mań w Wielkiej Brytanii, wyhodowano odmiany pozbawione ogona. Większość k.d. nie należy

do określonych ras; odznaczają się one wielką zmiennością ubarwienia, bywają jednolicie czarne, białe, szare, płowe, rude, bądź w pręgi,

łaty lub cętki.

Tak jak jego dzicy przodkowie, k.d. ma smukłe ciało, okrągłą głowę o dużych oczach przystosowanych do widzenia o zmroku i

stojących uszach. Palcochodny. Kończyny przednie 5-palczaste, tylne 4-palcza-ste. Ostre, wciągane pazury. Ze zmysłów najlepiej

rozwinięte ma słuch i wzrok; węch słaby. Doskonale wspina się na drzewa, skacze, biega szybko, lecz niezbyt wytrwale. Umie pływać, ale

nigdy nie wchodzi do wody z własnej woli. Mimo udomowienia za-cirewał dużą niezależność od człowieka i bez opieki szybko dziczeje,

stając się szkodnikiem niszczącym lęgi ptasie i

19 Słownik zoologiczny — Sfaki

młode zające. Rozradza się 2 lub 3 razy w roku. Daje płodne mieszańce ze żbikiem. Ciąża trwa ok. 60 dni. W jednym miocie rodzi się

3—8 ślepych młodych. Przychodzą na świat w ukrytym miejscu, a samica troskliwie opiekuje się nimi. Po 10 dniach otwierają się im

powieki, po 6, czasem 10 miesiącach uzyskują dojrzałość płciową. K.d., trzymany głównie dla tępienia myszy i jako zwierzę pokojowe,

dostarcza również futra i jest wyzyskiwany do badań laboratoryjnych. W niektórych krajach jada się jego mięso. [B.Rz.-K.]

kot kusy {FeUs planiceps} — drapieżnik z rodziny —-kotów. Długość głowy i tułowia ok. 60 cm, ogona 15—20 cm. Futro gęste. K.k.

występuje na Półwyspie Malajskim. [B.Rz.-K.]

kot marmurkowy (Felis mar-morata) — drapieżnik z rodziny -^kotów. Długość głowy i tułowia do 53 cm, ogona do 55 cm. Odznacza

się ubarwieniem podobnym do lamparta, z nieregularnymi jasnymi plamami z czarnym obrzeżeniem. Zwraca uwagę długość ogona. Żyje

w lasach wschodnich Himalajów, Birmy, Indochin, Sumatry i Borneo. [B.Rz.-K.]

kot nubijski (Felźs lybica), zwany też kotem afrykańskim — gatunek z rodziny -^kotów, uważany za przodka kota domowego.

Długość głowy i tułowia 55—65 cm, ogona 25—35 cm. Ubarwienie płowe z ciemnymi pręgami i plamami. Zamieszkuje tereny pu-

stynne, zarośla i góry północnej Afryki od wybrzeży Atlantyku po Synaj i Etiopię. Uważany bywa za podgatunek żbika. [B.Rz.-K.]

kot pampasowy

146

kot pampasowy (Felis pajeros) — gatunek z rodziny ->ko-tów. Długość ciała ok. 90 cm, ogona ok. 30 cm. Sierść długa, srebrzystoszara

z podłużnymi brunatnymi pręgami. Zamieszkuje otwarte przestrzenie, żywi się głównie gryzoniami. Występuje w Ameryce Południowej

od południowej Brazylii i Peru po Patagonię. [B.Rz.-K.]

kot tybetański (Felis bieti) — przedstawiciel rodziny -^kotów, wielkości żbika. Ubarwienie szaropłowe ze słabo zaznaczonymi pręgami

i plamami; sierść długa. Stopy owłosione. Zamieszkuje stepy i zarośla w górach wschodniego Tybetu i przyległych prowincji Chin.

Znany na podstawie zaledwie kilku okazów w muzeach; o biologii tego gatunku nic nie wiadomo. [B.Rz.-K.]

kot tygrysi (Felis tigrina) — przedstawiciel rodziny -^.kotów. Długość ciała ok. 55 cm, ogona 25—40 cm. Futerko jas-norude, na

bokach tułowia, brzuchu i kończynach rzędy czarnych plam jak u lamparta. Ogon czarno obrączkowany. Występuje w Ameryce

Środkowej i Południowej od Kostaryki aż po Argentynę. [B.Rz.-K.]

kot zloty (Felis aurata) — przedstawiciel rodziny —>-ko-tów, nieco większy od kota domowego, zbliżony do niego budową. Odznacza

się niezwykle zmiennym ubarwieniem, które bywa jednolite lub plamiste. Żyje w lasach równikowych. Występuje w zachodniej Afryce.

[B.Rz.-K.]

kotik afrykański (Arctocepha-lus pusillus), zwany też ucha-tką karłowatą — przedstawiciel rodziny -»-uchatkowatych. Samce mają

do 2,6 m długości i ważą do 300 kg, samice są znacznie mniejsze. K.a. nie odbywają większych wędrówek;

cały rok trzymają się brzegów, a w okresie rozrodu gromadzą się na nich w kolonie. Ciąża trwa 260 dni; młode przez rok przebywają z

matką. Żywią się rybami, głowonoga-mi i skorupiakami. Żyją ok. 20 lat. Są poławiane w liczbie ok. 30 tyś. rocznie. Występują u

brzegów południowej Afryki. Spokrewnione z nim gatunki przebywają w pobliżu brzegów Nowej Zelandii, Australii, Ameryki

Południowej i wysp antarktycznych. [K.K.]

kotik zwyczajny (Callorhinus ursinus), zwany też uchatką niedźwiedziowatą lub niedźwiedziem morskim — najważniejszy

gospodarczo i najlepiej poznany gatunek rodziny ->.uchatkowatych. Samce mają ok. 2 m długości i ciężar do 300 kg, samice 1,5—1,7 m

i ważą do 70 kg. Ubarwienie ciemnoszare lub brunatne. Gatunek ten wykazuje wyraźny roczny cykl życia. Latem k.z. zbierają się w

ogromnych gromadach na wybrzeżach wysp Morza Ochockiego i Morza Beringa. Pierwsze zjawiają się samce, które staczają ze sobą

walki o niewielkie terytoria na plażach. Po nich pojawia-

Kotik zwyczajny

147

koty

ją się samice, które tworzą haremy obejmujące do 40 osobników. Z końcem czerwca i w lipcu, wkrótce po przybyciu na plażę, samica

rodzi l czarno ubarwione młode, ważące ok. 5 kg. Laktacja trwa ok. 4 miesięcy. W tym czasie samice wypływają na morze, samce

natomiast przez cały okres pobytu na lądzie zupełnie się nie odżywiają. Wkrótce po przyjściu na świat potomstwa następuje ruja i

zapłodnienie, ale zarodek przez długi czas pozostaje we wczesnym stadium rozwoju (ciąża przedłużona —^-rozród), wskutek czego trwa

ona pełny rok i młode rodzą się znów w okresie pobytu na lądzie. K.z. wydają na lądzie różnorodne dźwięki. Żywią się głowonoga-mi,

skorupiakami i rybami. Po opuszczeniu kolonu na brzegach odbywają pojedynczo lub małymi grupkami ogromnie dalekie, sięgające 10

tyś. km, wędrówki ku południowi, aż po Kalifornię i Japonię. Okres zimy i wiosny spędzają na pełnym morzu. Wskutek tępienia w

koloniach rozrodczych ze względu na nadzwyczaj cenne futro k.z. uległ ogromnemu przetrzebieniu. Już w początkach XIX w.

wprowadzono pewną ochronę, ale mimo to z początkiem XX w. populacja spadła do ok. 130 tyś. osobników. Dzięki ponownej ochronie

i międzynarodowym porozumieniom, regulującym wielkość odłowów, populacja sięga obecnie 2 min i rocznie odławia się ok. 90 tyś.

sztuk. [K.K.]

kototretka (Bassanscus astit-tus) — drapieżnik z rodziny —-szopowatych. Długość głowy i tułowia 30—37 cm, ogona 31—44 cm;

ciężar 0,87—1,1 kg. Grzbiet żółty z czarnym lub

ciemnobrązowym nalotem, brzuch biały lub żółty. Oczy okolone ciemnymi pierścieniami. Na puszystym ogonie, dłuższym od reszty

ciała, czarno-

-białe obrączkowanie. Stopy o-włosione i półwciągane pazury. Jest bardzo zwinna, doskonale wspina się po drzewach i skałach. Gniazda

zakłada w dziuplach, szczelinach skał lub ruinach domów. Nocna. Odżywia się zarówno pokarmem roślinnym, jak i bezkręgowcami,

ptakami i ssakami. Przez pewną część roku łączy się w stada. Młode w liczbie l—5 (zwykle 2 lub 3) rodzą się w maju lub czerwcu.

Początkowo pozostają pod opieką matki i do 2 miesięcy życia żerują z rodzicami. W wieku 4^2 miesiąca osiągają wymiary bliskie

okazom dorosłym. Futro k. — w futrzarstwie zwane norką kalifornijską

— nie jest zbyt dobrej jakości. K. zamieszkuje głównie pagórkowate i skaliste obszary (chętnie blisko wody) Ameryki Północnej od

północnych terenów Stanów Zjednoczonych po południowy Meksyk. Pierwsi osadnicy poludniowo-

-zachodnich Stanów Zjednoczonych trzymali k. w domach jako namiastkę kota, ponieważ tępi myszy. [B.Rz.-K.]

koty (Felidae) — rodzina rzędu -^drapieżnych, obejmująca 6 rodzajów z ok. 37 gatunkami, z czego 2 rodzaje z 2 dzikimi gatunkami (ryś

i żbik) i jeden gatunek udomowiony (kot domowy) żyją w Polsce. Najmniejszym przedstawicielem rodziny jest afrykański kot

czarnołapy, największym

— tygrys, osiągający ciężar 320 kg. Mimo tak znacznych różnic w wielkości wygląd zewnętrzny k. jest dość jednolity. Wszystkie mają

wydłu-

koza bezoarowa

148

żony, ale silny i gibki tułów, okrągłą głowę, osadzoną na mocnej szyi, pysk skrócony, kończyny palcochodne, średniej wysokości,

przednie 5--palczaste, tylne 4-palczaste;

stopy szerokie, owłosione, ułatwiające ciche stąpanie po podłożu; długie, ostre, zakrzywione pazury są wciągane (z wyjątkiem geparda),

dzięki czemu nie ulegają stępieniu podczas chodzenia. Ogon z reguły długi, równomiernie o-włosiony, u lwa zakończony chwostem.

Sierść krótka, miękka i gęsta, barwy szarej, płowej, żółtej, brązowej, rudej i czarnej, przy czym u większości gatunków występują pręgi

lub plamy. Czaszka odznacza się dużą puszką mózgową. Uzębienie typu tnąco-kruszą-cego, o drobnych siekaczach i dobrze rozwiniętych

kłach i łamaczach. Najlepiej wykształconymi zmysłami są wzrok i słuch.

K. są drapieżnikami najlepiej przystosowanymi do polowania na ssaki i ptaki. Zamieszkują lasy i zarośla, zarówno górskie, jak i nizinne,

oraz stepy i pustynie. Jedne z nich prowadzą typowo nocny tryb życia, inne są aktywne również podczas dnia. Za kryjówki służą im

korony drzew, dziuple, szczeliny skalne, jaskinie czy opuszczone nory innych ssaków. Poruszają się wolno i ostrożnie, mogą jednak

szybko biegać (gepard jest najszybszym ssakiem na świecie) i wykonywać skoki parokrotnie przewyższające długość ich ciała. Świetnie

wspinają się na drzewa i dobrze pływają, jednakże większość rzadko wchodzi do wody bez przymusu. Odżywiają się prawie wyłącznie

mięsem ptaków i ssaków. Polując podkradają się bezszelestnie, zawsze pod

wiatr, albo czatują w ukryciu blisko wodopojów lub wiodących do nich szlaków, by paroma susami dopaść ofiary. Pościg (z wyjątkiem

geparda) stosują rzadko i tylko na krótkim dystansie. Są bardzo silne; przedstawiciele zwłaszcza gatunków dużych z łatwością powalają

na ziemię i wloką większe od siebie zwierzęta. Gdy mają pod dostatkiem pokarmu, nigdy nie powracają do nie zjedzonych resztek. Po

swych rozległych rewirach łowieckich wędrują pojedynczo, parami lub grupami rodzinnymi; lwa spotyka się w stadach. Ofiarą większych

k. pada wiele zwierząt domowych;

duże gatunki niekiedy atakują również człowieka. K. rozmnażają się zwykle l lub 2 razy do roku; ciążą trwa 55—112 dni. W miocie l—6

ślepych i niedołężnych młodych, którymi matka opiekuje się bardzo troskliwie. Żyją do 30 lat. Łatwo się oswajają. Futro niektórych

gatunków cenione jest w fu-trzarstwie. Występują na wszystkich kontynentach prócz Australii; nie ma ich na Madagaskarze i wielu

wyspach oceanicznych. Kopalne znane są od eocenu. [B.Rz.-K.]

koza bezoarowa (Capra aega-grus) — gatunek z rodziny

-^krętorogich, przodek kozy domowej. Długość głowy i tułowia 1,2—1,6 m, ogona 15—

—20 cm, wysokość w kłębie 70—100 cm; ciężar 25—40 kg. Rogi u samic niepokaźne, u samców ogromne, osiągające niekiedy 1,5 m

długości, zagięte ku tyłowi, lekko bocznie spłaszczone. Tylna powierzchnia prawie gładka, na przedniej kilka do kilkunastu wydatnych

zgrubień. Końce rogów, dotykające niemal grzbietu, skręcone są ku przodowi.

149

koza domowa

Koza bezoarowa

Ubarwienie szarobrunatne, boki szyi i kark jaśniejsze, pod-gardle i broda ciemne. Wzdłuż grzbietu ciemną pręga, na karku niewielką

grzywa. K. b. zamieszkuje góry, najczęściej trzyma się wysokości 1500 do 2500 m n.p.m., zimą schodzi niżej. Aktywna głównie rano i

wieczorem; żyje pojedynczo lub w małych stadkach do kilkunastu sztuk. Ruja przypada zwykle w listopadzie. Młode (l—3) rodzą się na

przełomie maja i czerwca i pozostają przy matce przez ok. 10 miesięcy. Długość życia 10—12 lat. Niegdyś k.b. ceniono jako zwierzę

łowne, szczególnie dla b e z o a r u, resztek nie strawionego pokarmu i sierści, odkładających się w żołądku. Bezoarowi przypisywano

magiczne właściwości lecznicze, zwłaszcza unieszkodliwianie trucizn (stąd polska nazwa bezoaru: s t rutka). Rozmieszczenie obejmuje

Kretę, niektóre wyspy Cykladów

na Morzu Egejskim, Azję Mniejszą, Irak, Afganistan i Iran aż po Kaukaz. [L.S.]

koza domowa (Capra hźrcus)

— zwierzę domowe z rodziny

-Arętorogich, pochodzące od kozy bezoarowej. Udomowienie jej nastąpiło na Bliskim Wschodzie u początków okresu kamienia

gładzonego (neolitu), prawdopodobnie jeszcze przed rozwojem rolnictwa. Wysokość w kłębie różna u różnych ras, nie przekracza na

ogół 75 cm; ciężar samców, zwanych capami, 100 kg, samice ważą 50—70 kg. Ubarwienie czysto białe, brązowe, czarne, szare lub

łaciate. Sierść zależnie od rasy może być miękka i długa albo krótka i ostra. Rogi bywają szablaste lub śrubowało skręcone; istnieją

również rasy bezrogie. Koza jest niewybredna w wyborze pokarmu, zjada roślinność zielną i gałązki drzew. Wypas kóz w lasach

spowodował całkowite zniszczenie szaty leśnej na wielkich obszarach, zwłaszcza krajów śródziemnomorskich i w konsekwencji erozję

gleby. Ruja odbywa się wiosną i w jesieni. Ciąża trwa 140—150 dni, w miocie 2—4 koźląt. Z licznych ras k.d. najważniejsze są: bezroga

szwajcarska, saaneńska, oraz toggenburska (o czekoladowej sierści i białych nogach), obydwie bardzo mleczne, dające 600—1000 l ro-

cznie, angorska, hodowana dla wysokowartościowej wełny w południowo-wschodniej Europie, Azji Mniejszej, południowej Afryce i

Stanach Zjednoczonych. W garbarstwie najbardziej poszukiwane są skóry koźląt, w futrzarstwie futra kóz chińskich, o miękkim,

sfalowanym włosie. Zna-

koza śnieżna

150

czenie k.d. bardzo duże w warunkach gospodarki prymitywnej, w nowoczesnej gospodarce rolno-hodowlanej spada. [L.S.]

koza śnieżna —^kozioł śnieżny. koza śruboroga ->-markur.

kozica (Rupźcapra rupicapra)

— gatunek z rodziny -Aręto-rogich. Długość głowy i tułowia 1,1—1,3 m, wysokość w kłębie do 90 cm; ciężar 14—

—62 kg. Ciało krępe, mocno zbudowane, zarys głowy trójkątny, uszy ostro zakończone. Rogi czarne, ustawione prawie

prostopadle do czoła, proste, na końcach zakrzywione haczykowato, występują u obu płci. Zakrzywienie rogów u dojrzałych

samców silniejsze niż u samic i osobników młodych. Letnie uwłosienie krót-

Kozlca

kie, zimą długość włosów o-krywowych sięga kilkudziesięciu cm. Ubarwienie zmienne, zimą ciemniejsze, przeważnie

szarobrunatne z wierzchu, z ciemną smugą wzdłuż grzbietu, spodem jaśniejsze. Policzki, podgardle i środek pyska sza-rożółte.

Linienie rozpoczyna się w końcu kwietnia i trwa niespełna 2 miesiące. Futro zimowe zaczyna odrastać w końcu sierpnia. Nogi

smukłe, doskonale przystosowane do poruszania się i wspinania w skalistym terenie; pod kopytami występują elastyczne i lekko

wgłębione poduszkowa-te zgrubienia. K. zamieszkuje strefę wysokogórską, zimą schodzi w strefę lasów. Aktywna latem

głównie rano i wieczorem, zimą aktywność jest nieregularna. Trzyma się w niewielkich stadach do kilkunastu sztuk. Stare samce

żyją samotnie. Ulubionymi miejscami odpoczynku w dzień są nasłonecznione stoki i płaty śniegu. Pokarm składa się latem z

roślin zielnych i traw, zimą z porostów, mchów i kory drzew. Okres godowy przypada na listopad i grudzień. Długość ciąży

153—210 dni. W miocie, przypadającym w maju i czerwcu, l, rzadziej 2 młode. Nowo narodzone k. wykazują dużą

samodzielność, po upływie 2 godz. żwawo się poruszają, a na drugi dzień podążają już wszędzie za matką. Okres laktacji trwa do

końca lata; młode zostają przy matce przez ok. l1 f ł roku. Dojrzałość płciową uzyskują samice w wieku ok. 3 lat, samce rok

później. Maksymalna długość życia 25 lat. Rozmieszczenie k. obejmuje Góry Kantabryjskie, Pireneje, Alpy, Apeniny, Tatry,

Karpaty Wschodnie, góry Półwyspu

151

koziołek skalny

Bałkańskiego, Azji Mniejszej i Kaukaz. W Polsce występuje w Tatrach. Podlega ochronie. Wszędzie pada ofiarą kłusowników i

koziarzy znęconych cenną skórą i smacznym mięsem, toteż liczebność jej uległa znacznej redukcji. [L.S.]

kozioł śnieżny (Oreamnos ame-ricanus), zwany też kozą śnieżną—gatunek z rodziny ->.krę-torogich, spokrewniony z kozicą.

Długość głowy i tułowia 1,3—1,6 m, ogona 15—20 cm;

Kozioł śnieżny

ciężar 75—140 kg. Ubarwienie białe lub żółtobiałe. Futro długie, wzdłuż grzbietu tworzy puszystą grzywę. Pysk okolony dłuższymi

włosami. Czarne, stożkowate, lekko zakrzywione ku tyłowi rogi długości ok. 25 cm, występują u obu płci. Racice o twardych ostrych

brzegach ułatwiają wspinanie się po skałach i lodzie. K.ś. zamieszkuje skaliste tereny górskie na granicy lasu i powyżej. Odżywia się

trawami, porostami, pędami krzewów i drzew. Zimą, gdy

śnieg jest głęboki, schodzi nisko, często nad brzeg morza u stóp gór. Okres godowy w listopadzie; w miocie l lub 2 młode. K.ś. w

pół godziny po przyjściu na świat wykazuje już dużą samodzielność, potrafi biegać i skakać, rośnie szybko, z matką pozostaje

przez lato. Samce żyją samotnie. W niektórych okolicach jest przedmiotem polowań ze względu na futro. Występowanie

obejmuje Góry Skaliste i sąsiednie górskie tereny północnej części Ameryki Północnej. [L.S.1

koziołek skalny (Oreotragus oreotragus) — gatunek z rodziny -Arętorogich, zaliczany do -^-antylop. Pokrojem ciała i

zwinnością ruchów przypomina nieco kozicę. Długość głowy i tułowia 75—115 cm, ogona 8—13 cm, wysokość w kłębie 50—60

cm; ciężar 11— —16 kg. Krótkie, proste rogi długości 7,5—15 cm z pierście-niowatymi zgrubieniami u nasady występują

zasadniczo u samców, niekiedy również u samic. Ubarwienie wierzchem żółtawooliwkowe, od spodu

Koziołek skalny

koziorożec

152

białe, sierść gęsta i lśniąca. Wierzch ciała nakrapiany gęsto drobnymi, żółtymi i pomarańczowymi plamkami. Racice ustawione prawie

pionowo; zwierzę stąpa tylko na ich wierzchołkach. K.s. znakomicie wspina się i skacze po skałach. Przebywa zwykle parami lub

pojedynczo. Żywi się roślinnością górską, jest wytrzymały na brak wody. Okres godowy od września do stycznia; ciąża trwa 214 dni.

Samica ma 2 pary sutek. Mieszkaniec skalistych wzgórz i gór. Z jego lekkiej i wytrzymałej skóry wyrabia się torby. Występuje w całej

wschodniej Afryce po Sudan i Somali na północy. [L.S.]

koziorożec (Capra ibex) — gatunek z rodziny -»-krętorogich, spokrewniony z kozą domową. Długość głowy i tułowia 1,15— —1,7 m,

ogona 10—20 cm, wysokość w kłębie 65—105 cm;

ciężar 35—150 kg. Samce znacznie większe od samic. Rogi u obu płci; u samca szablasto zagięte, bardzo masywne, z kilkunastoma

grubymi pół-pierścieniowatymi zgrubieniami na przedniej powierzchni, osiągają długość 70—140 cm, u samic niemal proste, długości 20

cm. Ubarwienie wierzchem jasno- lub ciemnobrunatne, spodem jaśniejsze. Broda krótka, ciemna. Mieszkaniec strefy wysokogórskiej,

między górną granicą lasu a granicą wiecznych śniegów. Doskonale wspina się po skałach. Tworzy stadka złożone z samic i młodych, do

których stare samce przyłączają się tylko w okresie rui, między połową grudnia a połową stycznia. Po ciąży trwającej ok. 150 dni

samica rodzi l, rzadziej 2 młode, wkrótce osiągające samodzielność. Laktacja trwa ok. pół roku. Dojrzałość płciowa w wieku ok. 18

miesięcy. K. żyją 15—20 lat. Rozmieszczenie obejmuje Alpy, Kaukaz, góry środkowej Azji, północno-wschodniej Afryki i Półwyspu

Arabskiego. Na obszarze tym wyodrębniły się podgatunki, jak k. alpejski, k. kaukaski, k. syberyjski i k. nubijski. [L.S.]

koziorożec alpejski (Capra ibex ibex) — wysokość w kłębie do 85 cm. Niegdyś był rozpowszechniony w całych Alpach,

Koziorożec alpejski

został jednak niemal wytępiony i dopiero ostatnio, dzięki ścisłej ochronie, rozmnożył się nieco w parkach narodowych. [L.S.]

153

kret

koziorożec kaukaski (Capra

ibex caucasica) — zamieszkuje zachodnią część Kaukazu. Przebywa na stokach górskich na wysokości 800—4200 m n.p.m. Latem

samce trzymają się z dala od samic, zimą tworzą wspólne stada i schodzą w niższe położenia górskie. [L.S.]

koziorożec nubijski (Capra ibex nubiana) — zamieszkuje góry Półwyspu Arabskiego, Synaju, Izraela, Etiopii i Sudanu. Odznacza się

niewielkimi rozmiarami; wysokość w kłębie do 80 cm. Przebywa na pustynnych, skalistych terenach niezależnie od ich wysokości nad

poziomem morza. W wielu okolicach został wytępiony lub zagrożony jest wytępieniem. [L.S.]

koziorożec pirenejski (Capra pyrenaica) — gatunek z rodziny -^-krętorogich, spokrewniony z kozą domową. Długość głowy i

tułowia 1,0—1,4 m, ogona 10—15 cm, wysokość w kłębie 65—75 cm; ciężar 35— —80 kg. Samice znacznie mniejsze od samców.

Ubarwienie szarobrunatne, na szyi bardziej żółtawe, spód ciała kremowoszary lub biały. Rogi u obu płci; u samców większe, osiągające 90

cm długości, nie zagięte szablasto, lecz wierzchołkami skierowane w górę. K.p. występuje w górach Półwyspu Pirenejskiego. [L.S.]

koziorożec syberyjski (Capra ibex sibirica) — największy ze wszystkich podgatunków -^-koziorożca; wysokość w kłębie do 105 cm.

Ubarwienie jasne, szaropiaskowe, wzdłuż grzbietu wyraźna ciemna pręga. Rogi bardzo masywne, u samców osiągają 1,4 m długości. Za-

mieszkuje suche stoki górskie w środkowej Azji. [L.S.]

krabojad (Lobodon carcino-phagus) — gatunek z rodziny ->-fok. Długość ciała 2,3—2,6 m;

ciężar 200—225 kg. Samice są nieco większe od samców. Barwa od szarobrunatnej do białej. Zęby są wyposażone w charakterystyczne,

długie guzki służące do przecedzania wody i zatrzymywania pływających w niej skorupiaków planktonowych, stanowiących główne

pożywienie tego zwierzęcia. K. jest towarzyski, przebywa z reguły na lodach, rzadko na brzegach. Po 9-mie-sięcznej ciąży rodzą się

wiosną na lodach młode, które ważą ok. 25 kg i pozostają z matką zaledwie ok. 2 tygodni. K. jest jednym z najliczniejszych gatunków

fok antark-tycznych. Zimą wędruje ku północy, zapuszczając się wyjątkowo aż po brzegi Australii i Ameryki Południowej. [K.K.]

kret (Talpa europaea) — przedstawiciel rodziny —i-kretowa-tych. Długość głowy i tułowia 10—17 cm, ogona 2—3,6 cm;

ciężar 70—120 g. Czaszka silnie wydłużona w części twarzowej. Oczy małe, małżowin usznych brak. Masywne kończyny przednie, o

silnych kościach i łopatowato rozszerzonych dłoniach, zwróconych na zewnątrz, służą do kopania korytarzy i odrzucania ziemi.

Miękka, krótka sierść, o włosach wyrastających prostopadle ze skóry, dzięki czemu k. może swobodnie cofać się w wąskich chodnikach.

Ubarwienie czarniawe po stronie grzbietowej i nieco jaśniejsze na brzuchu. K. linieje 3 razy do roku: wiosną, latem i jesienią.

Zamieszkuje pola, łąki, skraje lasów liściastych, sady i ogro-

kret workowaty

154

dy. Chętnie wybiera czarno-ziemy, unika terenów piaszczystych, kamienistych i o wysokim poziomie wód gruntowych. System

jego chodników, które dzielą się na mieszkalne, biegowe i żerowisko-we, położony jest w lecie płytko (10—40 cm), zimą — głę-

biej. Chodniki żerowiskowe k. kopie pod samą powierzchnią ziemi i z wielką szybkością (12—13 m korytarza na godz.).

Wykopaną ziemię wciska w boczne ścianki korytarza lub wypycha na powierzchnię usypując kopce, które mogą dochodzić do 2

m średnicy. Pod największą "kretówką" mieści się zwykle gniazdo zbudowane z traw, liści i mchu. K. zjada wiele pokarmu

zwierzęcego:

dżdżownic, larw owadów, a także żab i drobnych ssaków. Nie zasypia na zimę. W nagromadzonych na zimę zapasach spotyka

się głównie dżdżownice, które k. unieruchamia nagryzając im segmenty głowowe. Wrogami jego są bociany, puszczyki, lisy,

tchórze, borsuki. Ruja trwa od marca do maja. W tym czasie odbywają się także walki samców. Rocznie l miot z 2 do 7 młodych.

Żyje 2—3 lata. Rozmieszczenie k. obejmuje prawie całą Europę i środkową Azję. W całej Polsce bardzo pospolity, w Tatrach

dochodzi do 1600 m n.p.m. Ze względu na swoją pożyteczność u nas ustawowo chroniony poza terenami ogrodów. [B.RZ.-K.]

kret workowaty (Notoryctes typhlops) — jedyny przedstawiciel rodziny kretów workowatych (Notoryctidae) w rzędzie -ł-

torbaczy. Wykazuje znaczne zewnętrzne podobieństwo do kreta: brak małżowin usznych, oczy zredukowane, ogon krótki.

Grube, silnie wydłużone ciało ma 15—18 cm długości, ogon 2—2,5 cm. Charakterystyczne futerko prawie białe, opalizujące,

delikatne i jedwabiste. Na nosie występuje rogowa tarcza. Przednie

Kret workowaty

kończyny silne, na trzecim i czwartym palcu duże pazury przypominające łopatę, podczas gdy pozostałe palce są małe.

Środkowy palec tylnych kończyn również opatrzony jest większym pazurem. K.w. zamieszkuje tereny piaszczyste. Przebywa

pod ziemią, kopiąc rozległe systemy chodników. Prawdopodobnie żywi się owadami. O rozrodzie brak danych. Występuje w

północ-no-zachodniej i środkowej Australii. [H.K.]

kretojeże -»-tenrekowate.

kretoszczur (Georychus capen-sis) — gryzoń z rodziny-».kre-toszczurów. Długość głowy i tułowia 15—20 cm, ogona 1,5— —4

cm. Futerko gęste i długie, na grzbiecie żółtawe, spodem nieco jaśniejsze. Stopy i ogon białe. Małżowin usznych brak. Siekacze

potężne, silnie wystające. Żyje pod ziemią, prawie nie opuszczając systemu swoich nor. Żywi się korzeniami, kłączami i cebul-

kami. Gromadzi zapasy pokarmu. Wyrządza szkody w uprawach. Występuje w południowej Afryce. [K.K.]

kretoszczury (Bathyergidae) — rodzina -^-gryzoni, obejmująca 5 rodzajów z ok. 22 gatunka-

155

krowa morska

mi. Zwierzęta podziemne, o krótkich kończynach i krótkim ogonie, małych oczach i zredukowanych małżowinach usznych. Ryją

tunele, odżywiają się podziemnymi częściami roślin. Występują w Afryce od Sudanu po południowe krańce tego kontynentu. Do

rodziny tej należą m.in. kretoszczur i golec. Kopalne znane od oligocenu [K.K.]

kretowate (Talpidae) — rodzina -»-owadożernych, obejmująca 15 rodzajów z ok. 22 gatunkami. Prowadzą życie podziemne

(kret, gwiazdonos) lub ziemnowodne (wychuchol). Gatunki mieszkające pod ziemią odznaczają się cechami przystosowawczymi

w związku z ryciem i przebywaniem w wąskich podziemnych korytarzach. Walcowaty tułów, bez przewężenia szyjnego,

przechodzi w stosunkowo szeroką głowę, zakończoną wąskim pyszczkiem. Oczy zredukowane, niekiedy całkowicie ukryte pod

skórą, małżowin usznych brak. Ogon i kończyny krótkie a szerokie, dłonie o płaskich pazurach skręcone na zewnątrz. Ciało

pokrywa miękkie, aksamitne futerko koloru czarnego lub szaroczarnego. Pokarm składa się głównie z drobnych bezkręgowców. K.

gromadzą zapasy pokarmu i nie zapadają w sen zimowy. Występują w Europie, Azji i Ameryce Północnej. Szczątki kopalne zna-

ne od górnego eocenu. Niektóre gatunki dostarczają cenionego futra. [B.RZ.-K.]

krętorogle (Bovidae), zwane też pustorożcami lub wołowa-tymi — rodzina ->-parzystoko-pytnych z podrzędu -»-prze-

żuwaczy, obejmująca 47 rodzajów z ok. 111 gatunkami. Samce z reguły, a czasem i

samice mają rogi zbudowane z kostnego możdżenia pokrytego pochwą rogową. Możdżeń jest stałym wyrostkiem kości czołowej

z jamistymi przestrzeniami wewnątrz. Rogi nigdy nie są rozgałęzione, kształt miewają bardzo różny: mogą być proste,

stożkowate, liro-wato zgięte, skręcone ślimako-wato lub śrubowało. Powierzchnia rogów jest gładka lub pokryta

pierścieniowatymi zgrubieniami. Rogi raz rozwinięte pozostają przez całe życie. Rozpiętość rozmiarów o-gromna: od 25 cm

wysokości w kłębie u antylopy karłowatej do blisko 2 m u żubra. W umaszczeniu przeważają barwy brunatne i szare. Zęby po-

liczkowe zwykle o wysokich koronach, z powierzchnią o-krytą półksiężycowatymi listwami, umożliwiającymi rozcieranie dużej

ilości mało pożywnego, twardego pokarmu. Żołądek 4-komorowy. K. żyją często w stadach; u gatunków stadnych między

racicami znajdują się gruczoły zapachowe, ułatwiające odszukanie się osobników stada. Środowiskiem k. są przede wszystkim

tereny otwarte: stepy, pustynie, sawanny, tundry, łąki górskie; niektóre zamieszkują lasy i zarośla nad wodami. Prawie

wszystkie gatunki są zwierzętami łownymi. Udomowione k. — bydło, owca, koza, jak, bawół i in. — mają pierwszorzędne

znaczenie dla człowieka. Kopalne szczątki k. znane są od miocenu. Rozwijały się głównie w Starym Świecie, najliczniej w Afryce.

Rozmieszczenie dzisiejsze obejmuje Europę, Azję, Afrykę i zachodnią część Ameryki Północnej. [L.S.]

krowa morska' (Hydrodamalis gigas) — wymarły gatunek z

królik________________

rzędu ->syren, przystosowany do życia w chłodnych morzach północnych. K.m. odkrył na Wyspach Komandorskich na północnym

Pacyfiku i opisał w 1741 r. G. W. Steller; w 1768 r. była już całkowicie wytępiona przez łowców fok, którzy cenili jej mięso. W roku

odkrycia żyło mniej więcej 1500—2000 osobników. Były to wielkie zwierzęta; według Stellera, dorosły okaz ważył ok. 4000 kg i miał

ponad 7 m długości. Wrzecionowatego kształtu ciało, pozbawione tylnych kończyn, zakończone było poziomo ustawioną płetwą o-

gonową; położone blisko głowy kończyny przednie uległy przekształceniu w płetwy. Skóra miała niezwykłą budowę: elastyczny

naskórek osiągał 7,5 cm grubości, więcej niż u jakiegokolwiek innego ssaka. Prawdopodobnie było to przystosowanie chroniące zwierzę

przed uszkodzeniem ciała o skały we wzburzonych wodach przybrzeżnych. Powierzchnię naskórka pokrywały małe, lejkowate

zagłębienia o ostrych brzegach; były to skutki działalności pasożytniczych skorupiaków. Skóra właściwa miała grubość zaledwie ok. l

cm. Podskórna warstwa tłuszczu osiągała szerokość dłoni. K.m. prowadziła prawdopodobnie życie w grupach rodzinnych; młode rodziły

się pojedynczo w ciągu całego roku, najczęściej jednak w jesieni. Samiec, samica i młode przebywały razem. K. m. występowała

wyłącznie w chłodnych wodach morskich u brzegów wysp odżywiając się glonami rosnącymi na płyciznach. Nie lękała się ludzi, toteż

bez trudu można było na nią polować. Dziś zachowało się w muzeach tylko kilkanaście jej szkieletów i nieco

__________;_________156

fragmentów skóry. Jedynym okazem w Polsce jest czaszka przechowywana w muzeum Zakładu Zoologii Systematycznej i

Doświadczalnej PAN w Krakowie. [H.K.]

królik (Oryctolagus cuniculus} — przedstawiciel rodziny -»-za-jącowatych. Dziki k. jest znacznie mniejszy od zająca; długość głowy i

tułowia wynosi 35—45 cm, ogona 4—7 cm, ciężar 1,4—2,5 kg. Ubarwienie sierści brunatnoszare, od strony brzusznej białe, na nogach

żółtaworude. Uszy prawie dwa razy krótsze niż u zająca, tego samego koloru co grzbiet, z wyjątkiem czarnego obrzeżenia wierzchołków.

Na wardze górnej liczne włosy zatokowe. Dzikie - k^. żyją gromadnie w kopanych przez siebie norach najczęściej na zboczach pagór-

ków, w młodnikach leśnych, w lasach szpilkowych, zadrze-wieniach śródpolnych, a także w składnicach drewna. Na żer wychodzą o

zmierzchu, a powracają o świcie. Często rankami wygrzewają się na słońcu. Pokarm dzikiego k. stanowią latem soczyste rośliny, zi-

•"".•.'

Królik dziki

157

królik

mą zeschłe trawy, bulwy i miękka kora drzew oraz krzewów. Rozród trwa cały rok, z nasileniem od lutego do lipca. Długość ciąży waha

się od 28 do 33 dni. Ślepe i nagie, bardzo niedołężne młode rodzą się w kilku miotach rocznie, po 3—10 sztuk w każdym. Pomimo

licznych przypadków poronień i resorpcji płodu (średnio ponad połowa poczętych zarodków nie zostaje urodzona) potencjał rozrodczy

jest wysoki. Dojrzałość płciową osiąga k. w wieku od 4 do 12 miesięcy, zdolność do rozrodu kończy się w wieku ok. 6 lat. Pierwotnie

dziki k. zamieszkiwał południowo-za-chodnią Europę i północno--zachodnią Afrykę, został jednak aklimatyzowany dla celów

łowieckich w wielu innych obszarach. W Australii i w Nowej Zelandii rozmnożył się niezwykle szybko, stwarzając poważne problemy

biocenoty-czne i gospodarcze. W Polsce występuje najliczniej w woj. warszawskim, łódzkim i poznańskim. Brak go w woj. białostockim,

lubelskim, rzeszowskim i zielonogórskim. Przez obszar Polski wzdłuż górnej i środkowej Wisły biegnie wschodnia granica jego zasięgu.

Jest u nas zwierzęciem łownym z czasem ochronnym. Dostarcza mięsa i skór; sierści używa się do wyrobu filcu. Udomowienie k.

nastąpiło w państwie rzymskim blisko 2 tyś. lat temu. W wiekach średnich również w Hiszpanii oswajano dzikie k. na większą skalę. Do

Europy środkowej k. przybyły za pośrednictwem klasztorów. Chów prowadzono pierwotnie w otwartych ogrodzonych terenach, z

czasem wszedł w użycie system klatkowy. Hodowla doprowadziła

do powstania blisko 100 ras różniących się znacznie wielkością, ciężarem, barwą i długością włosów, a także proporcjami uszu i kończyn.

Wśród ras użytkowych typu mięsnego szczególnie dużym ciężarem ciała odznaczają się: baran francuski (do 6 kg) z cha-

rakterystycznymi długimi, obwisłymi uszami i olbrzym belgijski, obydwie bardzo płodne. Do ras typu futerkowe-mięsnego o przeciętnym

ciężarze ciała ok. 4 kg należą m.in. k. niebieski wiedeński o futrze stalowoniebieskim w wielu odcieniach;

k. biały wiedeński, wyróżniający się mocną i gęstą sierścią; k. średni biały polski, albinotyczny, łatwy w hodowli, bardzo odporny na

częste wśród królików choroby; k. szynszylowy, o srebrnobiałym ubarwieniu grzbietu i białym brzuchu; k. angorski, biały o bardzo

silnie rozwiniętych włosach puchowych (przeciętnie kilkanaście cm długości) i ciężarze ciała 3—4 kg; k. francuski wyróżniający się

stalowoniebieskimi włosami pokrywowymi, zakończonymi biało i ciemno, oraz k. czarny popularny, z prawie czarnym grzbietem i

brunatnopomarań-czowym podbrzuszem. K.do-m o w y jest zdolny do rozrodu w wieku ok. 6 miesięcy, duże rasy ok. l roku. Długość

ciąży jak u k. dzikiego; rocznie 3—5 miotów po 5—8 młodych. W wieku ok. 3—4 tygodni młode k. zaczynają jeść zielony pokarm. K.

domowe łatwo przyzwyczajają się do różnego rodzaju pasz zarówno objętościowych, jak treściwych (ziarno, wytłoczyny olejowe).

Różne rasy k. domowych są często używane jako zwierzęta laboratoryjne. [L.S.]

królik bagienny

158

królik bagienny (Sylvilagus aąuaticus) — gatunek z rodziny ->-zającowatych. Długość głowy i tułowia 53—54 cm, ogona ok. 7 cm.

Wierzch ciała brązowoczarny, niekiedy rudy, spód z domieszką koloru białego. Spód ogona biały. Znacznie większy, silniej zbudowany i

lepszy biegacz niż bardzo zbliżony do niego królik błotny. Rozmieszczenie o-granicza się do południowo-wschodniej części Ameryki

Północnej z wyjątkiem Florydy. [L.S.]

królik błotny (Sylvilagus pa-lustris) — gatunek z rodziny

-^zającowatych, o długości głowy i tułowia 42—44 cm, ogona 3—4 cm. Uszy, ogon i stopy tylne stosunkowo krótkie. Ubarwienie z

wierzchu od czarnobrązowego do rudego;

spód ogona, w odróżnieniu od innych królików, szary lub brązowy. K.b. żyje na nizinach wybierając obszary podmokłe i bagniste. Zjada

duże ilości zielonych części roślin (do ok. 308/!) ciężaru ciała dziennie). W miocie 3 lub 4 młode. Rozmieszczenie obejmuje Florydę i

wybrzeże Atlantyku na północny wschód od niej. [L.S.]

krzyżak ->-lis. kuc ->-koń domowy.

kudu małe (Tragelaphus im-beris) — gatunek z rodziny

->-krętorogich, zaliczany do grupy -^-antylop. Długość głowy i tułowia 1,1—1,4 m, wysokość w kłębie 90—105 cm. Ubarwienie z

wierzchu żółto-szare z licznymi białymi pionowymi pręgami na tułowiu. Na podgardlu białe plamy. Rogi, występujące tylko u samców,

osiągają 90 cm długości i są śrubowate skręcone. K.m. przebywa na suchych obszarach pokrytych zaroślami. Tworzy niewielkie stadka,

złożone z samca, kilku samic i młodych. Ciąża trwa ok. 7 miesięcy. Długość życia 12—15 lat. Rozmieszczenie obejmuje wschodnie

krańce Afryki po Somali na północy. [L.S.]

kudu wielkie (Tragelaphus strepsicornis) — gatunek z rodziny -^-krętorogich, zaliczany do -^antylop. Długość głowy i tułowia 1,95—

2,45 m, wysokość w kłębie 1,2—1,5 m, należy więc do największych antylop afrykańskich. Ciężar do 270 kg; samce wyraźnie większe

od samic. Ubarwienie szarobrunatne z białymi, pionowymi pasmami na bokach ciała. Na podgardlu samców długie włosy. Rogi tylko u

Kudu wielkie

159

kuna leśna

samców, śrubowate skręcone, osiągające 168 cm długości. K.w. zamieszkuje tereny za-rosłe krzewami, często pagórkowate lub górskie.

Doskonale biega i skacze na wysokość ponad 2,5 m. Spotykane zwykle w niewielkich stadach. Samce staczają walki. Ciąża trwa 7—8

miesięcy; długość życia do 15 lat. Rozmieszczenie obejmuje równikową, wschodnią i południową Afrykę. [L.S.]

kuguar —^puma.

kulan (Equus hemionus he-•mionus), zwany również dżigi-tajem — przedstawiciel rodziny —.-koniowatych, blisko spokrewniony z

kiangiem i onage-rem. Wygląd pośredni między koniem i osłem. Osiąga 125 cm wysokości w kłębie. Sierść o podstawowej barwie

rudożół-tawej, na brzusznej stronie ciała i na wewnętrznej stronie kończyn biała. K. żyje stadami na stepach i półpusty-niach, czasem w

towarzystwie

Kulan

sajgi i dżejrana. Jest niewybredny w doborze pokarmu. Ciąża trwa 12 miesięcy; zwykle rodzi się l źrebię. K. zamieszkuje Mongolię,

południową i wschodnią Syberię i zachodnie Chiny. Wrogiem jego, oprócz człowieka, jest tygrys. Dobrze rozmnaża się pod opieką

człowieka. Niebezpieczeństwo wyginięcia k. zostało zażegnane dzięki ochronie, jaką otoczony jest w Związku Radzieckim. [H.K.]

kuna domowa (Martes foina), zwana też kamionką — drapieżnik z rodziny -»łasicowa-tych. Długość głowy i tułowia 40—50 cm,

ogona 21—32 cm. Budową i wyglądem przypomina pospolitszą od niej kunę leśną, jest jednak mniejsza, ma proporcjonalnie krótsze

kończyny, dłuższą głowę, różowy, a nie czarny nos, jaśniejsze ubarwienie. Rozwidlona plama na szyi jest barwy białej lub kremowej.

Nazwa gatunkowa pochodzi zapewne stąd, że chętnie trzyma się w pobliżu osiedli ludzkich, w ruinach, kupach kamieni itp., a nawet

zamieszkuje zabudowania gospodarskie. K.d. występuje w południowej i środkowej Europie i Azji aż po Himalaje i Chiny. W Polsce w

całym kraju, lecz wszędzie rzadka;

jest ssakiem chronionym. Oba gatunki kun mają cenne futerko. Mimo że dają się łatwo oswajać, próby hodowli klatkowej do celów

futrzarskich nie dały rezultatów. Są pożyteczne dla gospodarki ludzkiej, gdyż tępią wiele szkodliwych gryzom. [B.Rz.-K.]

kuna leśna (Martes martes), zwana też tumakiem — drapieżnik z rodziny -»-łasicowa-tych. Głowa i tułów" długości 38—58 cm, ogon

22—28 cm;

ciężar 0,8—2 kg. Ciało wydłużone, kończyny krótkie. Głowa wąska o wydłużonym pysku, stosunkowo dużych oczach i uszach; ogon

puszysty, pazury ostre, w pewnym stopniu wciągane. Futro koloru brą-zowożółtawego, ciemniejsze na grzbiecie, ogonie i kończynach;

na szyi jaskrawa, żółto-pomarańczowa, nie rozwidlona

kuna workowata

160

plama. Nos czarny. Jest zwierzęciem typowo leśnym, zamieszkującym zwarte lasy szpilkowe i mieszane, zarówno górskie, jak nizinne.

Doskonale wspina się po drzewach. Prowadzi głównie nocny tryb życia, ale można ją spotkać również podczas dnia. Nie zasypia zimą,

lecz w razie nie sprzyjającej pogody może do 3 dni pozostawać w gnieździe. Nor nie kopie, zamieszkuje dziuple, wypędzając z nich

niejednokrotnie wiewiórki (którymi również chętnie się żywi), i zajmuje opuszczone gniazda dużych drapieżnych ptaków. Poza

okresem wychowu młodych koczuje i koronami drzew może odbywać dalekie wędrówki. Na pokarm jej składają się drobne gryzonie,

ptaki, jaszczurki, żaby, owady, miód i owoce leśne. Czasem próbuje atakować nawet zające. Upatrzoną ofiarę ściga zarówno po

drzewach, jak na ziemi. Przy nadmiarze pokarmu robi niewielkie zapasy, np. gromadzi jaja. Wrogami jej są duże ptaki drapieżne, wilki,

psy i lisy. Ruja odbywa się w lipcu i sierpniu, czasem po raz drugi w styczniu i lutym. W kwietniu i maju przychodzą na świat ślepe i

niedołężne młode, które przebywają z matką ok. 8 miesięcy. Dojrzałość płciową osiągają po 2 latach. K.l. żyje 8—14 lat. Zasiedla

prawie całą Europę oraz zachodnią i południową Azję. W Polsce spotykana w całym kraju, choć niezbyt licznie. Należy do zwierząt

łownych z czasem ochronnym (tabl. X—3). [B.Rz.-K.]

kuna workowata ->-niełaz plamisty.

kunolaz laotański (Chrotogale owstoni) — niewielki drapieżnik z rodziny ->łaszowatych. Długość głowy i tułowia 51—

—63 cm, ogona 38—48 cm. Ubarwienie kontrastowe, podobne do odstraszającego u-barwienia skunksa. Gruczoły zapachowe silnie

rozwinięte, wydzielina ich ma szczególnie niemiły zapach. Siekacze szerokie, ustawione w półkole. Biologia nie znana; gatunek ten,

nieco większy od bardziej znanego kunołaza pręgowane-go, reprezentowany jest jedynie przez kilkanaście okazów w muzeach

przyrodniczych. Występuje w Indochinach. [B.Rz.-K.]

kunolaz pręgowany (.Hemiga-lus derhyanus) — drapieżnik z rodziny -»łaszowatych. Długość głowy i tułowia 41—51 cm, ogona

22—38 cm; ciężar 1,75—

—3 kg. Gruczoły zapachowe słabo rozwinięte. Sierść kre-mowobiała lub pomarańczowo -żółta, z 4 lub 5 ciemnymi, poprzecznymi

pasami na grzbiecie i 2 u nasady ogona. Pozostała część ogona zwykle czarna. Na głowie czarna pręga ciągnie się od nasady nosa ku

tyłowi w stronę karku, oczy okrążone czarnymi obwódkami. Włosy na grzbiecie i szyi skierowane są w kierunku głowy, a więc

odmiennie niż u większości ssaków. 5-pal-czaste kończyny mają palce z wciąganymi pazurami. Biologia jest prawie nie znana. K.p.

występuje w Birmie, na Półwyspie Malajskim, Sumatrze i sąsiednich wyspach oraz na Borneo. [B.Rz.-K.]

kunopies -> jenot. kunowate ->.łasicowate.

kuoka (Setonw brachyurus)

— torbacz z rodziny -»-kangu-rowatych. Długość głowy ł tu-

161

kuskus

łowią 47,5—60 cm, ogona 25— —35 cm; ciężar dorosłego osobnika waha się od 2 do 5 kg. Krótka i szorstka sierść barwy

brunatnoszarej, uszy krótkie i zaokrąglone; krótki, skąpo owłosiony ogon służy za podporę. K. skacze na tylnych kończynach osiągając

dużą prędkość. Tworzy kolonie, zamieszkuje zarośla i mokradła.

Kuoka

Wychodzi na żer głównie nocą. Żywi się różnymi gatunkami traw i innych roślin. Ciąża trwa 27 dni. Samica rodzi zwykle l młode, które

przez okres 4 do 5 miesięcy pozostaje w torbie. Podobnie jak u przeżuwaczy, w trawieniu biorą udział symbiotyczne bakterie znajdujące

się w żołądku. Ciąża przedłużona (->roz-ród). Zapłodnienie następuje zaraz po urodzeniu poprzedniego miotu, ale zarodki zaczynają

rozwój dopiero, gdy młode poprzedniego miotu o-puszczają torbę. K. występuje w zachodniej Australii. [H.K.]

kuprej (Boś sauveli) — gatunek z rodziny -^krętorogich, opisany dopiero w 1937 r. Do dziś nie jest pewne, czy jest istotnie odrębnym

dzikim gatunkiem, czy też zdziczałą populacją mieszańców bantenga z zebu. Długość głowy i tułowia ok. 2,2 m, wysokość w kłębie ok.

1,9 m; ciężar ok. 900 kg. Silnie rozwinięte pod-

gardle zwisa niemal do ziemi. Ubarwienie ciemnobrunatne, nogi białe. Rogi długie i smukłe. K. zamieszkuje lasy parkowe, żyje w stadach

złożonych z byka, kilku krów i młodych. Ruja odbywa się w kwietniu i maju; ciąża trwa 9 miesięcy. Występuje w północnej Kambodży.

[L.S.]

kuskus (Phalanger maculatus) — torbacz z rodziny ->pałan-kowatych. Długość głowy i tułowia do 62 cm. Gęste i wełniste futro

pokrywają brązowe lub czarne plamy. Samce mają ubarwienie jednolite, młode odmienne od dorosłych. Ciało ciężkiej i silnej budowy.

Wyglądem k. przypomina nieco małpę. Oczy duże, wyłupiaste, nos żółty, uszy małe, ogon gruby i chwytny. Część chwytna ogona

pozbawiona włosów, pokryta natomiast łuskami. Palce różnej długości, uzbrojone w silnie zakrzywione pazury. K. jest mieszkańcem

lasów, przebywa na drzewach; odpoczywa w ciągu dnia. Wydaje warczące odgłosy i szczeka. Porusza się powoli. Żywi się owocami,

liśćmi, owadami, ptakami i jajami ptasimi. Torba dobrze rozwi-

Kuskus

11 Ct^WTłilr •7rtrt1rttf1C7.nV

saki

kuzimanze

162

nięta. W miocie l lub 2 młode. W niewoli jeden okaz żył 11 lat. K. zamieszkuje Nową Gwineę i szereg mniejszych wysp. Tubylcy jadają

jego mięso. [H.K.]

kuzimanze (Crossarchus ob-scurus) — mały drapieżnik z rodziny -»-łaszowatych. Długość głowy i tułowia ok. 42 cm, ogona — 25 cm;

ciężar 1,3 kg. Pysk wydłużony, kończyny krótkie. Sierść długa i szorstka barwy mieszanej: brązowej, szarej i żółtej; głowa z reguły

jaśniejsza, odnóża ciemniejsze. Jest zwierzęciem dziennym, lubiącym wygrzewać się na słońcu. Żyje w grupach po 10—24 osobników i

stale wędruje, rzadko zatrzymując się w jednym miejscu dłużej niż 2 dni. Jest wszystkożerny. W poszukiwaniu pokarmu roz-grzebuje

ziemię i zbutwiałą roślinność, zachowując się przy tym bardzo hałaśliwie. O rozmnażaniu się tego gatunku nie mamy dokładnych danych.

W niewoli łatwo się oswaja; w ogrodach zoologicznych żyje ok. 6 lat. Zamieszkuje lasy zachodniej Afryki. [B.Rz.-K.]

kuzu —^pałanka kuzu.

kwagga (Eąuus ąuagga ąuagga) — wygasły podgatunek rodziny -»-koniowatych. Długość ciała sięgała ok. 180 cm, wysokość w kłębie

135 cm. Barwa podstawowa sierści była szarobrunatna, jak gdyby "brudna". Głowa i szyja pokryte były ciemnymi i jasnymi pasami

podobnie jak u zebr. Pasy zanikały w połowie długości tułowia, a zad był ich całkowicie pozbawiony. Na kończynach widoczne były za-

ledwie ślady pierścieniowatych pręg. Nogi i brzuch prawie białe. Uszy krótkie, grzywa stojąca, ogon cienki, zakończony kępką włosów.

K. zamieszkiwała stepy Afryki południowej aż po rzekę Oranje. Występowała w ogromnych stadach obejmujących tysiące sztuk.

Nieoględne polowanie spowodowało całkowite jej wytępienie do 1860 r. Ostatni osobnik zakończył życie w o-grodzie zoologicznym w

Amsterdamie w 1884 r. Zachowało się na świecie zaledwie ok. 20 okazów wypchanych bądź skór, 5 czaszek i 3 niekompletne szkielety.

Blisko spokrewnione z k. są żyjące do dziś: zebra Chapmana, zebra Damara i zebra równikowa. [H.K.]

kwagga Chapmana -^-zebra Chapmana.

kynologia — nauka zajmująca się psami domowymi, ich hodowlą i użytkowaniem. W wielu krajach świata istnieją stowarzyszenia

zajmujące się tą dziedziną i wydające swoje czasopisma. Są one zrzeszone w Międzynarodowej Federacji, której siedziba mieści się w

Belgii. Związek Kynologiczny w Polsce wydaje kwartalnik "Pies". [B.Rz.-K.]

laktacja, czyli wydzielanie mleka służącego do karmienia młodych, jest charakterystyczną cechą ssaków, występującą u wszystkich ich

przedstawicieli i wyróżniającą je od

163

laktacja

wszystkich innych kręgowców. Gruczoły mleczne są przekształconymi gruczołami potowymi.

Gruczoły mleczne dziobaka są rozproszone na polu gruczołowym na brzusznej stronie ciała. W czasie karmienia samica odwraca się na

grzbiet, a wówczas wycieka gęste i lepkie mleko, które młode zlizują. Młode kolczatki przebywa-

Przekrój przez wymię krowy

ją w worku skórnym na brzuchu matki, zwanym w y l ę -g a r k ą; gruczoły mleczne uchodzą u nasady dwu pęczków włosów, po których

mleko spływa.

Ujścia gruczołów mlecznych torbaczy znajdują się . we wnętrzu torby na końcu sutek, których liczba waha się od 2 do 25; otoczone są

mięśniem zwieraczem, który wyciska mleko do pyszczków młodych, na stałe przyssanych do sutek.

U łożyskowców gruczoły mleczne rozwijają się jako 2 symetryczne listwy po brzusznej stronie ciała. W dalszym rozwoju skupiają się

one w różną liczbę skupień gruczołowych, zakończonych sutkami. Liczba ta waha się od 2 do 22 u różnych gatunków, zależnie od liczby

potomstwa. Sutki mogą ciągnąć się szeregami, od okolicy piersiowej do pachwiny, mogą jednak rozwijać się tylko na piersiach, na

brzuchu lub w pachwinach. U parzystokopytnych gruczoły mleczne skupione są w wymieniu. U ziemnowodnej nutrii sutki przesunięte są

na stronę grzbietową. U waleni 2 sutki położone są w szczelinowatej kieszeni skórnej w pobliżu o-tworu płciowego; przewód zbierający

gruczołów mlecznych rozszerza się w pobliżu ujścia tworząc zbiornik, z którego mleko wstrzykiwane jest do pyska oseska. Walenie nie

mają mięsistych warg, nie mogą więc ssać, koniec sutka wsuwa się między język a podniebienie.

Czynność gruczołów mlecznych pobudzana jest przez czynniki hormonalne. Pod wpływem hormonów jajnika, a następnie łożyska, już

od początku ciąży rozpoczyna się rozwój gruczołów mlecznych. Hormony te hamują jednak wydzielanie mleka. Dopiero po porodzie i

wydaleniu łożyska hormon prolaktyna, produkowany przez przedni płat przysadki mózgowej, powoduje rozpoczęcie wydzielania mleka.

Jest ono również uzależnione od bodźców nerwowych, np. masowania wymienia, ssania, widoku oseska. Pod koniec l. gruczoły mleczne

ponownie ulegają zmianom wstecznym i wracają do stanu nieaktywnego.

Na początku l. wydzielane jest młodziwo czyli siara, o nieco odmienym składzie niż mleko wydzielane później. Zawiera ono niewiele

tłuszczu. Mleko jest wodnym roztworem białek (głównie kazeiny), laktozy i soli mineralnych, w którym zawieszone są kropelki

tłuszczu. Skład mleka jest bardzo różny u różnych ssaków, np. u ssaków morskich

lama

SKŁAD MLEKA NIEKTÓRYCH SSAKÓW (wg Daviesa)

164

Gatunek

°h tłuszczu

"/i cukrów

% białka

bydło domowe

4,0

5,0

3,5

koń

1,2

6,0

2,0

renifer

17,0

2 5

10,0

królik

16,5

2,0

10,5

wieloryb

44,0

1,0

10,0

człowiek

3,5

6,5

1,8

jest zagęszczone i niezwykle bogate w tłuszcz (do 50°/o), zawiera natomiast mało cukrów. Długość trwania l. zależy przede wszystkim od

wielkości ssaka: l. myszy trwa ok. 14 dni, słonia ponad pół roku, nosorożców ok. l roku. Zależy ona jednak również od stopnia

zaawansowania w rozwoju rodzącego się ssaka.

Młode pobierają mleko zwykle kilka razy w ciągu doby, częściej z początkiem l., rzadziej pod koniec. Zwykle karmienie trwa kilkanaście

minut, u waleni jednak, otrzymujących pokarm pod wodą, zaledwie kilkanaście sekund. Karmiące samice ssaków najczęściej leżą na

boku, kopytne stoją. [K.K.]

lama (Lama glama) — udomowiony przedstawiciel rodziny —^wielbłądowatych. Długość głowy i tułowia ok. 120 cm, ogona ok. 15

cm, wysokość w kłębie do 120 cm; ciężar do 140 kg. Ubarwienie zmienne, brązowoczarne, czarne, białe, złociste, często różnobarwne.

Sierść długa, wełnista, włos delikatny. Na głowie i na kończynach włosy krótsze. L. doskonale porusza się w terenach górzystych, które

są jej naturalnym środowiskiem. Długość ciąży 320—330 dni. Młode rodzą się od grudnia do lutego. Samice osiągają

dojrzałość płciową w wieku 2—3 lat. Długość życia ponad 15 lat. L. hoduje się w południowej i zachodniej części Ameryki Południowej.

Przodkiem jej jest prawdopodobnie gwanako. Udomowienie l. dokonało się ok. tysiąca lat temu; Indianie użytkowali ją jako zwierzę

juczne, mięso jadali tylko w czasie uroczystości, natomiast starannie wykorzystywali skórę i wełnę. Po podboju Ameryki Południowej

przez Hiszpanów l. masowo używano do transportu w kopalniach srebra. L. łatwo akli-matyzują się w parkach i ogrodach

zoologicznych; próby hodowli w górach Europy nie udały się (tabl. VI—l). [L.SJ

lampart (Panthera pardus), zwany również panterą lub leopardem — duży drapieżnik z rodziny —rkotów. Długość głowy i tułowia

0,9—1,8 m, ogona ok. 0,75—1,1 m; ciężar zwykle 32—40 kg, wyjątkowo do 130 kg. Pokrojem przypomina inne duże koty; wielkość i

umaszczenie l. są różne w różnych szerokościach geograficznych. Zasadniczo futro jest brązowożółte na wierzchniej stronie ciała i białe

na spodniej. Pokrywające je czarne plamy mają kształt rozetek. Tak zwana czarna pantera jest tylko melanistyczną od-

165

langur czarny

miana tego samego gatunku. L. prowadzi nocny tryb życia. Zamieszkuje lasy, tereny krzaczaste i skaliste, od tropików po wysokie,

zimne partie Himalajów. Żyje na ogół samotnie, chociaż niekiedy można go spotkać w parach lub grupach rodzinnych po 4—6 oso-

bników. Doskonale rozwinięte zmysły, wielka ostrożność i zdolność ukrywania się powodują, że jest trudny do wytropienia. Napada na

bydło, a nawet i na ludzi, bywa więc groźny dla krajowców. Odżywia się małpami, antylopami, jeleniami, jeżozwierzami i zwierzętami

domowymi, nie gardzi drobnymi ptakami i ssakami. Doskonale pływa, skacze i wspina się na drzewa, gdzie chroni się zazwyczaj w czasie

ucieczki lub czatuje na swoje ofiary. Jeśli nie potrafi zjeść całej upolowanej zdobyczy, resztki ukrywa również na drzewach. Rozmnaża

się przez cały rok. Po 90—95-

-dniowej ciąży samica w szczelinach skał lub w gąszczu rodzi 2 lub 3 ślepe młode, które po osiągnięciu wymiarów dużego kota

domowego zaczynają towarzyszyć matce w jej polowaniach. Skóra ceniona w futrzarstwie; niegdyś płaszcz ze skóry lamparciej dopełniał

stroju husarza. L. ma największy zasięg spośród wszystkich dzikich kotów. Występuje w Afryce, zachodniej Azji po Kaukaz na północy,

w Indiach, Indochinach, południowych Chinach, na Sumatrze, Jawie i Bali. [B.Rz.-K.]

lampart morski (Hydrurga leptonyx) — gatunek z rodziny ->fok. Długość ciała 2,5—

—3,5 m; ciężar 380 kg. Samice są większe od samców. Zęby ostre i długie. Pysk wydłużony. Spotyka się 2 typy ubarwienia: ciemnoszare

lub czarne na grzbiecie i jasnoszare spodem albo też jednolicie jasnoszare z czarnymi plamami. L.m. jest jedynym przedstawicielem fok

odżywiającym się przeważnie zwierzętami stałocieplnymi: pingwinami, młodymi fokami, choć ryby jada także. Zamieszkuje lody An-

tarktyki, zimą wędruje na wody w sąsiedztwie wysp antarktycznych i południowych krańców kontynentów. Na morzu występuje

pojedynczo, w okresie rozrodu tworzy czasem stada. Ciąża trwa 2 miesiące. Samice dojrzewają w wieku 3—4 lat, samce po 4—6 latach.

[K.K.]

langur bialobrody (Presbytis senex) — przedstawiciel rodziny ->małp wąskonosych. Długość głowy i tułowia osiąga niekiedy 70 cm,

ogona ok. 100 cm; ciężar do 13 kg. Tułów silnie zbudowany, głowa kulista, część twarzowa krótka, kończyny długie, smukłe, ogon nie

zwężający się ku końcowi. Ubarwienie czarne lub szare;

zdarza się częściowy albinizm — partie skóry pozbawione pigmentu. Na głowie długie rudawobrązowe włosy tworzące czub, bokobrody

białawe. L.b. porusza się na 4 kończynach. Przebywa w grupach po kilkanaście osobników. Aktywny w dzień. Pokarm stanowią liście,

owoce, pąki i kora. Ciąża trwa 168 dni;

zwykle rodzi się l młode, szaro ubarwione z białymi policzkami. Długość życia sięga prawdopodobnie 20 lat. L.b. zamieszkuje suche

tereny w południowo-wschodnich Indiach i na Cejlonie. [H.K.]

langur czarny (Presbytis ob-SCUTUS) — przedstawiciel ro-

lapunder

166

dziny -»-małp wąskonosych. Budową i trybem życia oraz wielkością przypomina langu-ra białobrodego. Od 6 miesiąca pokrywa go

czarne futro;

kończyny tylne, głowa i ogon, który czasem jest barwy bla-dożółtej, nieco jaśniejsze. Oczy otoczone wyraźnymi obwódkami,

przypominającymi okulary. Pysk biały. Młode mają ubarwienie żółte lub pomarańczowe. L.cz. zamieszkuje wilgotne lasy w Asamie i In-

dochinach oraz bagna man-growe na sąsiednich wyspach. [H.K.]

lapunder (Mącąca nemestrina}

— dość duży, silnie zbudowany przedstawiciel rodziny

—>-małp wąskonosych. Długość głowy i tułowia 46—59 cm, ogona 13—24 cm; ciężar 5—

—14 kg. Głowa, grzbiet i ogon żółtawobrunatne. Ciemnobrązowe włosy na głowie tworzą grubą czapę. Spód ciała jaśniejszy. L.

charakteryzuje stosunkowo krótki ogon (1/3 długości głowy i tułowia), pokryty krótką gładką sierścią, zgięty lub zakręcony i wzniesiony

nad tułowiem, w związku z czym bywa porównywany z ogonem świni. Część twarzowa głowy stosunkowo długa, naga, o barwie

jasnobrązowej, powieki silnie zaznaczone. L. zamieszkuje lasy tropikalne. Aktywny w dzień. Prowadzi zasadniczo nadrzewny tryb życia.

Przebywa w stadach. Żywi się owocami, korzeniami, liśćmi, owadami i innymi bezkręgowcami. Ciąża trwa 162—186 dni, laktacja zaś

ok. 8 miesięcy. L. osiąga w niewoli wiek ponad 28 lat. Występuje na Malajach, Sumatrze i Borneo. [H.K.]

lar ->-gibbon białoręki.

latawce (Dermoptera), zwane też skóroskrzydłymi — rząd ssaków obejmujący tylko l rodzaj z 2 gatunkami (-»-loto-kot). Najbardziej

charakterystyczną ich cechą jest narząd do szybowania, składający się z 2 warstw owłosionej skóry, rozpiętej od szyi, poprzez kończyny

(obejmując również palce) po ogon włącznie. L. najlepiej ze wszystkich ssaków wykształciły zdolność lotu ślizgowego. Są mniej więcej

rozmiarów kota. Ciało bardzo smukłe, o małej głowie z silnie wydłużonym pyskiem i 5-palczastych kończynach z mocnymi,

wciąganymi pazurami. Dolne siekacze pochylone do przodu, spłaszczone i głęboko powcinane, tworzą rodzaj grzebienia służącego do

pielęgnacji futerka. Półkule mózgowe małe, słabo pofałdowane, z dobrze rozwiniętymi ośrodkami węchowymi. Macica dwurożna,

łożysko krążkowe. Rozmnażają się od marca do maja; l młode w miocie. Są nadrzewne; aktywne nocą. Odżywiają się wyłącznie pokar-

mem roślinnym. Zamieszkują południowo-wschodnią Azję razem z przylegającymi wyspami. Szczątki kopalne znane od paleocenu.

Niektórzy zoologowie zaliczają je do rzędu owadożernych. [B.Rz.-K.]

latoperz -4-lotokot.

leming górski (Lemmus lem-mus), zwany też lemingiem właściwym — gryzoń z rodziny ->-nornikowatych. Długość głowy i tułowia

dochodzi do 15 cm, ogona do 2 cm. Wierzch pstry, żółtorudy z czarnymi plamami, brzuch żółtawy. Futerko zimowe dłuższe, gęstsze i

jaśniejsze od letniego. Uszy ukryte w sierści, oczy niewielkie. Podeszwy stóp owłosione.

167

lemur katta

Zęby stale rosnące. Mieszkaniec górskiej tundry. Chroni się w naturalnych szczelinach wśród skał lub kopie nory. Żywi się różnorodnym

pokarmem roślinnym: pędami krzewinek, mchami, jagodami i liśćmi.

Leming górski

Aktywny nocą; zimą nie zapada w sen, żerując pod śniegiem. Nie gromadzi zapasów. 3 lub 4 razy w roku samica rodzi 5 lub 6 młodych.

Okresowo, zwykle co 4 lata, dochodzi do masowego rozmnożenia się l.g., które wówczas zbierają się w wielkie gromady i wędrują w dół

dolin górskich, docierając czasem aż do brzegu morskiego. Większość uczestników tych wędrówek ginie. L.g. występuje w górach

Półwyspu Skandynawskiego. W epoce lodowej był szeroko rozmieszczony u brzegu lądo-lodu europejskiego, dochodząc aż po Europę

południową. Kopalne szczątki l.g. są częste w osadach z tego czasu w Polsce. [K.K.]

leming obrożny (Dicrostonya;

torouatus), zwany też lemingiem śnieżnym — gryzoń z rodziny ->-nornikowatych. Długość głowy i tułowia do 15 cm, ogona 1,2 cm.

Grzbiet rudawy z ciemniejszą smugą wzdłuż kręgosłupa, spód białawy, na szyi jaśniejsza obroża. Jedyny gryzoń przybierający białą szatę

zimową. Środkowy palec przedniej stopy zimą znacznie się powiększa tworząc rodzaj kopytka. Stopy pokryte sierścią, uszy ł oczy nie-

wielkie. Zęby stale rosnące. L. o. zamieszkuje tundrę; żywi się głównie krzewinkami. Kopie nory, zimą żeruje pod śniegiem nie zapadając

w sen. Rocznie 2 lub 3 mioty, każdy po 4—6 młodych. Występuje w strefie tundry od Morza Białego na zachodzie po wybrzeża

Pacyfiku na wschodzie, także na wyspach u wybrzeży Syberii. Bardzo bliskie gatunki występują w strefie arktycznej Ameryki Północnej.

W epoce lodowej był szeroko rozmieszczony u czoła lodowców w Europie. Liczne jego szczątki znajdują się w Polsce w osadach z tego

okresu. [K.K.]

leming śnieżny -^.leming obrożny.

leming właściwy -^-leming górski.

lemur katta (Lemur cattd), zwany także katta — gatunek z rodziny —>-lemurowatych. Długość głowy i tułowia 50 cm, ogona

podobnie. Głowa sto-

Lemur katta

lemur mokok

168

sunkowo mała. Kończyny tylne dłuższe od przednich. Pysk dość wydłużony, przypominający pysk lisa lub psa. Oczy otoczone szarymi

włosami, nos brunatny, pozostała część twarzy i długie uszy pokryte białymi włosami. Futro popielate na głowie i grzbiecie, na spodzie

tułowia jaśniejsze. Ogon puszysty, ubarwiony w czarne i białe pierścienie. Na przedramionach gruczoły, których wydzieliną zwierzę

naciera ogon oraz oznacza swe terytorium. Dłonie i stopy wydłużone, bardziej przystosowane do poruszania się po skałach niż na

drzewach. L.k. jest jedynym lemurem prowadzącym naziemny tryb życia wśród skał; chroni się w jaskiniach. Zamieszkuje tereny suche,

rzadko zalesione. Prawdopodobnie unika lasów. Aktywny w dzień, ale odpoczywa również w ciągu dnia ok. południa. Występuje w

grupach od 5 do 20 osobników. Wydaje pomruki i piski. Żywi się zarówno pokarmem zwierzęcym, jak roślinnym, ale prawdopodobnie

najchętniej jada owoce i owady. Pokarm chwyta i podaje do pyska rękami. Broni się rękami i kłami. Zazwyczaj samica rodzi l młode,

choć porody bliźniacze nie są rzadkością. Młode przyczepia się do futra matki i pozostaje pod jej opieką do 6 miesięcy. W niewoli l.k.

żył ponad 25 lat. Występuje w południowej i południowo-za-chodniej części Madagaskaru. [H.K.]

lemur mokok (Lemur macaco), zwany także akumba — gatunek z rodziny -s-lemurowa-tych. Budową przypomina le-mura katta.

Samiec zwykle czarny, samica żółtawobrązo-wa z białymi bokobrodami.

Ciąża trwa ok. 146 dni. Młode rodzą się zazwyczaj w okresie od marca do czerwca. L.m. przebywa na drzewach; aktywny w dzień.

Występuje na północno-zachodnim wybrzeżu Madagaskaru. [H.K.]

lemur mongoz (Lemur mongoz)

— gatunek z rodziny -*lemu-rowatych. Wielkością zbliżony do lemura katta. Samiec ubarwiony matowobrunatno, samica jaśniejsza,

bokobrody białe, głowa złotawordzawa. L.m. prowadzi nadrzewny i dzienny tryb życia. Występuje w pół-nocno-zachodniej części Mada-

gaskaru. [H.K.]

lemur płowy (Lemur fulvus)

— gatunek z rodziny ->-lemu-rowatych. Budową i rozmiarami ciała oraz trybem życia przypomina lemura katta. Barwy futra

zróżnicowane, od rudej poprzez oliwkowobrązo-wą do szarej. Puszysty ogon oraz dłonie i stopy zwykle ciemniejsze. Czasem uszy i bo-

kobrody białe. Zamieszkuje niemal cały obszar Madagaskaru. Występuje również na Wyspach Komorskich. [H.K.]

lemur wari (Lemur variegatus)

— gatunek z rodziny ->-lemu-rowatych. Największy przedstawiciel rodzaju. Ogólnym wyglądem i budową przypomina lemura katta.

Długość

Lemur wart

169

lemurowate

głowy i tułowia ok. 60 cm, ogona podobna. Ubarwienie zróżnicowane (czasem jeden bok umaszczony inaczej niż drugi). Zwykle wierzch

głowy, dłonie i stopy oraz ogon brunatne; przedramię, podudzie oraz bokobrody i ukryte w nich uszy białe. Zwierzę nadrzewne, nocne,

spotykane na północno-wschodnich terenach Madagaskaru. [H.K.]

lemurek myszaty (Microcebus murinus), zwany także maki myszką — przedstawiciel rodziny -^-lemurowatych. Jest najmniejszym

gatunkiem rzędu -^.naczelnych. Długość głowy i tułowia 11—13 cm, ogona ok. 12 cm; ciężar ok. 50 g.

Lemurek myszaty

Futerko na grzbiecie popielate, z podłużnym, nie zawsze wyraźnym ciemniejszym pasem. Strona brzuszna biała. Od końca nosa

pomiędzy o-czami biegnie wyraźny biały pas. Ogólnym wyglądem przypomina mysz. Głowę ma okrągłą, oczy bardzo duże, tylne

kończyny i ogon długie. Pod skórą tułowia i ogona gromadzi się zapas tłuszczu zużywany w porze suchej. L.m. buduje gniazda z gałęzi i

liści na wysokich drzewach; chroni się również w dziuplach. Nocny; żywi się głównie owadami, ale jada także owoce. Dwa razy w roku

samica rodzi l— —4 młodych. W niewoli żyje

do 7 lat. Jednym z jego wrogów jest miejscowy gatunek jastrzębia. L.m. zamieszkuje wilgotne lasy, czasem trzciny. Żyje na

Madagaskarze. [H.K.]

lemurowate (Lemuridae) — rodzina -^-naczelnych, obejmująca 5 rodzajów z 15 gatunkami. Wielkość ciała od rozmiarów myszy do

małego psa. Tułów i kończyny smukłe, ogon długi i silnie owłosiony. Futro zwykle miękkie, gęste, wełniste i jednobarwne. Niemal u

wszystkich gatunków część twarzowa głowy skrócona, o-czy duże, osadzone blisko siebie, uszy małe. Kończyny tylne dłuższe od

przednich. Większość rodzajów ma gruczoły podskórne umieszczone na przedramieniu. U niektórych gatunków drugi palec stopy

uzbrojony w pazurowaty paznokieć. Samice mają od l do 3 par sutek. Niektóre l. mają 36 zębów, inne tylko 32. Walcząc posługują się

kończynami

1 zębami. Pokarm składa się przeważnie z roślin i owadów, niektóre gatunki chętnie jadają miód i piją wodę. L. zamieszkują przeważnie

tereny lesiste. Są zasadniczo zwierzętami nadrzewnymi, choć często schodzą na ziemię. Poruszają się wówczas chodząc, biegnąc lub

skacząc. Przeważnie nocne; niektóre gatunki są aktywne w dzień. Zwykle przebywają w grupach liczących do 20 osobników. Ciąża trwa

2—5 miesięcy. Rocznie

2 mioty. W miocie l lub 2 młode. L. są łagodnymi zwierzętami, łatwo dającymi się oswajać, dość dobrze znoszącymi niewolę. Występują

wyłącznie na Madagaskarze i Wyspach Komorskich. W plejstocenie Madagaskaru znaleziono kilka rodzajów kopalnych. [H.K.]

leniwce

leniwce (Bradypodźdae) — rodzina -»-szczerbaków, obejmująca 2 rodzaje z 6 gatunkami. Niewielkie, nadrzewne zwierzęta z mocnymi

kończynami, opatrzonymi hakowatymi, bardzo wielkimi pazurami, na których zwisają z gałęzi drzew. Środkowe człony palców bywają

zrośnięte. Zęby uproszczone, walcowate, bez szkliwa, rosnące przez całe życie. Ogon bardzo krótki lub szczątkowy. Żołądek o złożonej

budowie, przystosowany do trawienia dużej ilości mało pożywnego pokarmu roślinnego:

liści i gałązek. Temperatura ciała zmienna, w granicach do ponad 7°C, zależnie od temperatury otoczenia. Ciąża bywa przedłużona (->-

rozród), prawdopodobnie wskutek opóźnienia implantacji zarodka. Występują w lasach tropikalnych, poruszają się powoli, lecz pewnie

wśród gałęzi. Na ziemi są bezradne i mogą tylko niezgrabnie pełzać. Rozmieszczenie obejmuje Amerykę Środkową i Południową od Hon-

durasu do Argentyny. Kopalne l. naziemne, których najpóź-niejsze szczątki pochodzą z plejstocenu, osiągały rozmiary słonia. [L.S.]

leniwiec dwupalczasty (Cho-loepus didactylus), zwany też unau — szczerbak z rodziny -^-leniwców. Długość głowy i tułowia ok.

60 cm, ogona brak, ciężar ok. 9 kg. Kończyny przednie mają tylko 2 palce. Kręgów szyjnych 6. Głowa kulista. Futro złożone z warstwy

krótkich włosów wełnistych oraz skierowanych ku grzbietowi długich włosów barwy szarobrunatnej, na twarzy jaśniejszej. L.d. całe

życie spędza na drzewach wisząc pod gałęziami; w tej pozycji także śpi i rodzi młode. Porusza się bardzo powoli, żywi się liśćmi,

gałązkami i owocami. Temperatura ciała waha się od 24 do 33°C. Po ciąży trwającej ok. 263 dni samica rodzi l młode, które przyczepia

się do włosów na jej piersi i brzuchu. W niewoli l.d. żyje do 11 lat,. Występuje w lasach Wenezueli, Gujany i północnej Brazylii (tabl.

XIII—4). [L.S.]

leniwiec trójpalczasty (Bradl/-pus tridactylus) — szczerbak z rodziny —-leniwców. Długość głowy i tułowia 50—60 cm, ogona 6,5—7

cm; ciężar 4— —4,5 kg. Kończyny tylne dłuższe od przednich, głowa zaokrąglona, oczy i uszy niewielkie. Sierść złożona z 2 wyraźnych

warstw: zewnętrznej z długimi, grubymi włosami,

Leniwiec trój pale zasty

skierowanymi ku grzbietowi, oraz podkładowej utworzonej z krótkich włosów wełnistych. Ubarwienie szarobrązowe, nieco ciemniejsze

na głowie, na grzbiecie jaśniejsza plama. Sierść za życia zwierzęcia miewa barwę zielonkawą, ponieważ w zewnętrznej warstwie włosów

rozwijają się glony. Palce obu kończyn połączone;

wystają tylko 3 potężne, zagięte pazury służące mu do zawieszania się na gałęziach. Dzięki zwiększeniu liczby kręgów szyjnych do 9

może on

lew

obracać głowę o blisko 180°C. Żyje wyłącznie na drzewach, dzień spędza nieruchomo, w nocy żeruje przygarniając powoli do pyska

liście, młode gałązki i owoce. Spija też krople rosy z liści. Ma dobrze rozwinięty węch. Samica rodzi l młode, zwykle na początku pory

suchej. Rozmieszczenie obejmuje Amerykę Środkową i Południową od Hondurasu po Paragwaj, Brazylię i północną Argentynę. [L.S.]

leopard —^-lampart.

lew (Panthera leó) — jeden z największych i najsilniejszych drapieżników z rodziny ->-ko-tów. Długość głowy i tułowia 1,8—2,4 m,

ogona 0,6—0,9 m;

ciężar 180—230 kg. Odznacza się dużą głową o szerokim pysku, krótkim tułowiem, osadzonym na grubych, wysokich odnóżach o

wciąganych pazurach, i średniej wielkości ogonem, zakończonym pękiem długich włosów (tzw. c h w o-s t e m), wśród których ukryty

jest rogowy kolec. Sierść krótka, jednobarwna, w odcieniach od płowożółtego do brązowego. Dymorfizm płciowy wyraźnie zaznaczony.

Mocniej zbudowany samiec ma grzywę pokrywającą szyję, pierś, niekiedy sięgającą na brzuch. L. jest zwierzęciem terenów otwartych:

stepów, sawann i pobrze-ży pustyń. Dzień przesypia w zaroślach, w miejscu, gdzie zastał go świt; na żer wychodzi zazwyczaj dopiero

o zmierzchu. Nie podejmując nigdy dalszych wypraw poluje pojedynczo, parami lub większym stadem na określonym terenie łowieckim.

Głównym celem polowań są zwierzęta kopytne: zebry, antylopy, żyrafy czy nawet młode nosorożce; nie gardzi też

mniejszymi ssakami, ptactwem czy padliną. Myśliwi często podrzucają padlinę w odwiedzane przez niego okolice, by zwabić go w

dogodne dla siebie miejsce. Napadając na bydło domowe l. przeskakuje z łatwością wysokie płoty i zasieki nawet z upolowaną zdobyczą.

Na płochliwą zwierzynę dziką poluje z zasadzki lub z nadzwyczajną ostrożnością podkrada się do niej pod wiatr. Zabija chwytem za

gardło lub podbrzusze. Bardzo często wyczekuje w pobliżu uczęszczanych przez zwierzęta szlaków lub w sąsiedztwie wodopojów. Dzięki

ogromnej sile może ofiarę zawlec na duże odległości, zjada ją bowiem dopiero w miejscach osłoniętych. Potrzebuje bardzo dużo pokarmu

i wody. Na jeden posiłek para l. może zjeść prawie całą antylopę gnu. Kiedy l. jest głodny, bezpieczne w jego sąsiedztwie są jedynie

słonie, stare nosorożce i bawoły; syty nie interesuje się zwierzyną do tego stopnia, że pasie się ona spokojnie w jego najbliższym

sąsiedztwie. Na ludzi napada bardzo rzadko. Jest poligamiczny, rozmnaża się przez cały rok. Gniazdo znajduje się zwykle blisko wo-

dopoju, gdzie łatwo o zdobycz. Samiec pomaga żywić potomstwo, często również je pilnuje. Okres ciąży trwa 102—105 dni. W miocie

l—6 młodych;

w ciągu całego życia jedna samica może mieć 30—40 sztuk potomstwa. Młode mają cęt-kowane futerko, są bardzo niedołężne i dopiero

po 2 miesiącach zaczynają chodzić. Jedne rodzą się ślepe, inne z otwartymi oczami. Przez pół roku odżywiają się mlekiem matki.

Grzywa zaczyna wyrastać samcom w 3 roku życia, a dopiero po 6 latach osiągają

lew jaskiniowy

172

one wymiary dorosłych osobników. L. żyje 20—30 lat. Kiedyś zasiedlał rozległe tereny od Afryki po Indie, obejmując również swoim

zasięgiem południową Europę. Dzisiaj teren jego występowania ograniczony jest do Afryki na południe od Sahary. Niewielka liczba

osobników (ok. 300) żyje w Indiach. L. łatwo się oswaja i daje tresować; często spotykamy go w cyrkach. Łatwy jest również do hodowli

w ogrodach zoologicznych, gdzie nawet często się rozmnaża. [B.Rz.-K.]

lew jaskiniowy (Panthera spe-

laea) — wymarły drapieżnik epoki lodowej. Występował w całej Europie, szczątki jego liczne są też w Polsce, zwłaszcza w osadach

jaskiń. Niektórzy uczeni uważają go za formę dzisiejszego lwa, do którego niewątpliwie był bardzo zbliżony. [B.Rz.-K.]

lew morski ->-uchatka kalifornijska.

likaon (Lycaon pictus) — drapieżnik z rodziny ->-psowatych. Długość głowy i tułowia 76— —101 cm, ogona 30—41 cm;

ciężar 16—32 kg. Odznacza się szerokim pyskiem, długimi, smukłymi, 4-palczastymi koń-

Likaon

czynami, silnym piżmowym zapachem i bardzo rzadką sierścią, przez którą niejednokrotnie prześwituje ciemna skóra w czarno-żółto-

białe plamy, występujące w różnych kombinacjach wielkości, kolorów i odcieni. L. żyje na terenach otwartych. Aktywny głównie

dniem. W poszukiwaniu pokarmu wędruje gromadami (4—60 osobników, zwykle ok. tuzina), które wspólnie atakują zdobycz. Nie biega

zbyt szybko, ale bardzo wytrwale. Poluje głównie na antylopy, rzuca się też na zwierzęta domowe (kozy, owce). W braku dużej

zwierzyny odżywia się drobnymi ssakami i ptakami. Rozmnaża się głównie wiosną i jesienią. Ciąża trwa ok. 2 miesięcy. W miocie 6—8

młodych. L. żyje ok. 10 lat. Występuje na południe od Sahary. [B.Rz.-K.]

linienie —^włosy.

linzang (Prionodon linsang)

— mały drapieżnik z rodziny

-^łaszowatych. Długość głowy i tułowia 38—43 cm, ogona 30—35 cm; ciężar ok. 750 g. Odznacza się smukłym tułowiem, wąskim,

wydłużonym pyszczkiem, kończynami zaopatrzonymi we wciągane pazury i krótką, gęstą aksamitną sierścią. Ubarwienie od biało-

szarego do brązowego z wierzchu i kremowe po spodniej stronie ciała. Na grzbiecie 4 lub 5 szerokich, poprzecznych, czarnych albo

ciemnobrązowych pasów, na ogonie czarne i białe pierścienie. Oprócz tego na bokach tułowia i na kończynach występują drobne

plamki. O biologii i obyczajach l. wiemy niewiele. Podobno poluje na młode ptaki i wiewiórki. Rocznie 2 mioty, po 2 lub 3 młode.

Zamieszkuje

173.

lis

Linzang

gęste lasy i dżunglę. Aktywny głównie nocą, dzień spędza ukryty na drzewach, chociaż gniazda, utworzone z suchych gałązek, buduje

raczej w norach. Jego zasięg obejmuje Birmę, Malaje, Sumatrę, Jawę i Borneo. [B.Rz.-K.]

lironos (Megaderma lyra) — duży nietoperz z rodziny

-^lironosów. Długość głowy i tułowia do 8,5 cm; ciężar ok. 50 g. L. zamieszkuje wszelkiego rodzaju podziemia, naturalne i sztuczne.

Poza dużymi owadami łowi także kręgowce; zdobycz zjada zawsze w jednym określonym miejscu. Na łowy wylatuje dopiero w zupełnych

ciemnościach i poluje w odległości do 1,5 km od dziennej kryjówki, lecąc tuż przy powierzchni ziemi albo budynków czy skał. Matka

nosi młode w locie, nawet gdy zupełnie wyrosną. L. tworzy kolonie do 1500 osobników, zwykle obejmują one 15—20. W jednej kolonii

żyją razem samce i samice, osobniki stare i młode. Zamieszkuje południowe Chiny, Indie, Birmę i Indochiny. [A.K.]

lironosy (Megadermatidae) — rodzina -s-nietoperzy, obejmująca 4 rodzaje z 5 gatunkami. Długość głowy i tułowia 6,5—

—14 cm. Obok gatunków małych należą tu też największe wśród Microchiroptera (-.-nietoperze). Ogona brak. Uszy

bardzo wielkie, częściowo ze sobą zrośnięte; koziołek rozdzielony na końcu. Na nosie duża, stercząca narośl. Kryjówkami l. są rozmaite

dziury i szczeliny; jeden z gatunków, jaskrawo ubarwiony i polujący również w dzień, zawiesza się wprost na drzewach, krzewach i

wysokich trawach. Niektóre gatunki żywią się wyłącznie owadami, inne polują również na małe ryby, jaszczurki, małe ptaki, gryzonie i

nietoperze. Kopalne zna-

Glowa lironosa

ne od oligocenu. Występują w środkowej Afryce, południowej Azji, łącznie z Archipelagiem Sundajskim i Filipinami, oraz w Australii.

[A.K.]

lis (Vulpes vulpes) — drapieżnik z rodziny —>psowatych. Długość głowy i tułowia 65— —90 cm, ogona 30—50 cm;

ciężar 5—13 kg, wyjątkowo do 15 kg. Odznacza się wydłużonym tułowiem, krótkimi kończynami, wąskim, ostro zakończonym

pyskiem, długimi, trójkątnymi uszami i długim, puszystym ogonem, tzw. kitą. Czaszka niska i wydłużona, kły wąskie i długie, łamacze

dobrze wykształcone. Pokry-

Us__________________

wające ciało długie, liniejące raz do roku futro jest zazwyczaj jaskraworude z domieszką srebrnych włosów na grzbiecie i po bokach

tułowia. Wewnętrzna strona uszu czarna. Brzuch, koniec ogona i wewnętrzna strona kończyn prawie białe. Oprócz ubarwionych typowo

spotyka się osobniki ciemne, zwane przez myśliwych węglarzami, osobniki z ciemną pręgą wzdłuż grzbietu i w poprzek przez łopatki,

zwane krzyżakami, tzw.^ siwoduszki, których sierść robi wrażenie srebrzystej wskutek białego zabarwienia końców włosów i wreszcie

albinotyczne, białe. Na wierzchu ogona, blisko nasady, znajduje się gruczoł (tzw. fiołek), którego wydzielina nadaje zwierzęciu

charakterystyczny, lisi zapach. L. doskonale biega i skacze, pływa dobrze, ale niechętnie. Jesienią i zimą wędruje w poszukiwaniu

pokarmu, latem prowadzi życie osiadłe. Zamieszkuje łąki, pola, niezbyt zwarte lasy, młodniki, często w pobliżu osiedli ludzkich. W

górach zachodzi ponad granicę lasu, aż do wysokości 4500 m n.p.m. Prowadzi nocny tryb życia, chociaż w zimie poluje również dniem.

Nory sam kopie lub zajmuje po borsukach, pieścach i bobakach. Mieszczą się one zwykle w zboczach zalesionych pagórków, najczęściej

w gruntach piaszczystych, co ułatwia kopanie i zabezpiecza przed wodą deszczową. Nory stałe, mające komorę gniazdową, wiele

korytarzy i wejść, są bardzo rozległe i głębokie (do 3 m) i użytkowane przez wiele lat. Nory płytkie i krótkie służą za tymczasowe

schronienie. W czasie pogody l. śpi w kępach suchych

__________________174

traw, w spróchniałych pniach lub w innych naturalnych schronieniach. Żywi się głównie drobnymi gryzoniami, poza tym młodymi

dzikimi królikami (rozkopuje nory), rybami, żabami, padliną i owocami. Atakuje również ptaki, także domowe, i drobną zwierzynę

łowną. Udział tych ostatnich składników w pokarmie jest jednak niewielki, a opinia o szkodliwości — przesadzona. Żyje parami. Ruja

(zwana cieczką) w zależności od szerokości geograficznej odbywa się od stycznia do marca i trwa 3—8 dni. W tym czasie w pobliżu

samicy przebywa kilka samców, które staczają między sobą walki. Ciąża trwa 50—65 dni; w kwietniu lub maju rodzą się młode, 4—7

sztuk w miocie, ślepe, lecz owłosione. O pokarm dla nich troszczy się zarówno ojciec, jak matka. Samodzielność uzyskują po 3—4

miesiącach i wtedy definitywnie opuszczają rodzinne gniazdo. Żyją ok. 12 lat. Spośród licznych chorób, na które l. zapada, wyróżnia się

wścieklizna, której jest ważnym roznosicielem. Należy u nas do zwierząt łownych bez czasu ochronnego. Jest ceniony w futrzarstwie i

hodowany w fermach zwierząt futerkowych, gdzie przez odpowiednią selekcję uzyskano odmiany barwne: lisa srebrnego o

srebrzystoczarnej sierści z odchyleniami od prawie czarnej do jasnoszarej z brązowym nalotem oraz lisa platynowego, jaśniejszego, bez

domieszki czerni, o sierści rzadszej, ale dłuższej. L. występuje w Europie, północnej Afryce oraz na obszarach północnej, środkowej i

wschodniej Azji. [B.Rz.-K.]

175

liścionosy

lis amerykański (Vulpes fti,lva) — drapieżnik z rodziny -^pso-watych, zbliżony do —>-lisa europejskiego i uważany niekiedy tylko za

jego podgatunek. Przypomina go wyglądem i obyczajami i odgrywa tę samą co on rolę biocenotyczną. Zamieszkuje Amerykę Północną

po południowe granice Stanów Zjednoczonych. [B.Rz.-K.]

lis bialy -^piesiec.

lis latający -^-rudawka wielka.

lis niebieski —-piesiec.

lis polarny ->piesiec.

lis stepowy -Aorsak.

lis wirginijski (Urocyon cine-reoargentatus) — drapieżnik z rodziny ->-psowatych, mniejszy od lisa europejskiego i szaro ubarwiony.

Długość głowy i tułowia 53—65 cm, ogona 27—45 cm; ciężar 2,5—7 kg. Mieszkaniec terenów suchych i skalistych, w lasach i zaro-

ślach. Nocny; nor nie kopie, lecz kryje się w szczelinach skał, jaskiniach, zbutwiałych pniach drzew. Odżywia się drobnymi kręgowcami,

a także owadami. Ciąża trwa ok. 63 dni; w miocie 2—7 młodych. L.w. łatwo się oswaja i w niewoli przyzwyczaja się do człowieka jak

pies domowy. Występuje od południowej Kanady aż do północnej części Ameryki Południowej. [B.Rz.-K.]

lis workowaty

zu.

>-pałanka ku-

lisoszakal (Dusicyon azarae) — drapieżnik z rodziny -».psowa-tych. Długość głowy i tułowia ok. 70 cm, ogona ok. 35 cm.

Odznacza się szarą, puszystą sierścią z czarnym nalotem na grzbiecie, przechodzącą prawie w biel po spodniej strome ciała. L. prowadzi

nocny tryb życia. Dzień spędza ukryty wśród skał, w starych wy-próchniałych pniach lub opuszczonych norach innych ssaków. Odżywia

się gryzoniami (paka, aguti), królikami, jaszczurkami, żabami, krabami, owocami i resztkami zdobyczy jaguara. W zaopatrywaniu

młodych, których jest 3—5 w jednym miocie, w pożywienie bierze udział również samiec. Po opuszczeniu gniazda młode początkowo

polują z rodzicami. L. zamieszkuje zarówno góry (do 5000 m n.p.m.), jak i niziny Ameryki Południowej. [B.Rz.-K.]

liścionos (Yampyrum spec-trum) — największy z -»-liścio-nosów, a zarazem z nietoperzy Nowego Świata. Zwany bywa też wampirem

wielkim ze względu na brzmienie nazwy łacińskiej. Nazwę wampirów lepiej jednak stosować do odżywiających się krwią nietoperzy z

rodziny -»-wampiro-watych. Długość głowy i tułowia 12,5—13,5 cm, ogona brak, rozpiętość skrzydeł 76—100 cm;

ciężar 145—190 g. Na nosie stercząca w górę liściasta narośl. Ubarwienie czerwonawo-brunatne, pod spodem bledsze. L. odżywia się

owadami, owocami, ptakami i ssakami. Zamieszkuje puste pnie drzew;

żyje w małych grupach zwykle po kilka osobników. Łatwo się oswaja. Występuje od Peru i środkowej Brazylii do południowego

Meksyku. [A.K.]

liścionosy (Phyllostomatidae) — rodzina -^.nietoperzy, obejmująca 50 rodzajów z 129 gatun-

litopterny

176

karni. Należą tu zarówno gatunki. bardzo małe, jak i największe spośród Microchirop-tera, osiągające l m rozpiętości skrzydeł. Często

nie mają ogona. Na nosie występuje zwykle narośl, prostej budowy. Uszy opatrzone koziołkiem. U wielu gatunków pyszczek jest silnie

wydłużony,

Głowa liścionosa

a język nadzwyczaj długi i pokryty szczeciniastymi brodawkami. Ubarwienie nadzwyczaj różnorodne; jest wśród nich gatunek biały, u

innych występują białe paski na grzbiecie i pyszczku. Niektóre l. robią sobie kryjówki przez nagryzanie liści palmowych. Nie zapadają w

sen zimowy. Służące im do orientacji ultradźwięki wydawane są przez nos. Odżywiają się owadami, owocami, pyłkiem i nektarem,

niektóre zjadają drobne kręgowce. Występują w cieplejszej części Ameryki Południowej, ku północy sięgają po skrajne południe Stanów

Zjednoczonych. Gatunki odżywiające się owocami mogą wyrządzać szkody, inne, regulując ilość owadów lub zapylając kwiaty, są

pożyteczne. [A.K.]

litopterny (Litopterna) — wymarły rząd ssaków kopytnych z Ameryki Południowej. Osiągały rozmiary koni. Miały smukłe kończyny,

w których palec środkowy był najsilniej rozwinięty, a boczne czasem nawet silniej zredukowane niż u koni. Zęby były typu sele-

nodontycznego (—zęby). L. wykształciły się w paleocenie z prakopytnych, osiągnęły największy rozwój w młócenie, wyginęły w

starszym plejstocenie pod wpływem konkurencji ssaków przybyłych w tym czasie z Ameryki Północnej. Niektóre z nich wyglądem i

trybem życia przypominały konie. U innych ich przedstawicieli (rodzaj Ma-crauchenia) wykształciła się trąba. Mimo rozwoju w tym

samym kierunku co nieparzy-stokopytne zachowały prymitywną budowę mózgu. [K.K.]

locha —dzik, świnia domowa.

lofodontyczne uzębienie -^zęby.

lori kukang (Nycticebus cou-cang) — gatunek z rodziny —lorisowatych. Długość głowy i tułowia 32—37 cm, ogona l—2 cm. Podobny

do lori wysmukłego, lecz większy i silniej zbudowany. Uszy krótko owłosione, ukryte w futrze. Ciąża trwa ok. 3 miesięcy. L.k. występuje

w Asamie, Birmie, Indochinach, na Sumatrze, Jawie i Borneo oraz na Filipinach. [H.K.]

lori wysmukły (Loris tardigra-dus), zwany również "leniwcem" ze względu na powolne ruchy — niewielki przedstawiciel rodziny —

lorisowatych. Długość głowy i tułowia ok. 25 cm; ciężar ok. 330 g. Ogona brak. Futro miękkie, gęste

177

lotokot

i wełniste, na grzbiecie żółta-woszare lub ciemnobrązowe, na spodzie ciała srebrzystosza-re lub płowe. Pysk krótki, oczy duże, okrągłe.

Duże sterczące uszy są cienkie, zaokrąglone i nagie. Tułów i kończyny bardzo smukłe. Pierwsze palce dłoni i stóp przeciwstawne. Drugi

palec dłoni

Lori wysmukły

zredukowany, drugi palec stopy zakończony pazurem, na innych palcach paznokcie. L.w. zamieszkuje lasy, prowadzi nadrzewny tryb

życia. Żywi się owadami, jaszczurkami, ptakami i ich jajami. W niewoli jada również owoce i pije mleko. Samica po 4-mie-sięcznej ciąży

rodzi l, czasem 2 młode. L.w. występuje w południowych Indiach i na Cejlonie. Oczy jego są przedmiotem handlu na bazarach w Indiach

jako ludowy środek medyczny. [H.K.]

lorisowate (Lorźstdae) — rodzina z rzędu —naczelnych, obejmująca 6 rodzajów z 11 gatunkami. Należą do niej m.in. lori, potto,

galago, an-gwantibo. Ciało i kończyny smukłe, ogon długi (galago)

12 Słownik zoologiczny — ssaki

lub krótki, a nawet całkowicie zredukowany (lori i potto). Głowa okrągła, oczy duże, a nawet bardzo wielkie. Uszy średniej wielkości,

zaokrąglone lub zaostrzone, czasem małe i ukryte w futrze. U lori i potto obie pary kończyn prawie tej samej długości, u galago tylne

znacznie dłuższe. Palce zakończone paznokciami, tylko na drugim palcu stopy zawsze pazur. Zębów 34 lub 36, kły długie i ostre,

trzonowce z tępymi guzkami. Futerko gęste, niekiedy wełniste. L. odżywiają się głównie pokarmem zwierzęcym, owadami i drobnymi

kręgowcami; jadają także jaja i owoce. Nocne. Lori i potto poruszają się powoli, galago — szybko, skokami. Dłonie i stopy z

przeciwstawnymi palcami pozwalają im niezwykle silnie trzymać się gałęzi. Prowadzą życie nadrzewne, chronią się w dziuplach. Mają l

lub 2 młode w miocie; ciąża trwa od 6 tygodni do 6 miesięcy. Spotyka się je pojedynczo lub grupami. Osobliwością l. jest zwyczaj

polewania dłoni własnym moczem. Dziś l. występują w środkowej i południowej Afryce, w Indiach, na Cejlonie, w południowo-

-wschodniej Azji łącznie z wyspami Archipelagu Sundaj-skiego i Filipinami. Szczątki kopalne znane są od miocenu. [H.K.]

lotokot (Cynocephalus yolans), zwany też kolugo, kaguanem lub latoperzem — gatunek z rzędu —latawców. Długość głowy i tułowia

38—42 cm, ogona 22—27 cm; ciężar l—

—1,75 kg. Brązowoszare futerko wykazuje dużą zmienność ubarwienia, lecz harmonizuje zawsze z korą drzew, ma więc znaczenie

ochronne. L. jest

lotopalanka

178

zwierzęciem nocnym. Dzień spędza wisząc uczepiony pazurami w dziuplach lub na gałęziach. Zręcznie wspina się po pniach. Z

wysokości 12 m

Lotokot

potrafi szybować na odległość ponad 100 m, nigdy jednak nie wznosi się powyżej wysokości miejsca startu, nie ma więc zdolności lotu

czynnego. Na ziemi staje się bezradny, czołga się z trudnością. Odżywia się owocami, pączkami, kwiatami i liśćmi. Wodę zdobywa

prawdopodobnie liżąc mokre rośliny. Po 2-miesłęcz-nej ciąży samica rodzi l młode, które najczęściej nosi ze sobą, przyczepione

pazurkami i mlecznymi zębami do sutek lub sierści brzucha. L. zamieszkuje nizinne lasy podzwrotnikowe Indochin, Półwyspu

Malarskiego, Filipin, Sumatry, Jawy, Borneo i sąsiednich wysp. W niektórych okolicach tubylcy jedzą jego mięso, z miękkiej sierści wy-

rabiają kapelusze. [B.Rz.-K.]

lotopalanka (Petaurus austra-lis), zwana też workolotem —

nadrzewny torbacz z rodziny

-^pałankowatych, wielkości małego kota, wyglądem zbliżony do polatuchy. Kończyny połączone fałdami skórnymi, umożliwiającymi

lot spadochronowy. Głowa ł tułów długości 30—32 cm, ogon 40—

—50 cm. Futro delikatne i jedwabiste, barwy brunatnoczar-nej na grzbiecie, żółtawej na stronie brzusznej. Ogon długi, silnie owłosiony,

chwytny;

zwierzę posługuje się nim budując na drzewach gniazda z liści. Aktywna jest nocą. Wydaje odgłosy przypominające gwizd, krzyki i

chrząka-nie. Jej loty ślizgowe mogą osiągać długość 55 m. Pożywienie stanowią owady i ich larwy, małe ptaki, pąki roślin. W dobrze

wykształconej torbie z 4 sutkami zwykle przebywają 2 młode. Ciąża trwa ok. 3 tygodni. Po 4 miesiącach młode staje się samodzielne. W

niewoli l. żyje do 10 lat.

Lotopałanka

179

łasica

Zamieszkuje wschodnią Australię, należy do najpospolitszych ssaków australijskich. IH.K.]

lotoperz -9-lotokot.

ludomatpy -rinałpy człekokształtne.

lutung (Presbytis cristatus) — przedstawiciel -^-małp wąsko-nosych, średniej wielkości. Długość głowy i tułowia ok. 70 cm, ogon

nieco dłuższy. Ciężar wynosi kilkanaście kg. Głowa okrągła, kończyny długie, smukłe, tułów wydatny, ogon ciężki. Futro złożone z

długich włosów, które na głowie układają się w grzebień. Ubarwienie zasadniczo czarne, lecz końce włosów są szare, stąd odcień

srebrzysty. Młode są jasnopomarańczowe lub żółte. L. jest aktywny w dzień, prowadzi nadrzewny tryb życia. Przebywa w grupach. Żywi

się kwiatami, owocami, nasionami. Po ciąży trwającej ok. 170 dni samica rodzi zwykle l młode. L. prawdopodobnie osiąga wiek

kilkunastu lat. Występuje w Asamie, Birmie, w południowo-zachodnich Chinach, w Indochinach, na Malajach, Sumatrze, Jawie i Borneo.

[H.K.]

Ł

lajka ->pies domowy. lania ->- jeleń.

łasica (Mustela nivalis), zwana też łaską, z rodziny -»-łasico-watych — najmniejszy przedstawiciel drapieżnych na terenie Polski.

Długość głowy i tułowia 11—28 cm, ogona 13— —87 mm; ciężar 40—130 g. Samce są znacznie większe od samic. Odznaczają się silnie

wydłużonym, niezwykle gibkim tułowiem, krótkimi kończynami o owłosionych stopach i krótkim ogonem. Sierść krótka, gęsta i

lśniąca, z wierzchu rudobrązowa, po stronie brzusznej biała. W niektórych okolicach wysuniętych bardziej na północ sierść częściowo lub

całkowicie bieleje na zimę. Ł. jest zwierzęciem nocnym. Zamieszkuje brzegi lasów, miedze, zarośla, parki i cmentarze. Prowadzi naziem-

ny tryb życia i tylko wyjątkowo wspina się na drzewa.

Typowy mięsożerca. Odżywia się głównie drobnymi gryzoniami, które dzięki swoim małym rozmiarom i ogromnej zwinności łowi w ich

własnych norach. Oprócz gryzoni zjada owady, żaby, jaszczurki, drobne ptactwo i jaja, które są jej ulubionym przysmakiem i które

potrafi zręcznie nakłuć i wyssać nie rozlewając zawartości. Zauważono, że jajo zbyt duże do przeniesienia w pyszczku wkłada między

pierś a podbródek. Naturalnymi wrogami ł. są pies, lis, kot, większe łasicowate i ptaki drapieżne. Rozród w stanie dzikim nie jest zbyt

dobrze poznany. Ciąża trwa ok. 5—6 tygodni. W jednym miocie (prawdopodobnie może ich być 2 lub 3 rocznie) samica rodzi 3—12

młodych, którymi opiekuje się z wielką starannością. Młode przychodzą na świat w gnieździe wyścielonym trawą i liśćmi, mieszczącym

się pod kupami kamieni lub korzeniami

lasicowate

180

drzew. Ł. żyje 4—7 lat. Zamieszkuje całą Europę z wyjątkiem Irlandii, północną i wschodnią Azję i północną Afrykę. W Polsce

występuje w całym kraju, ale jest dość rzadka. Podlega u nas ochronie gatunkowej. Jest pożyteczna dla gospodarki ludzkiej jako tępiciel

gryzoni. [B.Rz.-K.]

lasicowate (Mustelidae), zwane też kunowatymi — rodzina małych i średniej wielkości zwierząt z rzędu -^-drapieżnych. Obejmuje 25

rodzajów z 70 gatunkami, z czego 4 rodzaje z 10 gatunkami żyją w Polsce. Należą do nich wydry, łasice, kuny, borsuki, skunksy i inne.

Są one bardzo silnie zróżnicowane tak pod względem wielkości, jak postaci i ubarwienia. Najmniej okazałymi przedstawicielami rodziny

są łasice, z których najmniejsze ważą zaledwie 35—70 g, najbardziej — niektóre wydry, ważące do 36 kg. Ciało ł. jest z reguły długie,

smukłe i gibkie (z wyjątkiem borsuka i rosomaka), kończyny krótkie, stopochodne lub półstopochodne, 5-palczaste o nie wciąganych

pazurach, u gatunków prowadzących ziemnowodny tryb życia wyposażone w mniej lub bardziej rozwinięte błony pływne. Pysk tępy lub

ostry, czasami spłaszczony, szyja krótka lub średniej długości, uszy krótkie, spiczaste lub zaokrąglone, ogon różnej długości, przeważnie

puszysty. Sierść zwykle krótka, jednobarwna bądź w plamy lub paski. Niektóre gatunki w północnej części swojego zasięgu przybierają

białą szatę zimową. U większości gatunków, np. u skunksa, w pobliżu odbytu występują gruczoły zapachowe, których cuchnąca

wydzielina służy do

obrony, a występujące przy tym z reguły kontrastowe ubarwienie jest ostrzeżeniem dla wrogów. Czaszka mocna, uzębienie typu tnąco-

kruszą-cego i miażdżącego. Kły wydłużone, przedtrzonowce i trzonowce o koronach wysokich z ostrymi sęczkami lub niskich z

sęczkami tępymi. Łamacze silnie rozwinięte (z wyjątkiem borsuka). Większość ł. jest naziemna, pozostałe są częściowo naziemne,

częściowo nadrzewne lub ziemnowodne. Prowadzą głównie nocny tryb życia;

dniem chronią się w norach lub naturalnych kryjówkach w dziuplach, wykrotach, szczelinach skał. Nory albo kopią same, tworząc

niekiedy skomplikowane systemy chodników (borsuk) albo korzystają z nor innych ssaków. Wiele spośród ł. świetnie biega i dobrze

wspina się po drzewach. Wydry i norki doskonale pływają. Li. nie zasypiają na zimę;

jedynie borsuk i skunks na terenach o ostrym klimacie zapadają w lekki sen, który z nastaniem cieplejszych dni bywa jednak

parokrotnie przerywany. W poszukiwaniu pokarmu ł. odbywają dalekie wędrówki, przy czym jedne wędrują pojedynczo, inne parami,

rodzinami lub stadami. Głównie mięsożerne, chociaż niektóre są wszystkożerne lub okresowo odżywiają się pokarmem roślinnym. Polują

raczej z zasadzki. W czasie łowów kierują się głównie węchem, choć wzrok i słuch mają dobrze rozwinięty. Okres ciąży u różnych

gatunków trwa od 39 do 65 dni (u wydry kanadyjskiej 12,5 miesiąca); zazwyczaj bywa l miot w roku (u łasic 3); młode w liczbie l—13

rodzą się, z wyjątkiem potomstwa wydry morskiej, ślepe i niedołężne,

181

łaszą palmowa

a rozwój gniazdowy trwa dość długo. U wielu gatunków występuje ciąża przedłużona (—^rozród). Dojrzewają płciowo po ok. 2 latach;

żyją 5—20 lat. Występują na wszystkich kontynentach poza Australią. Dzięki tępieniu gryzoni są pożyteczne dla gospodarki ludz-

kiej. Poza tym wiele gatunków odznacza się cennym futrem. W stanie kopalnym znane od oligocenu. [B.Rz.-K.]

laska — łasica.

laskun chiński (Poguma larva-ta) — drapieżnik z rodziny

—>łaszowatych. Długość głowy i tułowia 51—76 cm, ogona 51—64 cm; ciężar 3,6—5 kg. Sierść szara, szarożółta lub żółtoruda,

końcowa część ogona zawsze ciemniejsza, stopy czarne, na pysku białe plamy. Gruczoły zapachowe bardzo silnie rozwinięte. Ł.ch. jest

zwierzęciem nocnym, nadrzewnym; odżywia się głównie owocami, obok nich także drobnym pokarmem zwierzęcym. Młode, 3—4 w

miocie, osiągają już po 3 miesiącach rozmiary dorosłych. We wschodniej Azji sięga dalej na północ niż inne łaszowate. Zamieszkuje

Sumatrę, Borneo, Indochiny, Birmę i Chiny, wprowadzono go też w Japonii. [B.Rz.-K.]

laskun iniizang (Paradoxurus hermaphroditus), czyli musang

— drapieżnik z rodziny ->ła-szowatych. Głowa i tułów długości ok. 60 cm; podobnej długości jest też puszysty ogon. Futro

szarobrązowoczar-ne; na łopatkach, bokach tułowia, udach i u nasady ogona ciemne pręgi, na głowie — białe. Gruczoły zapachowe silnie

rozwinięte. Ł.m. jest mieszkańcem lasów, przebywa na

drzewach; aktywny nocą. Niejednokrotnie spotyka się go w pobliżu osiedli ludzkich, gdyż chętnie kryje się w szczelinach dachów.

Odżywia się kręgowcami, owocami i nasionami. Często zachodzi na plantacje. W miocie 2—4 młodych;

prawdopodobnie więcej niż l miot rocznie. Zamieszkuje Cejlon, Indie, Indochiny, południowe Chiny, Archipelag Sun-dajski i Filipiny.

[B.Rz.-K.]

laskun trójpręgi (Arctogalidia trwirgata) — drapieżnik z rodziny -i-łaszowatych. Długość głowy i tułowia 43—53 cm, ogona 51—66

cm; ciężar 2;— —2,5 kg. Sierść zabarwiona u różnych osobników na różne odcienie brązu; głowa, stopy i końcowa część ogona zawsze

ciemniejsze. Na grzbiecie występują 3 długie, ciemnobrązowe lub czarne pasma, na środku pyska l pasmo białe, na piersiach biała plamka.

Strona brzuszna kremowożół-ta. Gruczoły zapachowe występują jedynie u samic. Biologia i zwyczaje słabo poznane. Ł.t. jest

zwierzęciem nocnym i prowadzi nadrzewny tryb życia. Doskonale wspina się, skacze po gałęziach i nawet gniazda zakłada na drzewach.

Mieszczą się one niejednokrotnie na wysokości ok. 20 m. Ł.t. często zajmuje gniazda wiewiórek — swojej częstej zdobyczy. Oprócz

drobnych ssaków i ptaków na pokarm jego składają się głównie owoce. Młode rodzą się 2 razy do roku, po 2 lub 3 w miocie. Zamieszkuje

Birmę, Indochiny, Malaje, Sumatrę z okolicznymi małymi wyspami, Jawę i Borneo. [B.Rz.-K.]

łaszą palmowa (Nandinia bi-

notata) — niewielki drapieżnik z rodziny -^łaszowatych.

laszowate

182

Długość głowy i tułowia 44— —57 cm, ogona 46—62 cm. "Wyglądem zewnętrznym przypomina kota. Ma krótkie, zaokrąglone uszy,

długi, gruby ogon i krótkie kończyny, opatrzone mocnymi zakrzywionymi pazurami. Sierść krótka, szorstka i matowa. Ubarwienie

zmienne, zwykle szare lub brązowoszare z żółtym nalotem. Na ogonie występują czarne pierścienie. Aktywna nocą; prowadzi nadrzewny

i naziemny tryb życia. Dzień spędza ukryta na drzewach w gęstej plątaninie pnączy. Jest zwinna i doskonale skacze zarówno po

gałęziach, jak z drzewa na ziemię. Obserwowano jej ślizgowe skoki z drzew, podczas których rozpościerała szeroko łapy ł ogon i zgrabnie

lądowała na ziemi. Głównym pożywieniem ł.p. są owoce, chociaż zjada prawdopodobnie również drobne kręgowce. Okres ciąży trwa ok.

64 dni. 2 mioty w roku, po 2 lub 3 młode. Łi.p. łatwo się oswaja; krajowcy chętnie trzymają ją w niewoli, gdyż oczyszcza domy ze

szczurów, myszy i karaczanów. Zamieszkuje środkową i południową Afrykę oraz wyspę Fernando Po. [B.Rz.-K.]

laszowate CViverridae), zwane także wiwerowatymi — rodzina z rzędu -^drapieżnych, obejmująca 36 rodzajów z 75 gatunkami. Należą

do nich cywety, mangusty, łaskuny i in. Najmniejszym przedstawicielem rodziny jest mangusta karłowata, której ciężar wynosi zaledwie

0,5 kg, największym — binturong, dochodzący do 14 kg. Ł. odznaczają się wydłużonym tułowiem, długą głową o ostrym pysku, długim,

na ogół dość puszystym ogonem i krótkimi, sto-

pochodnymi lub palcochodny-mi kończynami, które z reguły mają po 5 palców; pierwszy palec może jednak być zredukowany lub

zanika zupełnie. Palce są opatrzone ostrymi, nie wciąganymi lub wciąganymi pazurami; u niektórych gatunków wykształciły się nie-

wielkie błony pływne. U większości przedstawicieli w okolicy odbytu występują gruczoły zapachowe. Ujście ich otwiera się do woreczka

lub fałdu skórnego, w którym gromadzi się wydzielina. Ma ona przykry, ostry zapach i używana jest przez zwierzę w celach obronnych.

Obecność gruczołów idzie zwykle w parze z jaskrawym, odstraszającym ubarwieniem, przy czym na głowie, kończynach i tułowiu

bywają ciemne prążki, pasma lub różnego rodzaju plamy na jasnym tle, na ogonie zaś dwubarwne pierścieniowanie. Niektóre gatunki są

jednobar-wne. Słuch, węch i wzrok dobrze rozwinięte. Czaszka długa i spłaszczona. Biologia ł. nie jest dostatecznie poznana. Jedne z nich

prowadzą dzienny, inne nocny tryb życia. Na kryjówki wybierają sobie dziuple, zarośla, kępy pnączy, szczeliny skalne lub nory w ziemi.

Są zwinne, wiele z nich doskonale wspina się i większą część życia przebywa na drzewach (łaszą palmowa), niektóre dobrze pływają i

często spotyka się je w wodzie (ry-bożer, mampalon). Żyją samotnie, w parach lub małych grupach, a niektóre gatunki (mangusta lisia,

surykatka) tworzą kolonie — zjawisko wyjątkowe wśród drapieżników. Odżywiają się małymi kręgowcami, bezkręgowcami, niekiedy

pokarmem roślinnym, większe napadają nawet na zwierzęta domowe. Roz-

183

toś

mnażają się wiosną, latem lub przez cały rok. Długość okresu ciąży, poznana tylko u nielicznych gatunków wynosi 49—

—60 dni. Z reguły 2 mioty rocznie, z 2 do 4 młodych. Li. rodzą się ślepe, ale owłosione. W stanie dzikim żyją 5—15 lat. Łatwo się

oswajają i wiele gatunków trzymanych jest przez krajowców do tępienia szarańczy i myszy lub w celu uzyskania wydzieliny gruczołów

zapachowych, której używa się w przemyśle farmaceutycznym i perfumeryjnym. Ł. zamieszkują obszary podzwrotnikowe Starego

Świata:

południową Europę (żeneta zwyczajna), Afrykę z Madagaskarem i Azję łącznie z Archipelagiem Sundajskim i Filipinami. Wprowadzone

na niektóre inne obszary do zwalczania jadowitych węży i gryzoni tak się rozmnożyły, że wkrótce same stały się plagą. W stanie

kopalnym znane od eocenu. [B.Bz.-K.]

losza ->los.

los (Alces aloes) — najpotężniejszy przedstawiciel rodziny

—^•jeleniowatych. Tułów i głowa bardzo masywne, kończyny silne. Długość głowy i tułowia 2,5—3,0 m, ogona 9,5—

—13 cm, wysokość w kłębie 2,0—2,5 m, rozpiętość poroża do 160 cm; ciężar 400—825 kg. Samica, zwana łoszą lub k l e m p ą, jest

bezroga i wyraźnie mniejsza od samca. Sierść latem ciemnobrunatna, a nawet z wierzchu czarna, spodem jaśniejsza. Zimą ubarwienie

szarawe. Głowa i grzywa ciemniejsze od reszty ciała, nogi białawe. Młode rudobrą-zowe i w odróżnieniu od innych jeleniowatych nie

cętko-wane. Zależnie od warunków pokarmowych poroże może

mieć kształt łopatowaty ("ło-patacze") lub konarowaty ("badylarze"). Kły górne występują rzadko i najwyżej w szczątkowej postaci.

Siedliskiem ł. są rozległe kompleksy leśne, obfitujące w torfowiska i bagna, często położone nad rzekami. Aktywny jest głównie

Łoś

rano i wieczorem, często również żeruje w nocy. Zimą skupia się w stada złożone z samic z młodymi; samce trzymają się osobno. Na

pokarm oprócz roślin zielnych składają się młode pędy i kora osiki, topoli, wierzby i brzozy. Okres godowy zaczyna się z początkiem

września, niekiedy przeciąga się przez październik. Samce często walczą o samice. Ciąża trwa 242—250 dni. Wycielenia przypadają w

kwietniu i maju. W miocie l lub 2, czasem 3 młode. Okres laktacji trwa 3,5—4 miesięcy, pobieranie zielonego pokarmu zaczyna się już

w drugim tygodniu życia. Młode często pozostają przy matce do drugiego roku. Dojrzałość płciową osiągają między 2 a 3 rokiem, pełnię

wzrostu w wieku 5 lat. Zrzucają poroże w grudniu i w styczniu, wzrost nowego kończy się na przełomie lipca i sierpnia. Długość życia ok.

20 lat. Rozmieszczenie obejmuje Półwysep Skandynawski,

łożysko ___________

północną część wschodniej Europy, Syberię po Ocean Spokojny, północną część Mongolii i Chin, Alaskę i Kanadę oraz północno-

zachodnią część Stanów Zjednoczonych. W Polsce występuje liczniej w woj. białostockim; wprowadzono go też do Kampinoskiego

Parku Narodowego. W ostatnich latach rozszerza swój zasięg i zadomowił się w wielu większych kompleksach leśnych. Pojedyncze

wędrujące osobniki spotyka się na terenie całego kraju. Jest u nas zwierzęciem łownym (tabl. VIII—3). [L.S.]

łożysko — narząd utworzony przez błony płodowe zarodka (-^rozwój) i błonę śluzową macicy (->rozród), łączący organizm zarodka z

organizmem matki w czasie ciąży. Ł. nie tylko dostarcza zarodkowi substancji odżywczych, ale także zapewnia mu wymianę gazową i

odprowadzanie produktów przemiany materii. Ł. produkuje kilka rodzajów hormonów, odgrywających ważną rolę zwłaszcza pod koniec

ciąży. Mimo bliskiego związku tkanek matki i płodu, krążenie krwi jest w nich zawsze oddzielone, choć ostatnie badania wykazały, że

krwinki białe zarodka mogą przedostawać się do krwiobiegu matki.

U torbaczy fałdy błon płodowych zazębiają się z fałdami błony śluzowej macicy i niszcząc jej nabłonek umożliwiają pobieranie substancji

pokarmowych, właściwe ł. jednak się nie tworzy. Jedynie u jamrajów w drodze zbieżnej ewolucji powstało ł., zbudowane jednak

odmiennie niż u ssaków wyższych.

W skład ł. łożyskowców wchodzą ze strony płodu kosmki

__________________184

utworzone przez błony płodowe. Kosmki bywają różnie rozmieszczone na jaju płodowym (—^-rozwój); w związku z tym wyodrębnia się

kilka typów ł.: l. ł. rozproszone, z kosmkami rozsianymi nieregularnie na całej powierzchni, spotykane u waleni, syren, nie-

parzystokopytnych, świń, wielbłądów i lemurów; 2. ł. l i-ścieniowate, z kosmkami zgrupowanymi w szereg wysepek, czyli liścieni,

występuje

Przekrój zarodka królika, l — zgrubiała część kosmówki tworząca płodową część łożyska, 2 — omocznia, 3 — kosmówka, 4 —

owodnia, 5 — pęcherzyk żółtkowy

u przeżuwaczy; 3. ł. p o p r ę-g o w e, z kosmkami tworzącymi pas obejmujący jajo płodowe, występuje u drapieżnych i płetwonogich; 4)

ł. krążkowe, w którym kosmki skupiają się na ograniczonym polu, występuje u większości ssaków.

Ł. rozproszone i liścieniowate zwane są też bezdoczesnowy-mi lub rzekomymi. Związek kosmówki z błoną śluzową macicy jest tu na

tyle luźny, że ich oddzielenie jest łatwe i wydalanie popłodu odbywa się bez krwawienia. Inne typy ł. noszą nazwę doczesnowych lub

prawdziwych. W czasie porodu odkleja się wierzchnia część błony macicy (doczesna), wywołując krwawienie. W różnych typach ł.

związek tka-

185

łożysko

Niektóre typy łożysk. Po lewej przekrój macicy z płodem, po prawej ?0 płodowe widziane z zewnątrz. A — łożysko liścieniowe

przeżuwaczy, B — łożysko popręgowe drapieżnych

łożyskowce

186

nek płodu i macicy przedstawia się odmiennie. W najbardziej rozwiniętych, np. u człowieka, w miejscu kontaktu z tkanką płodu ulega

zniszczeniu nie tylko nabłonek macicy, ale zniszczone zostają także ściany jej naczyń krwionośnych. Kosmki tkwią tu bezpośrednio w

zatokach wypełnionych krwią matki. Każdy płód ma oczywiście odrębne ł., płody mogą przy tym leżeć w świetle macicy, między

fałdami jej błony śluzowej lub w miąższu macicy. Bywają rozrzucone bezładnie w macicy (np. u dydelfa) albo "też leżą kolejno w rogach

macicy, tworząc jakby sznury korali oddzielonych przewężeniami (gryzonie,zajęczaki, drapieżne).

U gryzoni pod koniec ciąży ł. oddziela się przewężeniem, tak że reszta nabłonka macicy jeszcze przed porodem rozpoczyna proces

odnowy. Wydalanie popłodu odbywa się bez większego krwawienia. Torba-cze i kret nie wydalają ł., lecz je resorbują. Inne ssaki wydalają

ł. na zewnątrz po wyparciu płodu i często je zjadają. Przez ł. obok substancji pokarmowych i produktów przemiany materii przenikają

też niekiedy przeciwciała, dzięki czemu płód nabywa odporności. Bóżnice serologiczne matki i płodu mogą się czasem okazać dla niego

szkodliwe (konflikt serologiczny). Li. wydziela kilka rodzajów hormonów, które pod koniec ciąży zastępują zanikające w tym czasie

wydzielanie ciałka żółtego w jajniku (-^-rozród). Hormony te znajdują się we krwi. i moczu matki, dzięki czemu można za pomocą ana-

lizy moczu stwierdzić ciążę (np. u człowieka). Dzięki przenikaniu krwinek białych płodu do krążenia matki można też na podstawie ich

badania stwierdzić u człowieka płeć dziecka przed urodzeniem; komórki męskie i żeńskie odznaczają się różnicami w budowie

chromosomów płciowych.

[K.K.]

łożyskowce —^systematyka.

łuskowce (Pholidota) — rząd ssaków, obejmujący jedyną rodzinę z 8 gatunkami. Długość całkowita od 0,7 do 1,7 m. Granica między

tułowiem a ogonem zewnętrznie się nie zaznacza; ogon bardzo długi, może obejmować 2/3 długości całkowitej, u nadrzewnych gatunków

chwytny. Ciało okryte łuskami, pokrywającymi wierzch głowy, tułów, ogon i kończyny. Są to rogowe twory naskórka brązowej lub

żółtawej barwy, zachodzące na siebie dachówkowato. Części ciała pozbawione pancerza pokryte są włosami, które występują niekiedy

pomiędzy łuskami. Oczy małe, małżowiny uszne niewielkie lub brak ich zupełnie. Język silnie wydłużony, robakowaty, u największych

gatunków osiąga 40 cm długości; gruczoły ślinowe ogromne. Ł. wsuwają język obficie pokryty śliną do gniazd termitów i mrówek, a

następnie połykają przylepiające się do niego owady — swój jedyny pokarm. Zębów brak, rolę ich przejmuje silnie umięśniony żołądek

o zrogowaciałej powierzchni ścian. Mocne pazury ułatwiają rozgrzebywanie gniazd owadów. Li. są mieszkańcami otwartych terenów i

lasów; bywają gatunki naziemne i nadrzewne. Niektóre kopią nory. Aktywne są nocą lub dniem. Żyją pojedynczo, stale koczując. Z

reguły w miocie l młode, pokryte mięk-

r •

187

magot

kimi łuskami, które po 2 dniach twardnieją. Matka nosi potomka na grzbiecie; w razie niebezpieczeństwa zwija się w kulę ukrywając go

w środku. Trudne do hodowli i rzadko spotykane w ogrodach zoologicznych. W Azji zabijane w celu uzyskania łusek cenionych w

chińskiej medycynie ludowej. Szczątki kopalne, znane od oligocenu, znajdowano m.in. w Europie. Obecnie rozmieszczenie ł. obejmuje

tropikalne obszary Afryki i AZJL [L.S.]

łuskowiec długoogonowy (Ma-nis tetradactyla) — przedstawiciel rzędu -^łuskowców. Długość głowy i tułowia 30— 33 cm, ogona

ok. 60 cm. Ciało okryte dużymi, ostro zakoń-

Łuskowiec diugoogonowy

czonymi łuskami barwy brunatnej, na końcach żółtawej. Przedramię bez łusek, owłosione. Aktywny dniem. Jest mieszkańcem

tropikalnych lasów zachodniej Afryki. [L.SJ

M

maciora -uświnią domowa. maciorka —>.owca domowa.

magot (Mącąca sylvana) — przedstawiciel rodziny ->małp wąskonosych, średniej wielkości i o silnej budowie. Długość

Magot

głowy i tułowia ok. 75 cm;

ogona brak. Waży do 13 kg. Sierść żółtawobrunatna na grzbiecie, jaśniejsza na stronie brzusznej. Budowa silna. M. przebywa zarówno w

lasach, jak na terenach bezdrzewnych, dobrze pływa. Tworzy grupy po ok. 20 osobników. Jest silny i broni się odważnie; zdarza się, że

pies ginie w walce z nim. Prowadzi głównie dzienny tryb życia. Żywi się zróżnicowanym pokarmem, zarówno roślinnym, jak zwierzę-

cym. Po ciąży trwającej ok. 6 miesięcy samica rodzi zwykle l, wyjątkowo 2 młode, którymi zajmuje się mniej więcej przez rok. M.

osiąga dojrzałość płciową w wieku ok. 4 lat. W niewoli żyje ponad 30 lat. Występuje w Maroku i Algierii. Jest jedyną małpą żyjącą dziko

w Europie na skałach

majkong

188

Gibraltaru, choć nie wykluczone, że został tam wprowadzony przez człowieka. [H.K.]

majkong (Cerdocyon thous) — drapieżnik z rodziny ->.psowa-tych. Długość głowy i tułowia 60—70 cm, ogona ok. 30 cm. Barwa

sierści bardzo zmienna, przeważnie szarobrązowa z żółtym nalotem. Nocny; dzień spędza w norach wykopanych przez inne zwierzęta.

Poluje pojedynczo lub parami. Odżywia się gryzoniami, jaszczurkami, żabami, krabami, owadami, owocami i jajami żółwi. Napada

również na domowe ptactwo. Rozmnaża się od marca do kwietnia i w sierpniu. W miocie 2—5 młodych. Jest łatwy do udomowienia i

hodowli, lecz jego krótkowłose futro nie jest tak cenione jak futra innych pso-watych. Żyje w stepach i rzadkich lasach Ameryki Po-

łudniowej, dochodząc na południe do północnej Argentyny. [B.Rz.-K.]

makak brodaty (Mącąca assa-meresźs) — przedstawiciel rodziny -»małp wąskonosych. Zwierzę dość dużych rozmiarów, o ciężkiej

budowie i silnych kończynach równej długości. Długość głowy i tułowia 52—68 cm, ogona 19—38 cm;

ciężar 10—12 kg. Samice mniejsze. Futro gęste, żółtawo-brązowe, włos długi. Pysk wydłużony i zaokrąglony, wokół niego ubarwienie

różowe, ciemniejsze pod oczami, policzki okolone ciemną brodą. Nos nie wystaje przed górną wargę. Przedzielone przegrodą nozdrza

skierowane nieco na boki i w dół. Uszy nagie. Występują torby policzkowe. 0-gon owłosiony, zwisający. M. b. zamieszkuje lasy

tropikalne, bezdrzewne tereny skaliste

oraz bagna mangrowe. Prowadzi nadrzewny i naziemny tryb życia. Aktywny w dzień. Żywi się owocami, korzeniami, liśćmi, owadami i

ich larwami oraz roślinami uprawnymi, jak ryż, kukurydza, ziemniaki, trzcina cukrowa. Po ciąży trwającej 1'60—170 dni rodzi się

zazwyczaj l młode. Dojrzałość płciowa w 4 roku życia. M.b. jest w pełni wyrośnięty dopiero po 6, a nawet 10 latach. Żyje prawdopodob-

nie ponad 20 lat. Zamieszkuje Asam, Birmę i Wietnam. [H.K.]

makak czarny (Mącąca mau-rus) — gatunek z rodziny -»-małp wąskonosych. Wyglądem i wielkością przypomina magota. Długość

głowy i tu-

Makak czarny

łowią 44—66 cm, ogona 4—6 cm;

ciężar 5—10 kg. Sierść na wierzchu ciała czarna lub ciemnobrązowa, spód i kończyny nieco jaśniejsze; włosy na głowie skierowane w tył.

Twarz naga, brunatnoczarna, łuki brwiowe silnie zaznaczone. Ogon szczątkowy, skąpo owłosiony. Mieszkaniec połu-dniowo-zachodniej

części wyspy Celebes. [H.K.]

makak czubaty (.Cynopithecus niger), zwany też czarnym

189

maki szary

makakiem czubatym lub czubatym pawianem — gatunek z rodziny -s^małp wąskonosych. Długość głowy i tułowia ponad 60 cm, ogona

2—6 cm; samice mniejsze. Grzbiet ciemnobrązowy lub czarny, spód ciała nieco jaśniejszy. Nagnio-ty pośladkowe barwy jasno-cielistej.

Twarz naga, czarna, silnie wydłużona, łuki brwiowe wystające. Na szczycie głowy sterczące, długie włosy tworzą czub odróżniający go od

pozostałych makaków. Żyje parami lub w małych grupach. Zamieszkuje Celebes. [H.K.]

makak japoński (Mącąca fu-scata) — gatunek z rodziny

-^małp wąskonosych. Długość głowy i tułowia 47—60 cm, ogona 7—12 cm; ciężar 8—12 kg. Futro długie, gęste, żółta-wobrązowe.

Włosy na głowie skierowane w tył i na boki. Twarz prawie naga, jaskrawo czerwona, okalają ją włosy tworzące bokobrody i brodę.

Bardzo krótki ogon silnie owłosiony, z pęczkiem włosów na końcu. M.j. ma ze wszystkich małp najdalej na północ wysunięty zasięg.

Zamieszkuje Japonię. Podlega ścisłej ochronie. Odgrywa znaczną rolę w mitologii, literaturze i sztuce japońskiej. [H.K.]

makak jawajski (Mącąca irus)

— gatunek z rodziny -»małp wąskonosych. Długość głowy i tułowia 38—64 cm, ogona podobna; ciężar 3,5—8,5 kg. Futro

bladożółtawobrązowe lub szare albo ciemnobrunatne. Włosy na głowie, skierowane w tył, tworzą czasem w linii środkowej grzebień.

Twarz okolona bokobrodami. Na powiekach trójkąty bladej, nagiej skóry. Żywi się krabami. Zamieszkuje Filipiny, Półwysep Malajski,

Sumatrę i Borneo. [H.K.]

makak manga (Mącąca sinico)

— gatunek z rodziny -»małp wąskonosych. Długość głowy i tułowia 43—53 cm, ogona 46—

—62 cm; ciężar 4,4—8,3 kg. Sierść barwy złotej lub ruda-wobrązowej. Włosy na szczycie głowy sterczą na boki tworząc rodzaj okrągłej

czapki. Dolne części twarzy nagie, o czerwonym zabarwieniu. Ogon gładko owłosiony. Zamieszkuje nisko położone suche tereny

Cejlonu. [H.K.]

makak wschodni (Mącąca spe-cźosa) — gatunek z rodziny

—>-małp wąskonosych. Długość głowy i tułowia 50—70 cm, o-gona l—10 cm. Wełniste ciemnobrązowe futro. Na głowie włosy

opadające w tył i na boki są długie, na przedzie krótkie. Twarz naga, pomarszczona, różowa lub czerwona. Ogon szczątkowy, z rzadkim

owłosieniem, zwykle skierowany na bok. M.w. występuje w Asamie, Birmie, południowych Chinach i Wietnamie. [H.K.]

maki myszka -»lemurek my-szaty.

maki szary (Hapalemur gri-seus) — przedstawiciel rodziny

—»lemurowatych. Długość głowy i tułowia ok. 35 cm, ogona podobna. Futro długie, miękkie, najciemniejsze na głowie, na grzbiecie

brunatnoszare, ruda-woszare lub szarozielone, na stronie brzusznej białawe lub żółtawe. Głowa okrągła z krótkim nosem i małymi

owłosionymi uszami. Kończyny krótkie, szerokie, z dużymi poduszkami na końcach palców. Uzębienie dostosowane do rozdrabniania

twardego pokarmu

maltańczyk

190

roślinnego, jak np. pędy bambusów, trzcina cukrowa i trawa. Na wewnętrznej stronie nadgarstka występuje gruczoł skórny. M.sz.

przebywa najczęściej w małych grupach po kilka osobników. W ciągu dnia

Maki szary

śpi skulony w gąszczach bambusowych lub na drzewach. Aktywny w nocy. Wydaje dźwięki podobne do kwakania kaczki. W grudniu lub

styczniu rodzi się l młode, które wędruje z matką przyczepione do jej futra. Osobniki w ogrodach zoologicznych żyły do 12 lat. M.sz.

jest mieszkańcem Madagaskaru. Tubylcy odczuwają przed nim lęk, choć jest łagodny i łatwo się oswaja. [H.K.]

maltańczyk -^-pies domowy.

malpiatki (Prosimii) — wyróżniana dawniej w systematyce ssaków grupa pierwotnych -^•naczelnych, przeciwstawiana małpom.

Obejmowano nią lemury, indrisy, lorisowate, palczaki i wyraki. Dziś uważa się, że wyraki nie są blisko spokrewnione z lemurami i ich

krewniakami i nie wyróżnia się m. jako jednolitej grupy. [H.K.]

malpy człekokształtne (Pongi-dae), zwane też ludomałpami

— rodzina -^naczelnych, najbliżej spokrewniona z człowiekiem, obejmująca 2 podrodzi-ny: Hylobatinae (gibbony) i Ponginae. M.cz.

wykazują przystosowanie do życia nadrzewnego i poruszania się za pomocą -^brachiacji, mają bowiem wydłużone przednie kończyny,

pierwszy palec stopy przeciwstawny oraz tendencję do redukcji pierwszego palca dłoni. Miednica zachowuje proporcje właściwe dla

zwierząt czworonożnych. Żuchwa masywna, siekacze silne, kły, zwłaszcza u samców, wystające z szeregu zębów. Ogona brak. U samic

występuje menstruacja. Na ziemi m.cz. poruszają się w pozycji półspio-nizowanej, podpierając się przednimi kończynami. Najstarsi

przedstawiciele tej grupy znani są z oligocenu Egiptu.

Gibbony (Hylobatinae) są najmniejszymi przedstawicielami m.cz. (70—80 cm wzrostu), wyspecjalizowanymi w życiu nadrzewnym.

Głowa mała, kulista, ciało smukłe, kończyny wybitnie wydłużone. Niekiedy występują nagnioty pośladkowe i rezonatory w postaci

worków krtaniowych. Gibbony są głównie owocożerne. Żyją w niewielkich grupach rodzinnych w lasach południowo-

-wschodniej Azji. Szczątki kopalne zwierząt bliskich współczesnym gibbonom występują w młócenie Azji i Europy, m.in. w Polsce,

w Opolu l Przewornie.

Do podrodziny Ponginae należą orangutan, szympans i goryl, większe od gibbonów i w słabszym stopniu związane ze

191

małpy wąskonose

środowiskiem nadrzewnym. Przebywają nie tylko na drzewach, gdzie poruszają się sprawnie głównie za pomocą rąk, ale i na ziemi w

postawie półwyprostowanej podpierając się na podwiniętych palcach rąk. Żywią się pokarmem roślinnym i zwierzęcym, podając sobie

pokarm do pyska rękami. Żyją w niewielkich grupach rodzinnych. Aktywne są w dzień. W nocy śpią na drzewach, na platformach bu-

dowanych z gałęzi. Najlepiej rozwiniętymi zmysłami są wzrok i słuch. M.cz. mają zdolność rozróżniania barw. Wydają donośne

odgłosy. Swój stan psychiczny wyrażają mimiką twarzy i gestykulacją rąk. Ciąża trwa ok. 230 dni, Z reguły rodzi się l młode. Najstarsi

kopalni przedstawiciele pochodzą z oligocenu Afryki. [H.K.]

małpy szerokonose (Platyrrhi-ni) — podrząd —-naczelnych, obejmujący 2 rodziny: płak-sowate i pazurkowce. Są to zwierzęta

niewielkich rozmiarów. Ogon mają z reguły długi, niekiedy chwytny, pozbawiony na dolnej powierzchni owłosienia. Nos zwykle płaski;

otwory nosowe rozdzielone szeroką chrząstką. U wielu form występują worki krtaniowe, służące za rezonatory. Czaszka skrócona,

puszka mózgowa duża, oczodoły skierowane ku przodowi. U samic występuje w zaczątkowej formie menstruacja. M.cz. zamieszkują

Nowy Świat od Meksyku (300 szer. pn.) aż po południową Brazylię (30° szer. pd.). Tworzą grupę, która rozwinęła się z prymitywnych

naczelnych zupełnie niezależnie. Nie wytworzyły form naziemnych. Ich podobieństwo do małp Starego Świata ma

charakter konwergencji. M.sz. powstały z form zbliżonych do wyraków, które w starszym trzeciorzędzie przedostały się do Ameryki

Południowej. Ich szczątki kopalne występują tam począwszy od oligocenu. [H.K.]

małpy wąskonose (Cercopż-thecidae) — rodzina ->-naczel-nych, obejmująca 11 rodzajów z ok. 60 gatunkami. Zalicza się tu tak różne

gatunki, jak makaki, pawiany, koczkodany, dżelady, nosacze, rokselany, gerezy i in. Są to małpy średniej wielkości, o długości głowy i

tułowia od 32 do 110 cm. Ogon szczątkowy lub dobrze rozwinięty, osiągający długość 88 cm, nigdy nie chwytny. Kończyny przednie

nieznacznie dłuższe od tylnych. Owłosienie tworzy niekiedy grzywę, bokobrody lub wąsy. Sierść zwykle brunatna lub czarna, może być

też innej barwy lub pstra. Twarz pozostaje zwykle naga lub krócej owłosiona; naga może być też okolica łonowa i pośladki. Wszystkie

palce zakończone paznokciami. Pysk skrócony lub wydłużony. Nozdrza umieszczone blisko siebie (stąd nazwa), skierowane ku

przodowi. Oczy również mogą być skierowane ku przodowi zapewniając widzenie dwuoczne. Zębów 32. Często występują torby

policzkowe. M.w. są nadrzewne lub naziemne, bywają wszystkożerne lub roślinożerne. Żyją w stadach o wyraźnej strukturze,

zajmujących określone terytoria bronione przed członkami innych stad. Aktywne w dzień. W orientacji posługują się głównie wzrokiem,

węch jest słaby. Zwykle mają l młode, które rodzi się po ciąży trwającej 140—210 dni. U samic występuje cykl menstruacyj-

inampalon

192

ny. Niektóre gatunki są przedmiotem polowań dla futra i mięsa, a także jako szkodniki plantacji. Wiele z nich służy za materiał

doświadczalny w różnych badaniach biologicznych i medycznych. M.w. występują wyłącznie w Starym Świecie: w Afryce, na Półwyspie

Arabskim, w południowej i wschodniej Azji łącznie z Archipelagiem Sundajskim, Filipinami, Taiwanem i Japonią oraz w Europie na

skałach Gibraltaru. Szczątki kopalne znane od oligocenu. [H.K.]

mampalon (Cynogale benetti)

— drapieżnik z rodziny ->ła-szowatych. Długość głowy i tułowia 57—67 cm, ogona 13—

—20 cm; ciężar 3—5 kg. Wyglądem zewnętrznym przypomina wydrę; jak ona ma częściowo rozwinięte błony pły-wne między palcami

obu par kończyn oraz może zamykać otwory nosowe i uszne podczas nurkowania. Sierść miękka, przy skórze bladożółta, na końcach

ciemnobrązowa lub czarna. Dłuższe, sztywniejsze włosy przewodnie zabarwione są szaro. M. prowadzi ziemnowodny tryb życia, słabo

jednak rozwinięte umięśnienie ogona i małe błony pływne świadczą, że nie jest zbyt dobrym pływakiem. Dobrze natomiast wspina się na

drzewa i ścigany chroni się na nich. Odżywia się zarówno rybami, skorupiakami, mięczakami i owadami, jak drobnymi ptakami i

ssakami. Nigdy nie ściga ofiary, lecz poluje z zasadzki, prawie całkowicie ukryty pod wodą. Łupem jego bardzo często padają zwierzęta

przychodzące do wodopoju. Wydłużone, ostre przedtrzono-wce służą mu do chwytania i przytrzymywania nawet bardzo śliskiej

zdobyczy. O rozmnażaniu się tego gatunku wiemy niewiele. Brzemienne samice z 2 lub 3 embrionami zaobserwowano na Borneo w maju.

M. zamieszkuje bagna i brzegi zbiorników wodnych Indochin, Malajów, Sumatry i Borneo. [B.Rz.-K.]

mamut (Mammuthus primige-nius) — wymarły przedstawiciel ->trąbowców. Niewątpliwie najlepiej poznany ssak epoki lodowej.

Wyglądem (słu-powate nogi i długa trąba) oraz rozmiarami przypominał dzisiejsze słonie, różnił się od

Mamut

nich jednakże małymi uszami oraz długim i gęstym uwłosie-niem całego ciała, dzięki któremu był przystosowany do życia w zimnym

klimacie. Włosy ościste dochodziły do 50 cm długości. Futro było barwy ciemnobrunatnej, brązowej i rudawej. Wbrew powszechnemu

mniemaniu m. wielkością nie przewyższał dzisiejszych słoni. Wysokość w kłębie dorosłych osobników nie przekraczała na ogół 3 m,

choć znane są szczątki osobników mających 3,5 m wysokości. Samice były mniejsze od samców. M. zamieszkiwał o-twarte przestrzenie,

zwłaszcza tundrę, żył w stadach. Był wyłącznie roślinożerny. Zęby policzkowe o wysokich koro-

193

mandryl

nach, złożone z wielkiej liczby cienkich płytek (do 27 w jednym zębie), były przystosowane do rozcierania dużej ilości włóknistego i

mało soczystego pokarmu. Siekacze (ciosy), charakterystycznie spiralnie skręcone, osiągały niekiedy 4 m długości. M. osiągał najpra-

wdopodobniej wiek ok. 60 lat. Zamieszkiwał w epoce lodowej niemal całą półkulę północną, m.in. był pospolity w Polsce. Na Syberii

wyginął dopiero ok. 10 tyś. lat temu. Był przedmiotem polowań człowieka paleolitu. W jaskiniach znaleziono liczne rysunki naskalne

wyobrażające m., odkryto też rzeźby przedstawiające to zwierzę. Najwięcej wiadomości o m. dostarczyły ogromne ilości jego szczątków

kostnych oraz całe zwłoki, doskonale zachowane w wiecznej marzłoci na Syberii. Słynny okaz wypchanego m. znajduje się w muzeum

Instytutu Zoologicznego Akademii Nauk ZSRR w Leningradzie. [H.K.]

manat (Trichechus manatus), zwany również brzegowcem — jeden z 3 gatunków rodziny manatów (Trichechidae) z rzędu —>syren.

Są to duże tropikalne zwierzęta wodne o wrzecionowatym kształcie ciała, długości do 3 m. Skóra bardzo słabo owłosiona. Kończyny

przednie przekształcone w płetwy, tylne całkowicie zredukowane. Płetwa ogonowa zaokrąglona. M. spędza całe życie w wodzie;

zamieszkuje płytkie zatoki, ujścia rzek, laguny i duże rzeki, nigdy nie zapuszcza się na pełne morze. Na lądzie jest zupełnie bezradny.

Bardzo duże osobniki mogą pozostawać w zanurzeniu ok. 12 do 15 minut. M. żywi się glonami, trawą morską i roślinami słodkowodny-

mi. Jest towarzyski, ociężały, powolny. Stada m. pasą się w płytkich wodach podobnie jak bydło na łące. Po ciąży trwającej 152 do 180

dni samica rodzi zwykle l młode. Noworodek jest barwy pomarańczowej, ma ok. l m długości i

Manat

waży 18 do 27 kg. Młode mogą niemal natychmiast po urodzeniu pobierać pokarm roślinny. M. występuje u wybrzeży Florydy. Drugi

gatunek tej rodziny ograniczony jest wyłącznie do wód słodkich górnej Amazonki i Orinoko, trzeci jest mieszkańcem Afryki. M.

trzyma się dobrze w niewoli, ale dotąd nie udało się go hodować. W niewoli żyje ponad 10 lat. Jest ogromnie wrażliwy na obniżenie

temperatury wody; w czasie zimna prawie w ogóle nie przyjmuje pokarmu. Na Florydzie podlega ochronie. W Gujanie próbowano m.

wykorzystać do walki z hiacyntami wodnymi zarastającymi odnogi rzeczne i kanały. W tym samym celu usiłowano go zaaklimatyzować

w południowej Azji. [H.K.]

mandryl (Mandrillus sphinx) — przedstawiciel rodziny

mangaba czarna

194

Mandryl

-^małp wąskonosych. Długość głowy i tułowia 61—76 cm, ogona 5—7 cm; ciężar ok. 20 kg. Odznacza się bardzo wydłużonym,

podobnym do psiego pyskiem i silnymi zębami. Ciało raczej ciężkie, kończyny grube i proste. Najży-wiej ubarwiona małpa. Futro jest

zielonkawobrunatne na grzbiecie, żółtawobiałe na stronie brzusznej. Głowa okolona grzywą i brodą. Po obu stronach wydłużonego

nosa znajduje się po 6 równolegle do niego ułożonych walcowatych zgrubień koloru niebieskiego. Rowki pomiędzy owymi zgrubieniami

są purpurowe, grzbiet nosa pomiędzy zgrubieniami oraz okolice nozdrzy i pyska szkarłatne. M. przebywa w lasach, częściej jednak na

ziemi niż na drzewach. Tworzy duże stada liczące do 50 osobników, pod przewodnictwem starych samców. Żywi się owocami, orze-

chami i innymi częściami roślin oraz małymi zwierzętami. Ciąża trwa 220 do 270 dni. Jedyne młode matka zwykle nosi na grzbiecie. M.

żyje ok. 40 lat. Występuje w zachodniej Afryce równikowej. [H.K.]

mangaba czarna (Cercocebus aterrimus) — gatunek z rodziny -»-malp wąskonosych. Budową, wielkością i trybem życia przypomina

mangabę zwyczajną. Ma szorstkie, czarne, błyszczące włosy, długie sza-

Mangaba czarna

robrązowe bokobrody, częściowo zakrywające uszy, i wysoki, ostro zakończony czub włosów na głowie. Zamieszkuje lasy Afryki na

południe od Konga. [H.K.]

mangaba zwyczajna (Cercocebus torąuatus) — gatunek z rodziny -s-małp wąskonosych. Długość głowy i tułowia do 70 cm, ogona

nieco więcej;

ciężar do 15 kg. Wysokość w pozycji siedzącej wynosi 35— —40 cm. Głowa owalna o długim pysku i silnie zaznaczonych łukach

brwiowych. M.z. ma duże torby policzkowe, w których odbywa się częściowe trawienie pokarmu. Tułów

195

mangusta egipska

i kończyny bardzo smukłe, ogon cienki. Futro szarobrunatne lub ciemnobrązowe na grzbiecie i szare na stronie brzusznej. Rosnące na

głowie włosy barwy oliwkowej, czarnej, brunatnej lub rudawej, opadają gładko ku tyłowi. Koniec ogona jaśniejszy. Na twarzy wydatne

bokobrody. M.z. przebywa przeważnie na drzewach w małych grupach po kilka do kilkunastu osobników. Żywi się pąkami roślin, liśćmi,

owocami i małymi zwierzętami. Występuje w zachodniej Afryce, od Przylądka Zielonego po dolny bieg rzeki Kongo. [H.K.]

mangusta bialoogonowa (Ich-neumia albicauda) — drapieżnik z rodziny —s-łaszowatych. Długość głowy i tułowia 53— —62 cm,

ogona 42—47 cm;

ciężar ok. 4,5 kg. Sierść na głowie i tułowiu ma odcień szarawy lub żółtoszarawy, kończyny są czarne, puszysty ogon jest ubarwiony

biało. M.b. żyje na ogół pojedynczo;

aktywna nocą. Podczas dnia chroni się w szczelinach skał, pod korzeniami drzew lub w norach, głównie jeżozwierza. Poluje pojedynczo

lub parami. Odżywia się gryzoniami i innymi niewielkimi ssakami, ptakami, jajami, gadami i owadami. W obronie wytryskuje wydzielinę

gruczołów zapachowych. W miocie 2 młode. W ogrodach zoologicznych żyje ok. 10 lat. Zamieszkuje zarośla, brzegi lasów i zarośnięte

brzegi strumieni w Afryce na południe od Sahary i na południu Półwyspu Arabskiego. [B.Rz.-K.]

mangusta błotna (.Atilax palu-dinosus) — drapieżnik z rodziny ->.łaszowatych. Długość

głowy i tułowia 45—60 cm, ogona 30—40 cm. Ubarwienie brązowoszare lub brązowo-czarne, głowa i strona brzuszna mają jaśniejszy

odcień. Między nosem i górną wargą biegnie charakterystyczne, nie-owłosione zagłębienie. Budowa ciała masywna. M.b. zamieszkuje

mokradła, zarośnięte trzciną brzegi zbiorników wodnych, delto watę ujścia rzek. Mimo braku błon pływnych doskonale pływa i nurkuje.

Płynąc unosi ponad wodę nie tylko głowę, ale i dużą część grzbietu. Nocna; poluje pojedynczo lub parami. Żywi się głównie

skorupiakami, żabami, a także rybami i drobnymi ssakami. O rozmnażaniu wiemy niewiele. Młode, 2 lub 3 w miocie, rodzą się w norze

lub w gnieździe wśród traw. M.b. występuje w Afryce na południe od Sahary. [B.Rz.-K.]

mangusta egipska (Herpestes ichneumon), zwana też ichneu-monem — najbardziej znany przedstawiciel rodziny ->-łaszo-watych.

Długość głowy i tuło-

Mangusta egipska

wia 51—55 cm, ogona 33— —45 cm; ciężar 7—8 kg. Kończyny bardzo krótkie, 5-pal-czaste, o nie wciąganych pazurach. Uszy krótkie

i szerokie. Sierść rdzawa. M.e. poluje głównie w nocy, ale spotykana

mangusta karłowata

196

bywa także w ciągu dnia. Kopie nory. Odżywia się drobnymi kręgowcami, owadami i owocami. Często atakuje węże, nawet jadowite.

Wyrządza szkody wśród drobiu. Rodzi 2 do 4 młodych na raz. Młode pozostają z rodzicami do następnego miotu. M.e. w starożytnym

Egipcie była czczona i często balsamowana. Występuje w Afryce, w Izraelu, w południowej Hiszpanii i Portugalii, wprowadzona także we

Włoszech i Jugosławii. [B.Rz.-K.]

mangusta karłowata (Helogale parvula) — najmniejszy przedstawiciel rodziny —-łaszowa-tych. Długość głowy i tułowia 17—23 cm,

ogona 15—20 cm;

ciężar ok. 68 g. Sierść na grzbiecie i głowie brązowawa, ogon i dolne partie nóg ciemne, strona brzuszna jaśniejsza. Niektóre osobniki

mają na gardle i piersiach plamy, bywają też jednolicie czarne. M.k. żyje w stadach składających się zwykle z kilkunastu osobników.

Dniem stada te wędrują w poszukiwaniu pokarmu, na który składają się głównie owady, ale także drobne kręgowce i owoce. Za kryjówki

służą im opuszczone kopce mrówek i termitów, szczeliny skał, wykroty; czasem kopią własne nory. W miocie 2—6 młodych. M.k. za-

mieszkuje suche lasy parkowe, zarośla górskie do 1800 m n.p.m. Występuje w Afryce od południowego krańca kontynentu po Saharę.

[B.Rz.-K.]

mangusta lisia (Cynictis peni-dllata) — drapieżnik z rodziny —łaszowatych. Długość głowy i tułowia 27—31 cm, ogona 18—28 cm.

Odznacza się żółtym ubarwieniem w zimie

i rudym w lecie; kończyny i spód ciała są jaśniejsze, a podbródek i koniec ogona zawsze białe. W odróżnieniu od innych mangust ma

tylko 4 palce na kończynach tylnych. Prowadzi osiadły tryb życia występując w koloniach liczących niejednokrotnie do 50 osobników.

Występuje w otwartych terenach półpustyn-nych lub trawiastych. Zamieszkuje rozległe nory, najczęściej wykopane przez inne

zwierzęta, głównie przez susły, potrafi jednak kopać sama. W czasie polowania zapuszcza się pojedynczo lub parami dość daleko od

kolonii. Żywi się głównie owadami, ale atakuje też drobne kręgowce. Aktywna głównie dniem. Rodzi 2 do 4 młodych w miocie.

Występuje w południowej Afryce, jest głównym rezerwuarem wścieklizny. [B.Rz.-K.]

mangusta pręgowana (Mungos

mungo), zwana też mungo — drapieżnik z rodziny —łaszo-watych. Długość głowy i tułowia 30—45 cm, ogona 23— —29 cm. Sierść

brązowoszara w ciemnobrązowe poprzeczne pręgi, wyraźne zwłaszcza w tylnej części grzbietu. Tryb życia dzienny. M.p. zwykle spotyka

się w zwartych stadkach po 6—20 osobników. Chronią się one w szczelinach skał lub w norach. Zachowują się w czasie polowania bardzo

głośno, toteż łatwo je zaobserwować. Zamieszkują trawiaste równiny, gdzie okresowo tworzą kolonie. Żywią się głównie owadami i

mięczakami, zjadają też drobne kręgowce i pokarm roślinny. Młode rodzą się 2 razy w roku;

w ogrodach zoologicznych żyją do 8,5 roku. M.p. występuje w Afryce na południe od Sahary. [B.Rz.-K.]

197

markur

manul (Felis manul) — drapieżnik z rodziny —kotów. Długość głowy i tułowia 52— —65 cm, ogona 21—25 cm. Ubarwienie w

kolorze od ja-snożółtego do szarego z niewyraźnymi ciemnymi pręgami w poprzek grzbietu. Sierść miękka i długa, na końcu ogona i na

brzuchu dwa razy dłuższa niż na reszcie ciała, chroni zwierzę spoczywające na śniegu lub na zmarzniętej ziemi. M. jest mieszkańcem

terenów skalistych, stepów i pustyń. Zamieszkuje szczeliny skał i nory wykopane przez bobaki. Nocny. Żywi się niemal wyłącznie

drobnymi gryzoniami, poluje też na zające

Manul

i ptaki, zjada owady. Zamieszkuje Azję Środkową dochodząc ku zachodowi po Kaukaz i Iran, ku południowi po Indie, ku wschodowi po

Chiny. [B.Rz.-K.]

mara (Dolźchotźs patagona) — gryzoń z rodziny —•-marowa-tych. Długość głowy i tułowia 69—75 cm, ogona zaledwie ok. 4,5 cm;

ciężar 9—16 kg. Grzbiet szarawy, brzuch białawy. Wyglądem przypomina zająca;

tylne kończyny wydłużone, wyposażone w szerokie, ko-pytkowate pazury. Uszy długie. M. zamieszkuje otwarte, trawiaste tereny lub

zarośla. Porusza się skokami. Kopie nory; aktywna w dzień. Zwykle przebywa w niewielkich grupach. Żywi się zielonymi

częściami roślin. Rodzi 2—5 młodych. Występuje w południowej Argentynie. [K.K.]

maral (Cervus elaphus sibiri-cus) — podgatunek —jelenia o dużych rozmiarach, osiągający 1,5—1,55 m wysokości w kłębie.

Wyglądem przypomina wapiti. Poroże ciężkie i duże. Występuje w górach południowej Syberii po jezioro Baj-kał i w północnej

Mongolii. [L.S.]

margaj (Felis wiedli) — niewielki drapieżnik z rodziny

—kotów. Pokrojem, ubarwieniem i wymiarami przypomina ocelota. Długość głowy i tułowia 45—80 cm, ogona 33—51 cm. Futerko

brunatne, pokryte podłużnymi, ciemnymi plamami układającymi się w pręgi wzdłuż tułowia. Zamieszkuje południowy kraniec Stanów

Zjednoczonych, Amerykę Środkową oraz znaczną część Ameryki Południowej. [B.Rz.-K.]

markur (Cdpra falconeri), zwany też kozą śruborogą — gatunek z rodziny —krętorogich, blisko spokrewniony z kozą. Długość głowy i

tułowia 1,4—

—1,8 m, ogona 8—14 cm, wysokość w kłębie 80—100 cm;

marmozeta

198

ciężar samców do 110 kg, samic do 40 kg. Rogi duże, osiągające długość 70 cm, obecne u obu płci, skręcone spiralnie w 2 lub 3 skręty.

Ubarwienie zimowe szare, letnie rudawo-piaskowe. U dorosłych samców

włosy na brodzie długości do 25 cm, u samic krótsze. Mieszkaniec gór; trzyma się na ogół strefy między 1500 a 2500 m n.p.m.,

przebywa zarówno w gęstwinach leśnych, jak i na odkrytych trawiastych i skalistych zboczach. Żeruje latem głównie po zachodzie

słońca i nocą, zimą dniem. Żyje w stadkach po 3—5 sztuk, w okresie godowym skupia się w większe stada. Ruja odbywa się w listopadzie

i do połowy grudnia. Ciąża trwa ok. 180 dni; w miocie l lub 2 młode. Dojrzałość płciową m. osiąga w trzecim roku życia. Żyje do 10 lat i

więcej. Występuje w górach północno--zachodnich części Indii i Afganistanu. [L.S.]

marmozeta —».uistiti białoucha.

marmozeta biała (Callithrix argentata) — małpa z rodziny

->-pazurkowców. Zbliżona budową i trybem życia do uisti-ti. Wielkością przypomina kota domowego. Długość głowy i tułowia 20—25

cm, ogona 29—35 cm; ciężar 160—360 g. Tułów pokryty delikatną jedwabistą sierścią barwy sreb-rzystobiałej, ogon czarny, twarz i

uszy nagie, czerwonawe. Na uszach brak kępek włosów. M.b. zamieszkuje lasy tropikalne, czasem można ją spotkać również w wysokiej

trawie w Mato Grosso w Brazylii. Porusza się na sposób wiewiórek. Przebywa w grupach po kilka do kilkunastu osobników. Aktywna w

dzień, odpoczywa w nocy. Żywi się owocami, owadami, małymi ptakami i ich jajami. Samica rodzi zwykle l młode. Zamieszkuje

środkową część Ameryki Południowej. [H.K.l

marmozeta lwia (.Leontideus rosalia), zwana również roza-lią lub dużą lwiątka — jedna z największych małp z rodziny -»-

pazurkowców o pięknej, jedwabistej, długiej sierści barwy złotej lub żółtej. Głowa i ramiona otoczone długimi włosami tworzącymi

grzywę (stąd nazwa). Uszy całkowicie ukryte w grzywie. Ogon długi i także silnie owłosiony. Dłoń wydłużona, palce trzeci i czwarty

połączone skórą. M.l. przebywa na drzewach; tworzy małe grupy. Wydaje piski. Jest wszystkożerna. Ciąża trwa 132—134 dni; regułą

jest l młode, które po roku osiąga wzrost osobnika dorosłego. Opiekę nad nim roztacza również ojciec. M.l. żyje ok. 15 l. Zamieszkuje

lasy wschodniej Brazylii na południowy zachód od Rio de Janeiro, od 500 do 1000 m n.p.m. Bliska wytępienia. [H.K.]

199

mastodonty

Marmozeta lwia

marowate (Caviidae) — rodzina -^gryzoni, obejmująca 5 rodzajów z 12 gatunkami. Zwierzęta dość duże, naziemne; ryją nory. Żywią

się zielonymi częściami roślin. W miocie l—4 młodych, które rodzą się zaawansowane w rozwoju. Zęby stale rosnące. M. żyją

koloniami. Występują w Ameryce Południowej od Wenezueli po Argentynę. Należą do nich m.in. świnka morska, aperea, moko i mara.

Kopalne znane są od miocenu. [K.K.]

marykina (Sanguinus bicolor) — małpa z rodziny ->pazur-kowców, przypominająca ogólnym wyglądem i wielkością kota. Twarz

niemal pozbawiona włosów. Głowa wraz z dużymi, odstającymi, nagimi uszami czarna, przednia część ciała i przednie kończyny białe,

tylna część tułowia łącznie z ogonem żółtawobrązowa. M. zamieszkuje tropikalne lasy górskie. Prowadzi dzienny tryb życia. Żywi się

owocami, owadami, jajami ptasimi i mały-

Marykina

mi zwierzętami. Ciąża trwa ok. 5 miesięcy. W miocie zwykle l, rzadziej 2 młode. M. występuje w Ameryce Południowej. [H.K.]

mastodonty (Gomphotheriidae lub Mastodołittdae) — wymarli przedstawiciele rzędu ->-trą-bowców, szeroko rozmieszczeni od

oligocenu po plejstocen na wszystkich kontynentach oprócz Australii. Budową m. przypominały słonie, dochodziły też do podobnych

rozmiarów. Zęby trzonowe miały jednak zawsze wyodrębnione

mazania karłowata

200

korzenie, a korona była typu bunodontycznego (—>zęby). Ciosy, czyli silnie rozwinięte siekacze, występowały zarówno w szczęce, jak

w żuchwie. U niektórych gatunków osiągały one 2/3 długości ciała, u innych natomiast były szerokie i płaskie, tak że żuchwa przybierała

kształt szerokiej łopaty. Najstarsi przedstawiciele m. znani są z oligocenu Afryki. W młócenie i pliocenie m. są bardzo liczne i

zróżnicowane. Szczątki ich znaleziono

Szkielet mastodonta Mastodon americanus

również w Polsce. Potomkami m. są słonie. M. zachowały się najdłużej w Ameryce Północnej, gdzie polowali na nie przodkowie Indian.

[K.K.]

mazama karłowata (Mazama bricenii) — niewielki przedstawiciel rodziny -^jeleniowatych. Długość głowy i tułowia 72—92 cm,

ogona 8—10 cm, wysokość w kłębie 35—40 cm;

ciężar 8—12 kg. Grzbiet rudo-brązowy, spód biały. Poroże nierozgałęzione, krótkie, uszy szerokie. Żyje w lasach górskich do wysokości

3000 m n.p.m. Gatunek ten odkryto dopiero w 1908 r.; jego biologia pozostaje prawie nie znana. Występuje w górach zachodniej

części Ameryki Południowej. [L.S.]

mazama ruda (Mazama ame-ricana) — gatunek z rodziny —^jeleniowatych; największy przedstawiciel rodzaju. Dłu-

Mazama ruda

gość głowy i tułowia 95—

—135 cm, ogona 10—15 cm, wysokość w kłębie 65—75 cm;

ciężar 20—25 kg. Wierzch ciała żółtorudy, spód jasny. Poroże nierozgałęzione, uszy duże, szerokie. Siedliskiem m.r. są zwarte lasy.

Występuje w Ameryce Południowej i Środkowej. [L.S.]

mazama szara (Mazama goua-zoubira) — gatunek z rodziny

—^jeleniowatych. Długość głowy i tułowia 90—125 cm, ogona 10—15 cm, wysokość w kłębie 60—70 cm; ciężar 17—

—23 kg. Wierzch ciała szaro-brązowy. Zamieszkuje zarośla, sawanny, nie unika obszarów zaludnionych. Występuje w Ameryce

Południowej. [L.S.]

merynos -yowca domowa.

mhor (Gazella dama)—przedstawiciel rodziny -Arętoro-gich z grupy —>gazeli. Rozmiary większe niż u innych ga-zeli: wysokość w

kłębie ponad 90 cm. Wierzch ciała rudobrą-zowy, zad, nogi i brzuch białe, na głowie białe plamy. Rogi u obu płci dość krótkie i grube,

osiągają 41 cm. Jest mieszkańcem pustyń i suchych stepów. Żyje w małych stadkach, które okresowo skupiają się w większe gromady;

odbywa regularne wędrówki, zapuszczając się w porze deszczo-

201

milu

wej głębiej w pustynie. W wielu okolicach całkowicie wytępiony lub zagrożony wytępieniem. Występuje w południowej części Sahary

od Atlantyku po Sudan. [L.S.]

miecznik —>"orka.

mięśnie. Układ mięśniowy, jako podstawowy element układu ruchowego, tworzy znaczną część masy ciała ssaków. Tkanka mięśniowa

występuje w postaci mięśni gładkich, znajdujących się głównie w narządach wewnętrznych, i mięśni prążkowanych, przyczepionych do

kości szkieletu i służących głównie do ruchów lokomocyjnych. Mięsień sercowy zbudowany jest podobnie jak mięśnie prążkowane

(^układ krążenia). W związku z przystosowaniami do różnorodnego trybu życia m. ulegają przekształceniu u różnych gatunków ssaków.

Tak np. u ssaków biegających szczególnie silne jest umięśnienie kończyn, u ssaków wodnych m. tułowia, u nietoperzy m. poruszające

kończyną przednią. Cechą wszystkich niemal ssaków jest silny rozwój m. poruszających żuchwą (mięsień żwacz, m. skroniowy i m.

skrzydłowy), które umożliwiają miażdżenie i rozcieranie pokarmu. Odrębną grupę tworzą m. podskórne. Służą one do poruszania skórą

przy spędzaniu owadów, otrząsaniu się z wody itp. U małp i człowieka m. podskórne tułowia zanikają. U jeża, łuskowców i pancerników

m. podskórne są silnie rozwinięte i służą do zwijania ciała w kulę w razie niebezpieczeństwa. Szczególnie charakterystyczna dla ssaków

jest obecność m. podskórnych głowy i szyi. Należą do nich m. policzków i warg, odgrywające rolę przy pobieraniu pokarmu, a także

niezbędne przy ssaniu mleka. U naczelnych m. podskórne twarzy, zwane też m. wyrazowymi, umożliwiają kształtowanie wyrazu twarzy,

co ma duże znaczenie w życiu społecznym tych ssaków. [K.K.]

migracje -^-wędrówki ssaków.

miko czarny (Callimico goel-dii) — gatunek z rodziny —>płaksowatych. Długość głowy i tułowia ok. 27 cm, ogona ok. 30 cm; ciężar

ok. 0,45 kg. Głowa kulista, uszy okrągłe, duże, nagie. Futro gęste, proste i jedwabiste, ubarwione brunatnoczarno. Długie włosy, tworzące

wokół głowy grzywę, ukrywają uszy, osłaniają kark i ramiona, zaś długie włosy tułowia sięgają do podstawy ogona, tworząc okrycie w

rodzaju peleryny czy spódniczki. M. cz. występuje w grupach liczących 20—30 osobników. Przebywa w lasach. Małpy te są bardzo

głośne, ale trudne do schwytania ze względu na ich szybkość i ruchliwość. Aktywne w ciągu dnia. Żywią się prawdopodobnie owocami,

liśćmi, nasionami, owadami i innymi małymi zwierzętami. Rozród nieznany. M. cz. jest rzadki na swobodzie i w niewoli. Występuje w

zachodniej części Ameryki Południowej. [H.K.]

milu (Elaphurus davidianus) — gatunek z rodziny —.-jelenio-watych. Długość głowy i tułowia ok. 150 cm, ogona ok. 50 cm,

wysokość w kłębie ok. 115 cm; ciężar 150—200 kg. Charakterystycznymi cechami są: bardzo długi ogon, wydłu-

mirikina

202

żona głowa z krótkimi uszami, smukłe nogi i szerokie kopyta. Ubarwienie letnie czer-wonoszare z krótkim, cienkim włosem; zimowe

puszyste, bardziej szare. Na szyi i gardle włosy dłuższe. Młode zwykle cętkowane. Poroże silnie rozgałęzione. Zrzucanie poroża trwa od

października do końca grudnia, wzrost nowego zaczyna się w styczniu i trwa ok. 6 miesięcy. M. jest głównie trawożerny, chętnie żywi

się roślinami wodnymi. Ruja rozpoczyna się w czerwcu, kończy się w sierpniu. Przewodzenie nad haremem samic przypada kolejno

coraz to innemu samcowi. W walkach między sobą samce używają zarówno rogów i kopyt, jak zębów. Długość ciąży 250—270 dni. W

miocie zwykle l lub 2 młode. Pierwotny zasięg m. obejmował prawdopodobnie nizinne i bagniste tereny środkowych i północnych

Chin. Na swobodzie wyginął całkowicie;

zachował się jedynie w zwierzyńcu cesarzy chińskich pod Pekinem. W 1890 r. sprowadzono m. do Anglii, gdzie w Woburn Abbey

uzyskano znaczne stado. Stado chińskie uległo tymczasem zniszczeniu wskutek powodzi i wojen;

ostatni okaz zginął w 1920 r. Obecnie m. można spotkać w wielu zwierzyńcach i ogrodach zoologicznych. Dają płodne mieszańce z

jeleniem europejskim (tabl. 11—3). [L.S.]

mirikina —.-ponocnica. mirunga -^słoń morski. mleko ->-laktacja. miodziwo ^-laktacja.

mniszka antylska -^mniszka karaibska.

mniszka hawajska (Monachus schauinslandi) — gatunek z rodziny -4-fok. Zamieszkuje brzegi Hawajów, gdzie jest już bardzo

nieliczna i całkowicie chroniona. [K.K.]

mniszka karaibska (Monachus tropicalis), zwana też mniszką antylska, występowała w Zatoce Meksykańskiej i przy brzegach wysp

Indii Zachodnich. Kolumb w czasie swych podróży napotkał liczne stada tych zwierząt. Później została tak silnie przetrzebiona, że od

1952 r. nie widziano ani jednego okazu, możliwe więc, że wymarła zupełnie. [K.K.]

mniszka śródziemnomorska

(Monachus monachus). Zamieszkuje wybrzeża Morza Śródziemnego i Czarnego oraz zachodniego Atlantyku w pobliżu brzegów

Maroka, Wysp

Mniszka śródziemnomorska

Kanaryjskich i Madery. Długość ciała dochodzi do 3 m;

samice są nieco mniejsze od samców. Wierzch ciała jest jednobarwny, szary, na spodzie jasne plamy na ciemniejszym tle. Żywi się

rybami. Młode rodzą się z końcem lata po ciąży trwającej 10—11 miesięcy. Można ją spotkać dość często u wybrzeży Adriatyku i

Morza Czarnego. Ze względu na małą liczebność nie ma znaczenia gospodarczego. [K.KJ

moko (Kerodon rupestris) — gryzoń z rodziny -»-marowa-tych. Podobny do świnki morskiej, lecz nieco większy (waży do l kg). Bez

ogona. Wierzch,

203

mona

ciała szary, spód żółtobrunat-ny. Zamieszkuje tereny skaliste, chroni się w szczelinach, kopie też nory pod kamieniami. Żywi się

roślinnością zielną. Aktywny nocą. Prawdopodobnie ma 2 mioty w roku, po l do 2 młodych. Występuje w Brazylii. [K.K.]

molos (Tadarźda teniotis) — duży nietoperz z rodziny -»-molosów. Długość głowy i tułowia 8,1—9,2 cm, ogona 4,6—5,5 cm,

rozpiętość skrzydeł 36—45 cm. Zamieszkuje pojedynczo lub w koloniach

Molos

liczących do kilkudziesięciu osobników szpary w skałach, mostach i budynkach. Lata doskonale, szybko i prostolinijnie; również dobrze

biega. W locie podobny do jerzyka. Żywi się owadami i z tego względu pożyteczny. Zamieszkuje Maderę, kraje śródziemnomorskie,

północną Afrykę, Azję Mniejszą, południową część Związku Radzieckiego, sięgając na wschód po Włady-wostok, Koreę, Japonię, Chiny

i Darjłleng (Indie). [A.K.]

molosy (Molossźdae) — rodzina —-nietoperzy, obejmująca 11 rodzajów z 88 gatunkami. Pod względem przystosowania do lotu stoją

najwyżej ze wszystkich nietoperzy. Ogon wystaje poza brzeg błony ogonowej. Nie mają narośli na nosie, wargi ich są duże, górna często

silnie pionowo pomarszczona. Długie i wąskie skrzydła

umożliwiają szybki lot, osiągający niekiedy 95 km/godz. Odżywiają się owadami i z tego względu pożyteczne. Nie zapadają w typowy sen

zimowy. Niektóre gatunki tworzą w jaskiniach kolonie dochodzące do 30 min osobników. Zgromadzone pod takimi koloniami guano

ma lokalne znaczenie jako nawóz. Występują w cieplejszych regionach całego świata, sięgając na północ po południową Europę, Koreę i

środkową część Stanów Zjednoczonych. Zamieszkują prawie całą Amerykę Południową, Australię i Afrykę. [A.K.]

mona (Cercopithecus mona) — przedstawiciel rodziny —>małp wąskonosych, spokrewniony z koczkodanami, które przypomina

wyglądem i trybem życia. Długość głowy i tułowia ok. 55 cm, ogona do ok. 80 cm. Ciało silnie zbudowane, ogon cienki. Gęsta, miękka,

lecz krótka sierść ma z wierzchu barwę rudobrązową z czarnymi plamami. Spód ciała, szyja, piersi i wewnętrzna strona kończyn białe.

Białe owalne plamy widoczne są również po obu bokach ogona. Szczyt głowy czarny, żółto i zielono nakrapiany. Brwi krzaczaste, czoło

białe. Od ucha do ucha ciągnie się przez oczy wąski czarny pas. Koniec nosa czarny, pysk i broda cieliste. M. zamieszkuje wilgotne lasy

tropikalne. Aktywna w dzień. Prowadzi nadrzewny tryb życia, żywi się liśćmi, owocami i roślinami uprawnymi. Ciąża trwa 180—213

dni. Z reguły rodzi się l młode. Jeden osobnik tego gatunku przeżył w niewoli 22,5 roku. Jest szeroko rozprzestrzeniona w zachodniej i

środkowej Afryce. [H.K.]

mopek

204

mopek (Barbastella bartiastel-lus) — nietoperz z rodziny

->mroczkowatych Długość głowy i tułowia 4,2—6,0 cm, ogona 4,2—5,4 cm, rozpiętość skrzydeł 24—27 cm; ciężar 6—

-15 g. Uszy bardzo charakterystycznego kształtu, szerokie z wycięciami. Włosy na grzbiecie prawie czarne z białymi końcami. Spotyka

się go w najrozmaitszych kryjówkach, gdzie samice tworzą letnie kolonie złożone z 30—40 osobników; samce żyją pojedynczo. M.

zimuje w schroniskach podziemnych, w niskich temperaturach, czasem nawet poniżej 0°; kolonie zimowe mogą obejmować do kilkuset

osobników. M. poluje nawet podczas deszczu i wiatru, chwyta prawdopodobnie bardzo małą zdobycz (owady), gdyż ma wybitnie mały

pyszczek. Zamieszkuje Europę, do Krymu i Zakaukazia na wschodzie. Występuje na całym obszarze Polski, ale na ogół nielicznie.

[A.K.]

mops —-pies domowy.

mormi (Felis temmincki) — niewielki drapieżnik z rodziny

-^kotów. Długość głowy i tułowia ok. 75 cm, ogona ok. 45 cm. Sierść barwy złotawo-brunatnej; zdarzają się osobniki szare, czarne lub

rude. Pręgi i plamy zwykle słabo zaznaczone. O biologii i zwyczajach tego ssaka niewiele wiadomo. Zamieszkuje okolice skaliste i lesiste;

prawdopodobnie 2 młode w miocie. M. poluje na ssaki i ptaki, czasem wyrządza szkody wśród drobiu i owiec. Zamieszkuje Indie, Birmę,

Indochiny, Archipelag Sundajski po Sumatrę oraz południowe Chiny. [B.Rz.-K.]

mors (Odobenus rosmaras) — jedyny przedstawiciel rodziny morsów (Odobenidae), należącej do rzędu—>płetwonogich. Długość ciała

do 3,7 m; ciężar samców do 1270 kg, samic do 860 kg. Ciężkie, niezgrabne ciało, głowa niewielka. Obie pary kończyn przekształcone w

płetwy; przednie, większe, są głównym narządem służącym do pływania. Ogon zredukowany. Młode mają rzadkie owłosienie, w

późniejszym wieku skóra jest prawie naga, bardzo gruba (do 3,5 cm), pofałdowana. Barwa ciała szarobrunatna. Górne kły przekształcone

w potężne ciosy przypominające kość słoniową i ongiś na równi z nią cenione. Cios samca osiąga 85 cm długości i ciężar 5 kg. Samice

mają ciosy mniejsze. Zęby policzkowe w liczbie 3—4 w szeregu, tępe, o uproszczonej budowie. Na górnej wardze liczne, sztywne włosy

zatokowe, tworzące obfite wąsy. Spełniają one rolę narządu dotyku w czasie poszukiwania pokarmu na dnie morskim. M. zamieszkuje

wybrzeże mórz arktycznych, odżywia się zwierzętami dennymi, głównie małżami, które przed zjedzeniem wydobywa z muszli. Czasem

poluje na młode foki i walenie. Pływa doskonale, osiągając szybkość 24 km/godz.; na lądzie porusza się niezgrabnie, choć może tylne

kończyny zagiąć pod tułów i posługiwać się nimi do poruszania się po brzegu lub po lodzie. Tryb życia gromadny. M. są poligamiczne;

samce gromadzą haremy samic. Ciąża trwa 11— —12 miesięcy; młode rodzą się wiosną na lądzie, ale od razu po urodzeniu zdolne są do

pływania. Laktacja trwa 2 lata, tak że samica rodzi (z reguły l młode) raz na 3 lata. M. wy-

205

mroczek posrebrzany

dają charakterystyczne dźwięki przypominające szczekanie psa lub ryk słonia. Latem przebywają u granicy lodów polarnych, zimą

wędrują na południe i pojawiają się w chłodniejszych wodach umiarkowanych. Niegdyś ogromnie liczne w przybrzeżnych morzach

Arktyki, zostały wskutek masowych polowań (od XVII w.) dla zdobycia tłuszczu i kłów bardzo silnie przetrzebione. Obecnie podlegają o-

chronie, ale mieszkańcy Arktyki na nie nadal polują i populacja ich maleje (tabl. XVI

—4). [K.K,]

morświn (Phocaena phocaena)

— waleń z rodziny ->mor-świnów. Długość ciała 1,5—

—1,8 m; ciężar do 65 kg. Kształt torpedowy; płetwa o-gonowa ustawiona poziomo. W połowie grzbietu trójkątna płetwa grzbietowa.

Płetwy piersiowe krótkie, wąskie, ostro

Morświn

zakończone. Pysk zakończony tępo. W szczęce i żuchwie liczne dłutowate zęby, 16—30 w szeregu. Grzbiet czarny, brzuch biały. Żyje w

wodach przybrzeżnych, niekiedy dociera do rzek. Odżywia się rybami. Jest mało towarzyski, spotyka się go pojedynczo lub w niewiel-

kich grupach. Rzadko wyskakuje z wody, nie towarzyszy też statkom, jak to czynią delfiny. Parzy się od czerwca do sierpnia. Ciąża trwa

9—10 miesięcy, młode rodzą się w maju. Występuje w północnym Atlantyku i Pacyfiku, głównie w wodach przybrzeżnych (także w

Morzu Śródziemnym i

Czarnym). Jest jedynym przedstawicielem waleni żyjącym stale w Bałtyku, także u naszych wybrzeży. M. w latach międzywojennych

tępiony był jako szkodnik rybostanu. Rocznie zabijano u wybrzeży polskich paręset okazów. Ostatnio stał się bardzo rzadki, ale można

go jeszcze niekiedy obserwować nawet w porcie w Gdyni. Nie jest u nas obecnie poławiany, zasługuje na pełną ochronę. [K.K.]

morświny (Phocaenidae) —rodzina waleni -»zębowców, obejmująca 3 rodzaje z 6 gatunkami. Bywają łączone z delfinami; różnią się

od nich kształtem zębów, które są bocznie spłaszczone i piłkowa-ne. Pysk tępy. Żywią się rybami. Żyją w wodach przybrzeżnych mórz

całego świata. [K.K.]

możdżenie -»rogi i poroża.

mroczek posrebrzany (Vesper-tilio murinus) — nietoperz z rodziny -»mroczkowatych. Długość głowy i tułowia 4,8— —5,5 cm,

ogona 3,7—4,5 cm, rozpiętość skrzydeł 26—30 cm;

ciężar 12—14 g. Uszy i błony lotne grube, ciemne. Uszy krótkie, koziołek krótki, rozszerzony na końcu. Ostroga z płatkiem; skrzydła

dość szerokie. Ubarwienie zmienne, końce włosów zawsze srebrzyste. Futerko gęste i krótkie. M.p. lata szybko i wysoko; jesienią

odbywa loty godowe, w czasie których wydaje charakterystyczne piski. Występuje w całej środkowej i wschodniej Europie oraz w

umiarkowanej części Azji po Japonię na wschodzie. W Polsce należy do rzadszych nietoperzy. [A.K.]

mroczek pozłocisty

206

mroczek pozłocisty (Eptesźcus nżlssoTm) — nietoperz z rodziny -*-mroczkowatych. Długość głowy i tułowia 5—7 cm, ogona 3,8—

5,0 cm, rozpiętość skrzydeł 24—27 cm; ciężar 8—

—13 g. Uszy krótkie i szerokie, koziołek krótki, tępy. Futerko długie, ciemnokasztanowate, z odcieniem złocistym na wierzchu ciała.

M.p. zamieszkuje lasy i góry, jest bardzo odporny na zimno. Poluje i zimuje w niższych temperaturach niż inne gatunki. Latem chroni

się w dziuplach i szczelinach skał, zimą w jaskiniach. Lot szybki, z częstymi zmianami kierunku. Występuje w Europie i Azji, dochodząc

najdalej na północ ze wszystkich nietoperzy. W Polsce pospolitszy jest tylko w górach;

często zimuje w jaskiniach tatrzańskich. [A.K.]

mroczek późny (EptesźcMS se-rotinus) — nietoperz z rodziny

—^mroczkowatych, jeden z naszych największych nietoperzy. Długość głowy i tułowia 6,5—8,0 cm, ogona 4,5—6,0 cm, rozpiętość

skrzydeł 31,5—

—38,0 cm; ciężar 17—35 g. Z błony ogonowej wystaje koniec ogona na długość 0,7 lub 0,8 cm. Uszy długie, koziołek wydłużony, przy

ostrodze wąski płatek. Futerko ciemne, wierzchem kasztanowatobrą-zowe z jaśniejszymi końcami włosów, spodem nieco jaśniejsze i

bardziej szare. M.p. lata nisko, powoli, jest wrażliwy na pogodę; w dni zimne i wilgotne wylatuje późno lub pozostaje w schronieniach.

Latem przebywa w najrozmaitszych kryjówkach, często w budynkach; zimuje niekiedy w jaskiniach, nieraz w niskiej temperaturze.

Występuje w całej prawie Europie, w północnej Afryce i w części Azji

o umiarkowanym klimacie, po Chiny i Koreę. W Polsce wszędzie pospolity (tabl. XIV—S). [A.K.]

mroczek srebrny (Lasiurus ci-nereus) — nietoperz z rodziny

->mroczkowatych. Długość głowy i tułowia 7,8—8,5 cm, ogona 4,8—6,5 cm, rozpiętość skrzydeł ok. 40 cm; ciężar 23—30 g. Końce

włosów na grzbiecie białe, błona ogonowa na wierzchu gęsto owłosiona. M.s. spędza dzień ukryty w pniach lub wisząc wprost na gałęziach

drzew. Odbywa dalekie wędrówki: z Kanady i północnej części Stanów Zjednoczonych odlatuje na zimę do południowej części Stanów

Zjednoczonych i Meksyku. Występuje zarówno w Ameryce Północnej, jak Południowej, na Hawajach i na wyspach Galapagos. [A.K.]

mroczkowate (Yespertiiionidae)

— rodzina -^-nietoperzy obejmująca 35 rodzajów z ok. 287 gatunkami. Z reguły brak narośli na nosie, ogon dobrze rozwinięty i

całkowicie objęty błoną lotną albo nieznacznie z niej wystający. Uszy opatrzone koziołkiem. Ubarwienie najczęściej brunatnoszare; je-

den gatunek ma ubarwienie czarne w białe plamy. Znane są też gatunki o ubarwieniu ceglastym, pomarańczowym lub żółtym. M. żywią

się owadami, w skład pokarmu wchodzą też w nieznacznym stopniu pajęczaki; większe gatunki napadają czasem na mniejsze nietoperze,

zjadają drobne rybki i skorupiaki. Rodzą l, czasem 2 młode; u niektórych gatunków liczba młodych dochodzi wyjątkowo do 4 w miocie.

U gatunków strefy umiarkowanej kopulacja odbywa się jesienią, sperma złożona w

207

mrówkojadek

drogach rodnych samicy zachowuje przez zimę żywotność; zapłodnienie następuje wiosną. Tryb życia nocny. M. często żyją w

koloniach. Temperatura ciała zmienna; nie tylko zimą, gdy zapadają w sen, ale nawet w dzień w kryjówkach temperatura ich ciała

zbliża się do temperatury otoczenia. Obniżenie temperatury, a zarazem przemiany materii umożliwia im przetrwanie okresów

niekorzystnej pogody, wskutek czego rozsiedlone są dalej ku północy niż inne rodziny nietoperzy. Posługują się echolokacją. Ultra-

dźwięki wydają przez usta;

częstość drgań każdego sygnału opada ku końcowi o połowę. Pożyteczne jako tępiciele owadów, u nas ustawowo chronione. Są

nietoperzami o największym zasięgu; występują na wszystkich kontynentach prócz Antarktydy i na wielu izolowanych wyspach, jak

Hawaje, Galapagos, Nowa Zelandia, Samoa. Cztery gatunki przekraczają północne koło polarne. Do m. należą, poza jednym

wyjątkiem, wszystkie gatunki żyjące w Polsce, jak nocki, mroczki, gacki, borowiec, mopek, kar-liki i in. [A.K.]

mrówkojad czteropalczasty

-s-tamandua.

mrówkojad karłowaty -»-mrów-kojadek.

mrówkojad trójpalczasty

-^-mrówkojad wielki.

mrówkojad wielki (Myrmeco-phaga tridactyla), zwany też mrówkojadem trójpalczastym

— szczerbak z rodziny ->mrów-kojadów. Długość głowy i tułowia l—1,3 m, ogona 65—

—100 cm; ciężar 18—23 kg.

Pysk rurkowaty, sierść gęsta i szorstka, na kończynach i ogonie włosy szczególnie długie. Ubarwienie szarobrunatne; przez pierś i boki

aż do okolicy krzyżowej ciągnie się biało obrzeżona, czarna pręga. Dłonie opatrzone 4 pazurami, z których 3 potężne, silnie za-

krzywione, służą do rozgrze-bywania kopców termitów i mrowisk. Na palcach stóp 5 niewielkich pazurów. Zwierzę idąc podwija pazury

wraz z końcowym członem palców. Zębów brak; język robakowa-ty, o średnicy ok. 12 mm, pokryty lepką śliną, bywa wysuwany na

długość kilkunastu cm do wnętrza rozgrzebanych gniazd termitów i mrówek. Przylepiające się do niego owady i larwy stanowią główny

pokarm m.w. Aktywny w dzień, żyje samotnie wędrując po sawannach, lasach i bagnach. Chroni się często w norach; śpi zwinięty i

nakryty puszystym ogonem. Po ciąży trwającej ok. 19 dni samica rodzi wiosną l młode. Pozostaje ono długo z matką uczepione jej

grzbietu. W niewoli m.w. żyje do 14 lat. Rozmieszczenie obejmuje Amerykę Środkową i Południową od Hondurasu po północną Ar-

gentynę (tabl. VI—2). [L.S.]

mrówkojadek (Cyclopes didac-tylus), zwany też mrówkojadem karłowatym — gatunek z rodziny ->mrówkojadów. Długość głowy i

tułowia 15— —18 cm, ogona 17—20 cm. Ubarwienie od szarego do złocistego, z ciemną pręgą wzdłuż głowy, szyi i grzbietu; sierść

miękka, wełnista. Koniec nosa różowy, stopy czerwonawe, oczy czarne. Pazury drugiego i trzeciego palca przednich nóg wielkie,

zakrzywione i ostre. Stopy tylne wydłużone;

mrówkojady

208

pazury 3 palców mogą wykręcać się do tyłu i służyć jako organ chwytny. Ogon chwyt-ny, od spodu nieowłosiony. M. żyje w

tropikalnych lasach, przesypiając dzień w koronach drzew zwinięty w kłębek. Rzadko schodzi na ziemię. W nocy poluje w koronach

drzew na owady, m.in. na termity, chwytając je długim, robako-watym językiem, lepkim od śliny. Samica rodzi na raz tylko l młode,

które przebywa w gnieździe z liści. M. nie daje się hodować; trzymany w niewoli szybko ginie. Występuje od południowego Meksyku aż

po Boliwię i Brazylię. [L.S.]

mrówkojady (Myrmecophagi-dae) — rodzina -»szczerba-ków, obejmująca 3 rodzaje z 3 gatunkami. Należą tu: mrów-kojad,

mrówkojadek i taman-dua. Przystosowane są do odżywiania się owadami żyjącymi społecznie — mrówkami i termitami, które stanowią

niemal wyłączny ich pokarm. Rozmiary bardzo różne: ważą od 350 g do 25 kg. Głowa wydłużona, kończyny przednie 4- lub 5-palczaste,

tylne 5--palczaste. Pazury palców dłoni ogromne, hakowate; idąc zwierzę podwija je do wewnątrz, stąpając na zagiętych palcach. Futro

obfite. Zębów brak; owady rozcierane są we wstępnej części żołądka, wyposażonej w silne mięśnie. Język przystosowany do chwytania

owadów, długi, robako-waty, pokryty śliną produkowaną przez wielkie ślinianki. Temperatura ciała stosunkowo niska i zmienna w

granicach kilku stopni. M. zamieszkują sawanny i lasy tropikalne, są naziemne lub nadrzewne. Powoli wędrują pojedynczo lub parami w

poszukiwaniu gniazd

termitów i mrówek, które rozkopują potężnymi pazurami. W miocie l młode, które matka nosi na grzbiecie lub przyczepione do ogona.

Występują w Ameryce, od Meksyku po Argentynę. Szczątki kopalne znane od miocenu. [L.S.]

mrówkożer workowaty (Myr-

mecobius fasciatus) — jedyny przedstawiciel rodziny mrów-kożerów (Myrmecobiidae) w rzędzie -»torbaczy. Głowa i tułów mają ok.

23 cm długości, ogon 13—17 cm. Dorosłe osobniki ważą przeciętnie 275— —450 g. Przód ciała pokrywa

Mrówkożer workowaty

krótka szorstka sierść barwy szarobrunatnej z niewielką domieszką białych włosów, tył nieco ciemniejszy. Od połowy grzbietu do nasady

ogona 6 lub 7 białych, poprzecznych pasów. Na policzkach ciemna pręga przecinająca oko. Ogon puszysty. Pysk wydłużony i

zaostrzony. Dość masywne kończyny przednie mają 5 palców, tylne 4, wszystkie uzbrojone w pazury. M.w. zamieszkuje lasy

eukaliptusowe. Odmiennie od innych torbaczy prowadzi dzienny tryb życia. Pożywieniem jego są termity i mrówki, które chwyta lep-

kim językiem; może on być wysuwany na odległość 10 cm. Zęby słabe, ale liczniejsze (52)

TABLICA VII. SSAKI NOTOGEI

VII-

•l. Kangury

TABLICA VIII. ROGI I POROŻA (n.rt.)

muflon

VIII—4. Nosorożec biały

niż u jakiegokolwiek ssaka lądowego. Młode, zwykle 4 w miocie, rodzą się w okresie od stycznia do połowy roku. Torby brak; młode,

przyssane do sutek, chronione są przez długie włosy futerka. Jest bliski wymarcia. Występuje w połu-dniowo-zachodniej Australii.

[H.K.]

mrównik (Orycteropus afer), zwany też prosięciem ziemnym

— jedyny przedstawiciel rzędu

—^mrówników. Długość głowy i tułowia l—1,6 m, ogona 45—

—60 cm; ciężar 50—70 kg, a

Mrównik

nawet więcej. Ciało masywne, szyja krótka, głowa wydłużona, pysk długi, przypominający ryj. Nozdrza duże, okrągłe, obrośnięte długimi

białawymi włosami. Uszy długie, rurkowate. Palce z mocnymi pazurami. Silnie umięśniony ogon służy zwierzęciu za podporę. Skóra

ciemnoróżowa, bardzo gruba, pokryta rzadką, szcze-ciniastą sierścią o zmiennej barwie, ciemnobrunatnej lub szarożółtej. Język

wydłużony, robakowaty, służy do chwytania owadów. M. odznacza się doskonałym węchem; małżowiny nosowe będące podłożem dla

nabłonka węchowego liczniejsze niż u jakiegokolwiek innego ssaka, także ośrodki węchowe mózgu bardzo

14 Słownik zoologiczny — ssaki

silnie rozwinięte. M. szybko i sprawnie kopie głębokie nory zakończone komorą, która służy mu za kryjówkę. Jest mieszkańcem

terenów otwartych; aktywny w nocy. Ruchy ma ociężałe, lecz potrafi szybko uciekać. Odżywia się owadami i ich larwami, zwłaszcza

termitami, mrówkami i sza-rańczakami. Młode, l lub 2 w miocie, rodzą się w październiku i listopadzie. W niewoli żyje do 10 lat.

Krajowcy polują na niego ze względu na cenione mięso, przypominające mięso dzika, i skórę, toteż liczebność m. maleje. Występuje w

znacznej części Afryki na południe od Sahary. [L.S.]

mrównihi (Tubulidentata), zwane też słupozębnymi lub rurkozębnymi — rząd ssaków obejmujący jedyną rodzinę z l tylko

gatunkiem, mrówni-kiem. Mają charakterystyczne uzębienie: 20 zębów (5 w każdym szeregu) w postaci stale rosnących słupków,

zbudowanych z sześciobocznych kolumn zębiny otaczających jamę zębową. Dawniej uważano m. za spokrewnione ze szczerbakami, dziś

stawiamy je bliżej kopytnych. Uproszczona budowa zębów związana jest z odżywianiem się owadami. W Afryce szczątki kopalne znane

począwszy od miocenu; w pliocenie m. występowały też w Europie i Azji. Obecnie żyją tylko w Afryce na południe od Sahary. [L.S.]

muflon (Ovis musimon), gatunek z rodziny -^-krętorogich, blisko spokrewniony z owcą. Długość głowy i tułowia 70— —90 cm, ogona

6—10 cm, wysokość w kłębie 60—75 cm;

ciężar samców 35—40 kg, samic

rnulak

210

25—35 kg. Samce mają duże rogi, ślimakowato skręcone, długości 50—80 cm. Powierzchnia rogów pokryta pierścieniowa-tymi

zgrubieniami. U samic rogi, jeżeli w ogóle występują, są bardzo krótkie, nie przekraczają 10 cm. Ciało krepo zbudowane, nogi wysokie,

czoło płaskie. Letnie ubarwienie samców z wierzchu rudawo-brunatne, z szarym odcieniem. Spód ciała, wewnętrzna strona nóg i pośladki

białe. Zimowe ubarwienie ciemniejsze. Samice latem jednolicie ubarwione, na ogół jaśniejsze niż samce. M. żyje w małych stadkach w

lasach górskich. Prowadzi w zasadzie dzienny tryb życia, choć bywa aktywny także w nocy. Żywi się głównie roślinami zielnymi, liśćmi

krzewów i jagodami. W zimie jada także korę, porosty, suche liście i gałązki krzewów. Pora godowa trwa od października do grudnia

(rzadziej rozciąga się od sierpnia do stycznia). Po 22-ty-godniowej ciąży samica rodzi l, czasem 2 młode. Laktacja trwa 4—5 miesięcy.

Linienie przypada na wiosnę. Letnia sierść nie wypada, lecz pozostaje na zimę, tworząc wraz z włosem wzrastającym z końcem lata

bardzo gęste futro zimowe. Długość życia ok. 20 lat. Rozmieszczenie obejmowało pierwotnie Sardynię i Korsykę. Stamtąd m.

rozpowszechnił się wskutek aklimatyzacji dla celów łowieckich w wielu okolicach Europy. Do Polski wprowadzono go w 1902 r. w

Sudety, a ostatnio także w Góry Świętokrzyskie. Jest u nas zwierzęciem łownym (tabl. 1—3). [L.S.]

mulak (OdocoiZeus hemionus) — gatunek z rodziny ^-jeleniowatych. Długość głowy i

Mulak

tułowia 1,0—1,9 cm, ogona 10—

—25 cm, wysokość w kłębie 90—105 cm; ciężar 50—215 kg. Ubarwienie jesienne i zimowe szarobrunatne, spodem jaśniejsze, letnie

rudobrązowe;

włos sztywny i szczeciniasty. Każdy pień poroża rozgałęziony na 2 niemal równe ramiona z dalszymi rozgałęzieniami. Żyje w różnych

środowiskach, zarówno w lasach, jak na terenach otwartych, półpustynnych. Na pokarm, bardzo urozmaicony, składają się trawy,

gałązki, liście krzewów i drzew, porosty i grzyby. W odróżnieniu od większości jeleniowatych nie żyje w stadach, lecz trzyma się parami

lub najwyżej w grupach po kilka osobników. Okres godowy przypada na listopad i grudzień. Długość ciąży 182—

—210 dni. W pierwszym miocie rodzi się najwyżej l młode, w następnych 2, czasem więcej. Młode po urodzeniu waży 1,5—2,5 kg, jest

cętko-wane i od razu może chodzić.

211

Laktacja trwa ok. 4 miesięcy. Kilkudniowe młode odżywiają się już także pokarmem roślinnym. Dojrzałość płciową osiągają w drugim

roku życia. Zrzucanie poroża trwa od stycznia do kwietnia; największy jego rozrost następuje w piątym roku życia. M. żyje ok. 10 lat, w

niewoli nawet do 20. Rozmieszczenie obejmuje zachodnią Kanadę i zachodnie Stany Zjednoczone aż po północną część Meksyku. Jest

zwierzęciem łownym, cenionym dla skóry, poroża i aromatycznego mięsa. [L.S.]

mul — mieszaniec międzyga-tunkowy klaczy konia z ogierem osła. Wynik krzyżówki ogiera konia z klaczą osła nosi nazwę osłomuła

lub o ś l i k a. Oba mieszańce

Mul

są zewnętrznie bardziej podobne do matki niż do ojca, usposobienie dziedziczą jednak raczej po ojcu. W zasadzie są bezpłodne, chociaż

samice niekiedy dają potomstwo z gatunkami rodzicielskimi. Spośród obu mieszańców m. jest wyższy (•wysokość w kłębie

może sięgać 180 cm ma typowo końsi pierś, koński ogon włosami od nasac bardziej oślej, duz długimi uszami {t ze stojącą grzyw

ogólnym pokroju l dobny do konia. C tomiast wygląder przypomina osła: ;

niski, ma typowo cienki ogon zakon' kiem włosów. Ubs jest ciemniejsze; c zwykle szary z ja chem. M. jest odpo roby, niewybredl

wytrzymały i wydi cy. Żyje 40—50 la znaczenie gospodę szcza w terenac] Jest zwierzęciem wierzchowym, rz ciągowym. Znakon wie

bezbłędnie w gę w trudnym 1 wykazuje lęku p:

potrafi w zadziwia spokojnie kroczyć ścieżką górską. C praktycznie bezt Muły hoduje się Wschodzie, w A:

Ameryce, Hiszpar w Polsce sporadyc

mundżak (Muntiac

— gatunek z rod niowatych. Długoi tułowia 89—135 cm

—23 cm, wysokoś 40—65 cm; ciężar Ciało wydłużone, krótkie. Ubarwień najczęściej ciemno szarobrązowe na jaśniejszymi smug le i

ponad oczami jasny. Niewielkie rozgałęzione (mak:

3 niewielkich odE sadzone jest ni owłosionym wyrosi

mundżak chiński

212

Mundżak

U samców górne kły są silnie rozwinięte. Mieszkaniec zarośli i lasów, częsty w obszarach górskich. Pokarm stanowią rośliny zielne i

liście krzewów. Okres godowy przypada zwykle w styczniu i lutym. Ciąża trwa ok. 180 dni; zwykle rodzi się l młode, ważące niewiele

ponad 0,5 kg. M. zrzuca poroże zwykle w maju. W okresie godowym i w razie niebezpieczeństwa wydaje charakterystyczne dźwięki

podobne do szczekania psa. Aktywny głównie nocą, często też rankiem. Żyje pojedynczo lub parami. Zamieszkuje Indie, Chiny,

Indochiny i Archipelag Sundajski, różnicując się na tym wielkim obszarze na liczne podgatunki, z których m. chiński (Muntiacus

muntjak reevesi), zamieszkujący umiarkowaną strefę Chin, z powodzeniem aklimatyzowa-ny był w wielu okolicach Europy. [L.S.]

mundżak chiński -^-mundżak.

mungo -s-mangusta pręgowana.

muriki szary (Brachyteles arachnoides) — dość duża małpa z rodziny —»-płaksowa-tych. Długość głowy i tułowia 46—63 cm,

ogona 65—80 cm;

ciężar dorosłego osobnika sięga 10 kg. Głowa okrągła, tułów ciężko zbudowany, kończyny długie i smukłe. Ogon chwytny, od spodu przy

końcu nagi. Miękkie, wełniste i bardzo gęste futro jest barwy żółtawoszarej lub popielato-brunatnej. Włosy na głowie krótkie i

skierowane w tył. Twarz płaska, naga, koloru cielistego lub ciemna. Zamieszkuje tropikalne i wilgotne lasy górskie. Prowadzi dzienny

tryb życia. Żywi się owocami, liśćmi i nasionami. Występuje w południowo-wscho-dniej Brazylii. Jest jedną z najmniej znanych małp; o

rozrodzie nie ma żadnych danych. Bardzo rzadki w niewoli. W ogrodach zoologicznych żyje krótko; we Wrocławiu jeden okaz przeżył l

rok i 8 miesięcy. Bliski wytępienia. [H.K.]

musang ->łaskun muzang. mustang -Aoń domowy. mysz biała ->mysz domowa.

mysz domowa (Mus musculus) — gryzoń z rodziny -s-myszo-watych. Długość głowy i tułowia do 11 cm, ogona do 10 cm; ciężar

zwykle do 25 g. Wierzch ciała szary z lekko żółtawym odcieniem, spód białawy. Barwa grzbietu przechodzi stopniowo w barwę brzucha.

Ciało smukłe, o zaostrzonym pysku z długimi włosami zatokowymi ("wąsami"). Uszy dość długie, cienkie. Ogon słabo owłosiony,

pokryty pierścieniami łusek. Samica ma 5 par sutek. M.d. wydziela charakterystyczny "mysi" zapach. Pierwotnie m.d. była gryzoniem

stepowym i półpustyn-nym występującym od północnej Afryki i południowo-

213

-wschodniej Europy po Japonię. Występuje do tej pory na tym obszarze w środowiskach naturalnych, odżywiając się nasionami traw.

Prawdopodobnie już w początkach rozwoju rolnictwa przystosowała się do życia w osiedlach ludzkich i następnie rozprzestrzeniła się

wszędzie, gdzie żyje człowiek (spotykano ją nawet w stacjach naukowych na Antarktydzie). W sprzyjających warunkach m.d. prze-

chodzi do życia poza osiedlami ludzkimi, na polach, a nawet w środowiskach naturalnych (np. na niektórych terenach Ameryki

Północnej). U nas przebywa we wszystkich osiedlach ludzkich, latem zasiedla też pola, gdzie niekiedy może nawet zimować. Ma wielkie

zdolności przystosowawcze: może żyć i rozmnażać się w kopalniach, a nawet w chłodniach, gdzie stale panuje temperatura poniżej

0°C. Wszystkożerna, zadowala się pokarmem nawet wyłącznie zwierzęcym lub wyłącznie roślinnym. Nie gromadzi zapasów, aktywna

jest cały rok. Dobrze biega, skacze i wspina się, w czym pomocny okazuje się ogon. Dobrowolnie nie wchodzi do wody, ale umie pływać.

Aktywna głównie w nocy. Żyje w koloniach o ustalonej hierarchii osobników. Buduje gniazda. Dojrzewa w wieku 2—3 miesięcy,

rozmnaża się w sprzyjających warunkach przez cały rok. Liczba miotów rocznie wynosi zwykle 5—8, ale może osiągać 10. Ciąża trwa

20—21 dni. W miocie zwykle 4—9 młodych, maksymalnie stwierdzono nawet 19. Noworodki ważą 0,9—1,4 g, są nagie i ślepe. W

12—15 dniu otwierają oczy; przestają ssać w 25 dniu lub nieco później. W hodowli m.d. żyje

do 4 lat. Powoduj szkody przez niszcz* sów żywności oraz ' rodzaju materiałów, buduje gniazdo. Pr wiele chorób. M.d. stawowym

zwierzęc ratoryjnym; najczęśi wana jest jej odmia tyczna (białe myszy

mysz leśna (Apodeł

coUźs) — gryzoń

-^-myszowatych. Dłu 9—12 cm, ogona ciężar 20—60 g. Grz brunatny, spód biał;

si żółta plama, ob mniejsze, czasem tw żem półksiężyc. Oso' de szarawe. Oczy i Nie ma "mysiego" U samicy 3 pary ;

mieszkuje lasy, dób) się po drzewach gniazda, położone r koronach drzew, i głównie na powierz ki. Żywi się nasions cami drzew, zjada '

Rozmnaża się od • jesieni, ma 2—4 mi nie, po 3—8 młod:

trwa 23—26 dni. 'V nych warunkach ż:

roku. Przy obfitość samice ważące 10 zdolne do rozrodu. stępuje w Europie Pacyfik na wschod2 sce żyje w całym chodzi niekiedy do

położonych w las;

wyrządzać szkody w leśnych (tabl. X—-4;

mysz malooka (Apo crops) — gryzoń

->myszowatych. B dobna do myszy od której różni się mi oczami, krótszy i bardziej szarym niem. Długość gloi

mysz pancerna

214

wia 7—10 cm, ogona 6—9 cm;

ciężar 16—27 g. Żyje na stepach i polach, unika zarośli. Głównym jej pokarmem są nasiona traw. Występuje w południowo-

wschodniej Euro-

Jie; w Polsce spotykana na lasku i w Pieninach. [K.K.]

mysz pancerna -»-pancemik karłowaty.

mysz polna (Apodemus agra-rius) — gryzoń z rodziny ->-myszowatych. Długość głowy i tułowia 6—11 cm, ogona 6—9 cm;

ciężar 11—30 g. Grzbiet rudobrunatny, spód białawy. Wzdłuż grzbietu czarna smuga. Samica ma 4 pary sutek. Żyje na polach,

łąkach, na brzegach lasów i zarośli. Zimą chroni się w stogach i stodołach. Jest wszystkożerna;

oprócz nasion spożywa sporo owadów. Słabo wspina się i skacze, chętnie kopie nory. Aktywna w ciągu całej doby. Gromadzi

zapasy pokarmu. Rozmnaża się od wiosny do jesieni; 3 do 4 miotów rocznie, po 4—9 młodych. Ciąża trwa 21—23 dni.

Populacja m.p. ulega znacznym wahaniom; niekiedy zdarzają się masowe po-jawy, w czasie których wyrządza wielkie szkody w

uprawach zbóż. Występuje od środkowej Europy po Japonię. W Polsce na całym obszarze niżowym i na Podkarpaciu, a także w

niektórych częściach Karpat i Sudetów. Nie występuje na Podhalu i w Tatrach. [K.K.]

mysz workowata -»-myszowór.

mysz zarostowa (Apodemus sylvaticus) — gryzoń z rodziny -4-myszowatych. Podobna do myszy leśnej, ale nieco mniejsza.

Długość głowy i tułowia 8—11 cm, ogona 7—10

cm; ciężar 15—30 g. Ubarwienie wierzchem żółtawobruna-tne, spód białawy. Na piersiach czasem wąska, podłużna, żółta plama.

Zamieszkuje pola i zarośla, rzadziej widne lasy. Dobrze wspina się po drzewach, kopie też głębokie nory, w których zakłada gniazda i

gromadzi zapasy pokarmu. Żywi się nasionami drzew, krzewów i traw, zjada też owady. Aktywna w nocy. Często, zwłaszcza jesienią i

zimą, zachodzi do budynków. Rozmnaża się od wiosny do jesieni. Ciąża trwa 21—23 dni. Zwykle 3 mioty rocznie, po l—8 młodych.

Oczy otwierają się po 12—14 dniach życia. M.z. występuje w Europie, północnej Afryce i Azji po Japonię. W Polsce liczna z

wyjątkiem północno-wschod-niego krańca kraju oraz Tatr. Może wyrządzać znaczne szkody w uprawach rolnych i kulturach leśnych.

[K.K.]

myszak (Peromyscus leucopus) gryzoń z rodziny ^-chomikowatych, przypominający wyglądem mysz. Wraz z innymi licznymi

gatunkami tego samego rodzaju zajmuje w Ameryce nisze ekologiczne myszy, które na tym kontynencie nie występują. Długość głowy i

tułowia ok. 10 cm, ogona 8 cm. Grzbiet brunatny, stopy i brzuch białe. Uszy duże. Żywi się nasionami, owocami, drobnymi

bezkręgowcami. W południowych częściach zasięgu rozmnaża się przez cały rok, w północnych od kwietnia do października. W miocie

średnio 4 młode. Występuje w środkowej i zachodniej części Ameryki Północnej, od Kanady po Meksyk. [K.K.]

myszoryjhi ~>.almiki.

215

myszowór

myszoskoczka (Gerbźlhis ger-hillus) — gryzoń z rodziny -^-chomikowatych. Długość głowy i tułowia ok. 10 cm, ogona 11—12 cm.

Kończyny tylne znacznie dłuższe od przednich; porusza się skokami. Ogon zakończony dłuższymi włosami. Oczy i uszy duże.

Zamieszkuje tereny pustynne, kopie w piasku proste nory. Tworzy kolonie. Żywi się roślinnością pustynną i owadami. Ciąża trwa 20—

21 dni. Pewien osobnik żył w hodowli 5 lat. Mieszkanka pustyń północnej Afryki. [K.K.]

myszowate (Muridae) — rodzina ->-gryzoni, obejmująca 98 rodzajów z ok. 460 gatunkami. Są to zwykle niewielkie zwierzęta o

pokroju zbliżonym do szczura. Długość ciała (z ogonem) waha się od 11 do 80 cm. Poza stale rosnącymi siekaczami m. mają w jednym

szeregu tylko 3 zęby trzonowe, zwykle opatrzone 3 podłużnymi szeregami guzków. Większość żyje na-ziemnie; spotyka się też gatunki

nadrzewne, ziemnowodne lub spędzające większą część życia pod ziemią. Aktywne są przeważnie w nocy;

nie zapadają w sen zimowy. Żywią się głównie pokarmem roślinnym, zwłaszcza nasionami, ale niektóre gatunki są wszystkożerne, a

nawet przystosowane głównie co pokarmu zwierzęcego. Występują najliczniej w okolicach równikowych Starego Świata;

centrum ich rozwoju znajdowało się w południowo-wschodniej Azji. Występują w całej Eurazji, Afryce i Australii, a także na wielu

wyspach. Gatunki związane z człowiekiem (szczury, mysz domowa) zasiedlają obecnie

cały świat. M. rozwinęły się w pliocenie, pochodzą od chomikowatych, z którymi mają wiele cech wspólnych i bywają niekiedy łączone

w jedną rodzinę. Wiele m. wyrządza wielkie szkody, niszcząc zapasy żywności i uprawy, oraz jako rezerwuary chorób. Należą tu ważne

gatunki zwierząt laboratoryjnych (mysz i szczur). Rodzina obejmuje m.in. myszy, szczury, badylar-kę, wielkoszczura i bobro-szczura.

[K.K.]

myszowór (Phascogale tapoa-tafa), zwany także myszą workowatą — torbacz z rodziny —-niełazów. Długość głowy i tułowia 20—24

cm, ogona 18—23 cm. Sierść po stronie grzbietowej szarawa, po stronie brzusznej biaława, nasada ogona szara, ogon czarny z

puszystym pędzlem. Gdy zwierzę jest aktywne, włosy na ogonie sterczą prostopadle do jego długiej osi, przypominając szczotkę do

czyszczenia butelek. W czasie spoczynku włosy przylegają ściśle do ogona. Uszy duże, cienkie i prawie nagie. Torba u samic słabo

rozwinięta, choć okolica torbowa wyraźnie widoczna wskutek odmiennego owłosienia. Sutek 8—10. Wszystkie palce z wyjątkiem

jednego uzbrojone w silne, zakrzywione pazury. M. jest zwierzęciem leśnym. Zwykle buduje gniazda z liści i gałęzi w koronach drzew.

Prowadzi nocny tryb życia. Jest zwinny jak wiewiórka. Żywi się małymi ssakami, ptakami, jaszczurkami i owadami. Młode stają się

niezależne od matki po 4 miesiącach, a w 7 miesiącu życia są wyrośnięte i dojrzałe. M. zamieszkuje południową Australię. [H.K.]

nachur

216

N

nachur (Pseudois nayaur) — gatunek z rodziny -^-krętoro-gich, spokrewniony z kozami i owcami. Długość głowy i tułowia

1,15—1,65 m, ogona 10—20 cm, wysokość w kłębie 75—90 cm; ciężar 25—80 kg. Samice znacznie mniejsze od samców.

Ubarwienie głowy i grzbietu ciemnobrunatne z łupkowoniebieskim odcieniem,

Nachur

spód ciała i wewnętrzna strona nóg białe. Rogi u obu płci zakrzywione na boki i ku tyłowi, gładkie; u samców osiągają 80 cm długości.

Zamieszkuje trawiaste obszary górskie między 3600 a 5000 m n.p.m., unika lasów. Odżywia się głównie trawami. Trzyma się w stadkach

zwykle po kilkanaście sztuk, czasem tworzy duże stada złożone z kilkuset osobników. Aktywny dniem. Ruja we wrześniu. W miocie l lub

2 młode. Zasięg obejmuje Himalaje i pasma górskie Chin. [L.S.]

naczelne (Primates) — rząd ssaków, obejmujący 10 rodzin z ok. 166 gatunkami. Należą do nich lemury, indrisy, pal-czaki, lorisowate,

wyraki, małpy i człowiek. Są to na ogół ssaki nadrzewne o chwytnych kończynach i stosunkowo dużych półkulach mózgowych.

Rozmiary zróżnicowane: największe osiągają wielkość człowieka (np. goryl), najmniejsze — jak lemurek my-szaty i pigmejka —

wielkość myszy. Duże różnice zaznaczają się też w kształcie głowy i tułowia oraz w długości kończyn i ogona. Ogona brak u małp

człekokształtnych i u człowieka, u mniejszych n, bywa krótki, szczątkowy, lub bardzo długi, tzn. dłuższy od długości głowy i tułowia.

Niektóre n. mają ogony chwytne;

mogą się nimi posługiwać jak piątą kończyną. Sierść jest również rozmaicie ubarwiona i wykształcona. Może być miękka lub szorstka,

długa lub krótka, może tworzyć grzywę, brodę, "płaszcz". Wszystkie n. są stopochodne, mają obojczyk i zwykle 5-pal-czaste

kończyny, zakończone na ogół płaskimi paznokciami. Pierwsze palce wszystkich kończyn są zwykle przeciwstawne, co zwiększa

znacznie możliwości chwytne. Większość n. ma krótkie nosy. Zmysł węchu ustępuje na ogół zmysłom wzroku, dotyku i słuchu. Oczy

często zwrócone ku przodowi. Patrzenie dwu-oczne i dobra ocena odległości w przypadkach, gdy oczy są

217

narządy zmysłów

zwrócone ku przodowi. Głowa często kulista, pysk najczęściej krótki. Zęby zwykle z tępymi guzkami. N. są wszyst-kożerne, ale

przeważa pokarm roślinny. Żyją stadnie, najczęściej w lasach. Macica u małp właściwych jest zawsze pojedyncza, a łożysko krążkowe; u

lemurów natomiast macica jest dwurożna, a łożysko mniej lub bardziej rozproszone. W miocie przeważnie tylko l młode, bywają jednak

też porody bliźniacze;

u najmniejszych szerokono-sych małpek wielorództwo jest regułą. Najczęściej u n. występuje tylko l para sutek piersiowych; położenie

brzuszne występuje rzadko. Prącie zwisające, jądra w worku mosznowym. Z wyjątkiem człowieka n. zamieszkują przeważnie strefę

podzwrotnikową, tylko nieliczne gatunki zasiedlają obszary o klimacie chłodniejszym (np. góry). Najdawniejsze szczątki n. pochodzą z

paleocenu, najstarszej epoki trzeciorzędu. W następnych epokach tego okresu n. zasiedliły również Amerykę Północną i Europę, gdzie

dziś ich brak. [H.K.]

narwal (Monodon monoceros)

— waleń z rodziny ->-narwa-Iowatych. Długość ciała 3,8—

—6 m; samce nieco większe

od samic. Wierzch ciała jasno-brunatny z ciemniejszymi plamami, spód białawy. Tylko 2 zęby, położone w szczęce, z których lewy u

samców stale rośnie osiągając długość 2,8 m, przy czym przekształca

się w spiralnie skręcony cios, skierowany ku przodowi. Wyjątkowo rozwija się prawy cios lub oba, zdarza się także rozwój ciosu u

samicy. Znaczenie biologiczne ciosu n. nie jest znane. Począwszy od średniowiecza przywożono do Europy zęby n. uważane za rogi

jednorożca i niezwykle cenione jako osobliwość (m.in. sporządzano z nich berła). Po

14 miesiącach ciąży samica rodzi l młode długości ok.

1.5 m. Laktacja trwa pół roku. N. żyją niewielkimi grupami w wodach przybrzeżnych mórz Arktyki. Żywią się fauną denną. [K.K.]

narwalowate (Monodontidae), zwane też wałami białymi — rodzina waleni z rzędu —i-zę-bowców, obejmująca tylko 2 gatunki:

białuchę i narwala. Mimo dużych różnic zewnętrznych wykazują one \"\ele wspólnych cech anatomicznych. Żyją w przybrzeżnych

wodach mórz arktycznych; żywią się głównie rybami dennymi, skorupiakami i głowo-nogami. [K.K.]

narządy zmysłów, dostarczające do organizmu informacji o świecie zewnętrznym, są u ssaków na ogół dobrze rozwinięte. Narządami

dotyku są rozproszone w skórze zakończenia nerwowe, a także włosy zatokowe (^-włosy). Narządem smaku, reagującym na bodźce

chemiczne pokarmu, są kubki smakowe umiejscowione w jamie ustnej, głównie na języku. Są liczniejsze niż u gadów i ptaków

połykających pokarm w całości. Narząd powonienia odgrywa u ssaków wyjątkowo dużą rolę. Większość z nich ma zmyśl węchu do-

skonale rozwinięty (ssaki ma-

narządy zmysłów

218

krosmatyczne). Tylko u płet-wonogich i waleni, u których węch byłby mało użyteczny w środowisku wodnym, a także u naczelnych,

posługujących się w orientacji głównie wzrokiem, węch uległ pewnej

Budowa oka u człowieka, l — rogówka, 2 — soczewka, 3 — komora przednia gałki ocznej, 4 — tęczówka, 5 — ciato rzęskowe, 6 —

ciało szkliste, 7 — twardówka, 8 — naczyniówka, 9 — siatkówka, 10 — nerw wzrokowy, 11 — mięśnie zewnętrzne gaiki ocznej

redukcji (ssaki mikrosmatycz-ne). Nabłonek węchowy — narząd powonienia — mieści się w jamie nosowej. U większości ssaków

występuje także tzw. narząd Jacobsona. Jest to worek w podniebieniu, połączony zwykle z jamą ustną i wysłany nabłonkiem węchowym.

Organ ten służy do odbierania wrażeń węchowych, pochodzących z pokarmu znajdującego się w jamie ustnej. Brak go u waleni i

wyższych naczelnych, m.in. u człowieka.

Wzrok nie jest u ssaków zmysłem tak ważnym jak np. u ptaków. Niekiedy u gatunków żyjących stale pod ziemią (np. u kreta, ślepca)

następuje uwstecznienie oczu;

mogą one być przykryte skórą i zupełnie niezdolne do odbierania bodźców świetlnych. Większość ssaków ma oczy położone po bokach

głowy, tak

że ich pola widzenia nieznacznie tylko się pokrywają, ale za to obejmują większą przestrzeń. W ewolucji naczelnych zaznacza się

przesunięcie oczu ku przodowi, przez co ich pola widzenia się pokrywają. Umożliwia to widzenie dwu-oczne, zapewniające lepszą ocenę

odległości. Zewnętrzna ściana gałki ocznej zbudowana jest z twardówki, która w przedniej części, gdzie staje się przezroczysta, nosi

nazwę rogówki. Wewnętrzną warstwę poniżej twardówki stanowi naczyniówka, zawierająca naczynia krwionośne i włókna mięśni

gładkich. W przedniej części oka tworzy ona tęczówkę z otworem pośrodku, tj. źrenicą. Najważniejszym elementem oka jest

siatkówka, zawierająca dwa rodzaje komórek odbierających bodźce świetlne: pręciki i czopki. U ssaków nocnych występują tylko

pręciki, u wiewiórek i susłów tylko czopki, u innych oba rodzaje komórek. Pręciki umożliwiają widzenie

Schemat budowy ucha u ssaków. l — ucho środkowe (jama bębenkowa), 2 — młoteczek, 3 — przewód słuchowy zewnętrzny, 4 — błona

bębenkowa, 5 — kowadełko, 6 — przewód półkolisty, 7 — ła-gtewka, 8 — woreczek, 9 — ucho wewnętrzne, 19 — przewód ślima-

kowaty, 11 — strzemiączko

219

narządy zmysłów

przy słabym świetle, czopki dają obraz dokładniejszy i odbierają wrażenia barw. Mięśnie tęczówki mogą zwężać lub rozszerzać źrenicę,

regulując w ten sposób ilość promieni świetlnych dochodzących do oka. U kopytnych źrenica jest poziomo owalna i zapewnia widzenie

szerszego odcinka horyzontu. U ssaków żyjących w słabym oświetleniu, a więc aktywnych nocą (drapieżne, przeżuwacze) lub wodnych

(płetwonogie, walenie), w naczyniówce znajduje się błona odblaskowa, która odbija część światła dochodzącego do oka. Odbite

promienie ponownie dochodzą do siatkówki, co umożliwia widzenie przy słabszym świetle. Dzięki tej błonie oczy niektórych ssaków

"świecą" w nocy, gdy pada na nie np. blask lampy. We wnętrzu gałki ocznej, za rogówką, znajduje się s o-c z e w k a. Załamuje ona pro-

mienie świetlne dochodzące do oka, wskutek czego na siatkówce tworzy się odwrócony i pomniejszony obraz przedmiotów. Do

odbierania ostrego obrazu przedmiotów znajdujących się w różnej odległości konieczna jest ako-m o d a c j a soczewki, czyli zmiana jej

krzywizny. Zachodzi ona pod wpływem skurczu mięśni rzęskowych zawartych w naczyniówce: soczewka staje się wówczas grubsza, a jej

przednia powierzchnia bardziej wypukła. U ssaków wodnych soczewka ma kształt niemal kulisty. Wnętrze gałki ocznej wypełnione jest

lepką substancją zwaną ciałkiem szklistym. Ochronę oka tworzą powieki. Oprócz powieki górnej i dolnej w wewnętrznym kącie oka

występuje fałd śluzówki, zwany trzecią powieką, niewielki u naczelnych (np. u człowieka), ale u licznych gatunków ssaków przykrywają-

cy całe oko. W sąsiedztwie oka mieszczą się różne gruczoły. Gruczoły łzowe zwilżają oko, gruczoły tarczkowe wydzielają łój

namaszczający wewnętrzną powierzchnię powiek. U wielu ssaków powieki zrastają się w czasie rozwoju płodowego, a otwierają się

ponownie przed urodzeniem (np. u człowieka, kopytnych) albo dopiero w kilka lub kilkanaście dni po urodzeniu (u wielu gryzoni, dra-

pieżnych). Mówimy wówczas, że młode rodzą się ślepe.

Ucho służy do odbierania wrażeń słuchowych oraz jest n a-rządem statycznym, tzn. informuje o położeniu ciała i jego ruchach.

Wszystkie ssaki mają dobrze rozwinięty słuch, a niektóre z nich (nietoperze, walenie, niekiedy owadożerne) dzięki echolokacji zdolne są

do orientacji w ciemności. Ucho zewnętrzne obejmuje małżowinę uszną i zewnętrzny przewód słuchowy. Małżowina uszna występuje

tylko u ssaków i zwykle opatrzona jest mięśniami skórnymi umożliwiającymi nastawianie jej w kierunku źródła dźwięku. U ssaków

podziemnych i wodnych małżowiny są zredukowane. Przewód słuchowy zewnętrzny prowadzi do błony bębenkowej. Ucho środkowe,

czyli jama bębenkowa, wypełnione jest powietrzem. W jego wnętrzu znajdują się obecne tylko u ssaków kostki słuchowe (młoteczek,

kowadełko i strzemiączko) (-^-pochodzenie i ewolucja), przenoszące drgania błony bębenkowej do ucha wewnętrznego. Ucho

wewnętrzne jest to jama zawarta we wnętrzu

neandertalczyk

220

części skalistej kości skroniowej i wypełniona płynem. Obejmuje 2 pęcherzyki, ła-giewkę i woreczek, 3 przewody półkoliste leżące w

trzech prostopadłych do siebie płaszczyznach i wreszcie spiralny przewód ślimakowy. Woreczek i łagiewka zawierają skupienia

komórek, nad którymi leży błona z małymi grudkami zbudowanymi z mieszaniny węglanu wapnia i białka. Nacisk grudek na te komórki

uruchamia bodźce informujące o działaniu siły ciężkości, a więc o położeniu ciała. W każdym z kanałów półkolistych znajdują się

również skupienia komórek czuciowych, na które w czasie ruchów głowy wywiera nacisk płyn zawarty w kanałach, stąd informacje o

ruchach ciała. Wreszcie w przewodzie ślimakowym znajduje się narząd spiralny, o skomplikowanej budowie, odbierający wrażenia

słuchowe, które dochodzą z błony bębenkowej przez sze-tu jako drgania przekazywane reg kostek słuchowych do cieczy w uchu

wewnętrznym. [K.K.]

neandertalczyk —.-człowiek.

nerpa (Pusa hispida), zwana też foką obrączkowaną, jedna z najmniejszych —>t6k. Długość ciała 1,5 m, wyjątkowo do 1,8 m; ciężar

do 100 kg. Barwa grzbietu mozaikowata czarno-biała, spód białawy. N. żywi się pelagicznymi skorupiakami, mięczakami i rybami.

Młode, biało ubarwione, rodzą się z końcem zimy na lodzie. Ważą ok. 4,5 kg; laktacja trwa miesiąc. Po wydaniu potomstwa występuje

ruja; potem linienie. Dojrzałość płciowa w wieku 3—i lat. N. zamieszkuje Morze Arktyczne

dochodząc aż do bieguna, a także północny Atlantyk i północny Pacyfik. Izolowana populacja żyje w północnym

Nerpa

Bałtyku, wyjątkowo zjawia się na naszych brzegach. Występuje również w jeziorze Ła-doga i jeziorze Saima w Finlandii. N. jest podstawą

bytu Eskimosów i innych ludów dalekiej północy. Poławia się ją na większą skalę w celach handlowych, przy czym przedmiotem

polowania są głównie białe osobniki młodociane ze względu na cenne futro. Blisko spokrewniona z foką baj-kalską i f. kaspijską. [K.K.]

niala górska (Tragelaphus buxtoni) — gatunek z rodziny

-Arętorogich, zaliczany do

-^•antylop. Długość głowy i tułowia 1,9—2,6 m, wysokość w kłębie 90—135 cm; ciężar 200—

-225 kg. Ubarwienie płowo-szare z białymi pionowymi pręgami na bokach ciała i z białymi plamami na podgar-diu. Śrubowało skręcone

rogi, występujące tylko u samców, osiągają 110 cm długości. N.g. tworzy niewielkie stada. Rozmieszczenie bardzo ograniczone:

zamieszkuje łąki górskie na wysokości ponad 2500 m n.p.m. w południowej Etiopii. Opisana została dopiero w 1910 r. i należy do

najmniej znanych gatunków antylop. [L.S.]

niala grzywiasta (Tragelaphus angasi) — gatunek z rodziny

221

niedźwiedziowate

—Arętorogich, zaliczany do

-^•antylop. Długość głowy i tułowia 1,35—1,55 m, wysokość w kłębie 80—115 cm. Samce mają ubarwienie bardzo ciemne, długie włosy

pod szyją i wzdłuż brzucha; samice są

Niala grzywiasta

płowe. U obu płci na bokach występują białe pionowe pręgi. Rogi, obecne tylko u samców, osiągają 80 cm długości. N.g. zamieszkuje

zarośla i lasy nadrzeczne; tworzy niewielkie stada. Rozmieszczenie obejmuje południowo-wschodnią Afrykę. [L.S.]

niedźwiedziowate (Ursidae) — rodzina -^drapieżnych, obejmująca 5 rodzajów z 7 gatunkami, z których jeden (niedźwiedź brunatny)

żyje w Polsce. Należą do nich najwięksi przedstawiciele drapieżnych. N. odznaczają się masywnym ciałem, szczątkowym ogonem i

krótkimi, silnymi, stopochod-nymi kończynami o 5 palcach wyposażonych w długie i mocne pazury. Ogon bardzo krótki; futro długie,

gęste, zwykle jednobarwne w różnych odcieniach brązu, czerni lub bieli. U niektórych gatunków na

piersi występują białe lub żółte plamy. Czaszka masywna z dobrze rozwiniętymi grzebieniami i łukami jarzmowymi. Uzębienie odznacza

się dużymi siekaczami, mocnymi kłami i szerokimi, płaskimi, guzkowatymi zębami trzonowymi. N. mają dobry słuch i doskonały węch.

Mimo masywnej budowy są zwinne, nieźle biegają i pływają, niektóre wspinają się na drzewa. Wszystkożerne: odżywiają się w znacznym

stopniu pokarmem roślinnym, zwłaszcza jagodami. Wyjątek stanowi mięsożerny niedźwiedź polarny, który ponadto, w przeciwieństwie

do pozostałych przedstawicieli rodziny, prowadzi dzienny tryb życia. N. trzymają się odludnych terenów, nie są agresywne i tylko wy-

jątkowo atakują człowieka (w obronie młodych, pokarmu lub terytorium). Zdarza się jednak, że niektóre gatunki napadają na zwierzęta

gospodarskie. W klimacie zimnym i umiarkowanym z nadejściem zimy w przygotowanym legowisku (gawrze), mieszczącym się w

jaskiniach, wykrotach, gąszczu lub w norach wykopanych w śniegu, zapadają w lekki sen, przerwany np. z nastaniem lepszej pogody. W

czasie zimowego snu, po 6-lub 8-miesięcznej ciąży samica rodzi l—4 młodych. Są one ślepe, niedołężne i co najmniej do jesieni

pozostają pod opieką matki. Dojrzałość płciową uzyskują między 3 a 7 rokiem życia. Żyją samotnie z wyjątkiem okresu rozmnażania i

wychowu potomstwa. W stanie dzikim osiągają wiek 15— —30 lat. Zamieszkują obszary leśne, nizinne i górskie Eurazji, północnej

Afryki (Atlas) oraz Ameryki Północnej i Południowej (Andy). W stanie

niedźwiedź andyjski

222

kopalnym znane są od środkowego miocenu. [B.Rz.-K.]

niedźwiedź andyjski (Tremarc-tos ornatus), zwany też niedźwiedziem peruwiańskim — drapieżnik z rodziny -*nie-dźwiedziowatych.

Mniejszy od niedźwiedzia brunatnego: długość głowy i tułowia 1,5— —1,8 m, ogona ok. 7 cm; ciężar do 140 kg. Ubarwienie czarne lub

czarnobrązowe z białymi obwódkami dookoła oczu oraz z białą plamą na szyi i piersi. Zwyczaje i biologia mało znane. Odżywia się

głównie liśćmi, owocami i korzeniami, jest najbardziej roślinożernym gatunkiem niedźwiedzi. Czasem poluje jednak nawet na tak duże

zwierzęta, jak wikunie, gwanako i jelenie. Bardzo zwinny, zręcznie wspina się po drzewach i tam prawdopodobnie z gałęzi buduje swoje

gniazdo. Zamieszkuje górskie, leśne regiony zachodniej Wenezueli, Kolumbię, Ekwador, Peru i zachodnią Boliwię. Zachodzi również w

wyższe partie górskie do 3000 m n.p.m. i niżej na sawanny. [B.Rz.-K.]

niedźwiedź biały -^niedźwiedź polarny.

niedźwiedź brunatny (Ursus arctos) — przedstawiciel rodziny -»-niedźwiedziowatych, największy żyjący drapieżnik lądowy. Długość

głowy i tułowia 1,5—2,5, wyjątkowo do 2,8 m, ogona 8—16 cm; ciężar 100—450, niekiedy do 780 kg. Odznacza się masywnym tu-

łowiem, krótką, grubą szyją, stosunkowo niewielką głową o małych oczach i małych uszach, niezwykle silnymi kończynami; krótki

ogon zazwyczaj ukryty w futrze. Futro

gęste i długie w różnych odcieniach brązu (zdarzają się również osobniki o ubarwieniu kremowym i czarnym). Czaszka masywna, zęby

typu miażdżącego. Jest zasadniczo zwierzęciem nocnym, ponieważ jednak potrzebuje dużych ilości pokarmu, w bezludnych okolicach

szuka go również dniem. Dobrze pływa i pokonuje strome zbocza, w młodym wieku wspina się na drzewa. Biega szybko, lecz nie

wytrwale. Ma doskonały węch i niezły słuch. Zamieszkuje trudno dostępne lasy nizinne i górskie. Odżywia się jagodami, grzybami,

żołędziami, zielonymi częściami roślin, miodem, owadami, rybami, żabami, ptakami i ich jajami oraz ssakami, od drobnych gryzoni po

jelenie. W okresie głodu napada na zwierzęta gospodarskie; potrafi zabić konia. Zdarza się, że jeden tylko osobnik jest plagą okolicy, w

której przebywa. Z nadejściem chłodów w legowisku (gawrze) mieszczącym się w jamie skalnej, wykrocie lub wśród gęstych młodników

n.b. zapada w sen, którego długość zależy od ilości nagromadzonego tłuszczu (nie pobiera w tym czasie pokarmu) i ostrości zimy.

Zazwyczaj trwa on od listopada do początków marca, z łatwością jednak może być przerwany. W czasie snu po 6—9-miesięczne j ciąży

(-^-rozród) samica rodzi l—3, wyjątkowo do 5 ślepych młodych długości ok. 25 cm. Dojrzałość płciową uzyskują po 2,5—4 latach. N.b.

rozmnaża się co 2, 3 lata; żyje 30— —40 lat. Zamieszkuje Eurazję, północną Afrykę (Atlas), Amerykę Północną (-»-grizli). W Polsce

żyje kilkanaście osobników na Babiej Górze, w

223

niedźwiedź malajski

Bieszczadach i w Tatrach. N.b. jest u nas ustawowo chroniony. (B.Rz.-K.]

niedźwiedź czarny -Aaribal.

niedźwiedź himalajski (Sele-

narctos thibetanus) — drapieżnik z rodziny ->.niedźwie-dziowatych. Długość głowy i tułowia 1,3—1,6 m, ogona 8— —11 cm; ciężar do

120 kg. Sierść zazwyczaj czarna lub ciemnobrązowa; na piersi

Niedźwiedź himalajski

biała plama w kształcie litery Y. Obyczaje n.h. są dość podobne do obyczajów niedźwiedzia brunatnego, ale jest on bardziej drapieżny, a

w sen zimowy zapada jedynie podczas srogich zim. Latem tak jak niedźwiedź andyjski buduje z gałęzi nadrzewne gniazdo. Zimą urządza

zazwyczaj wprost na śniegu legowisko z patyków, na którym suszy futro i wygrzewa się w słońcu. Jest wszystkożerny, lecz w zależności

od warunków otoczenia może stać się drapieżcą lub roślinożercą. W miocie zwykle 2 młode. Jak wszystkie niedźwiedzie n.h. rodzą się

małe i ślepe; pozostają z matką niekiedy nawet po następnym miocie. Mięso i kości n. h. były poszukiwane przez Chińczyków do celów

medycznych. Łapy do dziś uchodzą za wielki przysmak kuchni chińskiej. Żyje w lasach południowej i wschodniej Azji. W Himalajach

dochodzi do 4000 m

n.p.m. w lecie i 1500 m n.p.m. w zimie. [B.Rz.-K.]

niedźwiedź jaskiniowy (Ursus spelae'us) — największy drapieżnik epoki lodowej, o jedną trzecią większy od niedźwiedzia brunatnego.

Budowa zębów świadczy, że odżywiał się prawie wyłącznie pokarmem roślinnym. Na kryjówki wybierał jaskinie; w ich osadach odkryto

tysiące szkieletów n.j., od noworodków do osobników starych. Nie był bezpośrednim przodkiem niedźwiedzi współczesnych, lecz

reprezentował boczną linię, która wymarła bezpotomnie ok. 15 000 lat temu. Żył równocześnie z człowiekiem kopalnym i był prze-

dmiotem jego polowań. Zasiedlał Europę. Liczne jego szczątki znaleziono w jaskiniach Polski; odkryto również na ścianach ogładzenia

spowodowane ocieraniem się zwierząt przechodzących tam przez tysiące lat. [B.Rz.-K.]

niedźwiedź malajski (Helarc-tos malayanus) — najmniejszy przedstawiciel rodziny -»-nie-dźwiedziowatych. Długość głowy i tułowia

1,1—1,4 m; ciężar 27—65 kg. Jest krępy, ma

Niedźwiedź malarski

krótki pysk i długi, wąski język. Ubarwiony czarno, tylko na piersi ma białą lub żółtą plamę w kształcie pierścienia lub półksiężyca.

Nocny; dniem śpi lub wygrzewa się w słońcu w konarach drzew. Gniazdo

niedźwiedź morski

224

buduje na powierzchni ziemi. Odżywia się głównie pokarmem roślinnym (młode wierzchołki palm kokosowych, soczyste owoce),

owadami i ich larwami (głównie termitami). Nie zasypia na zimę. Zamieszkuje góry i niziny Borneo, Sumatry i Półwyspu Malajskie-go.

[B.Rz.-K.]

niedźwiedź morski —kotik zwyczajny.

niedźwiedź peruwiański —niedźwiedź andyjski.

niedźwiedź polarny (Thalarc-tos maritimus), zwany też niedźwiedziem białym — drapieżnik z rodziny —niedźwie-dziowatych.

Długość głowy i tułowia 2,2—2,5 m, ogona 8— —13 cm; ciężar średnio 410 kg (maksymalnie do 720 kg). Futro jest przez cały rok

białe lub kremowobiałe. Od pozostałych gatunków niedźwiedzi różni się bardziej wydłużonym tułowiem, dłuższą szyją, małą, płaską głową

i palcami kończyn, połączonymi skórą prawie do połowy długości. Owłosiona powierzchnia stóp stanowi doskonałą izolację cieplną i

ochronę przed mechanicznym uszkodzeniem podeszwy podczas chodzenia po lodzie. N.p. doskonale pływa (do 44 km/godz.), nurkuje i

biega. Na krótkim dystansie może dogonić renifera. Odbywa dalekie wędrówki. Często widywany był z dala od lądu na pływających

krach. Typowy mięsożerca. Rozmieszczenie jego związane jest z otwartą wodą i obecnością fok, głównego przedmiotu łowów. Oprócz

tego poluje na renifery, pieśce, zające, ptaki i ryby. Nawet zimą brodzi w wodzie w poszukiwaniu pokarmu. W sen zimowy zapadają je-

dynie brzemienne samica, które, wykopawszy nory w śniegu, pozostają w nich aż do momentu, gdy mogą opuścić je wraz z

potomstwem. Komora gniazdowa leży powyżej wejścia, dzięki czemu nagromadzone w niej ciepłe powietrze nie może ujść na zewnątrz.

Ciąża trwa ok. 9 miesięcy. Młode rodzą się w marcu lub kwietniu i pozostają z matką do 2 lat. N.p. żyje ok. 34 lat. Zamieszkuje tereny

położone dookoła bieguna północnego. Ze względu na cenne futro i duże ilości tłuszczu jest przedmiotem polowań Eskimosów (tabl.

IX—l). [B.Rz.-K.]

niedźwiedź szary —grizii.

nielaz plamisty (Dasyurus quoll), zwany też kuną workowatą — torbacz z rodziny

—i-niełazów. Wielkością i wyglądem nieco przypomina kota. Głowa i tułów mają 40—

—45 cm długości, ogon 21—

—30 cm. Samce ważą ok. l kg,

Nieiaz plamisty

samice ponad- 0,5 kg. Ubarwienie dwu typów: bardziej pospolite brunatne w kremowobiałe kropki i rzadsze czarne z białym

nakrapianiem. Białe plamy są mniej wyraźne na głowie, wyraźniejsze na tułowiu. Spód ciała i odnóża zwykle jaśniejsze. Owłosiony ogon

o barwie podobnej do barwy grzbietu, pozbawiony plam, z białym końcem. Sierść miękka, gęsta i dość krótka. Pierwszy palec

zredukowany,

225

nieparzystokopytne

torba płytka, z 6—8 sutkami. Żyje zarówno w lasach, jak i na otwartych terenach, często w pobliżu osiedli ludzkich. Prowadzi nocny,

naziemny tryb życia. W dzień śpi w stosach kamieni i w pustych pniach. W czasie snu uszy są złożone, a ciało zwinięte w kłębek.

Pożywienie n.p. stanowią myszy, młode króliki, ptaki, małe gady, żaby, ryby, padlina, owady i skorupiaki. Samica rodzi przeciętnie 4—

8 młodych. N.p. zamieszkuje po-łudniowo-wschodnią Australię i Tasmanię. Trzyma się dość dobrze w niewoli i jest łatwy do chowu.

[H.K.]

nielazy (Dasyuridae), zwane także workowcami drapieżnymi — rodzina —torbaczy, obejmująca 19 rodzajów z 49 gatunkami. Należą

do nich m.in. —diabeł tasmański, myszowór,

Diabeł tasmański

wilk workowaty i niełaz plamisty. Rozmiary ich są bardzo różne, począwszy od najmniejszego z żyjących torbaczy, my-szowora, a

skończywszy na największym torbaczu drapieżnym — wilku workowatym. Wyglądem zewnętrznym przy-

1 Ę CtrtwnITJ- wwTrttri/"ynv — ccaTrl

pominają myszy, koty i psy. Ogon zwykle długi, owłosiony, nie chwytny. Obie pary kończyn podobnej długości, przednie mają 5, tylne

4 lub 5 palców. Jedne gatunki są stopo-chodne, inne palcochodne. U niektórych gatunków torby brak, u innych jest obecna, ale zwykle

słabo rozwinięta i zawsze otwierająca się ku tyłowi. Zęby ostre, przystosowane do pokarmu zwierzęcego. N. są przeważnie naziemne,

niektóre jednak przystosowały się do życia nadrzewnego. Drobne formy są owadożerne, większe drapieżne. Ruchliwe i szybkie, prowadzą

nocny tryb życia; chronią się w dziuplach, szczelinach skalnych lub norach. Liczba młodych w miocie waha się od 3 do 10. Szczątki

kopalne znane co najmniej od miocenu z Australii. Występują obecnie w Australii, Tasmanii i Nowej Gwinei. [H.K.l

nieparzystokopytne (Pensso-dactyla) — rząd ssaków kopytnych, obejmujący 3 rodziny z 16 gatunkami. Należą do nich zwierzęta

trzech odmiennych typów pokroju: tapiry, nosorożce i konie. Współczesne n. dzielimy na 2 podrzędy:

koniokształtne, obejmujące tylko l rodzinę koniowa-tych, i gruboskórce, obejmujące rodziny tapirowatych i nosorożcowatych. Konie są

smukłe, pozostałe formy masywne o krótkich, ale silnych kończynach. Palce n. opatrzone są kopytami. Szczególnie dobrze są one

rozwinięte u koniowatych, które stąpają wyłącznie na kopytach. Tapiry mają kopytka niewielkie, uproszczone, a stąpają na po-

duszeczkach utworzonych pod palcami, są więc zwierzętami palcochodnymi. U nosorożców każdy palec ma kopytko, ale

nieprzeżuwające

spodem łączy palce wspólna poduszeczka. Najsilniej rozwinięty jest palec trzeci, palce drugi i czwarty zwykle szczątkowe. U tapirów i

nosorożców w kończynach przednich zachowały się po 4, a na tylnych po 3 palce. Palca pierwszego zawsze brak, redukcji może też

ulegać palec piąty. U koni jedynym śladem po uwstecz-nionych palcach drugim i czwartym są kości rysikowate. Koń ma skórę cienką,

okrytą krótkim gęstym futrem, tapir — grubą, rzadko owłosioną, nosorożec — bardzo grubą, twardą, o silnie zrogowaciałym naskórku; u

niektórych gatunków poszczególne jej płaty tworzą sztywne płyty i tylko na ich styku skóra jest miękka, zapewniając zwierzęciu

ruchliwość. Włosy u dorosłych nosorożców występują tylko na brzegach uszu, na końcu ogona i niekiedy na miękkich pasach skóry

oddzielających poszczególne płyty; wymarły nosorożec włochaty z epoki lodowej pokryty był jednak gęstym futrem. Osobliwymi

tworami naskórkowymi są występujące na kościach nosowych rogi nosorożców. U dwurożnych drugi róg występuje na wyrostkach kości

czołowych. Rogi nie są zmieniane, jeśli jednak ulegną uszkodzeniu — odrastają. Kły zredukowane, zęby trzonowe zwykle

hipsodontyczne. N. są roślinożerne. Żołądek prosty, jelita długie. Wargi chwytne; u tapirów górna warga tworzy krótką trąbę. Mózg

niewielki. Węch, wzrok i słuch dobre. Jądra nosorożców i tapirów leżą pod skórą brzucha, u koni w mosznie. Macica dwurożna, łożysko

rozproszone. Jedna para sutek. W miocie l młode, zaawansowane w rozwoju.

Koniowate są zwierzętami

stadnymi terenów otwartych, stepów i pustyń. Tapirowate żyją w lasach tropikalnych pojedynczo lub parami. Nosorożce występują

również pojedynczo lub parami w stepach, sawannach i w lasach. Pierwsi przedstawiciele n. pojawili się w dolnym eocenie i wkrótce

grupa ta osiągnęła wielkie bogactwo form. Wywodzą się od prakopytnych. Szczególnie dobrze poznana jest ewolucja koniowatych, od

niewielkich zwierząt 5-palcza-stych do żyjących dziś gatunków, poprzez szereg rodzajów o cechach pośrednich. Rozwój ten, który

doprowadził do zmian form leśnych w stepowe, polegał na zwiększaniu rozmiarów ciała, stopniowej redukcji palców bocznych w miarę

coraz lepszego przystosowania do biegu, wreszcie na podwyższaniu się zębów w miarę przechodzenia od miękkiego pokarmu, jakim były

liście, do twardego w postaci traw. Ewolucja koniowatych odbywała się przede wszystkim w Ameryce Północnej, skąd w różnych

okresach trzeciorzędu przedstawiciele tej grupy przedostawali się także na kontynent Eurazji. Pod koniec epoki lodowej koń wyginął w

Ameryce całkowicie. N. dostarczyły dwu ważnych zwierząt domowych, konia i osła. Wszystkie dzikie gatunki n. są dziś zagrożone

wytępieniem. [H.K.]

nieprzeżuwające

kształtne.

nieświszczuk (Cynomys ludo-mcianus), zwany też pieskiem preriowym, należy do rodziny ->-wiewiórkowatych. Wygląda jak

miniatura świstaka. Długość głowy i tułowia ok. 30 cm, ogona 10 cm; ciężar ek.

227

nietoperze

l kg. Grzbiet szarawożółty, spód nieco jaśniejszy. Koniec ogona z wierzchu ciemnobrunatny. N. zamieszkuje prerie Ameryki Północnej,

niekiedy w ogromnych koloniach. Kopie rozległe nory z wylotem na szczycie usypanego z ziemi wzgórka. Chroni to nory przed

zalaniem w czasie ulewnych deszczów. W koloniach zaznacza się wyraźny teryto-rializm i hierarchia osobników. N. często staje słupka,

a zaniepokojony wydaje gwizd ostrzegający kolonię. Nie zapada w sen zimowy, ale w czasie złej pogody rzadko o-puszcza norę. Żywi

się trawą i ziołami; aktywny w dzień. Po ciąży trwającej ok. 30 dni rodzi się ok. 5 młodych. Jako szkodnik pól n. stał się wskutek

tępienia mniej liczny (tabl. XI—3). [K.K.]

nietoperze (Chiroptera) — jedyny rząd ssaków zdolnych do aktywnego lotu. Dzielą się na 2 podrzędy: Megachiropte-ra, z l rodziną, i

Microchirop-tera z 16 rodzinami. Należą

A f\

Schemat budowy błony lotnej nietoperza. A — błona ramieniowa, B — błona skrzydłowa, C — błona ogonowa. I—V — kości palców

1—5

tu rudawkowate, upiorowate, rybaki, lironosy, podkowcowa-te, liścionosy, wampirowate, mroczkowate, molosy i in. Obejmują ok. 845

gatunków, zajmuiąc pod względem ich liczebności drugie miejsce

wśród rzędów ssaków. Rozmiary n. są niewielkie; ciężar od 2 do 1360 g. Rozpiętość skrzydeł do 1,7 m. Nasze krajowe n. ważą 3,5—40

g, rozpiętość ich skrzydeł wynosi 18—46 cm. Między nadzwyczaj wydłużonymi przednimi kończynami oraz ich palcami (z wyjątkiem

krótkiego kciuka), bokami ciała i tylnymi odnóżami rozpięta jest błona lotna;

często występuje ona też między tylnymi odnóżami jako tzw. błona ogonowa. Zasadniczo tylko kciuk i palce nóg są wyposażone w

pazury, jednakże większość Megachir opiera ma pazur również na drugim palcu kończyny przedniej. W związku ze zdolnością lotu

obręcz kończyny przedniej jest silnie rozwinięta; u gatunków ewolucyjnie zaawansowanych istnieje zwykle podwójne połączenie

stawowe między kością ramienia a łopatką. Podobnie jak u ptaków na mostku występuje grzebień zwiększający powierzchnię

przyczepu potężnych mięśni poruszających skrzydła. Mostek oraz kręgi mają tendencję do zrastania się z przednimi żebrami; prowadzi

to do wzmacniania szkieletu, zjawiska wpływającego na sprawność lotu. Kolano zgina się do tyłu, a nie do przodu jak u innych ssaków.

Kość piętowa ma często długą, chrząstkową ostrogę, wzmacniającą błonę ogonową. Przy ostrodze bywa tzw. płatek, lekko wystający

fragment błony ogonowej. Uszy często zaopatrzone koziołkiem, czyli wyrostkiem skórnym o rozmaitych kształtach. Uzębienie

zupełne, zróżnicowane na siekacze, kły, przedtrzonowe i trzonowe, w sumie 20—38 zębów. Zęby gatunków roślinożernych mają sęczki

tępe, owadożernych zaś

nietoperze

228

ostre. Zęby mleczne różnią się znacznie od trwałych. Mózg prymitywny, półkule zazwyczaj gładkie; nie przykrywają móżdżka. Na nosie

często występują narośle, nieraz bardzo silnie rozwinięte i skomplikowane; u niektórych gatunków służą one do odpowiedniego

skierowywania i skupiania wydawanych przez nos ultradźwięków. Włosy pokryte są łuskami najrozmaitszego kształtu, zależnie od

gatunku. N. klimatu umiarkowanego wykazują ogromną zmienność temperatury ciała, w znacznej mierze zależną od temperatury

otaczającego powietrza. Obniżenie temperatury ciała obniża przemianę materii, zmniejszając zapotrzebowanie na pokarm; umożliwia

to przetrwanie okresów głodu. Są zwierzętami wybitnie ciepłolubnymi, w kryjówkach ich notowano nawet 57°C.

Węch dobry, zwłaszcza u roślinożernych. Szczególnie silnie rozwinięty jest słuch; Micro-chiroptera i nieliczne rudawki orientują się

głównie za pomocą echolokacji, tj. wysyłają ultradźwięki trwające 0,001—0,1 s, do 250 razy/s. Powracające echo informuje je o

bliskości i kształcie przedmiotów. Wzrok, szczególnie u Microchiroptera, jest znacznie słabszy od słuchu; barw n. prawdopodobnie nie

widzą.

W miocie l, wyjątkowo do 4 młodych; samice niektórych gatunków unoszą ze sobą potomstwo. U zapadających w sen zimowy

kopulacja i za-plemnienie następuje jesienią, następnie sperma pozostaje w drogach rodnych samicy do wiosny i dopiero wtedy wy-

stępuje owulacja i zapłodnienie. Żyją wyjątkowo długo, nawet u małych gatunków notowano wiek 24 lat. Tryb

życia nocny i zmierzchowy. Pożywienie roślinne (owoce, kwiaty, nektar, pyłek, liście), mieszane lub — u większości gatunków —

zwierzęce (głównie owady latające i nie latające, czasem pająki, wodne skorupiaki, małe ryby, żaby, jaszczurki, drobne ssaki i ptaki, krew

ptaków i ssaków). Kryjówki niezwykle różnorodne. Niektóre n. zawisają wprost na drzewach. Silnie spłaszczona czaszka umożliwia

pewnym gatunkom przeciskanie się przez szpary szerokości zaledwie 6 mm, a przylgi na odnóżach — przyczepianie się do najgładszych

powierzchni. Niektóre gatunki dorównują najlepiej latającym ptakom podobnej wielkości; zwrotnoś-cią lotu n. górują znacznie nad

ptakami. Niektóre biegają po ziemi z szybkością myszy, a nawet skaczą, inne poruszają się po niej bardzo niedołężnie. Dobrze się

wspinają i — zmuszone do tego — pływają, a także wzlatują z wody. Spoczywający n. najczęściej zwisa głową w dół, na tylnych łapkach;

samoczynnie działający mechanizm w nogach pozwala mu to czynić bez zmęczenia.

Zwykle żyją w koloniach, obejmujących nawet do 30 min osobników. Panujące tam stężenie amoniaku uniemożliwia nieraz wstęp

człowiekowi. Niektóre odbywają wędrówki, jednak kilkakrotnie mniejsze niż ptaki. Największy przelot zaobrączkowanego nietoperza

wynosił 1609 km. Występują w całym świecie, sięgając na Alasce i w Skandynawii koła polarnego; znane są też z wielu izolowanych

wysp. W Polsce 19 gatunków, z których l należy do podkowcowatych, reszta do mroczkowatych; ponadto do samej niemal połu-

229

nocek Daubentona

dniowej granicy państwa dochodzą zasięgi 3 innych gatunków. Gatunki owocożerne niszczą plantacje owoców; odżywiające się krwią

ludzką i zwierzęcą wyniszczają ofiary i zakażają śmiertelnymi chorobami. Pożyteczne są natomiast n. owadożerne oraz zapylające

kwiaty (c h i r o p t e-rogamia) i rozsiewające nasiona. Ich ekskrementy mogą mieć lokalne znaczenie jako nawóz. Wszystkie polskie

gatunki są pożyteczne i znajdują się pod ochroną. Najstarsze n. znane są z dolnego eocenu. Przodkami ich były zapewne nadrzewne ssaki

owadożerne. [A.K.]

nilgau (Boselapbtłs tragoca-melus) — gatunek z rodziny -Arętorogich. Długość głowy i tułowia 1,8—2,0 m, ogona 40—55 cm,

wysokość w kłębie 120—150 cm; ciężar do 200 kg.

Nilgau

N. jest największą antylopą azjatycką. Ubarwienie wierzchu ciała samców ciemnoszare, prążki wewnątrz uszu i pierścienie ponad

racicami białe. Samice ubarwione płowo. Sierść sztywna i krótka. Pod-gardle białe, poniżej kępa

długich włosów, pokaźna u samców, niepozorna u samic. Wzdłuż karku i częściowo grzbietu ciągnie się pas dłuższej sierści. Rogi

niewielkie, występują tylko u samców. Mieszkaniec lasów i dżungli, niekiedy przebywa też na terenach otwartych. Aktywny tylko w

dzień; żywi się trawą i młodymi gałązkami krzewów. Wyrządza poważne szkody w plantacjach trzciny cukrowej. Samice z młodymi

trzymają się w niewielkich stadach, samce zwykle osobno. Okres godowy nie jest stały, najczęściej przypada na marzec i kwiecień, l lub

2 młode rodzą się po 245-dniowej ciąży. Długość życia ok. 15 lat. Rozmieszczenie obejmuje Półwysep Indyjski, przede wszystkim jego

część środkową. Znaczenie użytkowe niewielkie; Hindusi unikają zabijania n. jako bliskiego krewnego świętych krów. [L.S.]

nocek Bechsteina (Myotis bechsteini) — nietoperz z rodziny -i-mroczkowatych. Długość głowy i tułowia 4,5—5,5 cm, ogona 3,0—

4,4 cm, rozpiętość skrzydeł 25—28 cm; ciężar 9—11 g. Po gackach ma najdłuższe uszy ze wszystkich krajowych nietoperzy. Futerko

na grzbiecie brunatne, po stronie brzusznej wyraźnie odmiennie zabarwione, białawe. Włosy długie i gęste. N.B. latem chroni się w nisko

położonych dziuplach, pojedynczo lub małymi koloniami, zimę spędza w jaskiniach. Lot ma powolny i niski. Występuje w prawie całej

Europie i na Kaukazie, wszędzie jest rzadki, w Polsce należy do najrzadszych nietoperzy. [A.K.]

nocek Daubentona -».nocek rudy.

nocek duży

230

nocek duży (Myotis myotis) — nietoperz z rodziny -»-mrocz-kowatych, największy z krajowych gatunków nietoperzy. Długość głowy i

tułowia 6,0— —8,0 cm, ogona 4,5—6,0 cm, rozpiętość skrzydeł 35—43 cm;

ciężar 28—40 g. Ubarwienie na grzbiecie brązowoszare, spodem jaśniejsze. Jak wszystkie nasze nocki nie ma płatka przy ostrodze.

Latem chroni się na dużych strychach, wyjątkowo w jaskiniach, zimą ukrywa się w jaskiniach i wszelkich innych schronach

podziemnych. Latem samice tworzą kolonie, większe niż u innych krajowych nietoperzy, dochodzące do ok. 1000 osobników. N.d.

zimuje w koloniach lub pojedynczo. Wszystkie starsze (co najmniej roczne) osobniki i część młodych z południowej Polski odlatują na

zimę do jaskiń po południowej stronie Karpat. N.d. odżywia się większymi owadami. Występuje w Europie z wyjątkiem północy, w pół-

nocnej Afryce, Azji Mniejszej i Libanie. W Polsce najpospolitszy na południu kraju (tabl. XIV—3). [A.K.]

nocek kosmaty (Myotis dasy-cneme), zwany też nockiem łydkowłosym — nietoperz z rodziny -^-mroczkowatych. Długość głowy i

tułowia 5,7— 6,1 cm, ogona 4,5—5,1 cm, rozpiętość skrzydeł 27—30 cm;

ciężar 15—19,5 g. Jeden z naszych większych nietoperzy. Skrzydła duże, szerokie, błona lotna sięga tylko do pięty. Grzbiet

szarobrunatny, spód szary. N.k. występuje wyłącznie na nizinach nad większymi wodami i poluje tylko nad ich powierzchnią. Latem

chroni się w dziuplach i na strychach, zimę spędza w jaskiniach. Wieczorami wylatuje

późno. Występuje w większej części Europy i w zachodniej Syberii po Jenisej. U nas należy do rzadszych gatunków. [A.K.]

nocek łydkowlosy ->.nocek kosmaty.

nocek nadwodny -s-nocek rudy.

nocek Natterera (Myotis nat-tereri) — nietoperz z rodziny

—i-mroczkowatych. Długość ciała 4,0—5,0 cm, ogona 3,2—4,5 cm, rozpiętość skrzydeł 22—

—26 cm; ciężar 5—13 g. Brzeg błony ogonowej zgrubiały, pokryty wystającymi, sztywnymi włosami. Futerko wierzchem jasnobrązowe,

spodem szarawe. Trudny do znalezienia z powodu zwyczaju wciskania się w ciasne, głębokie szpary. Latem chroni się w dziuplach,

szczelinach murów, skrzynkach dla ptaków, zimuje koloniami w jaskiniach i piwnicach. Na łowy wylatuje późno, lata powoli,

prostolinijnie. Występuje w Europie i części Azji o umiarkowanym klimacie po Japonię. W Polsce prawdopodobnie w całym kraju, choć

w górach dotąd nie stwierdzony. [A.K.]

nocek orzęsiony (Myotis emar-ginatus) — nietoperz z rodziny -^mroczkowatych. Długość głowy i tułowia 4,2—5,0 cm, ogona 38—

46 mm, rozpiętość skrzydeł 22—24 cm; ciężar 7—

—10 g. Futerko gęste, włos często wełnisty. Grzbiet ma barwę brązową o odcieniu od rudawego do kasztanowatego, spód szarobrązowy.

Latem przebywa na jasnych strychach, gdzie samice tworzą kolonie, na zimę wybiera ciepłe jaskinie. Występuje w cieplejszych

okolicach Europy, na wschód dochodzi po Iran,

231

norka amerykańska

Kaukaz i Bliski Wschód. W Polsce występuje tylko na południu (tabl. III—2). [A.K.]

nocek ostrouchy (Myotis bly-thi, M. oxygnathus) — nietoperz z rodziny -^-mroczko-watych, bardzo podobny do nocka dużego, lecz

nieco mniejszy; ma proporcjonalnie dłuższy ogon, krótszy pyszczek i krótsze, wąskie uszy. Długość głowy i tułowia 6,3—7,8 cm, ogona

4,6—6,1 cm; ciężar 19,7—

—28 g. Trybem życia zbliża się do nocka dużego, z którym tworzy czasem mieszane kolonie. Występuje w Europie południowej i

południowej Azji, sięgając na północ do Ukrainy i Czechosłowacji. W Polsce dotychczas nie znaleziony;

spotykany natomiast w Jaskiniach Bielskich w Tatrach Słowackich, blisko granicy polskiej. [A.K.]

nocek rudy (Myotis daubento-

—ni), zwany też nockiem nadwodnym lub nockiem Dauben-tona — nietoperz z rodziny

—»mroczkowatych, jeden z naszych mniejszych nietoperzy. Długość głowy i tułowia 4,0—

—5,1 cm, ogona 3,0—4,3 cm, rozpiętość skrzydeł 21—25 cm;

ciężar 5—10 g. Błona lotna sięga do połowy stopy, skrzydła szerokie, stopy duże. Futerko gęste, o krótkich włosach, wierzchem

ciemnobrunatne, często z rudym odcieniem, spodem szare. N.r. chętnie przebywa w pobliżu wód i głównie nad nimi poluje. Oprócz

owadów chwyta niekiedy małe ryby i skorupiaki. Latem chroni się w dziuplach i szczelinach, zimuje w piwnicach i jaskiniach. Latem i

zimą tworzy kolonie. Lot ma szybki i nieregularny. Występuje w Europie i Azji sięgając daleko ku północy.

W Polsce prawdopodobnie na całym obszarze. [A.K.]

nocek rybaczek (Pizonyx vive-si) — nietoperz z rodziny

-^mroczkowatych, o długości głowy i tułowia 7,0—8,5 cm, ogona 5,0—6,5 cm. Rozpiętość skrzydeł ok. 40 cm. Stopy i pazury

szczególnie duże i silne. Pożywieniem n.r. są drobne rybki i skorupiaki. Występuje nad Zatoką Kalifornijską na pacyficznym wybrzeżu

Ameryki. [A.K.]

nocek wąsatek (Myotis mysta-cinus) — nietoperz z rodziny

—.•mroczkowatych. Jeden z naszych najmniejszych nietoperzy. Długość ciała 3,5—5 cm, ogona 3,0—4,4 cm, rozpiętość skrzydeł 19—

22,5 cm; ciężar 4,5—6 g. Na pyszczku długie włosy zatokowe. Skrzydła dość wąskie. Ubarwienie futerka bardzo zmienne, zwykle ciem-

nokasztanowate na grzbiecie, spodem jaśniejsze, może być jednak prawie czarne lub oli-wkowoszare. Lata szybko i zwinnie, najlepiej z

naszych nocków. Lubi polować nad wodami. Spotykany zarówno w lasach, jak osiedlach i górach. Latem chroni się na strychach, pod

korą, w dziuplach, zimą w jaskiniach (częsty w jaskiniach tatrzańskich). Występuje w całej Europie i wielkiej części Azji po Indie i

Indonezję na południu. W Polsce wszędzie jest pospolity. [A.K.]

nonius ->-koń domowy.

norka amerykańska (Mustela vison), zwana też norką kanadyjską, niewielki drapieżnik z rodziny —4asicowatych. Budową i trybem

życia bardzo przypomina norkę europejską, jest jednak większa i

norka europejska

232

ciemniej ubarwiona. Ze względu na bardzo cenione futro aklimatyzuje się ją i hoduje na całym świecie. Również w Polsce hoduje się

różnobarwne jej mutanty i prawdopodobnie pojawia się u nas zdziczała na swobodzie. Zamieszkuje prawie całą Amerykę Północną. W

futrzarstwie skórki jej spotyka się pod nazwą norek. [B.Rz.-K.]

norka europejska (Mustela lu-

treola) — drapieżnik z rodziny —^łasicowatych. Długość głowy i tułowia 28—43 cm, ogona 12—19 cm; ciężar dorosłych samców do

739 g. Budową ciała przypomina tchórza. Ma spłaszczoną głowę i smukły, wydłużony tułów osadzony na krótkich kończynach o

palcach spiętych dobrze rozwiniętą, owłosioną błoną pływną. Futro krótkie i gęste o barwie zmiennej, od rudobrązowego do

ciemnobrązowego; strona brzuszna zawsze jaśniejsza, a kończyny i ogon ciemniejsze. Koniec pyska i występujące czasami na piersiach

plamy, zmiennej wielkości i kształtu, białe. Jest zwierzęciem zmierzchowym i nocnym. Nor nie kopie; dniem śpi ukryta w nisko

położonych dziuplach, naturalnych kryjówkach gruntu, norach karczownika itp. Zamieszkuje tereny bagniste lub brzegi leśnych

strumieni, jezior i różnego rodzaju zbiorników wodnych. Doskonale i chętnie pływa, pod wodą przebywa do 2 min. Latem osiadła, od

jesieni prowadzi koczowniczy tryb życia. Żywi się głównie drobnymi gryzoniami, zwłaszcza karczownikami, poza tym ptakami, jajami,

rybami, rakami, ślimakami i owadami. Niewielki procent jej pożywienia stanowi pokarm roślinny. Czasami gromadzi zapasy. Do

wrogów naturalnych n.e. zalicza się większe od niej ssaki drapieżne i duże drapieżne ptaki. Zaatakowana broni się wytryskiem silnie

cuchnącej wydzieliny z gruczołów zapachowych. Ruja u n.e. trwa od lutego do kwietnia. Po 42—46 dniach ciąży samica rodzi w kwietniu

lub maju 3—7 młodych, które opuszczają ją już w sierpniu, a dojrzałość płciową osiągają w następnym roku. N.e. żyje 7—10 lat i może

krzyżować się z tchórzem. Jej obecny zasięg obejmuje Francję (bardzo rzadka), wschodnią Europę i północno-zachodnią Azję do rzeki

Irtysz. Występuje też na Kaukazie. W Polsce kiedyś liczna, została całkowicie wytępiona i nie wydaje się rzeczą prawdopodobną, aby

żyła jeszcze dziś dziko na naszych ziemiach. Jej piękne futro jest wysoko cenione w futrzarstwie (tabl. XV—l). [B.Rz.-K.]

norka kalifornijska -^koto-fretka.

norka kanadyjska -^norka amerykańska.

nornica ruda (Clethrionomys glareolus) — gryzoń z rodziny -»-nornikowatych. Długość głowy i tułowia do 11 cm, ogona do 5 cm;

ciężar do 33 g. Futerko na grzbiecie o odcieniu rudym, bokami przechodzącym w szarawy, brzuch biały. Uszy dość długie, wyraźnie

wystają z futerka. Zęby, o wysokich koronach, mają wzrost ograniczony. N.r. zamieszkuje lasy i zarośla. Przebywa głównie na

powierzchni ściółki, ale dobrze wspina się po drzewach. Zasadniczo nocna, wychodzi i za dnia na poszukiwanie pokarmu. Kopie chodniki

w ściółce leśnej i próchnicy. Gniazda

233

nornik śnieżny

zakłada w spróchniałych pniach lub pod ziemią. Żywi się głównie nasionami i owocami drzew, ale zjada też zielone części roślin i

młode pędy drzew i krzewów, przygodnie drobne bezkręgowce. Wrogami jej są lisy i łasicowate oraz sowy i dzienne ptaki drapieżne.

Aktywna zimą. Rocznie 3 lub 4 mioty, zwykle po 3—5 nagich i ślepych młodych. Żywią się mlekiem matki 3 tygodnie, po 8 lub 9

tygodniach są zdolne do rozrodu. N.r. występuje w prawie całej Europie i zachodniej Azji. W Polsce jest najliczniejszym gryzoniem

leśnym w całym kraju. Może wyrządzać szkody w szkółkach leśnych i wśród sadzonek. [K.K.]

nornik bury (Microtus agre-stis) — gryzoń z rodziny ->-nornikowatych, zbliżony do polnika, od którego różni się nieco większymi

rozmiarami, bardziej rudym odcieniem futerka i budową zębów. Długość głowy i tułowia 9—13 cm, ogona 2,5—4 cm. Ubarwienie na

grzbiecie szarobrązowe, spodem srebrzystobiałe. Uszy i oczy niewielkie. Zęby stale rosnące. Żywi się zielonymi częściami roślin, zjada

też owady. Aktywny głównie nocą. Mieszkaniec wilgotnych łąk i pól. Kopie nory, na terenach wilgotnych buduje też gniazda naziemne

w kępach krzewów i traw. W sen zimowy nie zapada. Rocznie 3—4 miotów, po 4—7 młodych. Ciąża trwa 18—20 dni. Młode rodzą się

nagie i ślepe, przez ok. 12 dni odżywiają się mlekiem matki. Samice osiągają dojrzałość w wieku 3—4 tygodni. N.b. żyje krótko, w

warunkach naturalnych rzadko ponad rok. Rozprzestrzeniony w północnej i środkowej Europie oraz w

północnej Azji aż po Chiny. W Polsce występuje w całym kraju, liczniej na północy i w górach. W przypadkach większych pojawów

staje się poważnym szkodnikiem roślin uprawnych. [K.K.]

nornik północny (Microtus oeconomus) — gryzoń z rodziny -»nornikowatych. Długość głowy i tułowia 9—13 cm, ogona 3—5 cm;

ciężar 34—

—48 g. Futerko wierzchem szarobrązowe, spodem srebrzystobiałe. N.p. żyje na terenach podmokłych, zarówno na łąkach, jak i w

lasach. Dobrze pływa. Kopie nory, buduje też gniazda nad ziemią. Aktywny głównie nocą. Żywi się przeważnie zielonymi częściami

roślin, gromadzi zapasy pokarmu; w sen zimowy nie zapada. Rocznie 3—4 mioty, każdy od 4 do 7 młodych. Występuje w północnej

Europie i północnej Azji aż po Chiny. Ku zachodowi i południowi Europy występowanie ma charakter wyspowy (w Holandii, Austrii, na

Węgrzech). W Polsce spotykany na północy i w środkowej części kraju. W przypadkach liczniejszych pojawów staje się poważnym

szkodnikiem upraw rolnych i leśnych. [K.K.]

nornik śnieżny (Microtus ni-valis) — gryzoń z rodziny

-»-nornikowatych. Długość głowy i tułowia 11—14 cm, ogona 4—7 cm; ciężar 40—67 g. Futerko z wierzchu szare z odcieniem

żółtawym, spód sre-brzystoszary. Włosy zatokowe liczne i bardzo długie (do 5 cm). Żyje na terenach skalistych i kamienistych, głównie

w wysokich górach. Nor nie kopie, lecz chroni się w szczelinach wśród skał i głazów. Żywi się zielonymi czę-

norka europejska

232

ciemniej ubarwiona. Ze względu na bardzo cenione futro aklimatyzuje się ją i hoduje na całym świecie. Również w Polsce hoduje się

różnobarwne jej mutanty i prawdopodobnie pojawia się u nas zdziczała na swobodzie. Zamieszkuje prawie całą Amerykę Północną. W

futrzarstwie skórki jej spotyka się pod nazwą norek. [B.Rz.-K.]

norka europejska (Mustela lu-treola) — drapieżnik z rodziny —^łasicowatych. Długość głowy i tułowia 28—43 cm, ogona 12—19

cm; ciężar dorosłych samców do 739 g. Budową ciała przypomina tchórza. Ma spłaszczoną głowę i smukły, wydłużony tułów osadzony

na krótkich kończynach o palcach spiętych dobrze rozwiniętą, owłosioną błoną pływną. Futro krótkie i gęste o barwie zmiennej, od

rudobrązowego do ciemnobrązowego; strona brzuszna zawsze jaśniejsza, a kończyny i ogon ciemniejsze. Koniec pyska i występujące

czasami na piersiach plamy, zmiennej wielkości i kształtu, białe. Jest zwierzęciem zmierzchowym i nocnym. Nor nie kopie; dniem śpi

ukryta w nisko położonych dziuplach, naturalnych kryjówkach gruntu, norach karczownika itp. Zamieszkuje tereny bagniste lub brzegi

leśnych strumieni, jezior i różnego rodzaju zbiorników wodnych. Doskonale i chętnie pływa, pod wodą przebywa do 2 min. Latem osia-

dła, od jesieni prowadzi koczowniczy tryb życia. Żywi się głównie drobnymi gryzoniami, zwłaszcza karczownikami, poza tym ptakami,

jajami, rybami, rakami, ślimakami i owadami. Niewielki procent jej pożywienia stanowi pokarm roślinny. Czasami gromadzi zapasy. Do

wrogów naturalnych n.e. zalicza się większe od niej ssaki drapieżne i duże drapieżne ptaki. Zaatakowana broni się wytryskiem silnie

cuchnącej wydzieliny z gruczołów zapachowych. Ruja u n.e. trwa od lutego do kwietnia. Po 42—46 dniach ciąży samica rodzi w kwietniu

lub maju 3—7 młodych, które opuszczają ją już w sierpniu, a dojrzałość płciową osiągają w następnym roku. N.e. żyje 7—10 lat i może

krzyżować się z tchórzem. Jej obecny zasięg obejmuje Francję (bardzo rzadka), wschodnią Europę i północno-zachodnią Azję do rzeki

Irtysz. Występuje też na Kaukazie. W Polsce kiedyś liczna, została całkowicie wytępiona i nie wydaje się rzeczą prawdopodobną, aby

żyła jeszcze dziś dziko na naszych ziemiach. Jej piękne futro jest wysoko cenione w futrzarstwie (tabl. XV—l). [B.Rz.-K.]

norka kalifornijska -^koto-fretka.

norka kanadyjska —^norka amerykańska.

nornica ruda (Clethrionomys glareolus) — gryzoń z rodziny -^-nornikowatych. Długość głowy i tułowia do 11 cm, ogona do 5 cm;

ciężar do 33 g. Futerko na grzbiecie o odcieniu rudym, bokami przechodzącym w szarawy, brzuch biały. Uszy dość długie, wyraźnie

wystają z futerka. Zęby, o wysokich koronach, mają wzrost ograniczony. N.r. zamieszkuje lasy i zarośla. Przebywa głównie na

powierzchni ściółki, ale dobrze wspina się po drzewach. Zasadniczo nocna, wychodzi i za dnia na poszukiwanie pokarmu. Kopie chodniki

w ściółce leśnej i próchnicy. Gniazda

233

nornik śnieżny

zakłada w spróchniałych pniach lub pod ziemią. Żywi się głównie nasionami i owocami drzew, ale zjada też zielone części roślin i

młode pędy drzew i krzewów, przygodnie drobne bezkręgowce. Wrogami jej są lisy i łasicowate oraz sowy i dzienne ptaki drapieżne.

Aktywna zimą. Rocznie 3 lub 4 mioty, zwykle po 3—5 nagich i ślepych młodych. Żywią się mlekiem matki 3 tygodnie, po 8 lub 9

tygodniach są zdolne do rozrodu. N.r. występuje w prawie całej Europie i zachodniej Azji. W Polsce jest najliczniejszym gryzoniem

leśnym w całym kraju. Może wyrządzać szkody w szkółkach leśnych i wśród sadzonek. [K.K.]

nornik bury (Microtus agre-stis) — gryzoń z rodziny -•-nornikowatych, zbliżony do polnika, od którego różni się nieco większymi

rozmiarami, bardziej rudym odcieniem futerka i budową zębów. Długość głowy i tułowia 9—13 cm, ogona 2,5—4 cm. Ubarwienie na

grzbiecie szarobrązowe, spodem srebrzystobiałe. Uszy i oczy niewielkie. Zęby stale rosnące. Żywi się zielonymi częściami roślin, zjada

też owady. Aktywny głównie nocą. Mieszkaniec wilgotnych łąk i pól. Kopie nory, na terenach wilgotnych buduje też gniazda naziemne

w kępach krzewów i traw,. W sen zimowy nie zapada. Rocznie 3—4 miotów, po 4—7 młodych. Ciąża trwa 18—20 dni. Młode rodzą się

nagie i ślepe, przez ok. 12 dni odżywiają się mlekiem matki. Samice osiągają dojrzałość w wieku 3—4 tygodni. N.b. żyje krótko, w

warunkach naturalnych rzadko ponad rok. Rozprzestrzeniony w północnej i środkowej Europie oraz w

północnej Azji aż po Chiny. W Polsce występuje w całym kraju, liczniej na północy i w górach. W przypadkach większych pojawów

staje się poważnym szkodnikiem roślin uprawnych. [K.K.]

nornik pólnocny (Microtus oeconomus) — gryzoń z rodziny -^-nornikowatych. Długość głowy i tułowia 9—13 cm, ogona 3—5 cm;

ciężar 34—

—48 g. Futerko wierzchem szarobrązowe, spodem srebrzystobiałe. N.p. żyje na terenach podmokłych, zarówno na łąkach, jak i w

lasach. Dobrze pływa. Kopie nory, buduje też gniazda nad ziemią. Aktywny głównie nocą. Żywi się przeważnie zielonymi częściami

roślin, gromadzi zapasy pokarmu; w sen zimowy nie zapada. Rocznie 3—4 mioty, każdy od 4 do 7 młodych. Występuje w północnej

Europie i północnej Azji aż po Chiny. Ku zachodowi i południowi Europy występowanie ma charakter wyspowy (w Holandii, Austrii, na

Węgrzech). W Polsce spotykany na północy i w środkowej części kraju. W przypadkach liczniejszych pojawów staje się poważnym

szkodnikiem upraw rolnych i leśnych. [K.K.]

nornik śnieżny (Mźcrotus ni-valis) — gryzoń z rodziny

-?-nornikowatych. Długość głowy i tułowia 11—14 cm, ogona 4—7 cm; ciężar 40—67 g. Futerko z wierzchu szare z odcieniem

żółtawym, spód sre-brzystoszary. Włosy zatokowe liczne i bardzo długie (do 5 cm). Żyje na terenach skalistych i kamienistych, głównie

w wysokich górach. Nor nie kopie, lecz chroni się w szczelinach wśród skał i głazów. Żywi się zielonymi czę-

nornik zwyczajny

234

ściami roślin. Aktywny zarówno w dzień, jak w nocy; w sen zimowy nie zapada. Z reguły 2 mioty rocznie, średnio po 3 młode.

Występuje w górach od Półwyspu Pirenejskie-go po Liban, Kaukaz i Kopet--Dag. W Polsce spotykany jedynie w Tatrach, gdzie tworzy

odrębny podgatunek, n.ś. tatrzańskiego (Microtus nivalis mirhanreini). [K.K.]

nornik zwyczajny -opornik.

nornikowate (Microtidae) — rodzina -9-gryzoni zaliczana niekiedy do chomikowatych, z którymi jest blisko spokrewniona. Należy tu

20 rodzajów obejmujących ok. 100 gatunków. Niewielkie zwierzęta o krótkim, wałeczkowatym ciele, małych uszach i oczach i krótkim

ogonie. Zęby trzonowe mają wysokie korony; u większości n. rosną przez całe życie. Powierzchnia korony pokryta pętlami szkliwa

umożliwia rozcieranie dużej ilości mało pożywnego pokarmu, głównie zielonych części roślin. Wszystkie n. kopią nory, niektóre

większą część życia spędzają pod ziemią; znane są też gatunki ziemnowodne. Często gromadzą zapasy pożywienia. Nie zapadają w sen

zimowy, lecz prowadzą życie aktywne zimą pod pokrywą śnieżną. N. bardzo wcześnie dojrzewają płciowo; liczne mioty kilka razy do

roku. W związku z tym populacje ich wykazują duże wahania liczebności: zwykle co kilka lat następuje masowy pojaw, po czym ich

liczba gwałtownie spada. N. stanowią główny pokarm sów, wielu dziennych ptaków i ssaków drapieżnych oraz węży. Są jedną z naj-

młodszych geologicznie grup gryzoni: pojawiły się w plio-

cenie i uległy bardzo szybkiej ewolucji, dzięki czemu mają znaczenie jako skamieliny przewodnie dla oznaczania wieku osadów

czwartorzędowych. Występują w chłodnej i umiarkowanej strefie Eurazji i Ameryki Północnej, w Ameryce po góry Meksyku i

Gwatemali, w Azji po Indo-chiny i Malaje. W północnej Afryce egzystuje l gatunek. W Polsce 9 gatunków. N. są poważnymi

szkodnikami upraw rolnych, zwłaszcza w czasie masowych pojawów. Najbardziej znanymi n. są norniki, polnik, karczownik, darniów-ka,

nornica ruda, piżmak, lemingi. [K.K.]

norowiec -»-pies domowy. nory ->-etologia.

nosacz (Nasalis larvatus) — przedstawiciel rodziny ->małp wąskonosych. Długość głowy i tułowia samców (większych od samic) do 76

cm, ogon podobnej długości; ciężar 16— —22,5 kg. Nazwa gatunkowa pochodzi od bardzo charakterystycznej cechy tej małpy —

wystającego nosa, który u starych samców wydłuża się (do 10 cm) i zwisa. U samic jest sterczący i słabiej wykształcony, młode osobniki

natomiast mają nos zadarty w górę. Wielkie nozdrza umieszczone są na spodniej stronie nosa. Sierść na grzbiecie kaszta -

nowatobrązowa, na stronie brzusznej natomiast jaśniejsza, koloru kremowego lub szarego. Wiadomości o życiu n. są skąpe.

Zamieszkuje lasy i moczary mangrowe w pobliżu rzek. Żyje w małych grupach, prowadzi dzienny tryb życia, jest najaktywniejszy rano.

Z łatwością pływa i nurkuje. Pokarm składa się z liści

235

nosorożcowate

Nosacz

i owoców. Nie znosi niewoli, żyje w niej bardzo krótko. Po ciąży trwającej 166 dni rodzi się zwykle l młode o niebieskiej twarzy,

zmieniającej swą barwę na bladoszarą po 3 miesiącach życia. N. zamieszkuje Borneo. [H.K.]

nosorożcowate (Rhinoceroti-dae) — rodzina —>-nieparzysto-kopytnych, obejmująca 4 rodzaje z 5 gatunkami. Ciało o masywnej

budowie, głowa duża, l lub 2 rogi, szyja krótka, klatka piersiowa szeroka, nogi krótkie, słupowate. Przednie i tylne nogi 3-palczaste, za-

kończone wyraźnie wykształconymi kopytami. Niektóre rodzaje mają chwytną górną wargę. Oczy małe, umieszczone po bokach głowy

między nozdrzami a uszami. Uszy sterczące i raczej małe. Gruba, pofałdowana, rzadko owłosiona skóra tworzy u niektórych gatunków

bruzdy lub "płyty" wyglądające jak pancerz. Na ogonie sztywna szczecina. Długość głowy i tułowia od 2 do 4,5 m, długość ogona 60—75

cm, wysokość w kłębie l—2 m. Samice z reguły mniejsze od samców. Dorosłe okazy ważą od l do 3,5 t. Skóra szara lub brunatna, jednak

prawdziwe ubarwienie często ukryte pod warstwą błota lub pyłu. W szczęce niewielkie siekacze, często zanikające u starszych

osobników; kłów brak. Czaszka wydłużona, wzniesiona ku tyłowi; puszka mózgowa mała. Na wystających z przodu czaszki kościach

nosowych osadzony jest róg, twór skórny, zbudowany z włókien substancji rogowej. U form dwurożnych drugi róg występuje na kości

czołowej. N. żyją pojedynczo lub parami; nosorożec biały zwykle przebywa w małych grupach, złożonych z kilku dorosłych i młodych

osobników obu płci. Aktywne wieczorem, nocą i wczesnym rankiem. W ciągu dnia odpoczywają w ukryciu, często o wiele kilometrów

oddalonym od wodopoju. Z łatwością przedzierają się przez najgęstsze cierniste zarośla. Sypiają w pozycji leżącej oraz stojącej.

Szczególnie lubią przebywać w bajorach i na piaszczystych brzegach rzek. Biegają ciężko i niezgrabnie, jednakże afrykański nosorożec

czarny może poruszać się na krótkim dystansie z prędkością 45 km na godz. Zazwyczaj n. są bojaźliwe, ale w razie zagrożenia stają się

agresywne, ich ataki jednak często nie są precyzyjne. Podniecone chrząkają i kwiczą. Wzrok mają słaby, lecz węch i słuch dobry.

Zwierzętom tym często towarzyszą ptaki, które pełnią rolę wartowników przestrzegających przed niebezpieczeństwem, a także uwali

''ają skó-

nosorożec afrykański

236

rę n. od kleszczy i innych pasożytów. W rewanżu ptaki mają ułatwione znajdowanie owadów w trawie zdeptanej przez n. Wrogami

młodych nosorożców są duże koty (lew, tygrys) natomiast osobniki dorosłe nie mają praktycznie wrogów poza człowiekiem. N.

przebywają w stepach, sawannach i lasach, w odległości najwyżej kilku godz. drogi od wodopoju, do którego wiodą często ścieżki

przebijające gąszcz jak tunele. Niektóre n. żywią się prawie wyłącznie trawą (nosorożec biały), inne zjadają przede wszystkim liście.

Zestaw pokarmu bywa dość urozmaicony, choć zwykle składają się na niego rośliny soczyste. N. wydalają odchody na regularne stosy,

które często okopują wkoło przy użyciu rogu. Odgrywają one rolę w pewnym sensie "słupów granicznych" wyznaczających granice

terytorium danego osobnika. W okresie godowym pary nosorożców przebywają razem przez ok. 4 miesiące. Ciąża trwa 510— —570

dni. Rodzi się zazwyczaj l młode, zdolne natychmiast do samodzielnego życia; pozostaje przy matce do chwili przyjścia na świat

następnego potomka, t j. przez kilka lat. Długość życia sięga 50 lat. Na n. polowano od dawna z tego względu, że prawie wszystkim

fragmentom ich ciała przypisywano właściwości lecznicze, toteż dziś są bliskie wytępienia. We wcześniejszych epokach geologicznych

n. były liczniej reprezentowane niż obecnie. Najstarsze szczątki przedstawicieli n. pochodzą z eocenu Europy i Azji. Do tej rodziny

zaliczane jest też ba-luchiterium — największy ssak lądowy wszystkich czasów. [H.K.]

nosorożec afrykański -^-nosorożec biały.

nosorożec biały (Ceratotherium simum), zwany także nosorożcem afrykańskim lub tępono-sym — największy współczesny

przedstawiciel rodziny

-^•nosorożcowatych. Głowa i tułów mają do 5 m długości, wysokość w kłębie sięga 2 m;

duże osobniki ważą do 3600 kg. Pierwszy z dwu rogów może osiągać długość 1,5 m. Od nosorożca czarnego różni się nieco jaśniejszą

skórą, wargą górną prostą, bez wyrostka, wydłużonymi i zaostrzonymi uszami ze skąpym owłosieniem, szeroką przednią częścią głowy,

garbem na grzbiecie i mniej wyraźnymi fałdami skóry. Żywi się prawie wyłącznie trawą. Żyje w małych grupach po kilkanaście

osobników na stepach i sawannach. Całą populację tego gatunku ocenia się na ok. 2000 okazów. Występuje dziś w środkowej i

południowej Afryce (tabl. VIII—4). [H.K.]

nosorożec czarny (Diceros bi-cornis), zwany także nosorożcem zwyczajnym lub spicza-stonosym — pospolitszy przedstawiciel

rodziny afrykańskich

-»-nosorożcowatych. Mniejszy od nosorożca białego; wargę górną ma zakończoną chwyt-nym, palczastym wyrostkiem. Dwurożny.

Pożywienie jego stanowią przeważnie gałązki i liście. W upalnej porze dnia odpoczywa w cieniu. Liczebność jego ocenia się obecnie na

ok. 5000 okazów. Występuje w środkowej i południowo-

-wschodniej Afryce. [H.K.]

nosorożec indyjski (Rhinoceros unicornis) — gatunek z rodziny -^-nosorożcowatych. Długość głowy i tułowia 2—4 m,

237

nosorożec wlochaty

ogona 60—75 cm, wysokość 1,1—2 m. Waży 1,5—2 t. Bardzo gruba naga skóra z charakterystycznymi fałdami robi wrażenie

pancerza. Włosy występują wyłącznie wokół

Nosorożec indyjski

uszu i na końcu ogona. Żyje zwykle samotnie. Przed niebezpieczeństwem ratuje się ucieczką; atakuje tylko, gdy jest zraniony lub ma

przy sobie młode. W takich sporadycznych przypadkach używa

— wbrew powszechnemu mniemaniu — nie rogu, lecz ostro zakończonych dolnych kłów. Przebywa blisko wody, w której lubi się

kąpać; nurza się chętnie w błocie. Najczęściej żeruje rano i wieczorem. Pokarm składa się zasadniczo z liści i gałązek. W okresie od

lutego do kwietnia samica rodzi po 19-miesięcznej ciąży l młode. Chińczycy uważali róg, krew i mocz nosorożców za magiczne środki

medyczne, toteż gatunek ten był bezlitośnie tępiony; obecnie pozostało przy życiu ok. 550 osobników, występujących tylko w Nepalu i

północno-wschodnich Indiach. [H.K.]

nosorożec jawajski (Rhinoce-ros sondaicus) — najmniej liczny dziś gatunek z rodziny

-»-nosorożcowatych. Podobny do nosorożca indyjskiego, lecz znacznie od niego mniejszy. Długość głowy i tułowia nigdy nie

przekracza 3 m, a wysokość 1,4 m. Fałd skórny na karku, w przeciwieństwie do nosorożca indyjskiego, przebiega nieprzerwanie.

Pojedynczy róg, długości 30 cm, występuje zwykle tylko u samców; u samic jest szczątkowy. Ostatni przedstawiciele w liczbie ,210—30

okazów występują na Jawie. [H.K.]

nosorożec spiczastonosy ^nosorożec czarny.

nosorożec sumatrzański (Di-dermocerus sumatrensis) — najmniejszy gatunek z rodziny ->nosorożcowatych. Ma ok. 2,5 m długości,

1,5 m wysokości; waży ok. 1000 kg. W odróżnieniu od innych gatunków azjatyckich ma 2 rogi i jest dość silnie owłosiony. Nieliczne

osobniki (ok. 150) występują w górskich lasach w pobliżu rzek w Asamie, Birmie, In-dochinach, na Półwyspie Ma-lajskim, na Sumatrze i

Borneo. [H.K.]

nosorożec tęponosy ->-nosoro-żec biały.

nosorożec włochaty (Coelodon-ta antiąuitatis) — wymarły przedstawiciel rodziny —>noso-rożcowatych, obok mamuta

Nosorożec włochaty

najbardziej znany ssak epoki lodowej. Zachowały się liczne wizerunki tego zwierzęcia, wykonane ręką ówczesnego człowieka. Wyglądem

najbardziej

nosorożec zwyczajny

238

przypominał dzisiejszego nosorożca białego. Skórę pokrywała długa sierść, stanowiąca doskonałe przystosowanie do życia w chłodnym

klimacie. Żywił się roślinnością tundry. Zamieszkiwał niemal całą Europę i Azję. Wymarł przed kilkunastu tysiącami lat. Jedyny na

świecie kompletny okaz tego gatunku z zachowanymi częściami miękkimi znajduje się w muzeum Zakładu Zoologii Systematycznej i

Doświadczalnej PAN w Krakowie. [H.K.]

nosorożec zwyczajny -^-nosoro-żec czarny.

notoungulaty (Notoungulata) — wymarły rząd ssaków kopytnych, który rozwijał się głównie w Ameryce Południowej. Poza tym

kontynentem znane są tylko z nielicznych znalezisk w paleocenie Azji i w dolnym eocenie Ameryki Północnej. Większość n. przypo-

minała wyglądem zające i zapewne prowadziła podobny tryb życia, ale niektóre gatunki osiągały rozmiary świń, a nawet nosorożców i

miały zapewne podobny do tych zwierząt wygląd. Zęby u starszych przedstawicieli rzędu miały korony niskie, u późniejszych wysokie, a

nawet odznaczały się stałym wzrostem. Powierzchnia koron typu lofodon-tycznego (-»-zęby). Od eocenu po miocen n. były bardzo

liczne na kontynencie południowoamerykańskim; ostatnie przetrwały do starszego plejstocenu. Wyginęły zapewne w wyniku inwazji

ssaków drapieżnych i konkurencji ze strony wyżej uorganizowa-nych kopytnych, które przybyły tu pod koniec trzeciorzędu przez

połączenie lądowe z Ameryka Północną. [K.K.]

nowik (Neotoma .florźdana) — gryzoń z rodziny -^-chomikowatych. Długość głowy i tułowia ok. 25 cm, ogona 13— —20 cm. Grzbiet

rudawy lub szary, brzuch biały lub szary. Ogon słabo owłosiony. Wyglądem przypomina mysz. Zamieszkuje najchętniej tereny

kamieniste; buduje gniazda w norach w ziemi lub wśród skał. Żywi się wszelkimi substancjami roślinnymi. Rozmnaża się przez cały rok; w

miocie l—4 młodych. Występuje w zachodniej części Stanów Zjednoczonych i w pół-nocno-zachodnim Meksyku. [K.K.]

nowofundlandczyk

mowy.

»-pies do-

nutria (Myocastor coypus) — duży gryzoń ziemnowodny z rodziny -^-nutriowatych. Długość głowy i tułowia 40— —60 cm, ogona

30—45 cm; ciężar zwykle 6—9, niekiedy

14 kg. Głowa duża, uszy krótkie. Ogon o przekroju kolistym, słabo owłosiony. Cztery palce tylnych kończyn połączone błoną pływną,

piąty wolny. Sutki w liczbie 4—5 par przesunięte na stronę grzbietową. Siekacze barwy

239

ocelo*

pomarańczowej. Futerko gęste, ciemnobrązowe, puszyste z pojedynczymi włosami ości-stymi. Zamieszkuje brzegi zbiorników

wodnych, dobrze pływa i nurkuje, żywi się roślinami wodnymi. Kopie nory z podwodnym wylotem, buduje też domki na wodzie. Ak-

tywna głównie w dzień i o zmierzchu. Rozmnaża się przez cały rok; zwykle rocznie 2 mioty, po 4—7 młodych. Ciąża trwa 128—135

dni. Młode rodzą się zaawansowane w rozwoju i szybko stają się samodzielne. N. żyje do 10 lat. Występuje dziko w Ameryce Po-

łudniowej od Paragwaju i Brazylii po Patagonię. Hodowana w Ameryce Północnej i w Europie przede wszystkim jako zwierzę futerkowe,

ale eksploatuje się ją wielostronnie. Z siekaczy wyrabia się

przedmioty galanteryjne, ze ścięgien — katgut, ze skóry imitację skóry jaszczurek. Mięso jest jadalne. Bywa trzymana zarówno w

klatkach, jak i w warunkach na wpół naturalnych, na stawach. Niekiedy ucieka na swobodę, ale w Polsce okazy zdziczałe giną w czasie

ostrych zim (tabl. XV—4). [K.K.]

nutriowate (Capromyidae) — rodzina -^-gryzoni południowoamerykańskich, obejmująca 4 rodzaje z 8 gatunkami. Należą tu m.in.

hutia i nutria. Zwierzęta duże, prowadzące życie nadrzewne, naziemne lub ziemnowodne. Zęby ich są hipsodontyczne, wyposażone w

pętle szkliwa. Występują poza Ameryką Południową także na Antylach. Kopalne znane od miocenu. [K.K.]

O

ocelot (FeUs pardalis) — niewielki drapieżnik z rodziny -»kotów. Długość głowy i tułowia ok. 80 cm, ogona ok. 50 cm; ciężar 11—16

kg. Odznacza się stosunkowo długi-

Ocelot

mi kończynami i długim ogonem. Futro ma gęste, krótkie, o dużej zmienności ubarwienia, zazwyczaj szare, szaro-żółte lub brązowe w

ciemnobrązowe lub czarne cętki, paski czy plamy; futro cenione

w kuśnierstwie. Ogon ciemno obrączkowany. Jest zwierzęciem nocnym, przesypiającym dzień w gęstych zaroślach. Zamieszkuje tereny

lesiste lub krzaczaste. Dobrze wspina się po drzewach, ale zdobyczy szuka zarówno na drzewach, jak na ziemi. Poluje na króliki, drobne

gryzonie, ptaki ' i gady .-'Często spotyka się pary o. Po ok. 90-dniowej ciąży, w okresie od września do stycznia, samica rodzi zazwyczaj

2 młode, ślepe, ale dobrze owłosione. Przychodzą na świat w gnieździe ukrytym wśród skał lub w wy-próchniałych pniach, a wysłanym

trawą albo innym miękkim materiałem. O. jest zwierzęciem poszukiwanym ze względu na cenne futro. Za-

ochrona ssaków

240

mieszkuje Amerykę od południowego krańca Stanów Zjednoczonych po Paragwaj [B-Rz.-K.]

ochrona ssaków. Rozwój cywilizacji zagraża istnieniu wielu gatunków ssaków. Przyczynia się do tego zarówno bezpośrednie tępienie,

jak i zmiany naturalnego środowiska przyrodniczego. W wyniku tych czynników liczne gatunki i podgatunki ssaków zniknęły już z

powierzchni Ziemi, wielu innym grozi rychłe wymarcie, a wszystkie duże ssaki należy uznać za zagrożone wytępieniem, jeśli nie zostaną

poddane ochronie lub nie staną się obiektem racjonalnej gospodarki łowieckiej. Wymarcie jakiegokolwiek gatunku jest szkodą dla

przyrody, a tym samym i dla człowieka, nie dającą się odrobić. Zniszczony zespół roślin czy zwierząt, np. wycięty las, można

odtworzyć, choć nieraz z trudem i po długim czasie, natomiast wytępiony gatunek nie może być na nowo odtworzony. Próby

wyhodowania wymarłych gatunków zwierząt ograniczają się do usiłowań odtworzenia dzikich form ssaków z ich udomowionych po-

tomków (np. dzikiego konia z koni domowych, tura z bydła domowego), ale wyniki tych zabiegów są niewielkie. Najdłuższy

eksperyment, jaki ludzkość przeprowadziła, hodowla zwierząt domowych, nie doprowadziła do stworzenia żadnego nowego gatunku ssa-

ka, odtworzenie zaś gatunku wymarłego byłoby jeszcze trudniejsze niż stworzenie nowego.

Cele o.s. są zarówno natury gospodarczej, jak i pozagospo-darczej. Większość wytępionych lub zagrożonych wytępieniem gatunków

ssaków miała wartość użytkową dla człowieka. Zagrożone wytępieniem wieloryby, wymarła krowa morska, liczne duże ssaki kopytne

mogły lub mogą być cennym źródłem żywności, skór i innych surowców. Wykazano, że na sawannach Afryki mieszany zespół dużych

ssaków roślinożernych znacznie lepiej wykorzystuje paszę i daje większą produkcję mięsa niż wprowadzone na ich miejsce bydło

domowe. Łowiectwo więc nie zawsze musi być niższą formą gospodarki niż hodowla zwierząt. Każdy gatunek zwierzęcia w określonych

warunkach może okazać się użyteczny dla człowieka. Utrzymanie przy życiu wszystkich gatunków ssaków jest więc jednym z

elementów ochrony zasobów przyrody, prowadzonej nie tylko z myślą o doraźnych korzyściach gospodarczych, ale w celu zachowania

jej rezerw dla przyszłych pokoleń.

O.s. ma jednak także inne aspekty, nie dające się zmierzyć korzyściami materialnymi. Widok kozic w Tatrach albo żubra w Puszczy

Białowieskiej pozostawia niezapomniane wrażenia. Zachowanie tych pięknych zwierząt, jak i innych gatunków, jest więc tak samo

ważne dla ludzkości jak ochrona dzieł sztuki, które przecież także nie służą do zaspokojenia potrzeb materialnych. Wypoczynek z dala

od zgiełku miast, turystyka, polowanie, coraz powszechniejsze potrzeby cywilizowanego człowieka, są nie do pomyślenia bez ochrony

przyrody, a więc także ssaków, które są jej składnikiem.

Człowiek pierwotny, żyjący z łowiectwa, był częścią przyrody i pozostawał w stanie rów-

241

ochrona ssaków

nowagi biologicznej z gatunkami zwierząt będącymi jego zdobyczą. Gdy stawały się one mniej liczne, ludzie ginęli z głodu lub wędrowali w

inne okolice. Przypuszczenie, że człowiek wytępił duże gatunki ssaków, które na różnych kontynentach wymarły pod koniec epoki

lodowej, nie wydaje się uzasadnione. W Afryce np. ludność miejscowa współżyła do ostatnich czasów z bogatym zespołem dużych ssa-

ków nie powodując ich zagłady. Dopiero gdy wskutek rozwoju rolnictwa i hodowli człowiek zmienił swój stosunek do zwierzyny, polował

już nie tylko dla zaspokojenia głodu, lecz także ambicji myśliwskich, mógł wytępić doszczętnie wiele gatunków.

Wymieranie zwierząt jest normalnym procesem ewolucyjnym i odbywało się oczywiście także bez udziału człowieka. Jedne gatunki giną,

ich miejsce zajmują nowe, wyżej ewolucyjnie stojące lub lepiej przystosowane do zmienionych warunków. Ten naturalny proces odbywa

się jednak bardzo powoli i ogólna liczba form zwierzęcych nie ulega przy tym zmianie. Cywilizacja ludzka spowodowała jednak o-

gromne przyspieszenie procesu wymierania bez wypełniania powstających luk.

Każdy gatunek, którego populacja obejmuje zaledwie kilkaset czy nawet kilka tysięcy osobników (np. żubr), jest bezpośrednio

zagrożony wymarciem i wymaga aktywnej opieki. W naturalnej populacji licznego gatunku istnieje zawsze znaczna różnorodność

genetyczna. Jeśli gatunek dotknięty zostaje jakąś klęską elementarną, np. suszą, okresem mrozów, epidemią, zawsze znajdą się grupy

osobników żyjące w korzystniejszych warunkach lub wyposażone we wrodzone cechy, pozwalające im na przetrwanie. Osobniki te

umożliwiają następnie odtworzenie się zmniejszonej populacji. Jeśli jednak gatunek jest tak ograniczony liczebnie, że zamieszkuje okreś-

lony teren i składa się z niewielu osobników, to zmienność zarówno środowiska, jak i jego przedstawicieli jest niewielka i wówczas

naturalne przyczyny mogą łatwo spowodować ostateczną zagładę.

O.s. dużych jest także utrudniona przez to, że wiele z nich potrzebuje do bytowania rozległych terenów. Cenny las można ochronić

tworząc niewielki rezerwat przyrodniczy. Duże ssaki, np. w Afryce, muszą odbywać coroczne wędrówki z obszarów zamieszkiwanych w

porze wilgotnej na obszary, gdzie przebywają w porze suchej (^wędrówki ssaków). Także drapieżniki mają wielki areał osobniczy: wilki

np. odbywają w ciągu doby wędrówki na odległość dziesiątek kilometrów. Utworzenie niewielkich rezerwatów czy parków natury nie

zapewnia jeszcze takim gatunkom korzystnych warunków przetrwania.

Do głównych czynników wyniszczenia dzikich ssaków należy łowiectwo nie oparte na racjonalnej gospodarce zwierzyną. Do niedawna

uważano zasoby dzikich zwierząt za niewyczerpane i eksploatowano je bez ograniczeń. Masowe rzezie bizonów na preriach

amerykańskich spowodowały ich zupełną niemal zagładę. Całkowicie wytępiono krowę morską, która egzystowała na niewielkim

obszarze północnego Pacyfiku i była łatwą zdobyczą dla wielorybników i

ochrona ssaków

242

łowców fok, polujących na nią dla cennego mięsa. Zyskanie broni palnej przez plemiona łowieckie też bywało przyczyną masowego

tępienia zwierząt. Eskimosi np. polowali na foki za pomocą ręcznych harpunów zabijając je przy przeręblach w lodzie. Kiedy zaczęli

używać strzelb, często ranili foki, które, nawet trafione śmiertelnie, potrafią jeszcze schować się w przerębli, a wówczas stają się nie-

osiągalne. Dla uzyskania więc tej samej co dawniej zdobyczy Eskimosi zabijają teraz znacznie więcej osobników i wbrew własnemu

interesowi mogą wytępić cenną zwierzynę. Na stepach i pustyniach Azji masowo poluje się na gazele strzelając do nich z samochodów.

Nosorożce w Azji są u progu wytępienia, gdyż poluje się na nie w celu uzyskania rogów nie posiadających żadnej wartości leczniczej, ale

cenionych w tradycyjnej medycynie tego kontynentu. Dawniejsi myśliwi tak skutecznie tępili ssaki drapieżne jako szkodniki łowieckie,

że znikły one z wielu obszarów i obecnie korzystają z ochrony, jak np. niedźwiedzie, żbiki, rysie. Nawet w krajach o zorganizowanej

gospodarce łowieckiej kłusownictwo zagraża istnieniu wielu gatunków ssaków. Szczególnie groźne okazały się okresy wojen, gdy wszelkie

prawa łowieckie przestawały działać.

Dalszą przyczyną ginięcia ssaków są zmiany naturalnego środowiska przyrodniczego. W Europie wycinanie lasów było — obok polowań

— głównym powodem wymarcia tura, żubra, niedźwiedzia, bobra i innych gatunków. Podobne skutki ma zaorywanie i wypasanie stepów,

osuszanie bagien, regulacja rzek. Zanieczyszczanie powietrza i wód odpadami przemysłowymi grozi całej przyrodzie, w tym także ga-

tunkom dzikich ssaków. Masowe stosowanie chemicznych środków owadobójczych spowodowało w ostatnich 20 latach w Europie, m.in.

w Polsce, wielki spadek liczebności bardzo wrażliwych na nie nietoperzy, wskutek zjadania zatrutych owadów. Bardzo wiele ssaków ginie

na szosach pod kołami samochodów. Tworzenie wielkich jezior zaporowych powoduje masową śmierć dzikich ssaków, które w czasie

wypełniania zbiorników chronią się na wyspach, dopóki nie zaleje ich woda. Wałęsające się psy i koty są, np. w Polsce, bardzo

poważnym czynnikiem niszczącym pogłowie dzikich ssaków. Aklimatyzacja obcych gatunków zwierząt powoduje nieraz wielkie zmiany

w faunie miejscowej. Do Australii sprowadzono z Europy dzikie króliki, które tak się rozmnożyły, że stały się klęską na pastwiskach

owiec. Do ich wytępienia sprowadzono lisy, które nie usunęły klęski królików, ale wytępiły wiele miejscowych gatunków torbaczy. Ho-

dowla zwierząt domowych zagraża dzikim ssakom nie tylko przez konkurencję na pastwiskach, ale także przez rozprzestrzenianie

chorób zakaźnych. Żubry wprowadzone do rezerwatu w Gorcach wyginęły całkowicie z powodu pryszczycy, którą zaraziły się od bydła

domowego. Lista gatunków wytępionych zupełnie lub poważnie zagrożonych wymarciem jest długa. W Europie wytępiono całkowicie

tura, tarpana, a bliski wymarcia jest żubr, kozica, koziorożec alpejski, niedźwiedź bru-

243

ochrona ssaków

natny, żbik, ryś, wilk i bóbr. W Azji u progu zagłady jest koń Przewalskiego, dziki wielbłąd dwugarbny, daniel mezo-potamski, wielka

panda, wszystkie nosorożce, orangutan. W Afryce zagrożone są liczne gatunki antylop, zebry, wiele le-murów madagaskarskich. W

Ameryce Południowej wyginął zupełnie wilk falklandzki, zagrożone w swych środowiskach naturalnych są szynszyle, wigonie i gwanako.

Ogromne straty poniosła fauna ssaków Antyli, z których wyginęły całkowicie lub zagrożone są wytępieniem rodzime gatunki

owadożernych i gryzoni. Szczególnie ucierpiała fauna Australii, gdzie u progu zagłady jest wilk tasmański, koala i inne gatunki torbaczy.

Ze ssaków morskich całkowicie wyginęła krowa morska, bliski wymarcia jest wieloryb grenlandzki, poważnie zagrożone wszystkie

syreny, wieloryby, płetwonogie i wydra morska.

Obok niektórych całkowicie wytępionych gatunków ssaków zagładzie uległo wiele podga-tunków wyniszczonych na właściwych im

terenach występowania. Zginęły więc koziorożce portugalskie i iberyjskie w Europie, kwagga w południowej Afryce, dziki osioł w

Algierze, niedźwiedź w Atlasie, wilk w Japonii, niektóre podgatunki bizona w Ameryce Północnej.

Podstawą o.s. jest przede wszystkim uznanie gatunków zagrożonych w swym istnieniu za prawnie chronione. Ustawy biorące pod

ochronę ginące, szczególnie rzadkie lub pożyteczne gatunki ssaków wydano w wielu krajach, m.in. w Polsce. Zarządzeniom tym musi

towarzyszyć działalność wychowawcza. Nietoperze np.

są u nas prawnie chronione, ale dalej często zabijane wskutek związanych z nimi przesądów i wskutek tego, że ustawa o ochronie

zwierząt jest mało znana. Konieczne jest więc szerokie propagowanie pożyteczności nietoperzy i udział jak najszerszych kręgów

społeczeństwa w realizowaniu rozporządzeń o ochronie przyrody.

Wielką rolę w o.s. spełnia tworzenie parków narodowych, które zachowują ostatnie skrawki pierwotnej przyrody i dają schronienie

ginącym zwierzętom. Ważna jest właściwa gospodarka łowiecka, tępienie kłusownictwa i wałęsających się psów. Ochrona wód i po-

wietrza przed zanieczyszczeniem, ograniczenie użycia insektycydów do istotnych potrzeb i zastąpienie ich tam, gdzie to możliwe,

biologicznymi metodami walki ze szkodnikami, są warunkami ochrony całej przyrody, a więc i o.s.

Pozytywną rolę w ochronie niektórych gatunków ssaków odegrały ogrody zoologiczne i zwierzyńce. Żubr wytępiony w czasie pierwszej

wojny światowej w swych ostatnich ostojach w Białowieży i na Kaukazie został ocalony dzięki okazom z ogrodów zoologicznych i

zwierzyńców. Jeleń milu, wytępiony na wolności w Chinach, zachował się tylko w zwierzyńcu cesarskim pod Pekinem, a gdy i tam uległ

zagładzie, ocalało jedynie stado wyhodowane w Anglii z kilku przywiezionych tam osobników. Koń Przewalskiego, być może, wyginął

już całkowicie w pustyniach środkowej Azji, ale rozmnaża się dobrze w kilku ogrodach zoologicznych (np. w Pradze). O.s. wymaga

często działania

odyniec

244

w skali międzynarodowej. Konwencja dotycząca wielo-rybnictwa zawarta w 1930 r., a następnie uzupełniana, zabrania polowania na

gatunki zagrożone wymarciem, na samice z młodymi i osobniki młode, określa też czas i miejsce dozwolonych połowów i liczbę

osobników, które mogą być złowione w każdym sezonie. Istnieje również międzynarodowa konwencja z 1933 r., dotycząca fauny

Afryki, która ustaliła listę gatunków podlegających całkowitej ochronie na całym tym kontynencie. Porozumienie między ZSRR, USA,

Kanadą i Japonią zabrania połowu kotika zwyczajnego na pełnym morzu i określa liczbę okazów corocznie zabijanych. Konwencja ta

spowodowała wzrost populacji tego cennego dla futrzarstwa gatunku, poprzednio zagrożonego zagładą. Międzynarodowa Unia Ochrony

Przyrody i Jej Zasobów, której członkiem jest także Polska, jest organizacją zajmującą się tymi problemami w skali światowej.

W Polsce o.s. ma dawne tradycje. Dzięki wydawanym już w średniowieczu prawom zezwalającym jedynie książętom lub królom na

polowanie na najcenniejsze zwierzęta łowne, tur zachował się w Polsce najdłużej, ale mimo ochrony wyginął jednak w XVII w. Ustawa o

ochronie kozic i świstaków w Tatrach, wydana przez sejm galicyjski 19 VII 1869 r., była jedną z pierwszych ustaw o ochronie przyrody

na świecie. Polska odegrała też główną rolę w ocaleniu od zagłady żubra i wydaje "Księgi rodowodowe żubrów", będące wykazem

wszystkich żyjących osobników tego gatunku. Organem państwowym zajmującym się ochroną przyrody jest

Państwowa Rada Ochrony Przyrody, działająca przy Ministerstwie Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego; placówką zajmującą się

badaniami w tej dziedzinie jest Zakład Ochrony Przyrody PAN w Krakowie, natomiast organizacją społeczną — Liga Ochrony

Przyrody.

O.s. znajduje u nas podstawy prawne w dwu ustawach:

Ustawa o ochronie gatunkowej zwierząt (Dz.U. nr 45 z 17 XI 1952 r.) obejmuje ochroną w Polsce wszystkie ryjów-kowate, kreta (poza

zamkniętymi ogrodami), jeża, wszystkie nietoperze, niedźwiedzia, kunę domową, łasicę, norkę, gronostaje, żbika, świstaka, bobra,

wszystkie popielicowa-te, kozicę i żubra. Prawo łowieckie (Dz.U. nr 44 z 29 X 1952 r.) określa, które gatunki są ssakami łownymi i

zasady gospodarki łowieckiej. Corocznie wydawane zarządzenia regulują czasy ochronne dla poszczególnych gatunków ssaków łownych

(tabl. II). [K.K.l

odyniec —dzik. ogar —pies domowy. ogier —koń domowy.

okapi (Okapią johnstoni) — gatunek z rodziny —żyrafo-watych. Długość głowy i tułowia ok. 2,1 m, długość ogona 30—40 cm,

wysokość w kłębie ok. 1,5—1,7 m; ciężar ok. 250 kg. Szyja wydłużona, lecz krótsza niż u żyrafy, nogi wysokie, uszy duże. Ubarwienie

bardzo charakterystyczne: wierzch ciała i częściowo boki barwy rudopurpu-rowej lub prawie czarnej; pośladki i tylne nogi do stawu

skokowego pokryte poprzecznymi, białymi paskami, róż-

245

olingo

nej szerokości na prawie czarnym tle. Podobne poprzeczne paski widoczne są na ogonie i na górnych częściach przednich nóg. Pęciny

czarne. Tuż

okapi

nad kopytami obrączki z białej sierści. Sierść wszędzie krótka, gładko leżąca. U samców na głowie para krótkich, pokrytych włosami

rogów. Język bardzo ruchliwy i silnie wydłużony, tak że zwierzę łatwo dosięga nim oczu. Środowiskiem o. są gęste afrykańskie lasy

równikowe. Aktywna dniem, wędruje pojedynczo lub po kilka sztuk;

nigdy nie skupia się w stada. Jest zwierzęciem niezwykle ostrożnym i płochliwym, obdarzonym doskonałym słuchem i wzrokiem. Żywi

się liśćmi krzewów i drzew, owocami i roślinami zielnymi. Długość ciąży 426—456 dni; jedno młode ważące ok. 16 kg i mające ok. 80

cm wzrostu rodzi się zwykle w sierpniu lub we wrześniu.

Pigmeje od dawna polowali na o., ceniąc mięso i skórę

tego zwierzęcia. Dla nauki o. odkryto bardzo późno, dopiero w 1900 r. O. stosunkowo dobrze znosi niewolę; pierwsze jego narodziny w

Europie nastąpiły w ogrodzie zoologicznym w Antwerpii w 1919 r. Występuje w środkowej Afryce w dorzeczu Kongo. [L.S.]

olbrot —kaszalot. olbrzym belgijski —królik.

olingo (Bassarźcyon gabbi) — niewielki drapieżnik z rodziny —szopowatych. Długość głowy i tułowia 35—48 cm, ogona 40—48 cm.

Ciało wydłużone o małej spłaszczonej głowie z krótkimi, ostro zakończonymi uszami. Sierść gęsta, miękka; ubarwienie ciemnożółte z

czarnym nalotem na grzbiecie i jasnożółte na brzuchu. Nieznacznie spłaszczony ogon mniej lub bardziej wyraźnie dwubarwnie obrączko-

wany po wierzchniej stronie.

Olingo

O. jest zwierzęciem stadnym. Wędruje w niewielkich grupach, złożonych z osobników swojego gatunku lub wspólnie z kinkażu. Prowadzi

nocny, przeważnie nadrzewny tryb życia. Głównym jego pokarmem są owoce. Gniazda z suchych liści buduje najczęściej w dziuplach

drzew. Młode, najczęściej l w miocie, rodzą się w kwietniu. O. zamieszkuje tropikalne dżungle do 2000 m n.p.m. w Ameryce Środkowej i

północnej części Ameryki Południowej. [B.Rz.-K.]

onager____ ____

onager (Eąuus hemionus onager) — jeden z najmniejszych przedstawicieli rodziny —ko-niowatych, blisko spokrewniony z kułanem i

kiangiem. Wysokość w kłębie zwykle ok. 120 cm. Ciało lekko zbudowane, o cienkich nogach, niezbyt ciężkiej głowie i krótkiej, sto-

jącej, ciemnej grzywie. Uszy wielkości pośredniej w stosunku do wielkości uszu konia i osła; cienki ogon zakończony pęczkiem

ciemnych włosów. Sierść prawie biała, nogi białe, tylko nad kopytami poprzeczne, czarne pasy. Wzdłuż nieco ciemniejszego grzbietu

ciągnie się ciemnobrązowy pas. Mieszkaniec pustyń i półpu-styń. Bardzo odporny na wysokie temperatury, niewybredny w doborze

pokarmu, zadowala się niewielką ilością wody. Bardzo płochliwy, wytrzymały w biegu. Znany był już w starożytności, o czym świadczą

rzeźby i ryciny. Dziś jest bliski wyginięcia. Występuje nielicznie w Syrii, Afganistanie, Turkmenii, Iranie. Rzadko spotykany w ogrodach

zoologicznych; większe stado żyje i rozmnaża się w ogrodzie zoologicznym w Hamburgu (tabl. XI—4). [H.K.]

opos -^dydelf północny.

oposik brazylijski (Marmosa emiliae) — torbacz z rodziny —dydelfowatych, wyglądem i rozmiarami zbliżony do myszy. Ma duże,

wyłupiaste oczy i bardzo długi, nagi ogon, w którym okresowo gromadzi się zapas tłuszczu. Futro krótkie, miękkie i aksamitne. Torby

brak, wśród sierści na brzuchu rozmieszczonych jest kilkanaście sutek. Prowadzi nocny, głównie nadrzewny tryb życia. Spotykany bywa

często na plantacjach bananów, gdzie

__________________246

samotnie poluje na owady, przygodnie także na małe gryzonie, jaszczurki; jada również owoce i jaja ptasie. Młode rodzą się kilka razy

do roku. Torbacze te niekiedy trafiają do Europy w transportach bananów. Zamieszkuje Brazylię. [H.K.]

oposik popielaty (Marmosa ci-

•nerea) — torbacz z rodziny

—dydelfowatych. Długość głowy i tułowia 5—18 cm, ogona 20—25 cm. -Szeroko rozmieszczony w lasach Ameryki Południowej, ale

spotykany również na pampach Argentyny i w Andach do wysokości 3400 m n.p.m. [H.K.]

oposum ->dydelf północny. orang —-orangutan.

orangutan (Pongo pygmaeus), zwany również orangiem — przedstawiciel —małp człekokształtnych. Wysokość samca ok. 150 cm,

samicy ok. 110 cm;

rozpiętość ramion 2,25 m. Samice ważą zwykle ok. 40 kg, samce ponad 70 kg, niektóre nawet powyżej 100 kg. O. zajmuje więc drugie

po gorylu miejsce pod względem wielkości wśród małp. Futro szorstkie, o długich włosach, szczególnie na ramionach, barwy

rudobrązowej. Skóra -pod włosem niebieskawoczarna. Twarz naga, u samców występuje pomarańczowo ubarwiona broda oraz tworzą

się "talerze policzkowe", zgrubienia skóry wypełnione tkanką łączną i tłuszczem, wskutek czego twarz robi wrażenie wklęsłej. Uszy

małe, przylegające do głowy. Ramiona bardzo wydłużone, dłonie szerokie i długie, kciuk mały. Nogi stosunkowo krótkie, stopy w spo-

czynku zwykle zwinięte, mają

247

orka

krótki paluch i długie pozostałe palce. O. zamieszkuje wilgotne lasy tropikalne. Prowadzi nadrzewny tryb życia, aktywny jest w dzień.

Przebywa w grupach rodzinnych złożonych z 2—4 osobników;

spotyka się również samotne samce. Porusza się powoli. Na drzewach trzyma się rękami gałęzi i przerzuca tułów ruchem wahadłowym

(—brachia-cja). Idąc po ziemi podpiera się zwiniętymi palcami rąk. W nocy śpi przez ok. 12 godz. w koronach drzew na wysokości 6—

24 m nad ziemią na budowanych co wieczór platformach z gałęzi i liści. W czasie deszczu okrywa się wielkimi liśćmi. Jest na ogół

spokojny i cichy, wydaje mało urozmaicone dźwięki. Na ogół ma łagodne usposobienie, rozgniewany może być jednak niebezpieczny dla

człowieka. Żywi się głównie owocami, dodatkowo zjada liście, korę i jaja ptasie. Ciąża trwa 255— —275 dni. Z reguły l młode.

Noworodek waży 1,2—1,6 kg. Matka opiekuje się potomstwem długo, w niewoli do 6 roku życia. O. uzyskuje pełny wzrost w wieku

10—12 lat, dojrzałość płciową znacznie wcześniej. Żyje 30—40 lat. W ogrodach zoologicznych rozmnaża się dość często, mimo to

jednak dłuższe utrzymanie go przy życiu w niewoli jest trudne. Jedynym wrogiem o. jest człowiek. W ciągu ostatniego stulecia stan

liczebny tego zwierzęcia bardzo się zmniejszył. Chroniony tylko na terenie Malajzji, w indonezyjskiej części Borneo jest chwytany bez

ograniczeń i sprzedawany do amerykańskich i europejskich ogrodów zoologicznych. Najczęściej chwyta się zwierzęta młode, zabiwszy

uprzednio matkę.

Liczbę żyjących dziś osobników ocenia się na 2500. O. występuje dziś wyłącznie na Sumatrze i Borneo. Niektórzy badacze przyjmują

istnienie 2 podgatunków; forma z Sumatry ma być większa i jaśniej ubarwiona od występującej na Borneo (tabl. V—3, ' tabl. XII—3).

[H.K.]

oreas -^eland. oreopitek —-człowiek.

oribi (Ourebia ourebi) — gatunek z rodziny —krętorogich, zaliczany do —antylop. Długość głowy i tułowia 92—

—110 cm, ogona 6—10,5 cm, wysokość w kłębie 50—67 cm. Wierzch ciała żółtobrunatny, spód biały. Rogi, występujące tylko u

samców, długości 7,7—

—12,5 cm. O. zamieszkuje stepy i zarośla; przebywa pojedynczo lub w niewielkich stadkach. Ciąża trwa ok. 210 dni; rodzi się l młode.

Długość życia do 14 lat. Rozmieszczenie bardzo szerokie; obejmuje równikową i południową Afrykę. [L.S.]

orka (Orcinus orca) zwana też miecznikiem — duży gatunek waleni z rodziny —.-delfinowa-tych. Długość ciała średnio 6 m, samce

dochodzą jednak do 9 m. Ubarwienie bardzo charakterystyczne: spód czysto biały, grzbiet czarny, za okiem i z boku tułowia białe

Orka

orka karłowata

248

249

osioł nubijski

plamy. Pysk zaokrąglony. Płetwy piersiowe bardzo duże, szerokie. Płetwa grzbietowa, szczególnie u samców, niezwykle długa (do 1,8

m), wąska i zaostrzona. W szczęce i żuchwie 10—14 zębów w szeregu. O. jest najbardziej drapieżnym gatunkiem waleni. Odżywia się

fokami, pingwinami, małymi gatunkami waleni, atakuje młode morsy. Napada także wieloryby, jada również ryby i głowonogi. W

żołądku jednej o. znaleziono 24 foki, w innej — 14 fok i 13 morświnów. Atakuje nawet zwierzęta i ludzi na brzegu pól lodowych usiłując

strącić ofiarę do wody. Żyje w stadach obejmujących 3—50 osobników, które wspólnie polują atakując zdobycz w zorganizowany sposób

jak wilki. O. pływa często tuż pod powierzchnią, tak że płetwa grzbietowa wystaje nad wodę. Ciąża trwa rok, młode przy urodzeniu ma

ok. 2 m długości. O. występuje we wszystkich oceanach, najliczniejsza w morzach arktycznych i an-tarktycznych. [K.K.]

orka karłowata (Pseudorca

crassźdens) — waleń z rodziny -»delfinowatych. Samce osiągają 6 m długości, samice 5 m. Płetwy piersiowe są wąskie, płetwa grzbietowa

zagięta ku tyłowi. Zębów w każdym szeregu 8—11. Ubarwienie jednolicie czarne. Odżywia się rybami i głowonogami. Żyje pelagicznie

na pełnym morzu i znana jest głównie na podstawie okazów wyrzucanych niekiedy całymi stadami na brzegi. Sposób życia wybitnie

gromadny. Występuje we wszystkich oceanach oprócz okolic polarnych. [K.K.]

orton —>-jak.

oryks (Oryx gazella) — gatunek z rodziny ^-krętorogich, należący do grupy -^antylop. Długość głowy i tułowia 1,6— —2,35 m, ogona

45—90 cm, wysokość w kłębie 90—140 cm;

ciężar 100—210 kg. Rogi obecne u obu płci, proste lub lekko wygięte, długości do 80 cm, pokryte są pierścieniowatymi zgrubieniami.

Ubarwienie jest

oryks

zmienne, kremowoszare lub brunatne, na głowie ciemniejsze pręgi; u niektórych pod-gatunków jasne plamy na bokach ciała. Wzdłuż

karku ciągnie się niewysoka, ciemniejsza grzywa. O. żyje na suchych stepach i pustyniach;

dobrze znosi długotrwały brak wody. W okresie godowym samce staczają walki. Długość ciąży wynosi ok. 280 dni, długość życia do 20

lat. Niegdyś rozmieszczenie obejmowało Półwysep Arabski oraz północną, wschodnią i południową Afrykę. Obecnie na Półwyspie

Arabskim jest bliski wytępienia, nieliczne okazy żyją jeszcze u południowego jego skraju; zniknął również z większej części powierzchni

Sahary. Na wielkim obszarze swego występowania o. tworzy liczne podgatunki, z kto-

rych najbardziej znane to alga-zel, beisa, q. arabski i o. południowy. [L»S.]

oryks arabski (Oryx gazella

leucoryx) — podgatunek -»o-ryksa, występujący na Półwyspie Arabskim. Rozmiary nieco mniejsze niż u oryksów afrykańskich,

ubarwienie prawie białe z ciemniejszym końcem ogona oraz plamami na głowie i kończynach. Występował na rozległych obszarach

pustyń Arabii i Mezopotamii. Dziś niemal zupełnie wytępiony; nieliczne osobniki żyją w Muskacie i Omanie. [L.S.]

oryks południowy (Oryx gazella gazella) — podgatunek

->-oryksa, występujący w południowej Afryce. Ubarwienie szarobrunatne, głowa biała z czarnymi plamami, pas wzdłuż grzbietu, pośladki

i ogon czarne, spód ciała biały. Jeszcze dość liczny na pustyniach i suchych terenach stepowych. [L.S.]

orzesznica (Muscardinus avel-lanarius) — gryzoń z rodziny

-»popielicowatych. Długość głowy i tułowia 7—9 cm, ogona 6—8 cm. Wierzch ciała, boki i ogon żółtaworude, spód białawy z żółtym

nalotem, na podgardlu biała plama. Ogon jednolicie owłosiony, bez kity. O. zamieszkuje lasy i zarośla. Gniazda buduje wśród gałęzi, w

dziuplach lub w norach. Żywi się nasionami i owocami. Aktywna nocą. Od października do marca zapada w sen zimowy. Dwa mioty w

ciągu roku, w każdym zwykle 4—5 młodych. Występuje powszechnie w Europie, poza obszarami północnymi, oraz w Azji Mniejszej. W

Polsce prawdopodobnie w całym kraju; w

północnej części spotykana rzadko. Podlega u nas ochronie. [K.K.]

osioł domowy (Equus asinus}

— zwierzę domowe z rodziny

—^koniowatych. Pochodzi od dzikiego osła, występującego do dziś w 2 podgatunkach (nubijski i somalijski) w północnej Afryce.

Udomowienie nastąpiło w starożytnym Egipcie. Jest mniejszy i słabszy od konia, ale bardzo wytrzymały i mało wymagający; dobrze

znosi upały, ale jest wrażliwy na zimno. Ceniony zwłaszcza jako zwierzę juczne, rzadziej pociągowe i wierzchowe, przede wszystkim w

krajach śródziemnomorskich, w południowej Azji i w Ameryce: w Meksyku i Brazylii. Nie wyhodowano ras znacznie się różniących od

siebie, główne różnice polegają na rozmiarach. Większe znaczenie gospodarcze ma muł, będący mieszańcem konia i osła. [H.K.]

osioł nubijski (Eąuus asinus africanus) — podgatunek dzikiego osła o niewielkich rozmiarach. Wysokość w kłębie do 1,2 m. Sierść

szara, zimą gęstsza, latem jaśniejsza, bardziej rudawa, na grzbiecie czarny krzyż. Charakterystyczne długie uszy, ogon z pękiem długich

włosów na końcu, szorstka, nierówna grzywa, głęboko osadzone oczy, brak grzywki na czole i małe kopytka. Występuje na otwartych

terenach pustynnych z rzadka porosłych niskimi krzewami, jest bardzo odporny na brak wody. Żyje pojedynczo, w małych grupach lub

nawet w stadach obejmujących ponad 100 osobników. Samice osiągają dojrzałość po roku. Ciąża trwa 348—377 dni. Obecnie grozi

osioł somalijski

250

Osioł nubijski

mu wytępienie, gdyż ' jest przedmiotem nieograniczonych polowań ludności miejscowej. W Egipcie już wyginął; nieliczne stada

zachowały się w Sudanie. [H.K.]

osioł somalijski (Eąuus asinus somaliensis) — podgatunek dzikiego osła, wyższy od osła nubijskiego, osiąga 1,4 m w kłębie. Sierść

barwy rudosza-rej; nie ma czarnego krzyża na grzbiecie, obecne są natomiast czarne poprzeczne pręgi na kończynach. Występuje w

Etiopii i Somali. [H.K.]

osłomuł —»muł.

ostronos bialonosy (Nasua na-rica), zwany też ostronosem meksykańskim — drapieżnik z rodziny ^szopowatych. Długość głowy i

tułowia 41—67 cm, ogona 42—68 cm; ciężar ok. 11 kg. Ma ryjowato wydłużony, bardzo ruchliwy nos, małe oczy, krótkie kończyny

(przednie są krótsze od tylnych) i długi ogon, który często unosi pionowo w górę. Włos długi i szorstki, na grzbiecie rudobrązowy z

żółtawym nalotem, na nosie, podbródku i gardle białawy, na brzuchu żółtawy lub brązowy. Ogon w poprzeczne, brunatne i żółtawe

prążki. O.b. aktywny jest głównie w dzień, ale w czasie upałów chroni się w norach lub na drzewach. Przebywa w lasach, w stadach

złożonych zwykle z 5—40, niekiedy nawet do 200 osobników. Jedynie stare samce i stare samice żyją samotnie. O.b. jest

wszystkożerny; pokarm zdobywa zarówno na ziemi, jak i na drzewach, czasem zacho-^ dzi w pobliże osiedli, ale wyjątkowo tylko

wyrządza szkody w uprawach. Ciąża trwa ok. 77 dni. Wiosną lub z początkiem lata samica rodzi 2—6 młodych. O.b. bywa przedmiotem

polowań tubylców, którzy cenią jego mięso. W

Ostronos bialonosy

niewoli łatwo się oswaja. Występuje w Ameryce Środkowej od południowej części Stanów Zjednoczonych po północne krańce Ameryki

Południowej. [B.Rz.-K.]

251

otocJon

ostronos meksykański —>ostro-nos białonosy.

ostronos rudy (Nasua nasua), zwany też koati — drapieżnik z rodziny -^szopowatych. Długość głowy i tułowia ok. 60 cm, ogona ok.

45 cm. Wyglądem przypomina ostronosa białonosego; różni się od niego silniej zaznaczonym prążkowaniem ogona. Występuje w

Ameryce Południowej po Paragwaj na południu. [B.Rz.-K.]

ostronos workowaty

nóg.

ostronóg (Tarsźpes spenserae), zwany też ostronosem workowatym — torbacz z rodziny —-pałankowatych, wielkością i ogólnym

wyglądem przypominający mysz. Głowa i tułów

Ostronóg

mają 7—8,5 cm długości, ogon 8,8—10 cm; ciężar ok. 15 g. Futro szorstkie, gęste, włos krótki. O. ma bardzo charakterystyczny, długi,

zaostrzony pysk, stanowiący ok. 2/3 długości całej głowy. Długi, na końcu szczeciniasty język może być wysuwany do 2,5 cm przed

koniec nosa. Długi, chwytny ogon nie jest owłosiony. Głowa i tułów brunatne, wzdłuż grzbietu biegną 3 prawie czarne pasy, z których

środkowy sięga nasady ogona. Strona brzuszna koloru żółtawego lub białego. Kończyny bladordzawe, stopy białe. Pożywienie pobierane

językiem stanowi nektar i pyłek kwiatowy oraz owady. Samica ma 4 sutki. O. wędruje w poszukiwaniu kwitnących drzew lub krzewów.

Pożywiając się często zwisa nad kwiatem głową w dół. Na schronienie wykorzystuje opuszczone gniazda ptasie. Zamieszkuje południo-

wo-zachodnią Australię. [H.K.]

oślik ->muŁ

otaria (Otaria byronia), zwana też uchatką patagońską — gatunek z rodziny -^-uchatkowa-tych. Samce mają do 2,5 m długości, samice

do 2 m. Dorosłe osobniki są czarne, szare lub żółtawe, młode — brązowe. Żyją stadami; w okresie rozrodu samiec gromadzi dookoła

siebie harem samic. Ciąża trwa 330 dni, rodzi się l młode. O. prowadzi osiadłe życie u wybrzeży. Żywi się głowo-nogami, skorupiakami i

rybami. Występuje u brzegów Ameryki Południowej po Brazylię na wschodzie i po Peru na zachodzie, szczególnie licznie w pobliżu

Wysp Falklan-dzkich. [K.K.]

otocjon (Otocyon megalotis) — drapieżnik z rodziny ->-pso-watych. Długość głowy i tułowia 46—58 cm, ogona 24—34 cm; ciężar 3—

4,5 kg. Wyglądem zewnętrznym przypomina lisa, ma jednak wyższe kończyny i bardzo duże uszy. Sierść koloru żółtego lub żół-

tobrązowego. Koniec pyska, dolna część nóg, koniec ogona i brzegi uszu zabarwione czarno. Najbardziej charakterysty-

owadożerne

252

czną cechą o. są małe ł bardzo słabe zęby, występujące jednak w bardzo dużej liczbie (46—50). O. jest zwierzęciem nocnym, chociaż

spotyka się go również podczas dnia. Za kryjówki służą mu nory, wysoka trawa, szczeliny skał lub zarośla. W poszukiwaniu pokarmu

wędruje pojedynczo, parami lub małymi grupkami (do 6 osobników). Odżywia się głównie owadami (termity), owocami, orzeszkami

ziemnymi, może zjadać także drobne gryzonie i padlinę. Rozmnaża się przez cały rok, choć najczęściej od grudnia do kwietnia. Ciąża

trwa 60—70 dni. W miocie 2—5 młodych. Często zbliża się do osiedli ludzkich, ale nigdy nie atakuje zwierząt domowych. Zamieszkuje

pustynne obszary wschodniej i południowej Afryki. [B.Rz.-K.]

owadożerne (Insectwora) — rząd ssaków obejmujący 8 rodzin z ok. 400 gatunkami. Należą do nich jeżowate, kreto-wate,

ryjówkowate, almiki, złotokrety, tenrekowate, tupa-je i ryjkonosy. O. są najprymitywniejszym rzędem dzisiejszych ssaków

łożyskowych (-^-systematyka). Rozmiary niewielkie. Najmniejsze gatunki są zarazem najmniejszymi żyjącymi dziś ssakami; największe

nie przekraczają (bez ogona) 50 cm długości. Większość wyglądem zewnętrznym przypomina mysz, ale pysk wyciągnięty jest w długi,

ruchliwy ryjek. U niektórych gatunków wśród włosów występują kolce. Kończyny krótkie, najczęściej stopochodne, prawie zawsze 5-

palczaste, opatrzone pazurami. Ogon zwykle długi, skrócony u gatunków podziemnych. Czaszka z małą puszką mózgową i wydłużoną

częścią twarzową. Zęby opatrzone ostrymi guzkami. Półkule mózgowe małe, gładkie, ośrodki węchowe silnie rozwinięte. Macica

dwurożna, łożysko z reguły krążkowe. W strefie umiarkowanej rozród odbywa się w ciepłej porze roku, w strefie ciepłej przez cały rok.

Liczba młodych w miocie zwykle duża; tenreki osiągają pod tym względem rekord wśród ssaków. O. występują w różnorodnych śro-

dowiskach i wykształciły szereg typów ekologicznych (naziemne, podziemne, nadrzewne, ziemnowodne). Przeważnie odżywiają się

owadami, wiele z nich także innymi bezkręgowcami, drobnymi kręgowcami i pokarmem roślinnym. Ślina niektórych gatunków ma

właściwości jadowe. Bez pokarmu o. szybko giną. Większość prowadzi nocny tryb życia, nieliczne zapadają zimą w sen. W dzień kryją

się w norach, szczelinach skał lub gniazdach. Zamieszkują Eurazję, Afrykę, Amerykę Północną i północny skraj Ameryki Południowej.

Szczątki kopalne znane od okresu kredowego. Większość jest pożyteczna ze względu na niszczenie wielkiej ilości szkodliwych owadów;

wszystkie gatunki żyjące w Polsce są ustawowo chronione. [B.Rz.-K.]

owca domowa (Ovis aries) — zwierzę domowe z rodziny' —^krętorogich. Pochodzi od owcy dzikiej. Prawdopodobnie udomowione

zostały różne jej podgatunki (np. argali). Udomowienie nastąpiło ok. 6—8 tyś. lat p.n.e. na terenie zachodniej Azji, przypuszczalnie

jeszcze przed rozwojem rolnictwa. Początkowo użytkowano owce głównie jako źródło mięsa i skór, później także zaczęto

•wykorzystywać wełnę

253

owca dzika

(zwaną runem) i mleko, najczęściej przerabiane na sery. Obecnie o.d. rozpowszechniła się na całym świecie i jest jednym z najważniej-

szych zwierząt gospodarskich. Pierwotnie była zwierzęciem obszarów górskich i stepowych, doskonale jednak przystosowała się do

różnorodnych warunków klimatycznych. Ciężar ciała dorosłych samic (zwanych maciorkami) wynosi 20—90 kg, samców (zwanych

trykami lub b a-r a n a m i) 35—150 kg. Młode (jagnięta) osiągają dojrzałość płciową w wieku od kilku miesięcy do roku. O.d. użytkuje

się do 6 roku życia. W wyniku długotrwałej hodowli uzyskano liczne rasy o różnych cechach. Do ras wełnistych zalicza się m.in. m e-r y

n o s y, zwierzęta o delikatnej budowie i cienkiej, jedwabistej wełnie. Wyhodowano je na Półwyspie Pirenejskim, skąd szerzej

rozpowszechniły się w XIX w. Merynosy odegrały dużą rolę przy uzyskaniu licznych ras zwanych merynosowymi. W ten sposób

powstały tzw. owce krosbredo-w e oraz merynosowe polskie pogrubione (jedna z ważniejszych ras w Polsce). Do grupy ras typu

mięsno-wełnistego należy większość ras angielskich (np. kenty) i francuskich (r a m-bouillety, beriszony). Typ mleczno-wełnisty

reprezentuje rasa owiec fryzyjskich wyhodowana we Fry-zji w XIX w. Osiąga największą mleczność (ok. 500 l rocznie), daje ponadto

rocznie 4—5 kg wełny. Rasa ta hodowana jest także w Polsce na Żuławach. Do tej grupy ras, o typie pośrednim, należy też owca

romanowska i wrzosówka, dostarczające

materiału na kożuchy. Do ras mleczno-wełnistych należy również c a k i e l, hodowany w Karpatach, m.in. w Polsce na Podhalu. W

Azji hodowane są owce tłustopośladkowe, odkładające złogi tłuszczu u nasady ogona i na zadzie. Rasa gisarska osiąga wyjątkowo duże

rozmiary (dorosłe maciorki do 120 kg, tryki do 190 kg). Do tej grupy ras należą też karakuły, wyhodowane w VIII w. w Turkiesta-nie.

Skórki jagniąt barwy czarnej, szarej lub rudej, zwane s m u s z k a m i, są wysoko cenione na rynku futrzarskim. Wydajność wełny

systematycznie strzyżonej wynosi zależnie od rasy l—15 kg rocznie, długość włosów waha się od 4 do 40 cm. Mięso owcze, zwane

baraniną, jest w wielu krajach podstawowym pokarmem mięsnym. Mleko przerabia się przede wszystkim na sery. Skórę użytkuje się do

celów galanteryjnych i obuwniczych, skórę z runem do futrzarskich. [L.S.]

owca dzika (Ovis ammon) — gatunek z rodziny —>toętoro-gich, przodek owcy domowej. Długość głowy i tułowia 1,1— —2,0 m,

ogona 3,5—13 cm, wysokość w kłębie do 1,25 m;

ciężar do 230 kg. Samice mniejsze. Rogi samców wielkie, długości do 1,9 m, zagięte łukowato lub skręcone ślima-kowato, samic długości

10—30 cm; niekiedy wcale nie występują. Ubarwienie wierzchem brunatne lub szarawe, spodem jaśniejsze, różniące się u poszczególnych

podgatunków i zależnie od pory roku. Pod szyją dłuższe włosy. Przede wszystkim mieszkaniec gór, zwłaszcza terenów skalistych i

trawiastych. Przebywa w niewielkich stadkach. Zasięg o-

owca grzywiasta

254

bejmuje Azję Mniejszą i wszystkie góry Azji Centralnej. Tworzy liczne podgatunki znane m.in. jako archar i a r-g a l i. Od jednego z

tych pod-gatunków, a może od kilku pochodzi owca domowa. [L.S.]

owca grzywiasta -)-arui.

owca kanadyjska (Ovis cana-densis) — gatunek z rodziny

—.krętorogich. Długość głowy i tułowia 1,4—1,6 m, ogona do ok. 15 cm; ciężar do 140 kg. Ubarwienie wierzchem szarobrunatne,

spodem jaśniejsze. Rogi duże, zwykle łukowato wygięte. O.k. zamieszkuje otwarte górskie obszary; w wielu okolicach została wytę-

piona lub przetrzebiona. Rozmieszczenie obejmuje zachodnią część Ameryki Północnej od Alaski po Meksyk. [L.S.]

owca kaszgarska —-archar. owca pamirska -»archar.

owca śnieżna (Ovis niyicola)

— gatunek z rodziny —»krę-torogich. Długość głowy i tułowia samców ok. 1,7 m, samic do 1,45 m, długość ogona 10—14 cm; ciężar

samców 80—

—100 kg, samic do 54 kg. Rogi bardzo masywne, ślimakowato ku tyłowi skręcone, osiągają u samców długość 1,1 m, u samic są o

połowę krótsze. Grube i krótkie możdżenie nie osiągają nawet połowy długości całego rogu. Ubarwienie z wierzchu i na bokach od żół-

toszarego do ciemnobrunatnego, spód ciała i wewnętrzna strona nóg białe lub kremowe. O.s. zamieszkuje przede wszystkim piętro łąk

górskich i

Owca śnieżna

strefę alpejską. Aktywna w dzień; pod wieczór skupia się zwykle u stóp skał w stadkach po 4—5 sztuk. Okres godowy przypada w drugiej

połowie listopada; długość ciąży 160— —170 dni. W maju lub w czerwcu rodzi się l młode. Długość życia 16—20 lat. Występuje w

górach wschodniej i środkowej Syberii łącznie z Kamczatką. Jest blisko spokrewniona z owcą kanadyjską i niekiedy zaliczana do tego

samego gatunku. [L.S.]

owczarek -^pies domowy.

P

pademelon (Thylogale thetis)

— niewielki torbacz z rodziny

-Aangurowatych. Głowa mała, z dość dużymi uszami; kończyny przednie krótsze od silnie rozwiniętych kończyn tylnych. Silny, lecz

skąpo owłosiony ogon stanowi podporę ciała. Tylna część ciała masy-wniejsza od przedniej. Futro

255

pakarana

miękkie i gęste, rude na karku, popielate na grzbiecie, jaśniejsze na stronie brzusznej. Prowadzi nocny tryb życia, w dzień śpi w gęstych

zaroślach. Porusza się na tylnych nogach, przeważnie skokami. Żywi się głównie trawą i liśćmi. Samica ma w torbie 4 sutki. Rodzi

zwykle l młode, choć znane są przypadki noszenia 2 młodych, P. występuje w Australii, zamieszkuje wybrzeże Nowej Południowej Walił

i południową granicę Queenslandu. Łowiony dla mięsa i futra służącego do wyrobu ozdób i dywanów. [H.K.]

pagi (Simias concolor) — przedstawiciel rodziny —-małp wąskonosych. Długość głowy i tułowia ok. 55 cm, ogona ok. 15 cm. Ogólną

budową przypomina rokselanę. Sierść barwy brunatnej, jaśniejsza i bardziej płowa na karku, grzbiecie i na ramionach. Twarz, dłonie,

stopy i pośladki nagie i czarne. Ogon nagi z wyjątkiem niewielkiej kępki brunatnych włosów na końcu. P. zamieszkuje mokre, bagniste

lasy tropikalne. Prowadzi dzienny tryb życia. Biologia prawie nie znana; nigdy nie był chowany w ogrodach zoologicznych. Jest

zagrożony wyginięciem. Występuje tylko na zachodnim wybrzeżu Sumatry. [H.K.]

paka (Cuniculus paca) — gryzoń z rodziny —»-aguti. Długość głowy i tułowia 60—80 cm, ogona 2—3 cm; ciężar do 10 kg. Na

ciemnobrunatnie ubarwionych bokach kilka podłużnych szeregów białych plam. Spód ciała biały. Głowa duża, tępo zakończona. Łuk

jarzmowy czaszki zawiera jamę służącą jako rezonator przy wydawaniu dźwięków — osobliwość nie

spotykana u innych ssaków. P. zamieszkuje nadwodne lasy tropikalne. Aktywna nocą;

dzień spędza w wykopanych przez siebie norach. Naziemna, dobrze pływa. Żywi się zielo-

Paka

nymi częściami roślin i owocami. Prawdopodobnie 2 mioty rocznie po l młodym. Zwykle spotyka się pojedyncze osobniki. Występuje

w tropikalnej części Ameryki Południowej. [K.K.]

paka górska (Cuniculus tacza-nowskii) — zbliżona do paki;

zamieszkuje •wysokogórskie lasy Andów w Wenezueli, Kolumbii i Ekwadorze. Gatunek ten został odkryty i opisany przez Jana

Sztoicmana, polskiego zoologa i badacza fauny Ameryki Południowej, który nadał mu nazwę łacińską na cześć Władysława Ta-

czanowskiego, kustosza Gabinetu Zoologicznego w Warszawie. [K.K.]

pakarana (Dinomys branickii)

— gryzoń z rodziny pakaran (Dinomyidae), obejmującej ten jedyny gatunek. Długość głowy i tułowia 73—93 cm, ogona ok. 20 cm;

ciężar 10—

—15 kg. Barwa grzbietu czarna lub brunatnawa z czterema podłużnymi rzędami białych plam. Spód ciała jaśniejszy. Uszy krótkie. Palce

opatrzone mocnymi pazurami. Zęby stale rosnące, złożone z

i

u

nr

^y

'n

?

g

l;

nr

0

te

T3

Ig

S-

o,

n

)

.

Q

N

0

3

•

g

M

•

^

'

M

0

.

2

§

a

<

U

a

l

^

T

t

-

i

<

u

ar

i

•^

a^

^

-

t-

":

"

S

S

•L

'"

'

^S

W

^

<u

—

0

Cu

0

C

n

r

W

M

<

U

§

'

3

U

•

r

-

l

Q

)

N

S

0

N

(

ł

N

U

.

a

)

N

0

>

i

N

U

n

!

^

0

•

i

-

i

•

§

'

O

0

n

o

)

t

i

B

0

)

l

<

u

g

n

i

.

3

0

'

G

^

0

3

0

-

4

-

>

h

f

a

r

'

c

?

N

0

h

A u

"S

N^

5"

a»

^.2

u

ttr

S

.

§

?

e

'

?

i

s

T

3

(

U

N

^

(

a

l

'

^

?

•

+

^

U

•

S

u

i

es

'5

te

S|

u

"3

|S

l

c

rlr

*

.5

no

N

'a

'"

g-si

".(u

"^

'(-)

f^<

^n-

l^-c

^^^

ca^S

a •

o

0 M-

C

tun^

! o

0 3

'•

ss

s

+-

•

(y

4

3

c

<

]

!

?

4

3

<

)

^

N

sa

T3

a

0^

W

"

3

3

a

U

t-

,

?1

•

M

0

6

0

c

8

-

*

-

'

8

•

o

n

i

"

^

-

4

-

>

^

-

4

;

a

M

^

h

K

t

t

)

c

o

•

4

^

si

si

g

"

0

10

>-

<

^^

0-

0

T3

>

>

m

-

<

t

t

)

"

^

u

U

.

."

^

'

"

o

r

'n

r'

"

G

0

nr

u

u

t0

"0

?1

(

0

"

i

-

i

c<

i<

ca

'1

'

c

•>

N

!>

'

S

'

N

•

S

>

c

a

c

s,

"

"h

1^

^M

3

C

!

3

-

ł

-

»

0

M

l

•

a

0

f

-

1

M

u

a

S^

•cj

S'5

aw^

l

•

*

•

§

CB

N

•M

^

.<u

'

"G

CO

B) nr d i rt in o <u"

?-5-§§ ^^^ hw '"•"f (tf

o ' i nr

-y (u 3 >

w *^ S ^ <LrM<o

pancernik długoogonowy

258

259

panda mata

pancerza. Kończyny przednie 5-palczaste; palce wyposażone w pazury, z których drugi jest najdłuższy. Tarcza głowowa zbudowana z

dużych płytek, zakończona ostro. P.b. zamieszkuje suche sawanny, prowadzi nocny tryb życia. Dniem przebywa w wygrzebanych przez

siebie norach. Żywi się owadami i pokarmem roślinnym; często wyrządza szkody w plantacjach. Samica rodzi latem l lub 2 młode. P.b. w

niewoli żyje do 15 lat. Zamieszkuje większą część Ameryki Południowej na wschód od Andów. [L.S.]

pancernik długoogonowy —>pe-ba.

pancernik karłowaty (Chlamy-dophorus truncatus), zwany też myszą pancerną — najmniejszy przedstawiciel rodziny -^-

pancerników. Długość głowy i tułowia 12—15 cm, ogona ok. 2,5 cm. Pancerz różowo zabarwiony, boki i spód ciała pokryte białymi

włosami. Kopie nory niezwykle sprawnie; przebywa przeważnie pod ziemią. Występuje na bezleśnych, piaszczystych równinach. Żywi

się mrówkami i innymi drobnymi bezkręgowcami. Rozmieszczenie obejmuje Argentynę. [L.S.]

pancernik kołowaty —^-bolita.

pancernik mały (Zaedyus pi-

chi) — przedstawiciel rodziny —^pancerników. Długość głowy i tułowia ok. 40 cm, ogona ok. 15 cm. Pancerz ciemnobrązowy, żółto

obrzeżony. Tylne brzegi płytek pancerza porosłe rzadkimi, czarnymi włosami zmieszanymi z jasnymi szczecinami. Spód ciała owło-

siony. P.m. żywi się owadami i innymi bezkręgowcami, jada

też padlinę. Rozmieszczenie obejmuje pampę Argentyny, został też sztucznie wprowadzony do Chile. Mięso jego jest smaczne i cenione

przez krajowców; bywa niekiedy hodowany w domach. [L.S.]

pancernik olbrzymi (Priodon-tes giganteus) — największy gatunek z rodziny -^pancerników. Długość głowy i tułowia zwykle 75—

100 cm, ogona ok. 50 cm; ciężar ok. 60 kg. Pancerz w okolicy grzbietowej pokryty 11, 12 lub 13 rzędami ruchomych płytek, a szyja 3

lub 4. Owłosienie bardzo nikłe. Tarcza głowowa owalna, płytki ogonowe rozmieszczone nieregularnie. Pazury dłoni bardzo silne; trzeci

pazur, największy i silnie zakrzywiony, osiąga 20 cm długości. Ubarwienie ciemnobrązowe, tylko głowa, ogon i szeroki pas wzdłuż

brzegów pancerza białawe. Mieszka w norach, które sprawnie wykopuje; najczęściej przebywa w pobliżu wody. Nocny. Na pokarm

składają się owady i inne bezkręgowce, małe kręgowce i padlina. W razie niebezpieczeństwa zwija się w kulę. Rozmieszczenie obejmuje

wschodnie obszary Ameryki Południowej. [L.S.]

pancernik szczeciniasty -^.pancernik włochaty.

pancernik włochaty (Chaeto-phractus mllosus), zwany także pancernikiem szczecinia-stym — przedstawiciel rodziny -^-

pancerników. Długość głowy i tułowia 30—40 cm, ogona 12—15 cm. Na grzbiecie pancerza 8 rzędów ruchomych płytek. Owłosienie

obfitsze niż u pozostałych gatunków tej rodziny, uszy większe, kończyny i brzuch pokryte białawymi lub jasnobrązowymi włosami.

Mieszkaniec otwartych przestrzeni; kopie nory posługując się pazurami i brzegiem pancerza. Aktywny głównie nocą. Żywi się owadami i

ich larwami, a także częściami roślin; niekiedy zabija małe węże. Okres godowy przypada na wrzesień. Ciąża trwa 2 miesiące. W miocie

zwykle 2 młode. W niewoli żyje do 15 lat. Bywa często łowiony dla smacznego mięsa. Rozmieszczenie obejmuje Boliwię, Chile, Argen-

tynę i Urugwaj. [L.S.]

pancerniki (Dasypodidae) — rodzina -»'6zczerbaków, obejmująca 9 rodzajów z 21 gatunkami. Należą do nich, poza opisanymi wyżej

gatunkami p., peba i kabassu. Rozmiary ciała zróżnicowane;

długość całkowita najmniejszych gatunków wynosi zaledwie ok. 15 cm, największych do 1,8 m. Na grzbiecie szeregi tarczek kostnych

pokrytych warstwą rogową. Uwłosienie grzbietu skąpe, spód ciała bez tarczek, owłosiony. Zęby stale rosnące, drobne, o różnej

liczbie. P. żywią się drobnymi zwierzętami, głównie owadami, miękkimi częściami roślin i padliną. Naziemne, kopią nory; niektóre

znaczną część życia spędzają pod ziemią. Temperatura ciała może ulegać znacznym wahaniom. Ciąża przedłużona (—-rozród); u nie-

których gatunków w drodze podziału zarodka we wczesnym stadium rozwoju powstaje do 12 embrionów, zawsze jednej płci. Gatunki

kopiące nory wyrządzają nieraz szkody; mięso wielu p. jest jadalne. Występują w prawie całej Ameryce Południowej, a w Ameryce

Północnej po Florydę i Teksas. Szczątki kopalne znane od paleocenu [L.S.]

panda mała {Ailurus fulgens)

— niewielki drapieżnik z rodziny —szopowatych. Długość głowy i tułowia 51—63 cm, ogona 28—48 cm; ciężar 3—

—4 kg. Głowa okrągła, o dużych, spiczastych uszach, kończyny o owłosionych stopach

Panda mata

i półwciąganych pazurach;

ogon długi. Sierść miękka i długa. Ubarwienie na grzbiecie od rdzawego do ciemnobrązowego, pysk, wargi, policzki i koniec uszu białe, ze-

wnętrzna strona uszu, kończyny i spodnia strona ciała ciemnobrązowe lub czarne, ogon niewyraźnie obrączkowany. P.n. prowadzi

nocny tryb życia; w dzień śpi na drzewach zwinięta w kłębek jak kot domowy. Łatwo się oswaja, ale trudno adaptuje się do życia w

niewoli. Zaatakowana, staje na tylnych łapach i syczy lub parska. Wszystko-żerna, chociaż głównym jej pokarmem są rośliny (młode

pędy bambusa, trawa, korzenie i owoce, np. żołędzie). W poszukiwaniu pokarmu wędruje parami lub rodzinnymi grupami. Gniazda

zakłada w dziuplach oraz szczelinach skał. Po ciąży trwającej zwykle 90—150 dni samica rodzi

panda wielka

260

l lub 2 młodych, które pozostają z rodzicami aż do następnego miotu. Ubarwienie młodych nie jest tak intensywne jak osobników doro-

słych, ogon nie ma dwubarw-nego obrączkowania. P.m. zamieszkuje Azję, od Himalajów po Syczuan i Birmę. [B.Rz.-K.]

panda wielka (Ailuropoda me-lanoleuca), zdaniem większości zoologów należy do rodziny —>-szopowatych, chociaż wskutek jej

zewnętrznego podobieństwa do niedźwiedzi niejednokrotnie umieszczano ją w rodzinie -»niedźwiedzio-watych. Długość głowy i tułowia

1,2—1,5 m, ogona ok. 13 cm; ciężar 76—160 kg. P.w.

Panda wielka

odznacza się bardzo charakterystycznym ubarwieniem. Uszy, plamki dookoła oczu, kończyny i pasmo biegnące przez łopatki czarne,

reszta ciała biała. Kończyny stopo-chodne, tylne 5-palczaste, przednie wyposażone w dodatkowy szósty "palec" — wyrostek

osadzony na trzesz-czce, przeciwstawny pozostałym palcom; dzięki niemu zwierzę może obejmować gałęzie. Czaszka masywna. Zęby

odznaczają się płaskimi koronami o powierzchniach pokrytych tępymi guzkami, nie są więc podobne do typowych zębów drapieżnych.

P.w. odżywia się głównie młodymi pędami i kłączami bambusów. Tak jak wszystkie zwierzęta typowo roślinożerne, pobierające

niskokaloryczny pokarm, dużo czasu spędza na żerowaniu (10—12 godz. dziennie). Z wyjątkiem okresów rui i wychowu młodych

prowadzi samotny tryb życia. Aktywna cały rok. Jest zwierzęciem naziemnym, ale ścigana z łatwością wspina się na drzewa. Zwykle

schronieniami jej są spróchniałe pnie, szczeliny skał i jaskinie. W miocie przypadającym najczęściej w styczniu l lub 2 młode, ważące 2

kg. Dojrzałość płciową p.w. uzyskuje między 4 a 10 rokiem życia. Zamieszkuje wysokogórskie lasy bambusowe w Sy-czuanie w Chinach.

Latem zachodzi na płaskowyż tybetański. Jest bliska wymarcia i w związku z tym chroniona. Nieliczne okazy przebywają w ogrodach

zoologicznych; ostatnio udało się w Chinach doprowadzić do urodzenia i wychowania młodych w niewoli. [B.Rz.-K.]

pangolin olbrzymi (Manis gi-gantea) — największy przedstawiciel rzędu —^-łuskowców. Długość do ok. 170 cm. Wierzch, boki

tułowia, głowa, ogon i kończyny okryte ciemnobrunatnymi, tępo zakończonymi

Pangolin olbrzymi

łuskami, pomiędzy którymi występują pojedyncze szczeciny. Skóra spodu ciała prawie naga. P. prowadzi tryb życia naziemny, głównie

na terenach otwartych. Za schronienie słu-

261

parzystokopytne

żą mu nory, które sam kopie. Występuje we wschodniej Afryce. [L.S.]

pantera -^lampart.

pantera mglista (Neofelis ne-bulosa), zwana też panterą szarą — drapieżnik z rodziny

-+kotów. Długość głowy ł tułowia 0,6—l m, ogona 0,6—

-0,9 m; ciężar 16—23 kg. Jak wszystkie koty, odznacza się wydłużonym tułowiem i krótkimi, mocnymi kończynami o szerokich

stopach. W uzębieniu zwracają uwagę bardzo długie kły. Futro długie, miękkie, zazwyczaj białoszare, popielate lub brunatnoszare, w

czarne koła, owale lub rozetki na tułowiu i lite plamy na głowie, brzuchu i ogonie. Osobniki młode nie mają plam. P.m. jest zwierzęciem

nadrzewnym. Zaczajona na gałęziach, skacze na upatrzone ofiary, może jednak atakować i na ziemi. Poluje na małpy, jelenie, młode

bawoły, kozy, bydło domowe, jeżozwierze i ptactwo. Długość ciąży nie jest znana. Młode, zwykle 2 w miocie, rodzą się podobno w

dziuplach drzew. Futro cenione. Zamieszkuje dżunglę, zarośla i bagna południowo-

-wschodniej Azji i dużych wysp Archipelagu Sundajskie-go. [B.Rz.-K.]

pantera szara -^pantera mglista.

pantera śnieżna -»-irbis.

pantoteria (Pantotheria) — wymarły rząd pierwotnych ssaków kopalnych, występujący od jury do dolnej kredy. Należą do szczepu

trójguzkow-ców (-^-systematyka). Na podstawie budowy ich zębów stwierdzono, że były grupą

wyjściową zarówno dla łożyskowców, jak i torbaczy, które rozwinęły się z p. na początku okresu kredowego. Znaleziono dotąd jedynie

zęby i żuchwy. Były to niewielkie ssaki o ostrych zębach, świadczących, że odżywiały się drobnymi zwierzętami. U najstarszych

gatunków zęby były liczne, w jednym szeregu występowało 7—9 trzonowych. Na dolnych trzonowych zaznacza się zaczątek piętki (-^-

zęby), górne zbudowane są z 3 niesymetrycznie ustawionych guzków. P. występowały w Europie, Ameryce Północnej i Afryce. Do

najlepiej poznanych należy rodzaj Amphitherium z jury Anglii, uważany za przodka łożyskowców i torbaczy. Bardziej wyspecjalizowany

rodzaj Paurodon z Ameryki Północnej miał w jednym szeregu tylko 4 zęby trzonowe. [K.K.]

parias ->pies domowy. parostki ->sarna.

parzystokopytne (Artiodactyla) — rząd ssaków kopytnych, obejmujący 9 rodzin z ok. 170 gatunkami. Dzielimy je na świniokształtne,

do których należą rodziny świ-niowatych, pekari i hipopotamów, i przeżuwacze, do których należą wielbłądowate, kanczyle,

jeleniowate, żyrafo-wate, widłorogie i krętorogie. Są to zwierzęta o wzroście od ok. 25 cm (kanczyl, suni) do niemal 5 m (żyrafa) i o

ciężarze od kilku kg do 3,6 t (hipopotam). W obu parach kończyn najsilniej rozwinięte są zakończone kopytami, czyli racicami, palce

środkowe (III i IV). Boczne palce zredukowane, niekiedy zanikło. Oś kończyny biegnie między środkowymi palcami; takie

paskówka malgaska

2,62

ssaki nazywamy p a r a k s o-n i c z n y m i. Ssaki, u których oś kończyny biegnie przez palec środkowy, nazywane są

mezaksonicznymi. W śródstopiu i śródręczu kości III i IV są często zrośnięte. Ciało krępe, masywne lub smukłe, przystosowane do bie-

gu. Zęby policzkowe typu se-lenodontycznego (->-zęby), przystosowane do rozcierania pokarmu roślinnego, lub buno-dontyczne,

przystosowane do miażdżenia miękkiego pożywienia mieszanego. Na kości czołowej wielu p. występują wyrostki. Mogą być stałe,

okryte skórą (u żyrafowa-tych), nagie, okresowo zrzucane (poroże u jeleniowatych) albo okryte pochwą rogową, corocznie zrzucaną

(widłoro-gie) lub też trwałą (krętoro-gie). Mózg dobrze rozwinięty. Najsprawniejszymi zmysłami są węch i wzrok. Żołądek często

złożony z wielu komór. U przeżuwaczy pokarm ulega w pierwszej komorze żołądka fermentacji przy udziale bakterii i orzęsków, po

czym wraca do jamy gębowej, zostaje przeżuty i dostaje się do następnych odcinków żołądka, gdzie odbywa się trawienie. Proces ten

umożliwia dobre wykorzystanie mało pożywnego pokarmu roślinnego. Sutki (l lub 2 pary) położone są zwykle pachwinowe, gruczoły

mleczne mogą tworzyć zewnętrzne wymię; tylko u świń sutek jest wiele. P. są zwierzętami naziemnymi; wyjątek stanowi ziemnowodny

hipopotam. Występują w bardzo różnorodnych środowiskach, na terenach otwartych (tundry, stepy, sawanny, pustynie), w lasach i w

górach. Są z reguły roślinożerne; odżywiają się trawą, liśćmi drzew, roślinnością wodną.

Świniowate i pekari są wszyst-kożerne i obok owoców, nasion, kłączy itp. pokarmu roślinnego zjadają drobne zwierzęta. Z reguły p. żyją

w stadach; niektóre gatunki odbywają dalekie wędrówki sezonowe (bizon, renifer). Są przeważnie poligamiczne. W miocie l lub 2 młode,

tylko u świniowatych młodych jest więcej. Rozmnażają się zwykle raz w roku. U sarny występuje ciąża przedłużona (—^rozród). Żyją

do kilkudziesięciu lat.

Do p. należą najważniejsze gatunki zwierząt domowych (bydło, świnia, owca, koza, jak, renifer, wielbłądy, lama i in.), wykorzystywane

do transportu, jako siła pociągowa, jako źródło mięsa, wełny, skór i mleka. Wiele dzikich gatunków należy do zwierząt łownych.

Szczątki kopalne znane od eocenu. Obecnie dzikie p. zamieszkują wszystkie kontynenty oprócz Australii. [L.S.]

paskówka malgaska (Galidic-tis striata) — niewielki drapieżnik z rodziny ->-łaszowa-tych. Długość głowy i tułowia ok. 36 cm, ogona

ok. 33 cm. Ubarwiona szaro lub jasno-brązowo; na grzbiecie i bo-

Paskówka malgaska

263

pawian anubis

kach występuje 5 długich, czarnych pasów. Ogon prawie zupełnie biały. O biologii i zwyczajach brak danych. Prawdopodobnie

wszystkożer-na. Zamieszkuje wyłącznie Madagaskar. [B.Rz.-K.]

patas (Erythrocebus patas), zwany także huzarem zwykłym — okazały przedstawiciel rodziny ->-małp wąskono-sych. Długość głowy i

tułowia 60—87 cm, ogona 50—75 cm. Samce ważą do 25 kg i są znacznie większe od samic. Sierść na części grzbietowej zazwyczaj

szarawoczerwona, dolne części ciała białawe lub szarawe. Ogon czerwonawy z wierzchu, białawy na spodzie. U starych samców występują

białe wąsy i bokobrody oraz grzywa na karku. Głowa stosunkowo mała, kończyny i ogon długie. Zamieszkuje tereny trawiaste wśród

krzewów akacji. Prowadzi naziemny tryb życia, uciekając na drzewa tylko w niebezpieczeństwie. Przebywa w grupach po 7—15

osobników, który m przewodzi stary samiec. P. jest aktywny w dzień, bardzo czujny. Żywi się owadami, pąkami, liśćmi, owocami i

korzeniami, czasem prawdopodobnie także ptakami i jajami. Po ciąży trwającej ok. 170 dni samica rodzi l młode. P. żyje ponad 20 lat.

Występuje w środkowej Afryce od Senegalu na wschód po Sudan i Etiopię, a na południe po Kamerun, Kongo ł Tanzanię. [H.K.]

pawian anubis (Papio anubis)

— przedstawiciel rodziny

—.-małp wąskonosych; jeden z największych pawianów; długość głowy i tułowia waha się w granicach 51—114 cm, długość ogona 46—

60 cm; ciężar 14—54 kg. Samiec ok. dwukrotnie większy od samicy. Głowa długa i ciężka, twarz wydłużona, pysk wydatny. Nozdrza

szerokie; otwierają się z przodu nosa. Oczy małe, głęboko osadzone pod silnie wykształconymi wałami nadoczodołowymi. Uszy małe.

Ciało masywne. Kończyny równej długości. Palce stosunkowo krótkie. Ogon średniej długości, zakończony pęczkiem włosów, noszony

zwykle w kształcie odwróconej litery "U". Nagnioty pośladkowe wybitnie wykształcone. Futro niezbyt gęste, szare, żółtawe lub

brunatnozielonkawe. Spód ciała podobnie ubarwiony. Poszczególne włosy brązowe u podstawy z czarnymi końcami. Dłonie i stopy

często zupełnie czarne. U obydwu płci rozwinięty kołnierz; u samców grzywa na barkach. Uzębienie bardzo silne, kły mocne, długie,

ostro zakończone, w szczególności u samców, Torby policzkowe duże. Pokarm stanowią cebule, owoce, pędy roślin, trawa, korzenie,

jaszczurki, jaja ptasie, również mięso upolowanych ssaków do gazel włącznie. P.a. niekiedy wyrządza znaczne szkody na polach. Może

być niebezpieczny dla człowieka. Zamieszkuje tereny otwarte— stepy i sawanny. Prowadzi naziemny tryb życia. Porusza się na

wszystkich czterech kończynach. Wydaje głos przypominający szczekanie psa. Aktywny w dzień. W nocy śpi zazwyczaj na drzewach,

ale odpoczywa również w jaskiniach i schroniskach skalnych. Prowadzi gromadny tryb życia. Liczebność stada waha się od 8 do 200

osobników; najczęściej wynosi 40—80. Stado zajmuje ściśle określone terytorium, a przewodzi mu zwykle kilka starych samców.

pawian czakma

264

Przestrzegana jest hierarchia w obrębie osobników każdej płci. Młode — w miocie l rzadziej 2 — rodzą się w ciągu całego roku, z

nasileniem od października do grudnia. Ciąża trwa średnio 170 dni. Noworodek ma czarną sierść i różową twarz, która ciemnieje po 4

miesiącach. Sierść zmienia barwę na szarą lub brązową po 10—12 miesiącach. Dojrzałość płciowa w wieku 3,5—6 lat. Laktacja trwa 5—

8 miesięcy. Początkowo matka nosi młode przyczepione do jej piersi, po krótkim czasie umieszcza się ono na grzbiecie. P.a. żyje na

swobodzie prawdopodobnie do 20 lat, choć znany jest przypadek przeżycia w niewoli 45 lat. Zamieszkuje wschodnią część środkowej

Afryki do Etiopii po Kenię. Obok lwa najgroźniejszym wrogiem naturalnym p.a. jest lampart, choć i on unika bezpośrednich spotkań z

dorosłymi samcami. [H.K.]

pawian czakma (Papźo ursi-•nus), zwany również pawianem niedźwiedziowym lub

Pawian czakma

czakma — przedstawiciel rodziny -»małp wąskonosych. Bardzo duży, silnie zbudowany. Futro ciemnoszare lub czarne. Po bokach ciała i

kończyn często długie, czarne, jedwabiste włosy. Zamieszkuje tereny wschodniej Zambii, środkowej Angoli i południowego Mozambiku.

[H.K.]

pawian niedźwiedziowy -^-pawian czakma.

pawian płaszczowy (Papio ha-madryas) — przedstawiciel rodziny ->-małp wąskonosych. P. średnich rozmiarów, odznaczający się

cielistą skórą twarzy i szarym futrem. Kończyny tylne i ogon białawe. Wyraźny dymorfizm płciowy: obfita, opadająca na ramiona i

grzbiet srebrzystoszara grzywa występuje tylko u samców. Ogólnym wyglądem p.p. przypomina pawiana anubisa. Występuje w Arabii,

Egipcie, Sudanie, Etiopii i Somali (tabl. TU—3). [H.K.]

pawian senegalski (Papio pa-pio) — przedstawiciel rodziny

—>małp wąskonosych. Najmniejszy z pawianów. Wyglądem i trybem życia przypomina pawiana anubisa. Barwa futra rudawa zarówno

na grzbiecie, jak na spodzie ciała. U samców grzywa na ramionach. Skóra twarzy czarna. Spotykany w zachodniej części środkowej

Afryki od Senegalu po Gwineę. [H.K.]

pawian zielony (Papźo cynoce-phalus), zwany także babui-nem — przedstawiciel rodziny

—>-małp wąskonosych. Sierść zielonkawożółta. Włosy po bokach głowy jaśniejsze od włosów na jej szczycie. Skóra twarzy czarna. U

starych osobników wzdłuż grzbietu i na bokach kończyn wyrastają długie, żółte, jedwabiste włosy. Ciało smukłe. P.z. zamieszkuje

środkową i południową Afry-

265

pazurogon rudopręgi

kę od północnej Angoli po północny Mozambik oraz po wschodnią Kenię i południo-wo-wschodnie Somali. [H.K.]

paznokieć —wskóra. pazur wskóra.

pazurkowce (Callithricidae} — rodzina -9-małp szerokonosych, obejmująca 4 rodzaje z 33 gatunkami. Należą do nich najmniejsze

małpy, m.in. marmo-zeta, pigmejka, tamarina i ma-rykina. Mają miękkie, gęste, jedwabiste futro, często ozdobione pęczkami włosów

lub grzywą. Twarz zwykle naga. Ubarwienie bardzo rozmaite. Ogon nigdy nie chwytny. Przednie kończyny krótsze od tylnych. Kciuk

ręki nie przeciwstawny. Pierwszy palec stopy przeciwstawny i wyposażony w paznokieć, wszystkie pozostałe palce zakończone pa-

zurami. Głowa i tułów mają 13—37 cm długości, ogon 15— —42 cm. Dorosłe osobniki ważą 0,7—l kg. Większość małp należących do

tej rodziny prowadzi nadrzewny tryb życia. Poruszają się na sposób wiewiórek. Aktywne w dzień; w nocy śpią w dziuplach drzew.

Zamieszkują lasy tropikalne. Przebywają w grupach rodzinnych. P. wydają się być wszystkożerne, choć prawdopodobnie żywią się

głównie owadami, pająkami i owocami, Ciąża trwa 130—150 dni. W miocie l—3 młodych. Dojrzałość płciowa w wieku 12—15

miesięcy. P. żyją w niewoli do 16 lat. Występują w Ameryce Południowej i Panamie. [H.K.]

pazurogon jedwabisty (Ony-chogalea unguifer), zwany również kangurem pręgowa-

nym — gatunek z rodziny —^kangurowatych. Długość głowy i tułowia ok. 65 cm, ogon podobnej długości. Futro miękkie, gęste i

jedwabiste, jasno-brunatne na grzbiecie i na bokach, białawe na stronie

Pazurogon jedwabisty

brzusznej. Na biodrach białawe plamy. Wzdłuż grzbietu i ogona biegnie ciemna smuga. Uszy duże, głowa stosunkowo mała. Silny,

pokryty krótkim włosem ogon ma na końcu niezwykły twór rogowy w postaci kolca czy pazura. Tylne kończyny dłuższe od przednich;

pazur ich środkowego palca jest wąski, długi i ostry. P.j. odżywia się pokarmem roślinnym. Aktywny nocą. Siedliskiem jego są obszary

porośnięte kępami traw i krzewów. Występuje w Australii w Terytorium Północnym, od Australii zachodniej po Queensland na

wschodzie. [H.K.]

pazurogon rudopręgi (Onycho-galea fraenata) — torbacz z

peba

266

rodziny ->kangurowatych. Rozmiarami i ogólnym wyglądem przypomina pazurogona jedwabistego. Długość głowy i tułowia ok. 55 cm,

ogona ok. 45 cm. Futro koloru szarego;

brzuszna strona ciała biaława. Wzdłuż głowy i karku pomiędzy dwoma smugami białymi biegnie ciemna smuga. W torbie znajdują się 4

sutki. Samica rodzi zwykle l młode z początkiem maja. Zachował się jeszcze tylko we wschodniej Australii, w Nowej Południowej Walii.

[H.K.]

peba (Dasypus nowemcinctus), zwana też pancernikiem dłu-googonowym lub tatusją — gatunek z rodziny —»pancerni-ków. Długość

głowy i tułowia 40—50 cm, ogona 25—40 cm;

ciężar ok. 6 kg. Ciało pokryte pancerzem; między przednią i tylną częścią pancerza, w których płytki są sztywno ze sobą połączone,

znajduje się 9 szeregów ruchomych tarczek. Włosy wśród płytek pancerza nieliczne, na spodzie i bokach ciała rzadkie, futerko

żółtobrązowe. Głowa wydłużona, również okryta płytkami.

Peba

Na ogonie szereg poprzecznych pierścieni pancerza. Oczy małe, uszy dość długie, wąskie. Kończyny przednie 4-, tylne 5-palczaste z

mocnymi pazurami. P. kopie nory, w których zwykle przebywa grupami. Aktywna nocą. Żywi się stawonogami, drobnymi kręgowcami,

atakuje także jadowite węże. Ciąża przedłużona, trwa ok. 260 dni. W miocie zawsze 4 młode jednej płci. Mięso bywa jadane, pancerze

używane do wyrobu koszyków. P. występuje w prawie całej Ameryce Południowej;

ku północy sięga po południową część Stanów Zjednoczonych, rozszerzając ostatnio swój zasięg na północ. [L.S.]

pekari (Tayassuidae) — rodzina z rzędu —parzystokopyt-nych z podrzędu —świnio-kształtnych, obejmująca l ro-

Pekari

dzaj z 2 gatunkami. Zbliżone wyglądem do świń, ale nogi dłuższe, a racice mniejsze. Kły górne niewielkie, skierowane ku dołowi. W

tylnych kończynach obok 2 dużych palców zachowany tylko l mały palec boczny. Żołądek złożony z 3 komór. P. żyją w stadach, są

wszystkożerne, ale głównie żywią się pokarmem roślinnym w postaci korzeni, bulw i owoców. Zamieszkują lasy i zarośla. Aktywne w

chłodniejszych okresach dnia, a także w nocy. Ciąża trwa ok. 145 dni. Młode, najczęściej po 2 w miocie, rodzą się w ciągu całego roku,

najczęściej jednak w lecie. Warchlaki przebywają z matką przez 2 lub 3 miesiące. P. są cenionymi

267

piaskówka

zwierzętami łownymi. Szczątki kopalne znane od oligocenu. W trzeciorzędzie p. żyły także w Europie, Azji i Ameryce Północnej,

obecnie występowanie ograniczone do Ameryki Południowej i Środkowej. [L.S.]

pekari bialobrody (Tayassu al-bźrostrżs) — gatunek z rodziny —pekari. Długość głowy i tułowia do 115 cm. Szczeci-niasta sierść jest

ciemnoszara lub ciemnobrunatna, z białą plamą na spodzie głowy. Młode są rude z ciemnobrunatnymi podłużnymi pręgami. P.b. jest

wszystkożerny, ale pokarm zwierzęcy odgrywa stosunkowo dużą rolę. Występuje w północno-wschodniej części Ameryki Południowej i

w Ameryce Środkowej po południowy Meksyk. [L.S.]

pekari obrożny (Tayassu taja-cu) — gatunek z rodziny —-pekari, mniejszy i pospolitszy od pekari białobrodego. Długość głowy i

tułowia do ok. l m, ogona kilka cm, wysokość do 55 cm; ciężar 18—30 kg. Ubarwiony ciemnobrunatne z żółtawą obrożą dookoła szyi i

karku. Występuje w północno-wschodniej części Ameryki Południowej i w Ameryce Środkowej aż po południową część Stanów

Zjednoczonych. [L.S.]

pekińczyk —pies domowy.

perewiaska (Yormela peregus-na) — drapieżnik z rodziny —rłasicowatych. Długość głowy i tułowia 33—35 cm, ogona 20—21 cm;

ciężar ok. 0,75 kg. Pokrojem oraz ciemnobrązowym ubarwieniem głowy i spodniej strony ciała przypomina tchórza; grzbiet natomiast

ma pstry: żółtawy, pokryty brązowymi plamami. Ogon biały, zwykle ciemny na końcu. Jak większość przedstawicieli tej rodziny, p. ma

gruczoły zapachowe, a zaskoczona przybiera postawę odstraszającą i wytryskuje na

Perewiaska

napastnika cuchnącą ciecz. Zamieszkuje stepy i tereny podgórskie. Jest zwierzęciem nocnym, spędzającym dzień w głębokich,

przestronnych norach, które przeważnie kopie sama za pomocą bardzo mocnych kończyn i długich pazurów. Dobrze się wspina, ale

pokarmu szuka głównie na ziemi, polując na gryzonie, jaszczurki czy ptaki. Zdarza się, że atakuje też drób. Z wyjątkiem okresu

rozmnażania się pędzi życie samotne. Okres ciąży trwa 9 tygodni. Młode, 4—8 w miocie, rodzą się w kwietniu lub maju w norze usłanej

trawą i liśćmi. Opiekę nad nimi sprawuje wyłącznie samica. P. zamieszkuje połud-niowo-wschodnią Europę i po-łudniowo-zachodnią

Azję. W niektórych okolicach poszukiwana ze względu na futro. [B.Rz.-K.]

perukarz —rogi i poroża.

piaskówka (Psammołwys obe-sus) — gryzoń z rodziny —chomikowatych. Długość głowy i tułowia ok. 16 cm, ogona 12 cm. Wierzch

rudawy z czarnym nalotem lub żółtawy, spód białawy. Ogon równomiernie owłosiony. Uszy krót-

pies domowy

268

kie, zaokrąglone. Aktywna głównie dniem. Zamieszkuje tereny piaszczyste w koloniach, obejmujących systemy nor. Żywi się

zielonymi częściami roślin pustynnych. Gromadzi zapasy pokarmu. W miocie 3—5 młodych. Występuje na pustyniach północnej

Afryki oraz zachodniej Azji. [K.K.]

pies domowy (Canis familia-ris) — udomowiony gatunek z rodziny —fpsowatych. Jest najstarszym zwierzęciem domowym,

rozprzestrzenionym obecnie na całej kuli ziemskiej. Sprawa pochodzenia p.d. pozostaje do dziś niejasna. Na podstawie cech budowy ana-

tomicznej, właściwości psychicznych i sposobu zachowania wyprowadzono teorie jego pochodzenia od wilka, szakala i obu tych

gatunków łącznie. Najprawdopodobniej pochodzi od południowoazjatyckich podgatunków wilka, a udomowienie nastąpiło mniej

więcej równocześnie w różnych ośrodkach południowo-wschodniej Azji już w młodszym paleolicie. Pierwsi mieszkańcy tych ziem

oswajali zapewne znalezione szczenięta, które stawały się później pomocne w czasie polowań, a wędrując zabierali je ze sobą. Zwierzęta

te mieszały się z czasem z psami hodowanymi przez inne szczepy lub z dziko żyjącymi i przedostawały wraz z człowiekiem na nowe

tereny do Indii, Chin, Australii, Europy, Afryki i Ameryki. W mezolicie p.d. był już stałym towarzyszem człowieka i zróżnicował się na

wiele ras. Powstawały one w wyniku mniej lub bardziej świadomej selekcji i krzyżówek lub zupełnie przypadkowo. Istnienia tych ras

dowodzą ich wizerunki na

płaskorzeźbach, rysunkach oraz zapiski starożytnej Asyrii (dog tybetański), Egiptu (charty), Grecji i Rzymu (szpice, dogi), a nawet

starożytnych państw Ameryki, gdzie żyły psy podobne do jamników, owczarków i buldogów. Z biegiem czasu różne ludy nauczyły się

wykorzystywać psa w najrozmaitszy sposób.

Australijski pies d i n g o jest zdziczałym p.d., który dostał się tam z pierwotnymi jej mieszkańcami (tabl. .VII—3). Bardzo przypomina

południowo- i zachodnioazjatyckie oraz afrykańskie psy -pariasy,. zdziczałe, żyjące stadami w sąsiedztwie osiedli ludzkich. Próby

udomowienia pariasów nie dały rezultatów. Nawet młode, troskliwie chowane przez człowieka dziczeją zbiegiem lat. Tak dingo, jak i

pariasy odznaczają się szeregiem prymitywnych cech. Wzrostu są pośredniego, między wilkiem a szakalem. Najstarsze p.d. znane z

Europy były również mniejsze od wilka. Obecnie wyodrębnia się ok. 300 ras. p.d. Różnią się one wysokością (18—110 cm), ciężarem

(0,6—70 kg), pokrojem, uwło-sieniem i ubarwieniem. Użytkowane są jako psy myśliwskie, pasterskie, pociągowe, mięsno-futerkowe,

stróżujące, policyjne i wojskowe, do obrony osobistej, ratowania tonących, odkopywania zasypanych śniegiem, jako przewodnicy

niewidomych czy wreszcie jako psy pokojowe. Do psów myśliwskich zaliczamy: z grupy w y ż ł ó w angielskich pointera o krótkiej

przylegającej sierści i setery o sierści długiej, jedwabistej;

z grupy w y ż ł ó w kontynentalnych wyżła niemieckiego krótkowłosego o ubarwieniu brązowym lub dropiastym.

269

pies domowy

Obie te grupy są rasami "wystawiającymi", używanymi do polowań polnych, wodnych, błotnych i leśnych. Po przeszukaniu terenu

wskazują wytropioną zwierzynę, a następnie aportują postrzałki i ubite sztuki. Do płoszenia i aportowania zwierzyny służą również

spaniele, niewielkie psy o długiej miękkiej sierści i długich wiszących uszach, oraz psy zaliczane do grupy tzw. norowców. Należą do tej

grupy także jamniki — niskie, o wydłużonym tułowiu i charakterystycznie skrzywionych przednich nogach, długowłose, krótkowłose lub

szorst-kowłose, i teriery, z których najpospolitszy jest foksterier szorstkowłosy o twardej, średniej długości sierści, białej w ciemne

plamy. Psy te cechuje umiejętność wciskania się do lisich, bor-suczych czy króliczych nor, są więc używane do polowań podziemnych.

Do tropienia i ścigania postrzelonej zwierzyny służą posokowce. Są to mocne, średniej wielkości psy o gładkiej, krótkiej sierści barwy

czerwonobrązowej i szerokich, wiszących uszach. Drugą grupą psów typowo gończych są ogary, które umieją osaczać zwierzynę i na-

pędzać ją na myśliwego. Odznaczają się bardzo lekką budową i długimi nogami. Rozróżniamy ogary polskie, francuskie, rosyjskie i in.

Ogar polski ma krótką sierść o ubarwieniu czarnym z brązowym nalotem. Wreszcie dużą grupę tworzą najstarsze psy myśliwskie —

charty. Służyły one kiedyś do ścigania zajęcy, lisów, a nawet wilków na otwartych przestrzeniach;

obecnie ten rodzaj polowań jest w Polsce zabroniony, spotyka się go jeszcze w krajach

azjatyckich. Są to bardzo szybkie psy, kierujące się w czasie pogoni głównie wzrokiem. Chart rosyjski — b o-r z o j, ma długą, puszystą,

białą sierść i puszysty ogon;

chart angielski, używany dziś jedynie do sportowych biegów za sztucznym zającem, ma sierść krótką, a ubarwienie czarne, płowe lub

rudożółte. Do psów pasterskich, których rola polega na utrzymywaniu zwierząt w stadzie ł odnajdywaniu zagubionych osobników, należą

przede wszystkim psy z grupy owczarków. W Polsce wyhodowano owczarka podhalańskiego, psa silnego, doskonale znoszącego warunki

górskie, ale źle aklimatyzują-cego się na niżu, o czysto białej, długiej wełnistej sierści, i owczarka polskiego nizinnego, również silnego, o

długim, gęstym owłosieniu białosza-rym, szarym, piaskowym lub rudym. Owczarek szkocki c o 11 i e o wąskim pysku i wysokich

nogach ma sierść długą i jedwabistą, a ubarwienie z reguły biało-żółto--czarne. Innym psem pasterskim jest irlandzki kerry blue terier.

Jego czarna sierść siwieje z wiekiem. Psy pociągowe, niezbędni towarzysze ludów dalekiej północy, to psy eskimoskie i wywodzące się od

nich psy północnej Kanady i Alaski, objęte wspólną nazwą h u s k y. Należą do grupy szpiców (spokrewnione z łajką syberyjską). Są

silne, szybkie i bardzo wytrwałe w pracy. Niektóre rasy psów wyhodowano dla uzyskania mięsa i futra. W północno-wschodnich Chinach

do dziś spożywa się psy z grupy szpiców, których sierść nadaje się także do przędzenia i wyrobu filcu. Również w Afryce niektóre

pies domowy

270

plemiona kongijskie tuczą psy w celach konsumpcyjnych, a w Meksyku do dziś zachowała się rasa psów pozbawionych sierści, hodowana

na mięso przez przedkolumbij-skich Indian.

Psy wielu ras pełnią rolę stróżów. W tym celu często hodowane są b. czujne i hałaśliwe szpice. Są to psy niewielkie, które mają stojące,

krótkie, spiczaste uszy, spiczasty pysk, długą, gęstą sierść, puszysty ogon zawinięty na grzbiet, a ubarwienie jednolite czarne lub białe. C

h o w--c h o w, szpic typu chińskiego odznacza się większymi rozmiarami i ciemnofioleto-wym językiem. Oprócz szpiców na stróży

gospodarstw czy mieszkań nadają się również brodacze z grupy pinczerów, np. brodacz monachijski, czyli pinczer szorstkowłosy o

szorstkiej sierści, tworzącej na pysku typową brodę i brwi.

Do psów obronnych, policyjnych i wojskowych zaliczamy wyhodowane w Niemczech:

boksery — bardzo silne, zwinne i odważne, o kwadratowej głowie i krótkiej, gładkiej sierści; spokrewnione z nimi dogi, mające również

sierść krótką i przylegającą;

z grupy pinczerów — duże psy dobermany o kwadratowej sylwetce, krótkiej sierści i wysoko uniesionej głowie;

wreszcie z grupy owczarków — wszechstronnie użytkowanego owczarka niemieckiego o wyglądzie zbliżonym do wilka i czarnym,

brunatnym lub płowym ubarwieniu. Dzięki swoim różnorodnym zaletom psy wykorzystywane są jeszcze w inny sposób: ow-czarki są

przewodnikami niewidomych; bernardy — jedne z największych psów,

o doskonale rozwiniętym zmyśle orientacji, wytrzymałe na zimno i wytrwałe w pracy — wykorzystuje się w górskiej służbie ratowniczej;

nowo-fundlandczyki, również bardzo duże i silne, świetnie pływające — do ratowania tonących. Do celów laboratoryjnych służą różne

rasy psów i ich mieszańce. Pies był pierwszym zwierzęciem, które odbyło lot kosmiczny. Dużą grupę stanowią rasy psów pokojowych,

trzymanych dla przyjemności. Należą do nich: groźnie wyglądający, ale bardzo łagodny buldog angielski i lżejszy od niego buldog

francuski, oba o krótkiej, gładkiej sierści. Rasami typowo pokojowymi są również znane już w starożytnym Rzymie maltańczyki o krót-

kim pyszczku, okrągłej głowie, małych, zwisających uszach oraz długiej, jedwabistej sierści; mopsy o sierści krótkiej i gładkiej;

maleńkie ratlery o wyłupiastych oczach; pudle; wreszcie chińskie pieski pałacowe — pekińczyki, o bardzo bogatym owłosieniu

czarnym, piaskowym, białym lub łaciatym. Przez długi czas hodowla ich była wyłącznym przywilejem chińskiej rodziny cesarskiej.

Pies odznacza się doskonałym węchem, słuchem, pamięcią węchową i słuchową oraz orientacją w terenie, łatwo więc można go

wychować i tresować. Bardzo łatwo także przywiązuje się do człowieka. Jest wszystkożerny, lecz zarówno szczenięta, jak i dorosłe psy

(zwłaszcza pracujące) muszą co pewien czas dostawać mięso i kości. Może rozmnażać się 2 razy do roku. Ciąża trwa 58—63 dni. W jed-

nym miocie u dużych ras rodzi

271

piesiec

się ok. 8 szczeniąt, u mniejszych ras ok. 4. Młode są ślepe i niedołężne. Dojrzałość płciową uzyskują w zależności od płci i rasy w wieku

6—10 miesięcy, dojrzałość fizyczną od 1,5 roku do 2 lat. Żyją do 19 lat; pełną sprawność fizyczną zachowują do 8—9 lat. Do

najpospolitszych i najgroźniejszych chorób p.d. należą wścieklizna, nosówka i różnego rodzaju choroby pasożytnicze. Może on być

również nosicielem drobnoustrojów i pasożytów groźnych dla zdrowia człowieka. [B.Rz.-K.]

pies latający -Aalong.

pies leśny (Speothos wenaticus)

— drapieżnik z rodziny —>-pso-watych. Długość głowy i tułowia 57—75 cm, ogona 12—

—15 cm; ciężar ok. 7 kg. Tułów walcowaty, kończyny i ogon krótkie. Długa sierść,

Pies leśny

w ogólnej tonacji brązoworu-da, niekiedy jaśniejsza na głowie i karku oraz ciemniejsza (nawet czarna) w tylnej części ciała. Aktywny

nocą; dzień spędza ukryty w norach. Głównym jego pożywieniem są gryzonie. Dobrze znosi niewolę i zachowuje się podobnie jak pies

domowy. Dobrze pływa i nurkuje. O rozmnażaniu tego zwierzęcia wiemy bardzo niewiele. Liczba młodych w miocie nie przekracza 4—5

sztuk. Zamieszkuje leśne i sawannowe tereny Panamy, wschodniej Kolumbii, Gujany, Brazylii, Paragwaju, wschodniego Peru i

północnej Boliwii. [B.Rz.-K.]

pies miotoglowy —»-wielkogłów. pies morski ->i6k.a pospolita. piesak ->piesiec.

piesek preriowy —.-nieświ-szczuk.

piesiec (Alope-r lagopus), zwany też lisem polarnym lub piesakiem — gatunek z rodziny

—>psowatych. Obok niedźwiedzia polarnego jest najdalej na północ zapuszczającym się ssakiem lądowym. Długość głowy i tułowia 45—

75 cm, ogona 23—33 cm; ciężar 2,5—

—9 kg. Stosunkowo mały wzrost i gęste, wełniste futro nadają mu raczej ciężki wygląd. Owłosione są również małe, zaokrąglone uszy i

powierzchnie stóp. Występują 2 odmiany barwne: biała i niebieska. Osobniki należące do odmiany białej mają brązową sierść w lecie i

białą w zimie; osobniki należące do odmiany niebieskiej są ciem-noniebieskoszare w lecie i jas-noniebieskoszare w zimie. Zimowe futro

wyrasta u p. w październiku, a zrzucane jest w kwietniu. W łagodniejszym klimacie (np. w Islandii) odmiana biała może utrzymywać

brązowe ubarwienie przez cały rok. Odmiana niebieska jest mniej liczna i tylko na Grenlandii stanowi więcej niż 50°/o całej populacji (w

Kanadzie mniej niż l°/o, na Ziemi Baffina mniej niż 5%). P. żyje w tundrze arktycznej i w górach ponad granicą lasu, szczególnie często

na wybrzeżach. Pojedyncze osobniki wę-

TABLICA IX. SSAKI STREFY TUNDRY

piestruszka

272

drują po zamarzniętym morzu setkami kilometrów, widywano też p. na pływających krach lodowych z dala od lądu, toteż występują one

na wszystkich wyspach arktycznych. Chroni się w norach w zboczach wzgórz i na wybrzeżach, a także w jamach wykopanych w śniegu.

Aktywny zarówno dniem, jak nocą; w sen zimowy nie zapada. Doskonale znosi niskie temperatury (w doświadczeniach nawet do

—80°C). Odżywia się każdym dostępnym mu pokarmem zwierzęcym, głównie lemingami i padliną; czasem gromadzi zapasy. Grupy p.

zbierają się w pobliżu stad młodych fok lub wyrzuconych na brzeg wielorybów. P. korzysta też z resztek pożywienia pozostawionych

przez niedźwiedzia polarnego. Po ciąży trwającej 51—57 dni samica w maju lub czerwcu rodzi 4—11 młodych, które do zimy pozostają

pod opieką rodziców. W niewoli p. żyje do 14 lat, na swobodzie zapewne znacznie krócej. Występuje w całej Arktyce. W epoce lodowej

zasiedlał także Europę środkową; szczątki jego spotyka się także w Polsce. Ze względu na cenne, puszyste futro jest przedmiotem

polowań, bywa też hodowany jako zwierzę futerkowe. W drodze selekcji wyhodowano odmiany barwne, znane jako lisy niebieskie i b i a-

ł e. Hodowla klatkowa p. rozwija się także w Polsce (tabl. IX—2). [B.Ez.-K.]

piestruszka (Lagurus lagurus}

— gryzoń z rodziny —»norni-kowatych. Długość głowy i tułowia do 12 cm, ogona do 2 cm. Wierzch ciała bury, wzdłuż grzbietu biegnie

czarna smuga, brzuch jaśniejszy. Uszy krótkie, zaokrąglone. Zęby stale rosnące. Zamieszkuje stepy i półpustynie, kopie nory; na

powierzchni pojawia się na krótko o różnych porach doby. Żywi się zielonymi i podziemnymi częściami roślin, zjada też przygodnie

owady. Gromadzi w norach zapasy pokarmu. Zimą aktywna pod śniegiem. Rocznie do 6 miotów, średnio po 5—6 młodych, które

osiągają dojrzałość po 1,5 miesiąca. Populacja p. podlega znacznym wahaniom ilościowym z roku na rok. Rozmieszczenie obejmuje

wschodnią, środkową i zachodnią Azję od Chin i Mongolii po Dniepr. W czasie epoki lodowej p. występowała w całej Europie, m.in. w

Polsce. Wyrządza znaczne szkody w uprawach rolnych. Łatwo daje się hodować i ostatnio rozpowszechnia się jako zwierzę la-

boratoryjne. [K.K.]

pigmejka (Cebuella pygmaea)

— najmniejsza małpa szeroko-nosa, należąca do rodziny

-9-pazurkowców. Długość głowy i tułowia 14—16 cm, ogona 15—20 cm; ciężar ok. 70 g. Futro na głowie i na karku ciemnobrunatne i

szare, grzbiet szary lub brunatny z domieszką koloru zielonego, kończyny żółtawe lub pomarańczowe, owłosiony ogon pokryty czar-

nymi lub brunatnymi pierścieniami. Spód tułowia pomarańczowy. P. zamieszkuje równikowe lasy tropikalne. Śpi w dziuplach drzew,

aktywna w dzień. Żywi się owadami, owocami, jajami ptasimi i ptakami. Samica rodzi zwykle 2 młode. Długość życia w niewoli sięga ok.

5 lat. Występuje w Ameryce Południowej:

na terenie Ekwadoru, w północnym Peru i w zachodniej Brazylii. Najbardziej znana

273

piżmowiec

Bnunna BMeka Poczną

w Jarocin^

spośród pazurkowców i najczęściej chowana. [H.K.]

pilch —^popielica. pilchowate -^popielicowate. pinczer —>pies domowy. pitekantrop —^człowiek.

piżmak (Ondatra zibethicd), zwany też szczurem piżmowym lub piżmoszczurem — gryzoń z rodziny -^norniko-watych. Długość głowy

i tułowia 26—45 cm, ogona 18— —28 cm, ciężar 0,7—2,4 kg. Futerko gęste i miękkie. Grzbiet ciemnobrunatny* lub kasztanowaty,

brzuch szary z brązowym nalotem. Ogon prawie nagi, bocznie spłaszczony. Palce tylnej stopy mają po bokach włosy ułatwiające pły-

wanie. Uszy prawie ukryte w futerku. U samca występują gruczoły, których wydzielina ma zapach piżma. Zęby mają wysokie korony,

ale wzrost ograniczony. P. jest zwierzęciem ziemnowodnym. Mieszka nad wodami stojącymi lub wolno płynącymi, odżywia się

roślinami wodnymi. Kopie nory w brzegach wód, buduje też na płytkiej wodzie kopce z trzcin i innych roślin. W zimie nie zasypia.

Ciąża trwa 25 dni. Rocznie 3 lub 4 mioty, po 2—14 młodych. P. jest szeroko rozprzestrzeniony w Ameryce Północnej od Alaski po

Kalifornię i Zatokę Meksykańską. Sprowadzony do ferm zwierząt futerkowych w Europie, w 1905 r. uciekł na wolność w Czechach i w

ciągu kilkunastu lat rozprzestrzenił się na całym kontynencie. W Polsce występuje powszechnie. W ZSRR był celowo aklima-tyzowany

do celów futrzarskich i występuje obecnie dziko w wielu rejonach. Futerko wysoko cenione. P. wyrządza poważne szkody w budownic-

twie wodnym, kopie bowiem rowy w groblach i wałach przeciwpowodziowych, w związku z czym jest u nas tępiony. [K.K.]

piżmoszczur -^piżmak.

piżmowiec (.Moschus moschife-rus) — gatunek z rodziny -^-jeleniowatych, bez poroża, o wielu cechach pierwotnych.

Piżmowiec

Długość głowy i tułowia 80— —100 cm, ogona 4—6 cm, wysokość w kłębie 50—70 cm;

ciężar 7—17 kg. Uszy duże. Gęste, długie futro w drobne cętki, żółtawobrunatne z czarniawym odcieniem, chroni zwierzę przed

zimnem. Nogi smukłe, z dobrze rozwiniętymi bocznymi palcami, które w czasie biegu po stokach górskich dotykają podłoża za-

pewniając dodatkową podporę. U samców wystające górne kły, długości 9—10 cm, stanowią broń w czasie walk w porze godowej. Na

brzuchu samce mają gruczoł wydzielający piżmo, substancję o silnym zapachu, cenioną w przemyśle perfumeryjnym, a także w me-

piżmowól

274

dycynie ludowej Wschodu. Środowiskiem p. są lasy i zarośla górskie. Prowadzi na ogół samotny tryb życia; aktywny jest głównie rano i

wieczorem. Żywi się trawami i liśćmi drzew, zimą także korą i porostami. Okres godowy w styczniu; ciąża trwa 160 dni. W miocie l,

rzadziej 2 cętko-wane młode. Dojrzałość płciową p. osiąga na początku drugiego roku życia. Rozmieszczenie obejmuje ogromny obszar

wschodniej i środkowej Azji od północnych Indochin i Himalajów po wschodnią Syberię, północne Chiny. Koreę i Sachalin. Jest

cenionym zwierzęciem łownym. [L.S.]

piżmowól (Ovibos moschatus), zwany też wołem piżmowym

— gatunek z rodziny ->-kręto-rogich. Ciało krępe, długość głowy i tułowia 180—250 cm, ogona 7—10 cm, wysokość w kłębie 1,1—1,4

m; ciężar 200—

—400 kg. Futro złożone z dwóch rodzajów włosów: długie, ciemnobrunatne, sięgające niekiedy ziemi, tworzą zewnętrzną warstwę

ochronną;

krótsze, jasnobrązowe, cienkie zbijają się w gęstą warstwę chroniącą przed mrozem i wilgocią. Przód i spód ciała prawie czarne, nogi

jasne. Szyja i nogi krótkie. Rogi długości 55—70 cm, zakrzywione ku dołowi i do przodu, rozszerzone i silnie spłaszczone, u nasady

prawie się stykają tworząc na czole mocną tarczę. Występują u obu płci. P. zamieszkuje tundrę arktyczną. Żywi się trawami, mchami i

porostami odgrzebywanymi spod śniegu oraz pędami wierzb. Żyje w stadach, niekiedy liczących do 100 sztuk. W razie niebezpie-

czeństwa zwierzęta nie uciekają, lecz otaczają kołem młode, ustawiając się głowami na

zewnątrz. Okres godowy przypada w sierpniu. W maju rodzi się l młode, które po 2 godz. zaczyna chodzić. Samice rozmnażają się

dopiero w wieku 5 lat. Długość życia wynosić ma ok. 20 lat. P. występuje w arktycznej części Ameryki Północnej łącznie z Grenlandią.

Wprowadzony na Spits-bergen i w góry Norwegii, dobrze się zaaklimatyzował. W epoce lodowej był pospolity w Europie i na Syberii,

gdzie wyginął u schyłku zlodowaceń. Kopalne szczątki p. znajduje się też w Polsce (tabl. IX—4). [L.S.]

plicidentyczne uzębienie -^zęby.

plaksowate (Cebidae), zwane także kapucynkami — rodzina ->małp szerokonosych, obejmująca 11 rodzajów z ok. 29 gatunkami.

Należą do nich m.in. ponocnica, wyjęć i kapu-cynka. Są to małpy średniej wielkości, o długości głowy i tułowia od 50 do 100 cm i

przeważnie długim i chwyt-nym ogonie. Ogon z reguły owłosiony, chwytny, nagi przy końcu na spodniej stronie. Nozdrza szeroko

rozstawione i otwarte na boki. Oczy średniej wielkości, skierowane ku przodowi. Długie i cienkie palce zakończone płaskimi lub

zakrzywionymi paznokciami. Kciuk mało chwytny, czasem zupełnie zredukowany, pierwszy palec stopy natomiast chwytny i duży.

Większość p. jest roślinożerna, ale niektóre żywią się owadami i małymi kręgowcami. Zamieszkują lasy. Przebywają w małych grupach;

prowadzą z reguły dzienny i nadrzewny tryb życia. Wydają rozmaite odgłosy. U samic niektórych rodzajów

275

ptetwonogie

występuje cykl menstruacyjny. Ciąża trwa 140—180 dni. Regułą jest l młode. Najstarsze formy kopalne znane z oligo-cenu Ameryki

Południowej. Dziś występują od Meksyku po Argentynę. [H.K.]

pletwal błękitny (Balaenoptera musculus) — gatunek należący do —^wielorybów fałdowców. Jest największym wielorybem, a

zarazem największym zwierzęciem, jakie kiedykolwiek żyło na Ziemi. Osiąga 30 m długości i 135 000 kg ciężaru. Sama warstwa tłuszczu

podskórnego ma ok. 50 cm grubości i waży łącznie ok. 50 000 kg. Język waży ok. 3000 kg, serce 600—700 kg. Samice są nieco większe

od samców. Płetwa grzbietowa niewielka, położona daleko w tyle. Brzuszna strona ciała pokryta licznymi bruzdami. Fiszbin czarny. Całe

ciało niebieskawoczarne, czasem z niewielkimi, nieregularnymi, białymi plamami. Żyje zwykle pojedynczo. Pływa szybko, osiągając w

ucieczce 37 km/godz. Wyrzucana przez niego podwójna fontanna wydechu osiąga 15 m wysokości. Odżywia się skorupiakami

planktonowymi, tzw. k r i l e m. Odbywa regularne migracje z wód chłodniejszych do cieplejszych, gdzie w okresie zimy rodzą się

młode. Ciąża trwa ok. l roku. Noworodek ma 7—8 m długości; w czasie laktacji trwającej 6—7 miesięcy podwaja swój ciężar. Dojrzewa

prawdopodobnie już w wieku 2 lat. Występuje we wszystkich oceanach. Do połowy XX w. był głównym obiektem nowoczesnego

wieloryb-nictwa antarktycznego, ale liczebność jego stopniowo malała. Jeszcze w 1956 r. zabito w wodach antarktycznych 1505

okazów, w 1966 r. — tylko 4 (na całym świecie 246) (tabl. XVI—3). [K.K.]

pletwal karłowaty (Balaena

acutorostrata) — najmniejszy przedstawiciel —^wielorybów fałdowców. Samce mają średnio 6,5 m, samice 7 m długości, wyjątkowo

osiągają 9 m. Grzbiet zwykle czarny, spód niebieskobiaławy. W poprzek czarnej płetwy piersiowej biegnie biała smuga. Fiszbin biały. W

pokarmie znaczną rolę odgrywają drobne ryby. Samica rodzi corocznie; noworodek ma ok. 2,8 m długości. P.k. występuje w chłodniej-

szych wodach wszystkich oceanów. Odbywa regularne wędrówki zimowe ku równikowi. Poławiany jest dość licznie w Norwegii, Nowej

Fundlandii i Japonii. [K.K.]

płetwale -^-wieloryby fałdow-ce.

pletwonogie (Pinnipedia) — rząd dużych ssaków wodnych, obejmujący 3 rodziny z 30 gatunkami. Długość ciała 1,4— —3,5 m, ciężar

od 60 do 3500 kg. Samce zwykle większe od samic. Ciało kształtu wrzecionowatego, opływowego, przystosowanego do pływania, szyja

krótka, ogon zredukowany. Zasadniczym narządem ruchu są kończyny zmienione w płetwy: u uchatek głównie przednie, u fok — tylne.

Małżowiny uszne małe lub zupełnie zredukowane. Palce ze szczątkowymi pazurami, połączone błoną. Futro wielu p. bardzo gęste,

uwłosienie morsów natomiast jest niemal szczątkowe. Linieją raz do roku na lądzie. Izolację na lądzie stanowi futro, w wodzie — głównie

gruba warstwa podskórnego tłuszczu. Kręgosłup p. może wyginać się we wszyst-

ptetwonogie

276

kich kierunkach, zapewniając im szybkość i zwrotność w wodzie. Na lądzie p. poruszają się niezgrabnie: uchatkowate na obu parach

kończyn, foki pełznąc na brzuchu, gdyż nie mogą kierować pod ciało tylnych kończyn. Uproszczone, ostre, luźno ustawione zęby służą

przede wszystkim do przytrzymywania, a nie do rozdrabniania zdobyczy. Siekacze niewielkie, kły duże; u morsa górne kły przekształco-

ne w potężne ciosy. Uzębienie mleczne nie występuje. Prosty żołądek i bardzo długie jelita umożliwiają strawienie pokarmu połkniętego

w całości. Nerki groniaste. Macica dwurożna, łożysko popręgowe jak u drapieżnych. Mózg kulisty o silnie pofałdowanej powierzchni.

Narząd węchu słabo rozwinięty, wzrok i słuch dobre. Wszystkie p. są zwierzętami ziemnowodnymi. Przeważającą część życia spędzają w

wodzie, jedne gatunki na wybrzeżach, inne na pełnym morzu. Gromadzą się na brzegach lub na krach lodowych tylko w okresie rozrodu,

raz do roku, nigdy nie oddalając się bardzo od wody. Znakomicie nurkują, schodząc często do 100, a wyjątkowo do 200 m głębokości i

przebywając pod wodą od kilku minut do pół godziny. Większość żywi się rybami, poza tym skorupiakami i głowonogami. Mors jada

głównie małże, krabojad — pelagiczne skorupiaki, a lampart morski poluje na pingwiny i młode foki. P. nie piją, lecz wykorzystują

płyny zawarte w ciele zdobyczy i wodę powstającą w wyniku spalania pokarmu.

W miocie zwykle l młode. Poród odbywa się na lądzie. Noworodki są duże i rosną bardzo szybko; mleko p. jest bardzo pożywne, zawiera

do 50''/o tłuszczu. Osobniki młodociane często są zabarwione inaczej niż dorosłe; przed pierwszym zejściem do wody linieją. Dojrzałość

osiągają w 3 roku życia lub później, żyją długo (maksymalna stwierdzona długość życia — 40 lat). W okresie rozrodu p. tworzą wielkie

kolonie, w których samce gromadzą dookoła siebie harem samic. Niektóre gatunki zamieszkujące zimne strefy migrują zimą ku

cieplejszym wodom, inne pozostają cały rok w okolicach polarnych, utrzymując w lodzie otwory do oddychania.

P. występują w większości mórz, brak ich tylko w cieplejszych częściach Oceanu Indyjskiego. Najliczniejsze są w morzach chłodnych.

Spotykamy je też w Morzu Kaspijskim i niektórych jeziorach (np. w Bajkale). W Bałtyku u naszych wybrzeży pojawiają się 3 gatunki

fok: pospolita, szara i nerpa. P. pochodzą od lądowych ssaków drapieżnych, a ich szczątki kopalne znane są dopiero od miocenu.

Niektórzy badacze zaliczają p. do drapieżnych, zwłaszcza że uchatkowate i foki rozwinęły się prawdopodobnie niezależnie, z różnych

grup drapieżnych lądowych. Wszystkie gatunki są przedmiotem polowań. Niegdyś były podstawą bytu Eskimosów i innych ludów

dalekiej północy. Intensywne polowania w XVIII i XIX w. w celu zdobycia futer i tłuszczu doprowadziły do ogromnego zmniejszenia, li-

czebności p. Obecnie odłów jest na ogół uregulowany przepisami, często międzynarodowymi (-^-ochrona ssaków) i niektóre gatunki

stały się znów liczniejsze. [K.K.]

277

pochodzenie i ewolucja

pływacz (Eschrichtius glaucus), zwany też wałem szarym — jedyny przedstawiciel rodziny pływaczy (Eschnchtźdae), należącej do

—-fiszbinowców. Samce mają 11—13 m długości, samice 12—15 m; ciężar do 37 t. Płetwy grzbietowej brak. Całe ciało prawie czarne z

niewielkimi białymi plamami. Płaty fiszbinu nieliczne

Pływać z

i krótkie. P. zamieszkuje Pacyfik. Lato spędza w północnych częściach tego oceanu, zimą wędruje na południe, przebywając od 5 tyś. do

11 tyś. km. Płynie wzdłuż brzegów, tak że wędrówkę jego obserwować można np. z brzegów Kalifornii. Populacja amerykańska

zimuje w pobliżu Kalifornii i Meksyku. P. żywi się dennymi skorupiakami, na które poluje bełtając pyskiem muł na dnie. Żyje grupami.

Ciąża trwa ok. 12 miesięcy; dojrzałość osiąga p. po 8—9 latach. Niegdyś był liczny, z początkiem XX w. omal go zupełnie nie wytępio-

no, został wzięty pod ochronę i obecnie znów jest dość pospolity i poławiany; w 1966 r. złowiono u wybrzeży Kalifornii 52 osobniki.

[K.K.]

pochodzenie i ewolucja ssaków. Pierwsze .ssaki pojawiły się pod koniec okresu triasowego, ok. 200 min lat temu. Rozwinęły się z

gadów ssako-kształtnych, dziś wymarłych. Tendencją charakteryzującą ewolucję wczesnych ssaków było zwiększenie się ich ruchliwości

i ściśle z nią związanego tempa przemiany materii, a także stopniowy rozwój zdolności psychicznych i uniezależnianie się od czynników

otoczenia.

Kończyny pierwotnych kręgowców lądowych, a także większości gadów, są szeroko rozstawione po bokach ciała;

u ssaków nastąpiło przesunięcie ich pod tułów i obrót o 90° w stawie biodrowym ku przodowi, w stawie łokciowym natomiast ku tyłowi;

oraz znaczne wydłużenie. Utrzymanie równowagi stało się trudniejsze, ale zwiększyły się możliwości szybkiego przemieszczania się.

Zasadnicze znaczenie w ewolucji ssaków ma wytworzenie się stałocieplności, która uniezależnia częściowo od otoczenia (podczas gdy

zmiennocieplne gady tracą aktywność w niskich temperaturach, ssaki mogą żyć i rozwijać się w temperaturach poniżej zera).

Utrzymaniu stałej temperatury sprzyjają zarówno okrywa włosowa, chroniąca przed utratą ciepła, jak gruczoły potowe, których wy-

dzielina parując chroni organizm przed przegrzaniem. Utrzymanie stałej temperatury ciała jest uwarunkowane intensywną przemianą

materii; wynika stąd potrzeba du-

pochodzenie i ewolucja

278

Schematyczny przekrój poprzeczny ciała gada (A) i ssaka (konia) — B. Widoczne przesunięcie kończyn pcd tułów u ssaków

żej ilości pokarmu i szybko przebiegających procesów trawienia. Istotną rolę odgrywa tu usprawnienie żucia wskutek zmian w budowie

żuchwy i różnicowanie się zębów. Oddychanie zostało udoskonalone przez rozwój umięśnionej przepony, ulepszenie budowy płuc oraz

wykształcenie się cztero-działowego serca. Podniebienie wtórne daje możność oddychania w czasie, gdy jama ustna wypełniona jest

pokarmem. Budowa jamy nosowej umożliwia też ssakom ogrzanie, nawilgocenie i oczyszczenie wdychanego powietrza.

Konieczność stałego zdobywania pokarmu idzie w parze z rozwojem wyższych czynności nerwowych, a więc z rozwojem mózgu, co z

kolei uwidacznia się w budowie czaszki, zwłaszcza w zwiększeniu puszki mózgowej. Doskonaleniu ulegają też narządy zmysłów, np.

obecność trzech kostek słuchowych usprawnia słuch. Dzięki rozwojowi czynności psychicznych zwierzęta te często zmniejszają w pew-

nym stopniu swą zależność od otoczenia przez odpowiednie kształtowanie środowiska, np. gromadzenie zapasów czy budowę schronień.

Rozród ssaków także wykazuje postęp w stosunku do rozrodu gadów. Większość gadów jest jajorodna, wszystkie ssaki (prócz stekowców)

są żywo-rodne. Wspólne wszystkim ssakom odżywianie się noworod

ka mlekiem umożliwia mu w pierwszym etapie życia rozwój niezależny od otoczenia. Często występuje poza tym długotrwała opieka

nad potomstwem w obrębie rodziny, kolonii lub stada o rozwiniętej strukturze społecznej.

Wszystkie te udoskonalenia struktury ssaków w stosunku do ich przodków wytwarzały się stopniowo przez wiele min lat. Już wśród

najstarszych gadów, w okresie węglowym (ok. 300 min lat temu) wyodrębniła się grupa zwana Sy-napsźda, od której wywodzą się ssaki.

Synapsida pierwsze wśród gadów przeszły okres wielkiego rozkwitu, który

279

pochodzenie i ewolucja

2 5

Schemat budowy żuchwy u gada (A) i ssaka (B), l — kość zębowa, 2 — k. stawowa, 3 — k. kwadratowa, 4 — k. gnykowa, 5 — mło-

teczek, 6 — kowadełko, 7 —• strze-miączko, 8 — k. bębenkowa

trwał prawie 100 min lat. Najstarsi ich przedstawiciele mają jeszcze zęby nie tylko na brzegu szczęk i żuchw, ale i na podniebieniu,

jednakże zaznacza się już pewne zróżnicowanie, mianowicie wyodrębnia się odpowiednik kła. Przypuszczalnie zamieszkiwały brzegi

wód, żywiąc się drobnymi zwierzętami i roślinami. W środkowym permie (ok. 250 min lat temu) dominującą grupą Synapsida były gady

ssakokształtne. Miały one już wiele cech zbliżających je do ssaków. Liczba kości palców uległa zmniejszeniu, w żuchwie zaś, zbudowanej

z wielu kości, najsilniejsza była kość zębowa. Wśród zębów wyróżniały się siekacze, kły i leżące za nimi zęby policzkowe. Część gadów

ssa-kokształtnych odżywiała się pokarmem roślinnym, inne były drapieżnikami; w tej grupie rozwinęły się najbardziej

progresywne cechy budowy. Kończyny ich stały się względnie smukłe, podniebienie wtórne oddzielało jamę nosową od ustnej, niektórzy

ich przedstawiciele odznaczali się szczególną budową stawu żuchwowego. Wnikliwa obserwacja wykopalisk pozwala na przypisywanie im

również innych cech, zbliżających je do ssaków. Obecność np. dołków na kościach czaszki może dowodzić występowania włosów

zatokowych. Jeśli przypuszczenie to jest trafne, gady ssakokształtne były owłosione, a zatem musiały mieć zdolność termoregulacji.

Redukcja żeber lędźwiowych świadczy o rozwoju przepony — udoskonaleniu oddychania. Znalezienie obok szkieletów zwierząt

dorosłych szkieletów bal dzo młodych osobników może sygnalizować zjawisko żyworod-ności, a słaby rozwój zębów u młodych —

odżywianie się mlekiem. Gady ssakokształtne osiągnęły więc rozwój bliski ssakom, a pod niektórymi względami (żyworodność) prze-

wyższający żyjące dziś stekowce. Niemniej jednak mózg ich nie był większy od mózgu gadów, a żuchwa składała się z kilku kości.

Jedynym materiałem badań najstarszych ssaków są ich szkielety, należące zresztą do znalezisk bardzo rzadkich, a przede wszystkim

czaszki i żuchwy. Główną cechą, na której opierają się badacze w wyznaczaniu granicy między gadami i ssakami, jest więc budowa

żuchwy i kostek słuchowych. U płazów i gadów istnieje w czaszce pojedyncza kostka, kolumienka, przenosząca drgania błony bębenko-

wej do ucha wewnętrznego. U ssaków rolę tę spełnia szereg 3 drobnych kostek: strze-

pochodzenie i ewolucja

280

miączko, młoteczek i kowadełko. Badania nad rozwojem zarodkowym wykazały, że strzemiączko ssaków odpowiada kolumience

gadów, natomiast 2 inne kostki są tworami nowymi. Wykazano też, że pod względem rozwoju odpowiadają one dwu kościom, z których

jedna, kość stawowa, wchodziła w skład żuchwy gadów, druga zaś tworzyła od strony czaszki część pierwotnego połączenia stawowego

żuchwy. W czasie rozwoju rodowego kości te musiały utracić swoją pierwotną funkcję i stopniowo przejąć nową, jaką było przenoszenie

drgań błony bębenkowej.

U gadów staw łączący żuchwę z czaszką utworzony jest od strony żuchwy przez kość stawową, od strony czaszki przez kość kwadratową.

U ssaków staw ten przedstawia się odmiennie, od strony żuchwy tworzy go kość zębowa — jedyny składnik żuchwy ssaków, od strony

czaszki natomiast kość łuskowa.

Badania paleontologiczne wykazały, że niektóre gady ssa-kokształtne miały podwójny staw żuchwowy, w którego skład wchodziły

zarówno elementy typowego stawu gadów, jak i stawu ssaków. Przez stopniowy rozwój kości zębowej (co z kolei wiąże się ze zmianą

umięśnienia poruszającego żuchwę na bardziej sprawne) elementy stawu "gadziego" mogły ostatecznie utracić swoją funkcję mechanicz-

ną i przejąć wyłącznie funkcję przenoszenia drgań. Utworzenie się nowego typu stawu żuchwowego uznaje się umownie za granicę

oddzielającą gady i ssaki. Granica ta została przekroczona niezależnie przez kilka linii rozwojowych gadów pod kpniec triasu. W

tym czasie następuje wymieranie większości gadów ssako-kształtnych. Miejsce ich zajmują przedstawiciele innych linii rozwojowych,

m.in. gigantyczne dinozaury, które panują na lądach przez całą erę mezozoiczną. Jedyną pozostałością gadów ssako-kształtnych są

wówczas rozwinięte z nich najstarsze ssaki, zwierzęta drobne i dlatego rzadko znajdowane w stanie kopalnym.

W najwyższym triasie pojawiają się 2 rzędy ssaków:

dokodonty i t r ikono-d o n t y, zwierzęta drobnych rozmiarów, owadożerne lub drapieżne. Przetrwały one do okresu jurajskiego. Obok

nich istnieli także prawdopodobnie przodkowie stekowców, ale o ich historii geologicznej nic dotąd nie wiadomo. W jurze pojawiły się

także w i e l o-guzkowce — najstarsza grupa ssaków roślinożernych. Prawdopodobnie powstały z gadów ssakokształtnych niezależnie.

Były grupą bardzo żywotną, która trwała i rozwijała się silnie w okresie kredowym oraz we wczesnym trzeciorzędzie i wyginęła dopiero

pod wpływem konkurencji roślinożernych ssaków łożyskowych, zwłaszcza gryzoni. W najwyższym triasie pojawiają się także

przedstawiciele rzędu symetrodon-t ó w. Były to niewielkie drapieżniki, których zęby mają już pewne cechy świadczące o

pokrewieństwie ze współczesnymi rzędami ssaków.

W warstwach środkowej jury (ok. 160 min lat temu) znajduje się niekiedy nieliczne szczątki pantoteriów, które wygasły w dolnej

kredzie. Budowa ich zębów trzonowych świadczy, że mogły być przodkami wszystkich dzisiejszych

281

pochodzenie i ewolucja

ssaków oprócz stekowców, które — jak wspomniano — są zupełnie odrębną linią, wywodzącą się wprost z gadów ssakokształtnych.

W okresie kredowym (135—65 min lat temu) wykształciły się ssaki współczesne. Żyły one wówczas w cieniu panujących na lądach

dinozaurów i choć nie były zbyt zróżnicowane, jednakże stopniowo w toku ewolucji uzyskały cechy przystosowawcze, które umożliwiły

im z czasem opanowanie lądów. Pod koniec kredy, poza licznymi wtedy wieloguzkow-cami, zjawiają się w pełni wykształcone torbacze i

łożyskowce (^systematyka). Mają one wiele wspólnych O cech, świadczących o pocho-w dzeniu od tych samych przodków i

dlatego wyróżniamy je w układzie systematycznym jako grupę Theria, przeciwstawiając stekowcom i innym, wymarłym grupom ssaków

pierwotnych. Torbacze i łożyskowce rozwijały się równolegle, niezależnie od siebie; w każdej grupie odmiennie doskonalił się proces

rozrodu. U torbaczy ewolucja doprowadziła do krótkiego rozwoju zarodkowego, uzupełnionego przebywaniem w torbie, gdzie niedołężny

noworodek odżywia się mlekiem matki. U łożyskowców powstanie łożyska zapewniło możność pozostawania zarodka w ciele matki aż

do osiągnięcia znaczniejszego zaawansowania w rozwoju. Łożyskowce dominują też nad torbaczami rozwojem mózgu i dlatego

stopniowo wyparły je z większego dawniej zasięgu. Torbacze zachowały się dziś niemal wyłącznie w Ameryce Południowej i Australii,

dzięki długotrwałej izolacji tych kontynentów od pozostałych obszarów lądowych.

Najstarsze torbacze, znane z wykopalisk Ameryki Północnej, która była w kredzie głównym terenem ich ekspansji, zbliżone były do

dzisiejszych dydelfów. Były to niewielkie, nadrzewne ssaki, wszystkożerne, z przewagą pokarmu zwierzęcego. Rozprzestrzeniały się w

ówczasnej strefie ciepłej; w obszarach chłodniejszych wyraźnie wypierały je łożyskowce.

Szczątki łożyskowców z górnej kredy świadczą, że grupa ta uległa już wówczas znacznemu zróżnicowaniu, musiała więc mieć za sobą

długą, choć dotąd nie znaną historię rozwoju. Na podstawie zestawienia wspólnych cech najstarszych przedstawicieli wszystkich rzędów

łożyskowców można odtworzyć wygląd i budowę ich wspólnych przodków. Przypuszczamy, że były to zwierzęta niewielkie, wielkości

szczura, z dość krótkimi kończynami. Pysk był wydłużony, puszka mózgowa, a więc i mózg — niewielkie. Kończyny stopochodne, 5-

palczaste, z pierwszym palcem przeciwstawnym pozostałym, co dowodzi częściowo przynajmniej nadrzewnego trybu życia. Mózg

prymitywny, ale lepiej rozwinięty niż u wszystkich innych ówczesnych grup ssaków. Uzębienie składało się z 44 zębów, guzki zębów

były ostre. Odżywiały się pokarmem mieszanym z przewagą zwierzęcego, prowadziły nocny tryb życia.

W najwyższej kredzie nie tylko wykształcił się w pełni typ ssaka łożyskowego, ale nastąpiło zróżnicowanie łożyskowców na kilka

rzędów: owadożerne, pradrapieżne, prakopyt-ne i naczelne.

Era kenozoiczna, zaczynająca się 65 min lat temu i trwają-

pochodzenie i ewolucja

282

ca do czasów dzisiejszych, słusznie jest nazywana erą ssaków. U schyłku ery me-zozoicznej wymarły dinozaury, ssaki zaś zaczęły się sta-

wać dominującym składnikiem fauny lądów; z czasem opanowały i morza. Z najstarszej epoki okresu trzeciorzędu, paleocenu, ssaki

znane są słabo. Australia była już wówczas oddzielona od pozostałych kontynentów i rozpoczynał się tam niezależny rozwój torbaczy,

obok których żyły zachowane ze starszych okresów stekowce. Ameryka Północna była połączona z Ameryką Południową pomostem

lądowym, przez który swobodnie wędrowały najstarsze ssaki Ameryki Północnej. Żyły jeszcze wieloguz-kowce. Łożyskowce reprezen-

towane były przez wiele rzędów, zachowujących liczne cechy pierwotne i niezbyt jeszcze zróżnicowanych. Liczne są wówczas

owadożerne, pojawiają się pierwsze szczerbaki. Bujnie rozwijają się pierwotne naczelne, których większość miała wówczas dłutowate

siekacze i spełniała ekologiczną rolę gryzoni, wyodrębnionych dopiero pod koniec paleocenu. Pojawiają się pierwsze duże ssaki

roślinożerne z wymarłych rzędów te-niodontów, tilodontów, prako-pytnych, amblipodów, notoun-gulatów i litopternów. Rolę

drapieżników spełniają pra-drapieżne i niektóre grupy prakopytnych.

W następnej epoce, eocenie, fauna ssaków stała się bliższa współczesnej. Ameryka Południowa w tym czasie znów utraciła połączenie z

Ameryką Północną i ssaki rozwijały się w niej niezależnie. Wśród kopytnych dominowały tam wymarłe notoungulaty i

pojawiły się duże torbacze drapieżne. Na pozostałych kontynentach wymierają ostatecznie wieloguzkowce; torba'-cze mają jeszcze

szeroki zasięg, ale odgrywają podrzędną rolę obok rozwijających się silnie łożyskowców. Większość pierwotnych rzędów dużych ssaków

roślinożernych wymiera, ich miejsce zajmują p a-rzystokopytne i nieparzyste k o p y t n e. Po raz pierwszy też pojawiają się nie-

toperze, zajęczaki, trąbowce, a w morzach syreny i walenie.

Z oligocenu, następnej epoki trzeciorzędu, znamy już wiele do dziś istniejących rodzin ssaków. Do Ameryki Południowej dotarły

wówczas po raz pierwszy gryzonie, które następnie silnie się zróżnicowały. Fauna pozostałych kontynentów — oczywiście prócz

Australii — ma dość podobne oblicze w związku z połączeniem lądowym między Ameryką Północną i Azją.

W młócenie fauna ssaków upodabnia się coraz bardziej do dzisiejszej. Torbacze znikają, utrzymując się tylko na obszarach

izolowanych: w Australii i Ameryce Południowej. Do Ameryki Południowej przedostały się z północy drogą morską naczelne i szopo-

wate. Klimat tropikalny sięga wówczas dalej na północ niż obecnie. W Starym Świecie nieparzystokopytne stają się mniej różnorodne, a

koniowa-te giną tu zupełnie, kontynuują natomiast swój rozwój w Ameryce Północnej. Eurazja jest widownią wielkiego rozwoju

parzystokopytnych z grup jeleniowatych i krętoro-gich, w Ameryce Północnej zaś panują wielbłądowate. Trąbowce

reprezentowane przez liczne gatunki masto-

283

pochodzenie i ewolucja

dontów są w pełni rozwoju. Drapieżniki ówczesne to wymarłe gatunki niedźwiedzi, borsuków, wydr i psów. Pojawiły się też płetwonogie.

Najstarsze fauny ssaków mioceńskich z terenu Polski odkryto w Opolu i Przewornie na Śląsku. Klimat panował tu wówczas

subtropikalny, a w wilgotnych lasach żyły liczne wymarłe gatunki ssaków. Należały do nich liczne gryzonie i zajęczaki oraz owadożerne,

a wśród nich przedstawiciele wymarłej rodziny spokrewnionej z jeżami, odżywiającej się mięczakami i mającej osobliwe, masywne zęby.

Z Opola i Przeworna znamy jedyne w Polsce szczątki małp człekokształtnych reprezentowanych przez wymarły gatunek gib-bona.

Obok niego żyły świnie, tapiry i kilka gatunków nosorożców, a także osobliwa grupa nieparzystokopytnych, których palce zamiast

kopyt miały potężne pazury (chalikote-ria).

W pliocenie, ostatniej epoce trzeciorzędu, zwiększa się zasięg otwartych, trawiastych obszarów typu stepu lub sawanny i w związku z

tym rozwija się przystosowana do nich fauna ssaków, zwana w Starym Świecie "fauną hippa-rionową", od występujących w niej

trójpalczastych przedstawicieli koniowatych — hipparionów, których przodkowie przedostali się w tym czasie z Ameryki i bogato

się zróżnicowali w nowym środowisku. Nastąpił tu rozkwit pustorogich, a w Ameryce Północnej widłorogich. Fauna lasów

równikowych w znacznym stopniu przypominała już dzisiejszą. Pod koniec pliocenu znów wynurza się przesmyk łączący obie Ameryki.

Liczne grupy ssaków

północnoamerykańskich przedostają się na południe, powodując wyginięcie wielu rodzimych grup południowoamerykańskich. W

odwrotnym kierunku wędruje mniejsza liczba gatunków: niektóre szczerbaki, torbacze i gryzonie. Pod koniec pliocenu zaznacza się na

półkuli północnej ochłodzenie, będące zapowiedzią zbliżającej się epoki lodowej.

Znaleziska ssaków plioceń-skich odkryto w Polsce w osadach dawnych jaskiń w Pod-lesicach. Wężach i Rębielicach na terenie Jury

Krakowsko-

-Wieluńskiej. Żyły u nas wówczas liczne, wymarłe dziś gatunki owadożernych, gryzoni i zajęczaków. Z drapieżnych znaleziono

łasicowate, jenota, tygrysa szablozębnego, niedźwiedzia. Kopytne były reprezentowane przez nosorożce, hippariony i jeleniowate,

zbliżone do mundżaka i sarny.

Ostatni okres dziejów Ziemi, czwartorzęd, obejmuje ok. 2 min lat. Rozwój ssaków w Ameryce Północnej i Eurazji przebiega wówczas

pod wpływem kilkakrotnie powracających zlodowaceń. Na pozostałych kontynentach zlodowacenia nie wywarły większego

•wpływu. W Australii dalej rozwijała się fauna torbaczy, wśród której występowały formy przewyższające znacznie rozmiarami gatunki

dziś żyjące. Fauna jej wzbogaciła się przez rozwój gryzoni my-szowatych, które przedostały się tam z Azji. Pod koniec epoki lodowej

pojawił się w Australii człowiek pierwotny, a z nim pies dingo. W Ameryce Południowej, połączonej pomostem lądowym z Ameryką

Północną, przebiegał dalszy proces zagłady dawnej fauny lokalnej.

podkasaniec

284

Między Ameryką Północną a Azją na miejscu dzisiejszej Cieśniny Beringa wynurzał się kilkakrotnie pomost lądowy. Umożliwiało to

migracje zwierząt w obu kierunkach; w tym czasie dostały się do Ameryki bizon, suhak, renifer, łoś, mamut, niedźwiedź, rosomak i in.,

do Azji zaś przeniknęły wielbłądy. Tą drogą przywędrował również z Azji do Ameryki człowiek z najstarszym zwierzęciem domowym,

psem.

Ssaki strefy umiarkowanej półkuli północnej zmuszone były do wielokrotnych wędrówek ku południowi w czasie nasuwania się lądolodu.

Niektóre gatunki arktyczne, jak wół piżmowy, renifer, piesiec i lemingi, dochodziły wówczas do południowej Europy. W okresach

międzylodowcowych przedstawiciele fauny leśnej powracali znów ku północy. W epoce lodowej żyły w Europie liczne gatunki dużych

ssaków, które wymarły pod jej koniec: mamuty, nosorożce włochate, dzikie konie, niedźwiedzie jaskiniowe, pierwotne żubry, lew

jaskiniowy i hiena jaskiniowa.

W Polsce odkryto wiele znalezisk zwierząt z epoki lodowej. Spotykamy je w osadach jaskiń, w torfowiskach, w osadach rzek, lessu itp.

Świadczą one o kolejnych zmianach klimatu, a zarazem o przebiegu ewolucji wielu gatunków pod wpływem tych zmian. Szczególnie

dobrze poznano faunę ostatniego zlodowacenia, w czasie którego południowa krawędź lądolodu zatrzymała się w północnej Polsce. Na

pozostałym obszarze naszego kraju, na otwartych terenach o roślinności pośredniej między stepem a tundrą pasły się wówczas stada

mamutów, nosorożców włochatych, pierwotnych żubrów, suhaków, tarpa-nów. Z drapieżników żyły tu niedźwiedzie, lwy i hieny jas-

kiniowe, rosomaki, pieśce, a także lisy i wilki. Licznie występowały gryzonie charakterystyczne dziś dla tundry lub stepu, jak lemingi,

susły i chomiki.

Okres czwartorzędu jest także okresem rozwoju człowie-kowatych, od prymitywnych australopiteków po człowieka współczesnego. Na

ziemiach Polski znane są ślady pobytu człowieka od starszej epoki kamiennej, czyli od paleolitu. Okres polodowcowy, czyli ho-locen,

obejmuje zaledwie ok. 12 tyś. lat. Także w tym czasie zaznaczają się zmiany klimatyczne, na znacznie jednak mniejszą skalę niż w

epoce lodowej. Główna rola w przemianach fauny ssaków przypada tu człowiekowi, który wiele różnych gatunków wytępił (—^ochrona

ssaków) i wpłynął na rozmieszczenie wielu innych przez -^-aklimatyzację oraz przez zmiany środowiska. [K.K.]

podkasaniec (Miniopterus schreibersi) — nietoperz z rodziny -»-mroczkowatych. Długość głowy i tułowia 5,0— —6,5 cm, ogona

4,7—5,9 cm, rozpiętość skrzydeł 28—30 cm;

ciężar 9—11 g. Skrzydła długie, silnie zwężające się ku końcowi, uszy bardzo małe;

włosy na głowie krótkie, stojące, wyraźnie odróżniają się od reszty uwłosienia. Chroni się niemal wyłącznie w jaskiniach, gdzie tworzy

kolonie sięgające czasem dziesiątków tysięcy osobników. Jeden z najlepiej latających europejskich nietoperzy; lot ma podobny do

jaskółki. W przeciwieństwie do innych krajowych nietoperzy zapłodnienie

285

podkowiec mały

następuje u p. już jesienią;

zatrzymany podczas hibernacji rozwój zarodka odbywa się wiosną. Zasięg geograficzny olbrzymi, obejmuje niemal całą cieplejszą strefę

Starego Świata, od Afryki na zachodzie, po Japonię, Australię i Melanezję na wschodzie. Najbliżej Polski występuje p. w Jaskini

Aksamitka w słowackich Pieninach, 2,5 km za naszą granicą. [A.K.]

podkowcowate (Rhinolophi-dae), rodzina -^nietoperzy, mających skomplikowaną narośl dookoła nosa. Obejmują ok. 75 gatunków.

Na brzuchu, w okolicy pachwiny para sutek uwstecznionych (para sutek czynnych mieści się na piersi), do których młode przyczepiają

się podczas lotu matki. W czasie spoczynku p. nie składają skrzydeł, lecz owijają się w nie tak, że futerka nie widać. Skrzydła krótkie,

zaokrąglone; lot niski, powolny, lecz nadzwyczaj zwrotny. Odżywiają się owadami, są więc pożyteczne. Często tworzą kolonie. Dzięki

dużej amplitudzie temperatury ciała mogły rozszerzyć zasięg geograficzny częściowo do strefy umiarkowanej. Na zimę zapadają w sen

zimowy. W odróżnieniu od innych nietoperzy wydają ultradźwięki przez nos, a nie przez usta; narośle regulują ich kierunek oraz sze-

rokość ich wiązki. Ultradźwięki p. wyróżniają się nadto znacznym zasięgiem, brakiem modulacji częstości drgań oraz bardzo długim

trwaniem poszczególnego pisku: u pewnego gatunku trwa on średnio 0,065 s. Zamieszkują Stary Świat, łącznie z Nową Gwineą,

Filipinami i Australią. W południowej Polsce żyje podkowiec mały; podkowiec

większy b. rzadko zalatuje do nas z południa. [A.K.]

podkowiec duży (Rtlinolophus

ferrumeąwnum) — nietoperz z rodziny ->-podkowcowatych. Należy do największych nietoperzy europejskich: długość głowy i tułowia

5,4—6,9 cm, ogona 3,1—4,3 cm, rozpiętość skrzydeł 33—40 cm; ciężar 17—28 g. Ubarwieniem, budową i trybem życia przypomina

podkowca małego, łowi jednak większe owady. Często po schwytaniu zdobyczy zawiesza się na gałęzi lub występie muru i w tej pozycji ją

zjada. W Europie nie zapuszcza się na ogół tak daleko na północ jak podkowiec mały. Poza Europą występuje w cieplejszej strefie

zachodniej i środkowej Azji po Himalaje na południu, a Chiny i Japonię na wschodzie. Do Polski zalatuje wyjątkowo. [A.K.]

podkowiec mały (Rhźnolopbus hipposideros) — nietoperz z rodziny -^podkowcowatych. Należy do naszych mniejszych nietoperzy:

długość głowy i tu-

Podkowiec mały owinięty błonami lotnymi w czasie spoczynku

pointer

288

łowią 3,6—4,0 cm, ogona 2,3—

—3,0 cm, rozpiętość skrzydeł 19—25 cm; ciężar 4,9—7,6 g. Młode są szare, w ubarwieniu dorosłych przeważa odcień rudy. P.m.

zamieszkuje okolice skaliste. Zimuje w jaskiniach i innych podziemiach; latem przebywa w różnych szczelinach skalnych i na strychach.

Samice latem tworzą niewielkie kolonie, samce zwykle przebywają samotnie. Zimą spotyka się większe skupiska, złożone z osobników

obu płci. P.m. odżywia się mniejszymi owadami i pająkami. Pożyteczny, u nas objęty ochroną. Zamieszkuje cieplejszą strefę Europy

oraz Azji po Pacyfik. W Polsce występuje tylko na południu, dochodząc najdalej ku północy do okolic Częstochowy (tabl. XIV—l).

[A.K.]

pointer —>pies domowy.

pojana (Pożana richardsoni) — niewielki drapieżnik z rodziny

-rłaszowatych. Długość głowy i tułowia ok. 33 cm, ogona ok. 38 cm. Ubarwienie zmienne, od brązowoczarnego do rdza-wożółtego, w

ciemnobrązowe lub czarne plamki. Na jasnym ogonie występują z reguły kolejno wąskie i szerokie czarne pierścienie. P. zamieszkuje la-

sy. Jest zwierzęciem nocnym. Żyje w stadkach po kilka osobników, spędzających dzień w jednym dużym gnieździe wśród pnączy. Co

parę dni zwierzęta wędrują i zakładają nowe schronienia. Są one sporządzone z zielonych części roślin i umieszczone co najmniej 2 m

nad ziemią. Rocznie 2 mioty, po 2—3 młode. P. jest wszystkożerna. Zamieszkuje Afrykę i sąsiednią wyspę Fernando Po. [B.Rz.-K.]

Pojana

polatucha (Pteromys volans) — gryzoń z rodziny -»-wiewiórko-watych. Długość głowy i tułowia do 20 cm, ogona do 12 cm.

Ubarwienie na grzbiecie szare, spodem białe. Ogon puszysty. Wyposażona jest w fałd skórny rozciągający się po bokach ciała między

przednimi i tylnymi kończynami.

Polatucha

Fałd ten pozwala jej na dokonywanie dalekich, sięgających 50 m skoków z drzewa na drzewo. Zamieszkuje lasy iglaste i mieszane, trzy-

mając się niemal stale w koronach drzew. Żywi się nasionami, owocami, pąkami. Szuka schronienia w dziup-

287

ponocnica

lach lub buduje gniazda wśród gałęzi. Nie zapada w sen zimowy, ale w złą pogodę jest mało aktywna i nie opuszcza gniazda. Aktywna w

nocy. Jeden miot w roku, w nim do 4 młodych. Występuje od Europy wschodniej (Finlandia, Estonia) po Pacyfik. [K.K.]

polnik (Mżcrotus arvalis), zwany też nornikiem zwyczajnym — gryzoń z rodziny —>-norni-kowatych. Długość głowy i tułowia 8—12

cm, ogona 3—4,5 cm; ciężar zwykle 20—30 g, niekiedy osiąga 50 g. Ubarwienie na grzbiecie płowe, stopniowo przechodzące w

srebrzystoszare na spodzie. Zamieszkuje łąki i pola u-prawne. Odżywia się zielonymi częściami roślin i nasionami, przygodnie zjada też

owady. Tworzy kolonie utrzymujące duże systemy nor i ścieżek wśród roślinności na powierzchni. Bardziej aktywny w nocy, ale w ciągu

całej doby następują kolejno okresy odżywiania się i spoczynku. Nie zapada w sen zimowy, rozmnaża się od wiosny do jesieni, a w

korzystnych warunkach pokarmowych (np. w stogach zboża) także w zimie. Rozród bardzo intensywny. Ciąża trwa 19—21 dni; w

miocie bywa l—13, średnio 6 młodych. Do 14 dni młode odżywiają się wyłącznie mlekiem matki, przez kilka dalszych pobierają

dodatkowo pokarm roślinny. Samice w wieku 14 dni, jeszcze niedoro-słe, mogą zostać zapłodnione. P. jest u nas podstawowym

pokarmem ssaków drapieżnych, sów i dziennych ptaków drapieżnych, jednakże okresowo zaznacza się gwałtowne rozmnażanie się tego

gryzonia (tzw. "lata mysie"). P. występuje w Europie poza Wyspami Brytyjskimi, Skandynawią i Włochami, oraz w zachodniej i

środkowej Azji po jezioro Bajkał i Chiny. W Polsce jest najpospolitszym gryzoniem w całym kraju. Wyrządza wielkie szkody w

uprawach rolnych, zwłaszcza w okresach masowego poja-wu. [K.K.]

polnik ziemnowodny -^kar-czownik,

ponocnica (Aotus trwirgatus) zwana również mirikiną — przedstawiciel rodziny —-płak-sowatych, jedyna małpa nocna. Długość głowy

i tułowia 35 cm, ogona ok. 50 cm; ciężar do l kg. Głowa okrągła, oczy bardzo duże, uszy małe,

Ponocnica

ukryte prawie całkowicie w gęstym i miękkim futrze. Ubarwienie zmienne. Najczęściej włos krótki o barwie srebrzystoszare j,

żółtawopo-marańczowej na stronie brzusznej. Ciemnobrązowa twarz otoczona białymi włosami. Nozdrza położone bliżej siebie niż u

innych małp szeroko-nosych. Tułów smukły. Dłonie krótkie i szersze niż u innych płaksowatych. Stopy długie i wąskie. Na końcach

palców przylgi. Ogon gęsto

popielica

288

owłosiony, niechwytny. Pod brodą worek rezonujący głos. P. zamieszkuje lasy od poziomu morza po 2100 m n.p.m. Prowadzi nocny

tryb życia, w ciągu dnia śpi na drzewach. Porusza się w gałęziach z wielką zręcznością. Żywi się owocami, liśćmi, owadami, pająkami,

małymi ptakami, prawdopodobnie też nietoperzami i innymi drobnymi ssakami. Wydaje głos pośredni pomiędzy świstem a szczeka-

niem. Długość ciąży nieznana. W miocie l młode. Długość życia sięga, być może, 20 lat. P. jest szeroko rozpowszechniona w Ameryce

Południowej i Środkowej. [H.K.]

popielica (Glźs glis), zwana też pilchem — gryzoń z rodziny —>-popielicowatych. Długość głowy i tułowia 12—19 cm, ogona 11—

16 cm; ciężar 80— —120 g. Wierzch ciała, boki i ogon srebrzystopopielate, brzuch biały. Uszy niewielkie, ogon puszysty. Żywi się na-

sionami i owocami drzew, zjada także owady. Aktywna nocą. Zamieszkuje lasy liściaste i mieszane. Zasadniczo jest zwierzęciem

nadrzewnym, ale często schodzi na ziemię. Gniazda zakłada w dziuplach oraz w norach w ziemi. Sen zimowy trwa od października do

kwietnia. Jeden miot rocznie; młode (zwykle 4—5) przez 6 tygodni odżywiają się mlekiem matki. W niewoli p. żyje do 9 lat. Niegdyś

przysmak Rzymian; dziś łowiona ze względu na cenne futro. Występuje w Europie środkowej, południowej i wschodniej oraz w Azji

Mniejszej, Palestynie, na Kaukazie i w Iranie. W Polsce w całym kraju. Jest u nas zwierzęciem chronionym (tabl. X—4). [K.K.]

popielicowate (Gliridae), zwane też pilchowatymi — rodzina -^-gryzoni, obejmująca 7 rodzajów z 23 gatunkami. Są to niewielkie,

nocne, nadrzewne lub naskalne zwierzęta wyglądem nieco zbliżone do wiewiórki. Ogon puszysty..Zę-by o niskich koronach, z guzkami

lub wałeczkami szkliwa. Żywią się nasionami i owocami; wiele z nich zapada w sen zimowy. Występują w Europie, zachodniej Azji,

Japonii i w Afryce. Do rodziny tej należą m.in. popielica, orzesz-nica, koszatka, żołędnica. Kopalne znane są od oligocenu. [K.K.]

populacja — grupa osobników należących do jednego gatunku. Jeśli zasięg gatunku podzielony jest na obszary, między którymi

wymiana o-sobników następuje tylko w ograniczonym stopniu, wówczas gatunek tworzy p. lokalne — składowe p. gatunku. Ważną

cechą p. jest jej liczebność. Liczba osobników gatunku na jednostkę powierzchni jest w określonym środowisku na ogół ustalona. Siłami

populacyjnymi utrzymującymi liczebność są przede wszystkim rozrodczość i śmiertelność, a w odniesieniu do p. lokalnej także

emigracja i imigracja. Liczba osobników przypadająca na jednostkę powierzchni jest większa u małych gatunków roślinożernych (np.

gryzoni) niż u gatunków dużych (np. kopytnych). Liczebność drapieżników jest mniejsza niż roślinożerców podobnej wielkości.

Rozrodczość określona jest przez liczbę młodych w miocie, długość ciąży, długość okresu rozrodu, a także wiek, w jakim samice stają

się zdolne do wydawania potomstwa.

289

populacja

Znając te dane można obliczyć największą możliwą rozrodczość. Jest ona u wszystkich ssaków tak wysoka, że nawet gatunki

rozmnażające się powoli są zdolne w ciągu niewielkiego okresu wydatnie zwiększyć swą liczebność. Zjawisko to występuje niekiedy w

przypadku aklimatyzacji. Piżmak np., sprowadzony z Ameryki do Europy, po ucieczce na wolność kilku osobników z fermy w

Czechach, w ciągu niewielu lat tak się rozmnożył, że opanował prawie cały nasz kontynent. W naturalnych warunkach mimo wielkiej

potencjalnej możliwości rozrodu liczebność gatunku nie wzrasta jednak nieograniczenie. Jedną z przyczyn jest fakt, że rozrodczość

rzeczywista maleje w miarę zwiększania się liczebności p. W przypadku zagęszczenia gatunku część osobników nie bierze udziału w

rozrodzie, liczba młodych w miocie maleje, często (np. u królików) następuje resorpcja części rozwijających się w macicy płodów.

Drugim czynnikiem określającym liczebność p. jest śmiertelność. Zależy ona w pewnym stopniu od maksymalnej długości życia

osobników gatunku (-»rozwój). Na swobodzie osobniki ssaków nie osiągają jednak nigdy maksymalnej granicy życia. Wielka część

roślinożerców pada ofiarą drapieżników, które z kolei giną nieraz z braku pokarmu. Śmiertelność wzrasta bardzo silnie wraz ze wzrostem

liczebności p. Gryzonie w czasie licznego pojawu są szczególnie narażone na ataki drapieżników, które przestawiają się wówczas na

odżywianie się nimi. Zwierzęta z licznej p. muszą więcej czasu poświęcać na poszukiwanie pokarmu, stają się więc łatwiej przedmiotem

ataku prześladowców. Zwiększenie kontaktów między osobnikami sprzyja też rozszerzaniu się pasożytów i epizoocji.

Tak więc w przyrodzie istnieją mechanizmy regulujące liczebność p. i utrzymujące ją w warunkach normalnych na mniej więcej stałym,

choć niejednakowym poziomie na całym obszarze występowania gatunku. Jest ona największa w najdogodniejszych środowiskach, a

maleje na peryferiach, w warunkach gorszych. Powoduje to nawet niekiedy wahania zasięgu gatunku, który w sprzyjających latach

zamieszkuje większy teren, a w niekorzystnych utrzymuje się tylko w najlepszych warunkach środowiskowych — ostojach.

Zmieniające się warunki zewnętrzne powodują także zmiany liczebności p. w obrębie zasięgu gatunku. W Polsce po ostatniej wojnie

wskutek ugorowania wielu pól w wyniku działań wojennych gryzonie polne tak się rozmnożyły, że stały się przez pewien czas klęską dla

rolnictwa.

Niezależnie od zmian liczebności spowodowanych wyraźnymi zmianami warunków zewnętrznych obserwuje się jednak u ssaków,

zwłaszcza drobnych, a więc rozmnażających się szybko i żyjących krótko, regularne wahania liczebności. Regularnie co kilka lat zdarzają

się u nas tzw. "lata mysie", kiedy gryzonie, a przede wszystkim polnik, masowo się rozmnażają. Nawet jeśli nie stosuje się zwalczania,

liczebność ich w następnym roku spada i aż do kolejnego pojawu utrzymuje się na niskim poziomie. W

populacja

29 j»

7000 6 000 5000 4000 5000 2000 1000

6000 [. 1825 5000 4000 3000 2000

1000

1660

1885 1890 1895 1900 1906 1910 191S 1920

Zmienność liczebności rysi w Kanadzie w latach 1822—1930 na podstawie liczby skupionych skór

tundrze arktycznej zaobserwowano regularne masowe pojawy lemingów, występujące co 4 lata (^wędrówki). Zające bielaki w Arktyce

osiągają maksimum liczebności co 10 lat, a wraz z tym zmienia się liczebność rysia, którego są głównym pożywieniem. Obecność tego

rodzaju wahań dowodzi, że mechanizmy regulujące liczebność p., a więc zmiany rozrodczości i śmiertelności pod wpływem zagęszczenia,

nie są niezawodne. Przyczyny likwidacji masowego pojawu można upatrywać w zjawiskach zachodzących w samej p. gatunku.

Nieustanne kontakty osobników powodują syndrom stres-su, objawiający się nadmiernym wydzielaniem nadnercza i przysadki oraz

dalszymi zmianami fizjologicznymi. Zmiany te wpływają ujemnie na rozrodczość, a zarazem zmniejszają odporność na choroby i

niekorzystne czynniki środowiska, zwiększając śmiertelność. Wyjaśnia to przyczyny spadku liczebności po masowym pojawię, nie

tłumaczy jednak cykliczności masowych pojawów. Próbowano ją tłumaczyć cyklicznymi zmianami warunków zewnętrznych, np.

promieniowania słonecznego, ale stwierdzono, że maksimum pojawu w różnych okolicach przypada w różnych latach, choć zawsze w

tych samych odstępach czasu. Inna hipoteza wyjaśnia regularność pojawu lemingów tym, że zwierzęta te występując masowo powodują

wielkie zniszczenie roślinności, a w konsekwencji odsłonięcie gleby, tak że odmarza ona głębiej niż zwykle. Niewielkie zasoby fosforu

występujące w środowisku tundry gromadzą się w kale i w moczu gryzoni, a następnie przenikają głęboko do gleby. Po jej zamarznięciu

zostają tam zatrzymane i dopiero po paru latach powracają do roślinności i zapewniają lemingom ilość tego pierwiastka niezbędną do

licznego rozmnażania się. Jeszcze inna hipoteza przypisuje powstawanie cykli pojawów gryzoni drapieżnikom. Gdy p. gryzoni

gwałtownie wzrasta, nieliczne drapieżniki nie są w stanie zlikwidować nadwyżki, ale gdy p. staje się liczna, drapieżniki z kolei zaczynają

się

291

populacja

szybko rozmnażać i skupiać na obszarze masowego pojawu zdobyczy. W rok po masowym pojawię, gdy liczba gryzoni i tak spada

wskutek zahamowania rozrodu i wzrostu śmiertelności w okresie zimy, drapieżników jest już tak dużo, że są w stanie zlikwidować prawie

całą p. zdobyczy. Teraz znów same drapieżniki cierpią na niedostatek pokarmu i muszą przejść na trudniej dostępny pokarm zastępczy

lub wyemigrować. Spadek liczebności prześladowców zapewnia gryzoniom po pewnym czasie możność masowego rozmnożenia się.

P. ssaków odznacza się charakterystyczną strukturą przestrzenną i socjalną. Nawet w jednorodnym terenie osobniki nie są przypadkowo

rozproszone, ale skupione w kolonie, stada lub okresowo przynajmniej występują parami czy grupami rodzinnymi. W skupieniach tych

zaznacza się też określona hierarchia osobników.

Z reguły każdy ssak ma określony obszar mieszkalny, tzn. wycinek terenu, który jest mu znany i który zaspokaja wszystkie jego

potrzeby życiowe. Rozległość tego obszaru zależna jest od wielkości zwierzęcia i jego zdolności poruszania się. Jest on oczywiście

większy dla ssaków dużych, szczególnie dla drapieżników. W obrębie obszaru mieszkalnego znajdują się nory, miejsca żerowania,

wodopoje, często połączone wyraźnymi ścieżkami, doskonale znanymi zwierzętom i używanymi z pokolenia na pokolenie. Zwierzęta

odbywające wędrówki sezonowe zamieszkują różne obszary w różnych porach roku, połączone szlakami wędrówek. Zwierzę wywiezione

poza obszar mieszkalny czuje się niepewnie i zwykle stara się do niego powrócić. Na obszarze mieszkalnym ssaki zwykle pozostawiają

swoje ślady węchowe za pomocą kału, moczu lub wydzieliny gruczołów zapachowych.

Bardzo wiele gatunków ma również określone terytorium, tzn. obszar broniony przez osobnika, który nie dopuszcza na niego innych

osobników. Podział terenu na terytoria dotyczy tylko osobników jednego gatunku, terytoria różnych gatunków mogą się pokrywać.

Terytorializm jest szczególnie wyraźnie zaznaczony u ssaków drapieżnych. Terytorium może być mniejsze niż obszar mieszkalny i

obejmować np. tylko otoczenie gniazda. Często teren podzielony jest na terytoria samców, a samice są na nim tolerowane, choć mogą

mieć swoje własne, mniejsze terytorium w obrębie terytorium samca, bronione przed innymi samicami.

Terytorium może być równorzędne z obszarem mieszkalnym i może też być wspólną własnością całej kolonii. Kolonia królików

złożona z kilku osobników zamieszkuje wspólnie niewielki obszar z norami pośrodku. Obcy osobnik zbliżający się do terytorium kolonii

zachowuje się niepewnie i ustępuje nawet przed młodymi osobnikami danej kolonii. Granice terytorium są oznaczone moczem, kałem i

wydzielinami gruczołów zapachowych. Nawet indywidualne jamy w obrębie terytorium kolonii są również oznaczone zapachem ich

mieszkańców i inne osobniki do nich nie wchodzą. Obrona terytorium rzadko ma charakter prawdziwych walk. Zwykle

populacja

292

gospodarz przybiera postawę grożącą, a intruz ustępuje mu bez walki.

Niekiedy terytorializm ma związek z rozrodem, a nie jest obroną żerowiska. Foki i u-chatki na okres rozrodu gromadzą się w wielkie

kolonie na wybrzeżach. Pierwsze do takiej kolonii przybywają samce, które zajadle walczą o zyskanie dla siebie niewielkiej przestrzeni

na plaży. Samice zjawiają się później i tworzą haremy na terytoriach bronionych przez samce. Po okresie rozrodu zwierzęta opuszczają

teren plaż i rozpraszają się w morzu.

Terytorializm ma wielkie znaczenie w życiu populacji jako czynnik regulujący jej liczebność. Terytorium najczęściej zapewnia

osobnikowi dostateczną ilość pokarmu. Gdy p. •ulega zagęszczeniu, część osobników nie znajdując wolnych terytoriów wędruje w ich po-

szukiwaniu. Osobniki te zwykle wyłączone są od rozrodu. W razie znalezienia wolnego terytorium, np. po śmierci jego gospodarza,

osiedlają się i zaczynają się rozmnażać. W ten sposób gatunki te unikają nadmiernego zagęszczenia, które doprowadziłoby do

wyczerpania zapasów pokarmu i klęski całej p.

Żaden ssak nie żyje całkiem samotnie; w każdym razie w czasie rui samce i samice przebywają razem, samica musi też przebywać z

młodymi przynajmniej w okresie laktacji. Zwykle gatunki tworzą jednak trwalsze struktury socjalne: rodziny, stada lub kolonie. W

skupieniach osobników jednego gatunku istnieje hierarchia społeczna o-sobników; zaznaczają się zwierzęta dominujące, bywa też

przewodnik stada, nadający mu kierunek poruszania się. Hierarchia może obejmować osobniki jednej płci, u królików np. jest odrębna w

obrębie samców i odrębna w obrębie samic albo też jeden osobnik, np. stary samiec w stadzie małp, zajmuje najwyższą pozycję i

podporządkowane mu są zarówno samce, jak samice. Hierarchia formuje się w wyniku walk, czasem nawet bardzo zaciętych (np. ryko-

wisko u jeleni); do jej dalszego utrzymania wystarczy zwykle pozycja grożąca z jednej strony, a uległa z drugiej. Osobniki stojące wyżej w

hierarchii mają najłatwiejszy dostęp do pokarmu i biorą

Grupa piżmowolów skupiona w krąg dla obrony przed wilkami

293

populacja

największy udział w rozrodzie. Zaczątkową strukturą stada jest rodzina składająca się z rodziców i potomstwa. Poza potomstwem z

ostatniego roku w skład jej mogą wchodzić młode z poprzedniego roku, jeszcze niezdolne do rozrodu (np. tzw. piastun w rodzinie

niedźwiedzi). Skład wiekowy i płciowy większych stad może być różny i ulegać zmianom w poszczególnych porach roku. Samce

kopytnych często poza okresem rui przebywają samotnie, a samice i młode tworzą stada, których przewodnikiem jest samica. Prze-

wodnik stada niekoniecznie musi być jednostką stojącą najwyżej w hierarchii. Nietoperze zimą gromadzą się w kolonie obejmujące

osobniki obu płci; latem kolonie ich obejmują tylko samice z młodymi, a samce żyją w rozproszeniu.

Osobniki stada często współdziałają w obronie lub opiece nad młodymi, ostrzegają się też wzajemnie w niebezpieczeństwie. Woły

piżmowe zaatakowane przez wilki, które są ich najgroźniejszymi wrogami, tworzą krąg, w którym na zewnątrz ustawiają się dorosłe

zwierzęta osłonięte potężnymi rogami. Młode pozostają wewnątrz kręgu. Walenie zbiorowo podtrzymują o-sobniki świeżo urodzone lub

chore. Całe stado lwów czy wilków współpracuje w czasie polowania. Osobniki jednej rodziny lub kolonii bobrów wspólnie budują i

naprawiają tamy.

Charakterystyczną cechą większości małp jest tworzenie stad o złożonej strukturze. Duże stado małp, wspólnie wędrujące i poszukujące

pokarmu, składa się z szeregu mniejszych grup. Obejmują

one dominującego samca i jego harem złożony z kilku samic wraz z potomstwem niezdolnym jeszcze do rozrodu. Obok nich w skład

stada mogą wchodzić grupy młodych samców.

Utrzymywanie struktury stada, wzajemne ostrzeganie się jego członków przed niebezpieczeństwem i obrona terytorium wymagają

systemu sygnałów zrozumiałych dla wszystkich osobników gatunku. Najważniejsze z nich są dla ssaków sygnały węchowe. Dostarczają

ich gruczoły zapachowe, będące przekształconymi gruczołami skórnymi. Skupienia gruczołów w pobliżu odbytu i dróg moczowo-płcio-

wych określają woń moczu i kału używanych do oznaczania terytorium. Do tego samego celu służą gruczoły u-mieszczone na głowie,

których wydzieliną zwierzęta nacierają pnie, kamienie czy trawę. Gruczoły między racicami pa-rzystokopytnych służą do zapachowego

oznaczania śladów.

Różnorodne dźwięki również służą do porozumiewania się osobników. Gwizd świstaka i szczekuszki, tupanie racicami praktykowane u

kozic i innych kopytnych są sygnałami oznajmiającymi niebezpieczeństwo. Lew i inne drapieżniki rykiem informują ewentualnych

intruzów, że znajdują się na ich terytorium. Naczelne odznaczają się zróżnicowanym systemem sygnałów głosowych, a rozwój wielkich

rezonatorów w krtani niektórych gatunków dowodzi, że odgrywają one w ich życiu ważną rolę. Sygnały dźwiękowe ułatwiają wielu

młodym ssakom odszukanie matki i odwrotnie. Walenie porozumiewają się w

posokowiec

294

stadach za pomocą dźwięków. Głosy delfinów przekazane przez telefon z Florydy do delfinów z akwarium morskiego w Kalifornii

spowodowały określone ich reakcje. Sygnały wzrokowe odgrywają także rolę w porozumiewaniu się ssaków. Rozwój podskórnych mięśni

twarzy naczelnych (mięśnie mimiczne) umożliwia im przekazywanie sygnałów gniewu, trwogi, uczuć przyjaznych, ważnych dla

struktury stada. Inne zwierzęta przybierają charakterystyczne postawy będące sygnałem groźby lub poddania się, istotnym dla określenia

pozycji w hierarchii. Niedźwiedzie znaczą swe terytorium widocznymi śladami pazurów na pniach drzew (tabl. III). [K.K]

posokowiec -^-pies domowy.

postrzalka (Pedetes capensis), zwana też długonogiem — duży gryzoń afrykański, należący do rodziny postrzalek (Pe-detidae)

obejmującej tylko 2 gatunki. Długość głowy i tu-

Postrzałka

łowią 35—45 cm, ogona 37— —47 cm; ciężar do 4 kg. Grzbiet rudy lub żółtawosza-ry, brzuch biały, ogon czarny. Sylwetką przypomina

zająca, bo ma kończyny tylne znacznie dłuższe od przednich i długie uszy. Ogon puszysty, z kitą na końcu. Przednie kończyny 5-

palczaste, z ostrymi pazurami, służą do grzebania w ziemi. Tylne mają 4 palce z tępymi, kopytkowatymi pazurami. Zęby stale rosnące.

P. zamieszkuje otwarte, pół-pustynne przestrzenie. Porusza się skokami. Kopie głębokie nory. Nocna. Żywi się nadziemnymi i

podziemnymi częściami roślin. W miocie l lub 2 młode. Występuje w środkowej, wschodniej i południowej Afryce. [K.K.]

potto (Perodictźcus potto) — największy przedstawiciel rodziny -^lorisowatych. Wyglądem zewnętrznym przypomina kota. Długość

głowy i tułowia 35 cm, ogona ok. 6 cm; ciężar od l do 1,5 kg. Gęste wełniste futro dorosłych osobników jest brunatnoszare lub ciemne,

ru-dobrązowe. Strona brzuszna zwykle jaśniejsza. Głowa zaokrąglona, oczy okrągłe, średniej wielkości, uszy małe, nie-owłosione. Drugi

palec tylnej stopy jest zakończony długim pazurem, pozostałe palce są wyposażone w płaskie paznokcie. Kciuk przeciwstawny, palec

wskazujący zredukowany. Mieszkaniec lasów tropikalnych. Jest zwierzęciem nocnym, w ciągu dnia przebywa na drzewach zwinięty w

kłębek. Ruchy ma powolne. Żywi się owadami, ślimakami, owocami i liśćmi. Prawdopodobnie w okresie między styczniem a marcem

rodzi się l młode. P. żyje w niewoli mak -

295

prakopytne

symalnie 9 lat. Zamieszkuje zachodnią i środkową Afrykę. [H.K.]

poturu (Potorous tridactylus), zwany także kanguroszczurem właściwym — gatunek z rodziny -Aangurowatych. Długość głowy i

tułowia ok. 40 cm, ogona ok. 25 cm; ciężar ok. 1,8 kg. Pysk wydłużony, kończyny tylne niewiele dłuższe

Poturu

od przednich. Futro miękkie i gęste, popielate lub brunatne na grzbiecie, po stronie brzusznej białawe. Koniec ogona białawy. P. porusza

się niekiedy na czterech, kiedy indziej na tylnych kończynach. Nocny. Zamieszkuje gęste zarośla, ale obserwowano go również na

terenach otwartych. Roślinożerny. Pokarm zjada w wykopanych przez siebie małych dołkach ziemnych. Buduje gniazda z liści.

Rozmnaża się w ciągu całego roku, głównie zaś od grudnia do lutego. Regułą jest l młode. U samicy dobrze wykształcona torba,

otwierająca się do przodu, zawiera 4 sutki. Długość życia ok. 5 lat. P. niegdyś pospolity w Tasmanii i w południowej Australii, dziś już

jest rzadki, bliski wytępienia. [H.K.]

potwal —..kaszalot.

pradrapicżne (Creodonta, Del-tatheridia) — wymarły rząd ssaków przystosowanych do pokarmu zwierzęcego, występujący od kredy

po pliocen. Wywodzą się od prymitywnych owadożernych; wymarły bezpotomnie. Były pospolite w starszym trzeciorzędzie, później

przetrwały tylko nieliczne rodzaje. Mózg ich był niewielki. Łamacze nie wyróżniały się lub też tworzyła je para zębów leżąca bardziej ku

tyłowi niż u dzisiejszych drapieżnych. Kończyny 5-palczaste, opatrzone pazurami. Rodzaj Deltatheridium znany jest z górnej kredy

Mongolii. Hyaenodon, szeroko rozmieszczony w eocenie i oligocenie Ameryki Północnej, Azji, Afryki i Europy, miał łamacze

utworzone przez M2 i Mg. Inne rodzaje odkryto w Ameryce Północnej, Azji, Europie i Afryce. [K.K.]

prakolczatka (Zaglossus bruźi-ni) — przedstawiciel rodziny

-^kolczatkowatych. Długość głowy i tułowia 45—77 cm, ogona ok. 9 cm; ciężar 5—

—10 kg. Od spokrewnionych z nią kolczatek wyróżnia się większymi rozmiarami, wysokimi kończynami, bardzo długim, wygiętym ku

dołowi dziobem i krótszymi, rzadszymi kolcami. Niewiele wiadomo o jej życiu i obyczajach, ale przypuszcza się, że są podobne do

obyczajów kolczatek. Zamieszkuje nizinne i górzyste tereny zachodniej i północnej części Nowej Gwinei. W niektórych okolicach

tubylcy polują na nią dla mięsa. [B.Rz.-K.]

prakopytne (Condylarthra) — wymarły rząd ssaków, żyjący od kredy do eocenu; nieliczne gatunki przetrwały do młoce-nu.

Wykazywały na ogół cechy typowe dla kopytnych, a więc przystosowanie kończyn do biegu i zwiększenie po-

pręgowiec amerykański

296

wierzchni zębów, związane z pokarmem roślinnym. Niektóre gatunki mają jednak potężne, choć tępe zęby, przystosowane zapewne do

pokarmu zwierzęcego. Mała puszka mózgowa świadczy o słabym rozwoju mózgu. Kończyny 5-pal-czaste, palce opatrzone pazurami lub

kopytkami. Ogon długi. Najmniejsze były wielkości jeża, największe dochodziły do rozmiarów niedźwiedzia. Najstarsze p. pojawiają się w

górnej kredzie Ameryki Północnej (rodzaj Protungula-tum). Są liczne w paleocenie i dolnym eocenie Europy i Ameryki Północnej. Do

najbardziej znanych należy rodzaj Phenacodus z dolnego eocenu. Tylko nieliczne przetrwały do oligocenu w Azji i do miocenu w

Ameryce Południowej. Od p. wywodzą się wszystkie rzędy kopytnych, a także mrówniki. [K.K.]

pręgowiec amerykański (Tarmoś striatus) — gryzoń z rodziny —>-wiewiórkowatych. Długość głowy i tułowia 14—19 cm, ogona

8—11 cm; ciężar 70— —140 g. Wzdłuż grzbietu 5 czarnych podłużnych pręg oddzielonych szarymi lub brunatnymi smugami. Brzuch

biały, pozostałe części ciała i pokryty nastroszonym, choć niezbyt długim włosem ogon rude. Występują torby policzkowe, służące do

przenoszenia zapasów pokarmu. P.a. zamieszkuje lasy i zarośla, dobrze wspina się po drzewach, ale najczęściej przebywa na ziemi. Kopie

nory, zwykle położone pod pniami i kamieniami. Aktywny w dzień, gromadzi na zimę zapasy pokarmu;

w sen zimowy nie zapada. Żywi się owocami i nasionami. Po ciąży trwającej 31 dni rodzi wiosną w norze 2—8

młodych. Osobnik trzymany w niewoli żył do 8 lat. Występuje we wschodniej części Stanów Zjednoczonych i Kanady. [K.K.]

pręgowiec berberyjski (Atlan-toxerus getulus) — jedyny przedstawiciel rodziny ->wie-wiórkowatych w północnej Afryce (Maroku,

Algierii i Tunezji). Futerko ma krótkie i sztywne, rudoszare z charakterystyczną jasną smugą na każdym boku oraz zwykle wzdłuż

grzbietu. Ten niewielki gryzoń zamieszkuje tereny skaliste, bezleśne, chroniąc się w norach. Aktywny głównie rano i wieczorem.

[K.K.]

primatologia — nauka o -^naczelnych z wyłączeniem człowieka. Obejmuje morfologię tych zwierząt, genetykę, zagadnienia związane

z ich zachowaniem Się, pochodzeniem, rozwojem, rozrodem, rozmieszczeniem geograficznym, ekologią, a także problemami do-

tyczącymi chowu i hodowli. [H.K.]

pronacja —^układ kostny. propliopitek ->-człowiek. prosię ziemne -^-mrównik.

protel (Proteles cristatus) — duży drapieżnik z rodziny -s-hienowatych. Długość głowy i tułowia 55—80 cm, ogona 20—30 cm. Futro o

długim, lekko falistym włosie; ubarwienie żółtoszare z czarnymi pasmami na grzbiecie i udach, dolne części kończyn czarne. Ogon

puszysty; wzdłuż grzbietu ciągnie się pasmo długich, nastroszonych włosów, tworzących grzywę. W przeciwieństwie do pozostałych

przedstawicieli rodziny ma 5-

297

przewód pokarmowy

-palczaste kończyny przednie i słabe uzębienie. Przystosował się również do całkowicie odmiennego pokarmu; odżywia się głównie

termitami oraz innymi owadami i ich larwami, które wygrzebuje z gleby lub z padliny. Prawdopodobnie zjada także napotkane

Protel

gryzonie i małe ptaki gnieżdżące się na ziemi, ale opinia jakoby napadał na drób czy owce jest niesłuszna, ponieważ w hodowli nie jada

mięsa surowego i nie mielonego. Nocny, żyje samotnie, parami lub w grupach złożonych z 5 lub 6 samic wspólnie troszczących się o

młode. Zaatakowany p. nie ucieka, lecz wytrys-kuje cuchnącą wydzielinę z gruczołów zapachowych. Zamieszkuje otwarte, piaszczyste

równiny lub tereny słabo zarośnięte. Chroni się najczęściej w opuszczonych norach mrówników. Młode, w liczbie 2—4 w miocie, rodzą

się w listopadzie lub grudniu. P. zasiedla południowo-wschodnią Afrykę i jest objęty całkowitą ochroną. [B.Rz.-K.]

przewód pokarmowy — długi kanał zaczynający się otworem ustnym, a kończący odbytem. Pobrany pokarm ulega w nim przeróbce

mechanicznej i zostaje wchłonięty przez ściany jelita, nie strawione zaś cząstki są wydalane jako

kał. Wyróżnia się następujące części p.p.: jamę ustną, gardło, przełyk, żołądek, jelito cienkie i grube. Otwór ustny otoczony jest przez

wargi. Znajdujące się tu mięśnie, podobnie jak mięśnie policzkowe, są właściwe tylko ssakom i umożliwiają przemieszczanie kęsa po-

karmu przy rozcieraniu go przez zęby. U stekowców wargi pokryte są pochwą rogową, tworzącą u dziobaka 'dziób podobny jak u kaczki.

Walenie nie mają mięśni warg; młodym nie mogącym ssać matka wstrzykuje mleko do pyska (-^-laktacja). U świń, tapirów i słoni wargi

wraz z nosem tworzą ryj lub trąbę. U wielu ssaków (niektóre torbacze, gryzonie, małpy wąskonose) przedsionek jamy ustnej rozszerza

się i tworzy torby policzkowe służące do przenoszenia pokarmu. Wnętrze jamy ustnej wysłane jest błoną śluzową zawierającą liczne

gruczoły. Na podniebieniu często zaznaczają się poprzeczne fałdy, służące wraz z językiem do rozcierania pokarmu. U wielorybów

fiszbinowców fałdy te osiągają maksymalny rozwój w postaci płatów fiszbinu (-^walenie). Do jamy ustnej uchodzą przewody gruczołów

ślinowych, wydzielających ślinę, która zwilża pokarm, a może też zawierać enzym rozkładający skrobię. U niektórych owado-żernych

ślina ma właściwości jadowe. Język służy głównie do przesuwania pokarmu w jamie ustnej. Powierzchnia języka pokryta jest brodawkami

nadającymi mu szorstkość: część z nich zawiera kubki smakowe. Gardło jest miejscem skrzyżowania drogi oddechowej, wiodącej z jamy

nosowej do

przewód pokarmowy

298

tchawicy, i drogi pokarmowej, prowadzącej z jamy ustnej do przełyku. Przełyk jest rurą prowadzącą do żołądka. Włókna mięśniowe w

jego ścianach przesuwają ruchem robaczkowym pokarm, a wewnętrzna ściana zawiera gruczoły śluzowe.

Żołądek ssaków ma bardzo różnorodną budowę zależnie od sposobu odżywiania się. Zwykle przedstawia się jako

Żołądek przeżuwacza, otwarty dla ukazania budowy wewnętrznej. l — dwunastnica, 2 — trawieniec, 3 — księgi, 4 — czepiec, 5 — prze-

łyk, 6 — żwacz

worek wyścielony nabłonkiem z licznymi gruczołami wydzielającymi sok żołądkowy, w którego skład wchodzi kwas solny i enzymy:

pepsyna trawiąca białko i lipaza rozkładająca tłuszcze. U wielu ssaków żołądek dzieli się na kilka komór o odmiennej roli w trawieniu.

Taki wielokomo-rowy żołądek mają walenie, połykające zdobycz bez gryzienia, a także liczne ssaki żywiące się mało pożywnym po-

karmem roślinnym (gryzonie, pekari, przeżuwacze). Żołądek przeżuwaczy składa się z 4 komór zwanych: żwaczem, czepcem, księgami i

trawieńcem. Połknięty, nie przeżuty pokarm dostaje się do żwacza, którego ściany pozbawione są gruczołów żołądkowych. Podlega on

tu fermentacji pod wpływem bakterii i orzęsków, a następnie wraca do jamy ustnej, gdzie ulega przeżuciu.

Ponownie połknięty trafia do czepca, ksiąg i trawieńca. Jedynie trawieniec jest częścią gruczołową żołądka. Przeżuwanie możliwe jest

dzięki obecności rynny przełykowej, pozwalającej na regulowanie ruchu pokarmu. Obecność bakterii rozkładających błonnik i orzęsków

umożliwia przeżuwaczom odżywianie się zielonymi częściami roślin, niestrawnymi dla wielu innych ssaków.

Długość jelit przewyższa zwykle znacznie długość ciała i jest większa u ssaków roślinożernych, odżywiających się trudno strawnym

pokarmem, niż u mięsożernych. Długie jelita mają też ssaki połykające pokarm w całości, bez rozdrabniania (płetwonogie, walenie).

Jelito dzieli się na cienkie i grube; w miejscu ich połączenia u wielu ssaków znajduje się jelito ślepe. Początkowy odcinek jelita

Jelito lisa. l — jelito cienkie, 2 — dwunastnica, 3 — naczynia krwionośne, 4 — okrężnica, 5 — odbytnica, 6 — jelito ślepe

299

przeżuwacze

cienkiego, zawierający ujście przewodu żółciowego i trzustkowego, nazywa się dwunastnicą. Ściany jelita cienkiego opatrzone są, nie

występującymi u gadów, licznymi kosmkami, które powiększają znacznie powierzchnię jelita i służą do wchłaniania strawionego

pokarmu. Jelito ślepe, którego końcowa część wyodrębnia się czasem jako wyrostek robaczkowy, osiąga wielkie rozmiary u zajęczaków,

wielu gryzoni i konia. Mogą tu znajdować się również symbiotycz-ne bakterie rozkładające błonnik. W jelicie grubym wyróżnia się

okrężnicę i odbytnicę. Nie ma tu kosm-ków, ale znajdują się liczne

gruczoły.

W trawieniu pokarmu biorą udział wydzieliny gruczołów ścian przewodu pokarmowego, a także produkty 2 dużych, wyodrębnionych

gruczołów:

wątroby i trzustki. W ą t r o-b a poza wydzielaniem żółci biorącej udział w trawieniu spełnia inne, ważne czynności w organizmie ssaka.

Reguluje skład krwi, produkuje z pro-witaminy witaminę A, usuwa produkty toksyczne, magazynuje nadmiar węglowodanów w postaci

glikogenu, rozkłada nadmiar aminokwasów, magazynuje tłuszcze. Trzustka produkuje sok trzustkowy, wydzielany do dwunastnicy,

zawierający enzymy rozkładające białka, węglowodany i tłuszcze. Część komórek trzustki odgrywa rolę gruczołu wydzielania

wewnętrznego, produkując hormon insulinę, regulujący poziom cukru we krwi. [K.K.]

przeżuwacze (Ruminantia) — podrząd -i-parzystokopytnych, obejmujący rodziny wielbłądo-

watych, kanczyli, żyrafowa-tych, jeleniowatych, widłoro-gich i krętorogich. Najbardziej charakterystyczną ich cechą jest podział

żołądka na kilka komór; u wielbłądowatych i kanczyli występują 3 komory, u pozostałych rodzin 4. Połknięty w całości pokarm roś-

linny dostaje się do pierwszej komory żołądka, zwanej żwaczem, której ściany pozbawione są gruczołów żołądkowych. Odbywa się tu

fermentacja pokarmu przy udziale bogatej flory symbiotycznych bakterii oraz fauny orzęsków. Przefer-mentowany pokarm wraca

porcjami do jamy ustnej, gdzie następuje żucie. Połknięty ponownie dostaje się teraz wskutek specjalnej budowy przełyku bezpośrednio

do następnego odcinka żołądka, czepca, z ominięciem żwacza. Z czepca pokarm przedostaje się do ksiąg, a następnie do trawieńca, gdzie

odbywa się właściwe trawienie pod wpływem soku żołądkowego (zob. też ^przewód pokarmowy). U wielbłądowatych czepiec i księgi two-

rzą l komorę. Bakterie i orzęs-ki umożliwiają p. wykorzystanie błonnika, czyli celulozy, opornej na działanie soków trawiennych. Zęby

p. mają budowę seleno-dontyczną (—>zęby) i wysokie korony, są więc przystosowane do rozcierania znacznej ilości twardego pokarmu.

Z górnych siekaczy zachowuje się tylko l para lub brak ich zupełnie. U wielu grup na czaszce występują różnego typu wyrostki kostne.

Palce boczne są w różnym stopniu zredukowane. Szczątki kopalne znane od eocenu. Dziś p. są dominującą grupą parzy-stokopytnych i

zamieszkują wszystkie kontynenty prócz Australii. [L.S.]

psowate

300

psowate (Canidae) — rodzina dużych ssaków -^drapieżnych, obejmująca 15 rodzajów z 40 gatunkami, z których 3 żyją w Polsce.

Należą do nich psy, wilki, lisy, kojoty, szakale i in. Największym przedstawicielem rodziny jest wilk, najmniejszym

- fenek. P. mają zwinne, muskularne ciało, pokryte stosunkowo długą sierścią, o różnorodnym ubarwieniu, dość długą szyję, dużą głowę o

wydłużonym pysku i dużych, trójkątnych uszach, długi puszysty ogon i długie, smukłe, półstopochodne kończyny — przednie 5-

palczaste, tylne 4-

-palczaste (wyjątek stanowi afrykański likaon, który ma 4 palce w obu parach kończyn); pazury tępe, nie wciągane. Uzębienie typu

tnąco-

-kruszącego, silne kły i silne łamacze (->-zęby). Odżywiają się głównie mięsem (również padliną), niektóre nie gardzą też pokarmem

roślinnym. Jeśli są to gatunki polujące pojedynczo, na pokarm ich składają się przeważnie drobne gryzonie, zające, ptaki, jaszczurki,

owady. Jeśli łączą się w gromady, a zdarza się to głównie jesienią i zimą, napadają nawet na duże zwierzęta kopytne. Liczba osobników w

sforze może w skrajnym przypadku dochodzić do 60 (likaon). P. mają dobry wzrok i słuch, jednakże w poszukiwaniu zdobyczy posługują

się głównie węchem. Aktywne są dniem i nocą, choć w krajach podzwrotnikowych najczęściej spotyka się je o świcie i zmierzchu. W

płytki sen zimowy zapada tylko jenot. P. przeważnie kopią nory, mogą również chronić się w jaskiniach, szczelinach skał, zbutwiałych

pniach. Biegają bardzo dobrze;

najszybszym przedstawicielem rodziny jest kojot (do 65 km

na godz.). P. są przeważnie mo-nogamiczne. Rozród odbywa się zwykle raz do roku; ciąża trwa średnio 63 dni. W odpowiednio

przygotowanej norze samica rodzi 2—13 młodych, owłosionych, lecz ślepych i bezradnych, które przez dłuższy czas pozostają pod jej

o-pieką. Dojrzałość płciową uzyskują maksymalnie po 2 latach; w stanie dzikim żyją 10—18 lat. Niektóre gatunki odznaczają się

cenionym futrem. Ze względu na szkody wyrządzane wśród zwierząt gospodarskich człowiek tępi p. zapominając, że mają one b. duży

wpływ na redukcję populacji gryzoni. P. są szeroko rozprzestrzenione, od rejonów arktycznych (piesiec) do pustyń (fenek).

Zamieszkują wszystkie kontynenty z wyjątkiem Antarktydy. Szczątki kopalne znane są od górnego eocenu. Pies domowy — przed-

stawiciel p. — jest najdawniej udomowionym zwierzęciem. [B.Rz.-K.]

psy latające -»-rudawkowate. pudel -^-pies domowy.

pudu (Pudu pudu) — najmniejszy przedstawiciel rodziny -^jeleniowatych. Długość głowy i tułowia 80—93 cm,

Pudu

ogona 2,5—3,5 cm, wysokość w kłębie 30—35 cm; ciężar 7— —10 kg. Ubarwienie grzbietu ciemnobrunatne, spód ciała i

301

pustorożce

kończyny jaśniejsze. Młode mają 3 rzędy białych plam biegnące od kłębu do nasady ogona. Poroże bardzo krótkie, nierozgałęzione,

prawie ukryte w sierści. Górnych kłów brak. Zamieszkują gęste zarośla, zwłaszcza bambusowe, na stokach górskich. Do ulubionego ich

pokarmu należą fuksje. Po 7-miesięcznej ciąży rodzi się l młode. Występują w południowej części Andów na obszarze Chile i Argentyny.

[L.S.]

puma (Felis concotor), zwana również kuguarem — duży drapieżnik z rodziny -^kotów. Długość głowy i tułowia l—2 m, ogona 53—82

cm; ciężar 35— —105 kg. Odznacza się stosunkowo małą głową, wydłużonym, gibkim i mocnym tułowiem, 5-palczastymi przednimi

kończynami i 4-palcza-stymi tylnymi oraz miękkim, krótkim, jednolicie zabarwionym, brunatnożółtym futrem. Wielkość zwierzęcia i

ubarwienie pozostają w związku z warunkami siedliska i występującym tam klimatem. Największe, srebrzystoszare okazy żyją w

Patagonii, najmniejsze, ciemne, w Andach. P. prowadzi nocny tryb życia; dzień przesypia na drzewach, w zaroślach lub w wysokiej tra-

wie. Jak wszystkie koty, atakuje ofiarę znienacka i zabija rozszarpując gardło. Poluje głównie na ssaki, jak jeleniowate, antylopy,

ostronosy, paki czy aguti. Młode sztuki spożywa od razu, a niedojedzone resztki z większych zdobyczy chowa, przykrywając starannie

liśćmi i trawą. Powraca do nich na następny posiłek, jednak tylko wtedy, gdy nie uda się jej upolować nic innego. Nigdy nie jada mięsa

nieświeżego. Jest tak silna, że potrafi wlec trzy razy większą od siebie zdobycz. Przed człowiekiem i psami ucieka i tylko w wyjątkowych

wypadkach, kiedy nie może umknąć, próbuje ataku. Rozmnaża się przez cały rok, najczęściej z końcem zimy lub początkiem wiosny.

Ciąża trwa 90—93 dni. W gnieździe w jaskini, szczelinie skalnej lub w zaroślach samica rodzi l—4 ślepych młodych, których futerko w

przeciwieństwie do futra rodziców ma ciemnobrązowe cętki na tułowiu i ciemne pierścienie na ogonie. Młode pozostają z matką ok. 2

lat. P. ma największy zasięg spośród ssaków Nowego Świata, zamieszkuje bowiem kontynent amerykański od Kanady po Patagonię. W

Ameryce Północnej w wielu okolicach wytępiona. [B.Rz.-K.]

pustorogie (Bouożdea), zwane też pustorożcami — nadrodzi-na —^parzystokopytnych z pod-rzędu -^-przeżuwaczy, obejmująca 2

rodziny: widłorogie i krętorogie. U samców albo u osobników obu płci na czaszce występują wyrostki kostne okryte pochwą rogową.

Kłów górnych zawsze brak. Większość gatunków zamieszkuje tereny otwarte, bezleśne. Pojawiły się w młócenie i bogato zróżnicowały,

przy czym widłorogie rozwijały się w Ameryce Północnej, a krętorogie w Starym Świecie. Dopiero w czasie epoki lodowej przez pomost

lądowy w miejscu Cieśniny Beringa krętorogie przedostały się do Ameryki. Nazwa pustorożców bywa też niekiedy używana do

określenia rodziny krętorogich. [L.S,]

pustorożce —^pustorogie.

racice

302

racice -wskóra. ramapitek -^-człowiek. rambouillet -^owca domowa.

ratel (Meliwora capensis) — drapieżnik z rodziny -^łasico-watych. Długość głowy i tuło^ wia 60—77 cm, ogona 20—30 cm. Odznacza

się mocnym tułowiem, krótkim ogonem, krótkimi kończynami i bardzo charakterystycznym, typowo odstraszającym ubarwieniem —

białym, żółtym lub szarym na grzbiecie i wierzchu głowy, a czarnym na reszcie ciała. Granica między barwami bardzo ostra. R. aktywny

jest zarówno dniem, jak i nocą.

Batel

Zamieszkuje rozmaite środowiska, wykorzystując nory w ziemi, skały, dziuple itp. W poszukiwaniu pokarmu odbywa pojedynczo lub

parami dalekie wędrówki. Jest naziemny, ale nieźle chodzi po drzewach, zwłaszcza gdy celem wspinaczki jest jego ulubiony przysmak —

miód. W znajdowaniu miodu pomaga mu ptaszek miodowód (Indicator indica-tor), który wyśledziwszy pszczoły przywołuje go wyda-

jąc charakterystyczny głos i prowadzi do gniazda, a później korzysta z pozostawionych resztek. R. jest wszystkożerny;

zjada owady, drobne ssaki, jaszczurki, węże (nawet kobry), padlinę i pokarm roślinny. Napada nawet na niewielkie antylopy. Dzięki

zwinności, sile, długim pazurom i grubej, luźnej skórze niełatwo pada ofiarą wrogów, opiera się nie tylko żądłom pszczół i zębom

jadowitych węży, ale nawet kłom psów. Okres ciąży trwa ok. 6 miesięcy. W miocie zwykle 2 młode. R. zamieszkuje Senegal, Sudan,

południowe Somali w Afryce oraz południową Azję, od Półwyspu Arabskiego po Zatokę Ben-galską. [B.Rz.-K.]

ratler ->pies domowy.

regiony zoogeograticzne. Chociaż rozmieszczenie różnych grup zwierząt, a nawet różnych grup ssaków zależy od rozmaitych

czynników, to jednak dzisiejszy układ kontynentów, ich geologiczna przeszłość i rozmieszczenie stref klimatycznych spowodowały, że

wszystkie lądy podzielić można na kilka r.z. Najszerzej przyjęty podział, oparty głównie na rozmieszczeniu kręgowców, wyróżnia 3 pań-

stwa, zwane Arktogea, Noto-gea i Neogea. W ich obrębie rozróżniamy jeszcze krainy, dzieląc je w miarę potrzeby na dalsze jednostki

zoogeogra-ficzne.

Arktogea zajmuje całą Eurazję, Afrykę i Amerykę Północną. Jest to obszar, na którym dominują ssaki łożyskowe. Wyróżniamy tu 3

krainy, dwie tropikalne i jedną leżącą w strefie umiarkowanej. Są to: Kraina Etiopska, Krai-

303

regiony zoogeograficzne

na Orientalna i Holarktyka. Tę ostatnią dzielimy jeszcze zwykle na Palearktykę i Nearktykę.

Kraina Etiopska obejmuje Afrykę z wyjątkiem północnego krańca. Należy do niej także południowa część Półwyspu Arabskiego oraz

Madagaskar. Na obszarze tym panuje przeważnie klimat tropikalny. Główne typy roślinności to dżungla, sawanna; na północy i południu

występują pustynie. Endemicznymi rzędami są mrówniki i góralki, endemicznymi rodzinami — ryjoskoczki, tenrekowate i zło-tokrety z

owadożernych, lemu-rowate i palczaki z naczelnych, hipopotamowate i żyrafowate z parzystokopytnych, szczecince, kretoszczury,

wiewiórolotki i postrzałki z gryzoni. Wiele grup ssaków występuje zarówno w tej krainie, jak w Krainie Orientalnej; należą do nich

słonie, nosorożce, loriso-wate, małpy wąskonose i człekokształtne, hieny i in. Szczególną cechą fauny Afryki jest bogactwo

krętorogich, które

zwłaszcza w postaci różnorodnych gatunków antylop zamieszkują sawanny i stepy. Na północy i północnym wschodzie fauna Krainy

E-tiopskiej zazębia się z fauną Palearktyki.

Na szczególną uwagę zasługuje fauna Madagaskaru. Wyspa ta nie była nigdy połączona lądem z kontynentem afrykańskim, natomiast w

różnych okresach przedstawiciele rozmaitych grup fauny afrykańskiej trafiali tu drogą morską (na dryfujących pniach) dając początek

radiacji ada-ptatywnej. Nazwą tą określamy silne różnicowanie się jakiejś grupy systematycznej w terenie nie zajętym przez inne formy,

ekologicznie nie nasyconym. Radiacja ta prowadzi do powstania grupy spokrewnionych, ale morfologicznie i ekologicznie bardzo

zróżnicowanych gatunków, zajmujących rozmaite nisze ekologiczne.

Na Madagaskarze z owadożernych występują tenrekowate, obejmujące tu wiele gatun-

Podział kontynentów na krainy zoogeograficzne

regiony zoogeograficzne

304

ków, a reprezentowane na kontynencie afrykańskim przez kilka tylko form. Z naczelnych wyłącznie madagaskarskie są lemurowate i

palczaki. Jedyne gryzonie tej wyspy to przedstawiciele endemicznej podro-dziny Nesomyinae, należącej do chomikowatych. Wobec

braku konkurencji innych gryzoni dały one początek różnorodnym gatunkom, o budowie zębów przystosowanej do najrozmaitszego

pokarmu. Drapieżne są na Madagaskarze reprezentowane przez łaszowate, wśród których znów spotykamy niezwykłe dla nich przy-

stosowania; fossa np. wyglądem i trybem życia przypomina koty. Żyje tu endemiczna rodzina nietoperzy Myzopo-didae, występuje też

rodzaj Pteropus, szeroko rozmieszczony w Krainie Orientalnej, ale nie spotykany na kontynencie afrykańskim. W plejstocenie żył na

Madagaskarze także przedstawiciel hipopotamów. Kraina Orientalna obejmuje tropikalne obszary południowej i południowo-wschodniej

Azji. Granice jej tworzą ku północnemu zachodowi suche tereny Wyżyny Irańskiej, ku północy — Himalaje. Na terenie Chin fauna

orientalna stopniowo przechodzi w palearktyczną. Spośród wysp Archipelagu Sundajskie-go do Krainy Orientalnej należą Sumatra, Jawa,

Borneo i Filipiny. Granica tej krainy i Notogei została niegdyś wytyczona przez jednego z twórców zoogeografii, A.R. Walla-ce'a.

Oddziela ona Bali, Borneo i Filipiny, należące jeszcze do Krainy Orientalnej, od Lomboku i Celebes, należących już do Notogei. Linia ta

nosi nazwę "linii Wallace'a". W rzeczywistości wyspy leżące poza nią, jak Lombok, Flores,

Timor, Celebes, Harmaherez, Seram i inne mniejsze odznaczają się fauną mieszaną, obejmują zarówno elementy australijskie, jak i

azjatyckie, choć z przewagą tych ostatnich.

Kraina Orientalna to przede wszystkim dżungle, ale także obszary roślinności subtropikalnej w Indiach i Chinach, a niekiedy tereny

otwarte o typie sawanny i stepu. Fauna saków obejmuje tu endemiczny rząd latawców i również endemiczne rodziny wiewió-reczników

spośród owadożer-nych i wyraków z naczelnych. Jak już wspomniano, występuje tu wiele grup ssaków spotykanych w Afryce, gdyż w

okresach wilgotniejszych odbywały się migracje przez pustynne dziś tereny południo-wo-zachodniej Azji.

Części Arktogei położone w strefie umiarkowanej mają uboższą faunę ssaków niż omówione krainy tropikalne. Kraina Palearktyczną

obejmuje Europę, umiarkowaną część Azji po granice Krainy Orientalnej na południu oraz północne wybrzeża Afryki. Odznacza się

charakterystycznym strefowym układem roślinności i związanym z nim strefowym układem fauny ssaków. Spośród rodzin ssaków wy-

stępujących wyłącznie lub niemal wyłącznie w tej krainie wymienić można ślepcowate, selewinki, popielicowate i skoczkowate.

Większość grup ssaków tej krainy występuje także w Nearktyce, toteż obie krainy łączy się w jeden r.z. — Holarktykę. Fauna Palear-

ktyki najbogatsza jest w swych obszarach południowych, w miarę posuwania się na północ staje się uboższa w gatunki ssaków.

Nearktyka zajmuje cały kon-

305

regiony zoogeograficzne

tynent Ameryki Północnej po południowy Meksyk. I tu, jak w Palearktyce, występuje strefowy układ roślinności, ale pasmo Gór

Skalistych komplikuje jego obraz. Dzięki południkowemu przebiegowi tych gór wędrówki fauny z południa na północ w Ameryce były

łatwiejsze niż w Eurazji. Charakterystycznymi rodzinami ssaków są w Nearktyce widłorogie, sewele, go-fery i szczuroskoczki; dwie

ostatnie przenikają nieznacznie do Ameryki Południowej. Większość grup ssaków występuje również w Palearktyce. Zjawiskiem

charakterystycznym jest tutaj obecność niektórych ssaków o pochodzeniu południowoamerykańskim, pancernika, ursona oraz dy-delfa,

które przeniknęły na północ. Państwo N e o g e i obejmuje Amerykę Południową po południowe krańce Meksyku oraz Antyle. Prze-

szłość geologiczna tego kontynentu została omówiona w haśle —-rozmieszczenie geograficzne ssaków. Jego dominującą formacją

roślinną jest dżungla, ku południowi spotykamy jednak także i pampę o roślinności typu stepowego. Wielkie obszary górskie mają

miejscami charakter pustynny.

Charakterystycznymi składnikami fauny tego obszaru są torbacze: zbójnik! nie przekraczają jego granicy; dydelfy, jak wiemy,

przedostały się także na teren Nearktyki. Endemitami są małpy szero-konose oraz rząd szczerbaków. Liczne endemiczne rzędy ssaków

południowo-amerykań-skich wymarły w plejstocenie po utworzeniu się połączenia z Ameryką Północną. Nadal liczne są gryzonie,

należące do 10 endemicznych rodzin pod-

20 Słownik zoologiczny — ssaki

rzędu Camomorpha. Niezwykle liczna jest fauna nietoperzy, wśród której 6 rodzin występuje tylko tutaj lub jeszcze na południowych

krańcach Ameryki Północnej. Niektóre rodziny ssaków przedostały się z Ameryki Północnej, przede wszystkim psowate, kołowate,

łasicowate, szopowa-te, niedźwiedziowate, tapiry, pekari, wielbłądowate, zająco-wate, wiewiórkowate i chomikowate. Fauna tej krainy,

najbogatsza w strefie lasów tropikalnych, ubożeje ku południowi.

Wielkie Antyle, na które składają się Kuba, Jamajka, Haiti, Puerto Rico i szereg mniejszych wysp, zaliczane są do Neogei. Nie były one

nigdy połączone z lądem. Obok licznych nietoperzy żyły tu w plejstocenie z owadożernych almiki, jeden gatunek małp szerokonosych

(na Jamajce), szczerbaki oraz gryzonie należące do Camomorpha, zróżnicowane na 4 rodziny, a poza tym tylko chomikowate. Z fauny

tej do dziś zachowały się jedynie bliskie wyginięcia almiki, nutriowate i chomikowate, spotykane na Jamajce i niektórych małych

wyspach. Wszystkie te ssaki dostały się tu zapewne drogą morską, o czym świadczyć może zupełny brak drapieżnych i kopytnych.

Almiki i chomikowate pochodzą z Ameryki Północnej, pozostałe grupy z Ameryki Południowej.

N o togę a obejmuje Australię, Nową Gwineę i Tasmanię. Zalicza się tu zazwyczaj także Nową Zelandię. Nowa Gwinea ma klimat

tropikalny i pokryta jest dżunglą. Australia obok lasów tropikalnych na północy obfituje w rozległe tereny otwarte, stepowe i pustynne;

na wschodzie i południu wy-

regiony zoogeograficzne

306

stępują lasy klimatu umiarkowanego. Australia była prawdopodobnie zawsze izolowana od pozostałych kontynentów.

Charakterystycznym składnikiem jej fauny ssaków są stekowce i torbacze. Te ostatnie, reprezentowane dziś przez 6 endemicznych

rodzin, uległy tu radiacji adaptatywnej i w nieobecności innych form ssaków wytworzyły szereg typów ekologicznych zbliżonych do

drapieżnych, mrówkojadów, kretów, zajęcy, a nawet kopytnych (kangury) i zajmujących podobne do wymienionych łożyskowców

nisze ekologiczne. W skład fauny australijskiej wchodzą też silnie zróżnicowane tu gryzonie my-szowate oraz nietoperze.

Nowa Zelandia nie ma ssaków lądowych poza 2 gatunkami nietoperzy, z których jeden należy do odrębnej rodziny Mystacinidae, drugi

zaś jest prawdopodobnie młodszym przybyszem z Australii.

Z punktu widzenia zoogeogra-ficznego wyspy dzielimy na 2 grupy: kontynentalne, które tworzyły kiedyś część sąsiedniego kontynentu,

oraz oceaniczne, zwykle pochodzenia rafowego lub wulkanicznego, zawsze izolowane. Fauna wysp kontynentalnych w chwili ich

oddzielenia się była identyczna z fauną macierzystego lądu. Z czasem zaczęła jednak wykazywać różnice: gatunki, które przybyły na

kontynent po oddzieleniu się wyspy już do niej nie dotarły albo też na wyspie zachowały się formy wygasłe na kontynencie. Typowymi

wyspami kontynentalnymi są np. Sumatra, Jawa i Borneo, które oddzieliły się od Półwyspu Mała j -skiego w postglacjale i mają pełną

faunę orientalną. Na Nowej Gwinei występuje fauna typu australijskiego, na Cejlonie — indyjskiego. Wyspy Brytyjskie i Japonia są ty-

powymi wyspami kontynentalnymi w strefie umiarkowanej. Fauna wysp oceanicznych, zajmujących duży obszar położony blisko

kontynentu, jest podobna do jego fauny, ale uboższa. Grupy, które się na nie przedostały, ulegały tam nieraz radiacji adaptatywnej, jak

np. lemury, wiwery lub chomikowate na Madagaskarze. Do takich dużych wysp oceanicznych należą poza Madagaskarem Filipiny,

Antyle oraz Mowa Zelandia. Małe wyspy oceaniczne położone z dala od lądu mają faunę ssaków lądowych bardzo ubogą. Maskareny i

Seszele na Oceanie Indyjskim zamieszkują wyłącznie nietoperze. Na Hawajach żyje l gatunek nietoperzy pochodzenia amerykańskiego,

na Galapagos obok tego samego rodzaju nietoperzy występują chomikowate. Na wielu małych wyspach oceanicznych (Bermudy, Św.

Helena, Tristan da Cunha) nie ma ssaków w ogóle.

Ssaki zamieszkujące wyspy wykazują szereg cech charakterystycznych. Im wyspa mniejsza i bardziej izolowana, tym cechy te bardziej

się zaznaczają. Z reguły fauna wyspiarska składa się z mniejszej liczby gatunków ssaków niż kontynenty na tej samej szerokości

geograficznej w związku ze słabszym zróżnicowaniem typów krajobrazu i roślinności, a przez to większą konkurencją międzygatunko-

wą. Środowisko wyspiarskie ma też wpływ na wielkość zwierząt. Kopytne na wyspach są z reguły mniejsze niż na lądach, zapewne

dlatego, że populacja złożona z mniejszych osobników może być li-

307

ren

czniejsza, a dzięki temu łatwiej przetrwać okresy minimum liczebności, spowodowane czynnikami zewnętrznymi lub wewnętrznymi,

które w razie wielkiego spadku populacji prowadzą do jej zupełnego zaniku. Także nietoperze na wyspach są zwykle mniejsze niż na

lądach, gryzonie natomiast z reguły większe. Można to wytłumaczyć brakiem drapieżników, które zwykle selekcjonują duże o-

sobniki, nie znajdujące łatwo schronienia.

Omówiony wyżej obraz rozmieszczenia ssaków na Ziemi odnosił się do przyrody dziewiczej, do stanu, jaki istniał w początkach rozwoju

cywilizacji ludzkiej. Działalność człowieka, zwłaszcza od chwili, gdy dzięki rolnictwu i hodowli zwierząt przestał w pełni podlegać

prawom rządzącym naturalnymi biocenozami, w znacznym stopniu zmieniła ten obraz.

Człowiek zmienił środowisko życiowe wielu ssaków. Zastąpienie np. lasów polami uprawnymi na dużych obszarach Europy spowodowało

wyginięcie gatunków leśnych, a rozprzestrzenienie się gatunków stepowych, które na polach znalazły odpowiednie dla siebie warunki

życia. Rozszerzyły swój areał takie zwierzęta jak chomik, mysz polna, badylarka, norniki. Osiedla ludzkie, wsie i miasta stworzyły

warunki sprzyjające pewnym gatunkom, zwłaszcza myszom i szczurom, które rozprzestrzeniły się po całej Ziemi. Człowiek też

spowodował nieumyślne zawleczenie wielu innych drobnych gatunków ssaków przede wszystkim na wyspy.

Ważnym czynnikiem było aktywne tępienie licznych dużych gatunków ssaków, głównie kopytnych i drapieżnych, dla celów

łowieckich. Spowodowało ono całkowite wymarcie niektórych ssaków, a ograniczenie zasięgu innych (->o-chrona ssaków).

Wreszcie celowe wprowadzanie niektórych gatunków na tereny, na których dawniej nie występowały (-»-aklimaty-zacja) i dziczenie

ssaków domowych przekształciły w znacznym stopniu pierwotny obraz rozsiedlenia tej grupy zwierząt (tabl. IV—VII). [K.K.]

ren (Rangifer tarandus), zwany także reniferem, a w Ameryce karibu — gatunek z rodziny -^-jeleniowatych. Długość głowy l tułowia

1,3—2,2 m, o-gona 7—20 cm, wysokość w kłębie 80—130 cm; ciężar 60— —315 kg. Samce są znacznie większe niż samice. Ubarwie-

nie zmienne, od ciemnobrązowego do białawego, wewnętrzna strona nóg i pośladki jaśniejsze. Sierść wełnista z silnie rozwiniętą warstwą

okrywową, bardzo gęsta i dobrze chroniąca przed utratą ciepła. Obie płci mają poroże, co jest zjawiskiem wyjątkowym u jeleniowatych.

Jest ono duże, spłaszczone, niekiedy łopato-wato rozszerzone. Samce zrzucają je z nastaniem zimy, samice wiosną. Rozwój nowego

poroża kończy się w sierpniu. Racice bardzo szerokie, boczne palce dobrze rozwinięte, dotykają ziemi i zapewniają dodatkowe oparcie w

czasie biegu po śniegu lub błocie. R. przebywa stadami w tundrze i w tajdze, przy czym populacje leśne odznaczają się większymi

rozmiarami i ciemniejszym ubarwieniem. Odbywa bardzo dalekie sezonowe wędrówki, przesuwając zimą swój zasięg ku południowi.

renifer

308

Na zimowy pokarm składają się porosty oraz gałązki drzew i krzewów, na letni — trawa, liście, zioła, mchy, gałązki i grzyby. Okres

godowy rozpoczyna się w połowie września. Samce gromadzą wówczas haremy od 5 do 40 samic. Ciąża trwa 192—246 dni. Młode rodzą

się w maju i czerwcu, często na śniegu i przy silnym mrozie. Zwykle bywa l młode, rzadziej 2, wyjątkowo 3 lub 4. Nowo narodzone r. za-

czynają chodzić po 2 godz. życia. Laktacja trwa 5—6 miesięcy. Długość życia 15—20 lat, a nawet więcej. R. jest zwierzęciem łownym.

Został również udomowiony przez ludy północy Eurazji i do dziś jest podstawą bytu Lapończyków i innych ludów arktycznych.

Dostarcza siły pociągowej, skóry, mięsa i mleka. Chów prowadzony jest w prymitywnych warunkach; osobniki udomowione krzyżują

się z dzikimi. R. występuje na wszystkich lądach arktycznych: w północnej Europie łącznie ze Spitsbergenem, w północnej Azji i

Ameryce Północnej łącznie z Grenlandią;

zróżnicowany na liczne podga-tunki. W epoce lodowej r. rozszerzył swój zasięg daleko ku południowi; jego szczątki kopalne spotyka się

też w Polsce (tabl. IX—3). [L.S.]

renifer —»-ren.

rezus (Mącąca mulatta) — przedstawiciel rodziny —-małp wąskonosych, najlepiej poznany gatunek spośród wszystkich małp. Długość

głowy i tułowia 47—63 cm, ogona — 18—30 cm; ciężar waha się od 4,5 do 10 kg. Duża, silnie zbudowana małpa o żółtawobrązowym

futrze. Ogon i kończyny raczej krótkie. Kończyny przednie

i tylne równej długości. Występuje w dużych koloniach na terenach lesistych lub otwartych i na skalistych stokach wzgórz. Żywi się

owocami, korzeniami, młodymi liśćmi, o-wadami oraz roślinami uprawnymi jak ryż, kukurydza,

Rezus

ziemniaki, trzcina cukrowa, a także mięczakami i skorupiakami. Ciąża trwa 164 dni. Z reguły rodzi się l młode, które samica karmi

mniej więcej rok. R. osiąga dojrzałość płciową w czwartym roku życia;

żyje ok. 20 lat. Zasięg występowania rozległy: od Afganistanu na zachodzie po Chiny na wschodzie i Indie na południu. Wiele tych małp

jest co roku eksportowanych z Indii i innych krajów polu-dniowo-wschodniej Azji do Europy i Ameryki w celach doświadczeń

medycznych i biologicznych, r. jest dziś bowiem powszechnie używanym zwierzęciem laboratoryjnym. U niego wykryto m.in. czynnik

krwi Rh. R. był pierwszą małpą, która odbyła lot kosmiczny. W niektórych częściach Indii r. jest czczony

309

rogi i poroża

i chroniony, w innych natomiast regionach uważany za plagę ze względu na szkody wyrządzone w ogrodach i sadach. Zrabowanymi

owocami r. wypycha sobie torby policzkowe i ucieka na niedostępne skały lub drzewa i tam dopiero w spokoju się pożywia. [H.K.]

ridbok (Redunca arundinum) — gatunek z rodziny -»krę-torogich, zaliczany do -»-anty-lop. Długość głowy i tułowia

Ridbok

1,2—1,6 m, ogona 18—30 cm, wysokość w kłębie 65—105 cm;

ciężar 50—95 kg. Ciało smukłe, nogi wysokie, szyja wydłużona. Ubarwienie z wierzchu jasnopłowe, niekiedy szare, spód ciała i ogona

jaśniejsze; sierść krótka i sztywna. Rogi, obecne tylko u samców, grube u nasady, ostro zakończone, z wierzchołkami zwróconymi do

przodu, pokryte pierścieniowatymi zgrubieniami. Uszy wydłużone, stojące. R. przebywa w niewielkich stadkach w terenach otwartych,

na płaskowyżach i stepach, zwykle blisko wody. Pasie się głównie rano i wieczorem, nocą często wędruje. Żywi się głównie trawami.

Długość ciąży ok. 230 dni. W miocie l, rzadko 2 młode. Długość życia w niewoli do. 9 lat. Rozmieszczenie obejmuje południową Afrykę

po. równik na północy. [L.S.]

risso (Grampus griseus) — przedstawiciel -»-delfinowatych o długości ciała do 4 m. Ciało krępe, dzioba brak, głowa tępo zakończona.

Barwa szara, jaśniejsza na grzbiecie, ciemniejsza na bokach, brzuch biały, płetwy i ogon czarne. Szczęka bezzębna, w żuchwie po każdej

stronie 2 do 7 (zwykle 4) zębów. Żywi się głowo -nogami i rybami. Występuje pojedynczo lub w małych stadkach, we wszystkich mo-

rzach świata oprócz wód polarnych. Do tego gatunku należał słynny delfin zwany "Pelorus Jack", który przez 30 lat towarzyszył

statkom płynącym przez Cieśninę Coo-ka pomiędzy północną i południową wyspą Nowej Zelandii. Dla jego ochrony parlament Nowej

Zelandii wydał w 1904 r. specjalną ustawę. [K.K.]

rogacz —-sarna.

rogi i poroża — występują u wielu dużych ssaków roślinożernych. Rogi nosorożców, zbudowane z silnie spojonych włókien rogowych

będących tworem naskórka, nie są zmieniane, ale odłamane mogą się odtworzyć.

U krętorogich występują na czaszce wyrostki kostne, zwane możdżeniami, pokryte pochwą rogową, przyrastającą z wiekiem, ale nigdy

nie zrzucaną, będącą również produktem naskórka. Rogi te są zwy-

rogi i poroża

310

kle łukowato zgięte lub skręcone spiralnie. Mają je obie płci lub tylko samiec.

Przekrój rogów 8-letniej kozicy. l — wyrostek kostny czaszki, 2 — pochwa rogowa złożona z przyrastających corocznie od spodu

warstw rogu, 3 — skóra

Widłorogie, reprezentowane dziś przez jedyny gatunek — widłoroga, zamieszkującego prerie Ameryki Północnej, mają rogi

niewielkie, na końcu rozwidlone, pokryte pochwą rogową corocznie zrzucaną.

Niewielkie wyrostki na czaszce żyrafowatych, zbudowane z kości i okryte skórą, nie są zmieniane. U okapi spotyka się je tylko

u samców. Czasem występują wyrostki dodatkowe, nieparzyste.

Większość jeleniowatych ma na czaszce wyrostki kostne zmieniane corocznie. Ponieważ w ich budowie nie bierze udziału

substancja rogowa, nie nazywamy ich rogami, lecz porożem, u jelenia —

A B C D

A—D — kolejne stadia rozwoju poroża sarny

311

rokselana

wieńcem. Występują zwykle tylko u samców, jedynie u reniferów u obu płci. Poroże wyrasta ze stałych, pieńko-watych wyrostków kości

czołowej. Zgrubienie nasady poroża leżące bezpośrednio na kości nosi nazwę róży. W okresie wzrostu poroże jest pokryte silnie

unaczynioną, okrytą krótkim włosem skórą

— scypułem. Po całkowitym uformowaniu się poroża scypuł obumiera i odpada. Poroże jest początkowo białe, szybko jednak zabarwia

się na brunatno. Po okresie rozrodczym odpada, a po pewnym czasie rozpoczyna się nowy cykl jego wzrostu. Rozwój poroża związany

jest z wydzielaniem samczych hormonów płciowych i przy zaburzeniach hormonalnych nie następuje wcale lub staje się nieprawidłowy.

W wyniku tego rodzaju zaburzeń, a także w razie uszkodzenia wzrastającego poroża saren i jeleni scypuł nie odpada. Takie nienormalne

poroże zwane jest w gwarze myśliwskiej peruką, a noszące je zwierzę — p e r u k a-r z e m. W miarę upływu lat poroże staje się coraz

bardziej rozwidlone, ale liczba wyrostków nie odpowiada dokładnie liczbie lat wieku zwierzęcia i zależy także od warunków

siedliskowych. Poroże osobników starych rozwija się słabiej. Z naszych jeleniowatych sarna ma poroże niewielkie, jeleń osiąga znaczną

liczbę wyrostków, daniel i łoś mają poroże łopatowato rozszerzone (tabl. VIII). [K.K.]

rogówce -^Ciszbinowce.

rokselana (Rhinopithecus ro-xellanae) — gatunek z rodziny

->małp wąskonosych. Długość

głowy i tułowia 57—71 cm, ogona 61—70 cm. Najbardziej charakterystyczną jej cechą jest osobliwy, wydatny, zadarty w górę

nos. Głowa duża, tułów i kończyny mocno zbudowane, masywne. Kończyny przednie niewiele krótsze od tylnych. Futro bardzo

gęste,

Rokselana

składa się z włosów dochodzących do 18 cm długości. U samców wierzch głowy, kark i ramiona, górne części kończyn i ogon są

szaroczarne, na szaroczarnym grzbiecie dodatkowo występują długie, sre-. brnę włosy. Przód i boki głowy, szyja oraz spód ciała złote.

Ubarwienie samicy podobne, lecz głowa i grzbiet bru-natnoczarne. Wiadomości o życiu r. są skąpe ze względu na trudność jej

obserwowania i złowienia, zamieszkuje bowiem tereny pokryte przez ponad połowę roku śniegiem, w wysokich górach. Przebywa w la-

sach szpilkowych, w zaroślach bambusowych i gęstwinie rododendronów. Podobno gromadzi się w duże stada po 100 i więcej osobników.

Chińczycy bardzo cenili futro r., co było powodem intensywnych łowów. Obecnie jest pod ochroną. Występuje w południowo--

zachodnich Chinach i w Birmie. [H.K.]

rosomak

312

rosomak (Gulo gulo) — jeden z największych przedstawicieli rodziny ^.łasicowatych. Długość głowy i tułowia 65— —87 cm, ogona

17—26 cm; ciężar 14—27,5 kg. Futro na głowie krótkie, na reszcie ciała długie, gęste i kudłate. Ubarwienie brązowoczarne z jasnymi

plamami na głowie i jasnymi pasmami biegnącymi po bokach tułowia i łączącymi się na grzbiecie u nasady ogona. Zamieszkuje odludne

tereny leśne, najchętniej górzyste.

Rosomak

Jest aktywny zarówno dniem, jak nocą, z tym, że w ciągu doby występują mniej więcej 4-godzinne okresy aktywności i spoczynku. Nie

zapada w sen zimowy. Żyje przeważnie samotnie na określonym, nieraz bardzo rozległym terytorium, na które dopuszcza jedynie 2 lub

3 samice. Jest zwierzęciem naziemnym, ale zręcznie wspina się na drzewa i występy skalne, zwłaszcza w razie niebezpieczeństwa. Żywi

się głównie padliną, ale w zasadzie jest wszystkożerny. Zimą, kiedy ziemię przykrywa śnieg, atakuje zwierzynę, głównie płową, którą

łatwo dogania, ponieważ dzięki szerokim łapom i małej wadze nie zapada się w głąb pokrywy śnieżnej. Mimo niewielkich rozmiarów jest

bardzo silny. Potrafi zabić nawet łosia, a podobno schodzą mu z drogi również niedźwiedź i wilk. Przyczynia się do tego niewątpliwie

przykry zapach wydzieliny gruczołów zapachowych. Okres godowy przypada na jesień lub zimę. Długość ciąży nie jest dokładnie znana.

Mioty przypadają w okresie od lutego do maja; w odosobnionym miejscu w gąszczu samica rodzi 2 lub 3 młode, które pozostają z nią

przez 2 lata, po czym są przepędzane, a wówczas wynajdują sobie własne terytorium. R. żyje ok. 16 lat. Zasiedla strefę laso-tundry i taj-

gę. Eskimosi bardzo chętnie obszywają kaptury jego futrem, ponieważ w przeciwieństwie do innych futer nie chłonie pary wodnej

wydzielanej z płuc i nie pokrywa się na mrozie szronem. R. zamieszkuje północną część Europy i Azję oraz Amerykę Północną. [B.Rz.-

K.]

rozalia -»marmozeta lwia.

rozmieszczenie geograficzne ssaków. Ssaki są gromadą o bardzo szerokim r.g. Duży stopień niezależności od otoczenia, jaki

uzyskały dzięki stałej temperaturze ciała i żywo-rodności, pozwolił im dotrzeć na tereny niedostępne np. dla gadów. Ssaki lądowe

spotykamy więc na wszystkich kontynentach oprócz Antarktydy. W Arktyce zasięg ich dochodzi do krańców kontynentu, a niedźwiedź

polarny i piesiec wędrując po polach lodowych zasiedliły także wszystkie wyspy Morza Lodowatego Północnego. Na południu zasięg

ssaków dochodzi do krańców Ameryki Południowej, Afryki i Australii. W górach granica ich występowania odpowiada granicy

najuboższej nawet ro-

313

rozmieszczenie geograficzne

ślinności. Przedstawicieli ssaków lądowych spotyka się na wielu wyspach, nawet leżących daleko od kontynentów;

szczególną zdolność zasiedlania wykazują nietoperze i gryzonie. Ssaki morskie (walenie, płetwonogie, syreny) zamieszkują wszystkie

oceany i połączone z nimi morza.

Areały poszczególnych gatunków, rodzajów, rodzin i rzędów ssaków są często także bardzo rozległe. Wiąże się to z ich znaczną

plastycznością ekologiczną. Wielkość areałów zależy ponadto od zdolności pokonywania barier geograficznych; nietoperze dzięki

zdolności do lotu mają zasięgi bardzo duże, podkasaniec np. jest rozprzestrzeniony od zachodniej Europy po Australię. Ssaki drapieżne

mają z reguły większe zasięgi niż roślinożerne, gdyż są mniej zależne od określonego typu wegetacji. Tygrys występuje od wschodniej

Syberii po wyspy Archipelagu Sundajskiego, wilk od północnych krańców Eurazji i Ameryki po Indie i Meksyk, puma od Kanady po po-

łudniowy kraniec Ameryki Południowej. Gatunki arktycz-ne (np. lemingi, renifer, niedźwiedź polarny, piesiec) często są rozmieszczone

okołobie-gunowo, tj. na północnych krańcach wszystkich kontynentów. Wreszcie rozmieszczeniem kosmopolitycznym odznaczają się

gatunki synan-tropijne (mysz domowa, szczur wędrowny), które ciągnąc za człowiekiem zasiedliły wszystkie lądy Ziemi, Myszy domowe

spotykano nawet w stacjach badawczych na Antarktydzie.

Na rozmieszczenie ssaków, jak wszystkich zwierząt, wpływały czynniki historyczne (-^pochodzenie i ewolucja ssaków)

i ekologiczne. O aktualnym zasięgu gatunku czy grupy systematycznej decyduje więc przede wszystkim miejsce będące ich kolebką oraz

układ lądów, mórz i stref klimatycznych w czasie całej ich historii. Równocześnie zasadnicze znaczenie ma zdolność pokonywania barier

i wymagania ekologiczne tych zwierząt.

Zarówno dane geologiczne, jak zoogeograficzne dowodzą, że od początku trzeciorzędu, a więc w całym okresie ewolucji wyższych

ssaków zasadniczy układ kontynentów nie uległ zmianom. Eurazja, Afryka i Ameryka Północna nigdy nie były od siebie izolowane

przez dłuższy czas i główne linie rozwojowe ssaków, jeśli nawet ukształtowały się tylko na jednym z tych lądów, dość szybko

rozprzestrzeniały się na wszystkie pozostałe. Głównym, choć nie jedynym centrum ewolucji była prawdopodobnie zwrotnikowa część

Azji, drugim — Afryka. Strefa umiarkowana, zawsze uboższa pod względem fauny ssaków, zasiedlona została przez niektóre tylko grupy

tropikalne, sama zaś była terenem rozwoju tylko mniejszych grup systematycznych, co najwyżej rodzin.

Badania nad występowaniem różnych grup ssaków w Ameryce Północnej z jednej strony, a Eurazji z drugiej świadczą, że obszar Cieśniny

Beringa wielokrotnie w ciągu trzeciorzędu umożliwiał migrację ssaków między tymi kontynentami. Dominującym kierunkiem jest

migracja z Eurazji do Ameryki, być może dlatego, że Stary Świat stanowił bardziej rozległy, zróżnicowany obszar, bogatszy w nowe

grupy zwierząt. Przykładem migracji odwrotnej może

rozmieszczenie geograficzne

314

być późna, bo plioceńska ekspansja wielbłądowatych z Ameryki do Azji.

Poszczególne fale migracji przez omawiany tu pomost różniły się składem. W najstarszym trzeciorzędzie wędrują wszystkie grupy

zwierząt, później migracja staje się bardziej selektywna: nie obejmuje tych grup, które prawdopodobnie związane były z krainami

tropikalnymi, jak np. naczelne. Wskazywałoby to, że coraz większą rolę zaczyna odgrywać klimat obszaru łączącego oba kontynenty.

Zwierzęta strefy umiarkowanej wędrowały swobodnie między obu kontynentami. Pod koniec trzeciorzędu pomost lądowy pokryty był

chłodnym stepem. Powstałe w tym okresie leśne grupy zwierząt (np. popielico-wate) nie były już w stanie go przebyć, choć był on nadal

drogą migracji zwierząt terenów otwartych.

Obie Ameryki połączyły się na samym początku trzeciorzędu. Rozprzestrzeniły się wówczas pierwotne kopytne, szczerbaki, a być może

w tym samym czasie lub wcześniej torbacze. Nie wiemy, czy połączenie było pomostem lądowym, czy też szeregiem wysp oddzielonych

wąskimi cieśninami. Na korzyść tej ostatniej hipotezy świadczyłby brak w Ameryce Południowej owadożernych, które przecież

zamieszkiwały wówczas Amerykę Północną. Nieco później, w oligocenie, przeniknęły tam gryzonie, a jeszcze później naczelne. W

dalszych epokach trzeciorzędu kontakt tej części świata z pozostałymi kontynentami zostaje całkowicie przerwany; w izolacji rozwija

się tam bardzo swoista fauna, bez dużych drapieżników poza wyspecjalizowanymi w tym kierunku

torbaczami. Dopiero w mioce-nie na kontynent południowoamerykański przedostają się, zapewne poprzez cieśniny morskie,

przedstawiciele szo-powatych, ale ich obecność nie zmienia zasadniczego charakteru fauny. Zupełnie odmiennie przedstawia się sytuacja,

gdy z końcem pliocenu tworzy się pomost lądowy łączący obie Ameryki. Wlewa się wówczas na południe cała fala wysoko rozwiniętych

ssaków, przede wszystkim drapieżne, progresywne rzędy kopytnych i gryzonie z rodziny chomikowatych. W drodze konkurencji lub

bezpośredniego tępienia niszczą one wielką część fauny Ameryki Południowej, przede wszystkim swoiste typy kopytnych. Wędrówka w

przeciwnym kierunku była znacznie słabsza. Większość gatunków południowoamerykańskich sięgnęła w niej tylko do tropikalnych

obszarów Ameryki Środkowej; rozprzestrzenieniu się ich sprzyjał fakt, że Ameryka Północna nie wytworzyła nigdy własnej fauny

tropikalnej. Zaledwie bardzo nieliczne gatunki posunęły się dalej na północ: pancernik do Teksasu, dydelf zaś i urson po Kanadę.

Australia była również w całym trzeciorzędzie (a może nawet dawniej) oddzielona morzem od pozostałych kontynentów. Nie można

wykluczyć, że nawet stekowce i torbacze przedostały się tu kiedyś przez cieśniny morskie. Ze ssaków łożyskowych — oczywiście poza

nietoperzami — dotarły tam w młodszym trzeciorzędzie jedynie gryzonie z rodziny myszowatych i wytworzyły wiele swoistych form.

Obok czynników historycznych w rozmieszczeniu ssaków grają rolę czynniki ekologiczne. Należy do nich przede wszy-

315

rozmieszczenie geograficzne

stkim zdolność rozprzestrzeniania się i pokonywania barier, a następnie zależność od typu klimatu i wegetacji, wyrażająca się

najwyraźniej w strefowym układzie faun.

Różne grupy ssaków mają niejednakową zdolność rozprzestrzeniania się. Dla ssaków lądowych najpotężniejszymi barierami były

oczywiście morza. Największą zdolność ich przebywania wykazują nietoperze, toteż zasiedliły niektóre wyspy, pozbawione wszelkich

innych rodzimych ssaków lądowych, np. Nową Zelandię, Hawaje, Maskareny, Seszele i wiele in. Spośród ssaków nielotnych najłatwiej

bariery morskie przebywały gryzonie. Przedstawiciele myszowatych np. kilkakrotnie dokonywali inwazji na Australię, chomikowate

występują na wyspach Galapagos, mysz leśna na Islandii. Najprawdopodobniej zwierzęta te wędrowały na tratwach, które tworzą się ze

splątanych pni drzew na rzekach, zwłaszcza w czasie powodzi w krajach tropikalnych, a wypłynąwszy na morze mogą przy

sprzyjających warunkach przebywać dalekie trasy morskie. Gryzonie, przede wszystkim nadrzewne myszo-wate, jako zwierzęta

drobne i roślinożerne mogą dłużej niż inne ssaki utrzymać się przy życiu w takich warunkach. W 1883 r. potężny wybuch wulkanu

zniszczył całkowicie życie na małej wysepce Krakatau, leżącej ok. 25 mil morskich od wybrzeży Jawy i Sumatry. 45 lat po wybuchu

stwierdzono na Krakatau obecność 350 gatunków zwierząt, w tym trzech nietoperzy i dwu form myszowatych. Dostały się one tam bez

udziału człowieka, nietoperze niewątpliwie aktywnie,

inne, np. myszowate, na dryfujących pniach.

Obok mórz i oceanów wiele innych barier utrudnia rozprzestrzenianie się ssaków, wpływ ich ogranicza się jednak na ogół do rozsiedlenia

poszczególnych gatunków. Dla ssaków leśnych barierą są przestrzenie stepowe, dla ssaków stepowych — lasy. Niekiedy nawet wielkie

rzeki są granicą rozsiedlenia gatunków lub podgatunków. Przykładów działania takich barier można podać wiele. Żubr np. powstał jako

forma lasów liściastych w okresie ostatniego intergla-cjału. Ostatnie zlodowacenia przetrwał w rejonie Kaukazu. Mimo że w postglacjale

na terenie środkowej Europy zapanowały warunki sprzyjające jego występowaniu, nie mógł się tu dostać oddzielony stepami Ukrainy.

Nie ma więc szczątków żubra jeszcze np. w resztkach osad neolitycznych Europy. Dopiero zmiany klimatu mniej więcej 2000 lat temu

umożliwiły mu przejście, zapewne wzdłuż pasów leśnych nad wielkimi rzekami Ukrainy, na teren środkowej Europy, gdzie szybko i

szeroko się rozprzestrzenił.

Dla ssaków morskich barierami są przede wszystkim lądy. Wiele gatunków waleni pela-gicznych występuje we wszystkich oceanach.

Obok nich są formy związane z określonym klimatem oraz zasiedlające jeden ocean, np. Atlantyk lub Pacyfik. Płetwonogie mają z

reguły rozmieszczenie ograniczone do jednej strefy klimatycznej, w obrębie której różnie kształtuje się stosunek lądów i mórz:

okołobiegunowe w Arktyce i Antarktyce, rozerwane lub ograniczone do jednego oceanu bliżej równika. Dla syren, związanych

rozmieszczenie geograficzne

316

dziś z przybrzeżnymi wodami krain tropikalnych, barierami są zarówno lądy, jak i pełne morze.

Wyrazem wpływu warunków ekologicznych na ssaki jest różnica bogactwa fauny tropikalnej i fauny strefy umiarkowanej. Fauna

tropikalna obejmuje zarówno większą liczbę gatunków, jak i dużych grup systematycznych. Cejlon np. zamieszkują 83 gatunki ssaków,

Wyspy Brytyjskie tylko 41. Latawce, mrówniki, łuskowce, szczerbaki, naczelne, trąbowce, góralki są rzędami wyłącznie tropikalnymi,

inne rzędy występują zarówno w strefie umiarkowanej, jak w tropikalnej. Licznym, wyłącznie tropikalnym rodzinom ssaków można

przeciwstawić tylko niewiele rodzin ograniczonych wyłącznie do strefy u-miarkowanej i chłodnej, jak kretowate, szczekuszkowate,

widłorogie, bobrowało, ślepco-wate, nornikowate, smużkowa-te i in.

Na terenie Eurazji i Ameryki Północnej zaznacza się wyraźnie strefowy układ klimatów i typów wegetacji oraz związany z nim układ

fauny ssaków. Najdalej na północ leży strefa tundry. Charakterystycznymi jej mieszkańcami są leming obrożny i górski, renifer, z

drapieżników zaś niedźwiedź polarny i piesiec. Wiele ssaków ma tu charakterystyczną białą szatę zimową. Typowymi przedstawicielami

rozległej strefy lasów szpilkowych, zwanych tajgą, są łoś i rosomak, mieszkańcy zarówno Starego, jak i Nowego Świata.

Lasy liściaste nie tworzą tak ciągłego pasa jak tajga. Spotykamy je w Europie, we wschodniej Azji (północne Chiny, Korea, Japonia) l

we

wschodniej części Ameryki Północnej. W Europie charakterystycznymi zwierzętami są żubr, jeleń, sarna, żbik, popie-licowate, kret i

jeż. We wschodniej Azji w lasach liściastych żyje jeleń wschodni, jenot, odrębne gatunki kretów i wiele innych ssaków.

Strefa stepów rozciąga się w Starym Świecie od Kotliny Pannońskiej i Podola poprzez całą wschodnią Europę i Azję aż po Chiny. W

Ameryce Północnej odpowiada im obszar prerii, położony we wnętrzu kontynentu. Do charakterystycznych ssaków tej strefy w Eurazji

należą suhak, korsak, tchórz stepowy, a także bardzo liczne zajęczaki i gryzonie:

szczekuszki, chomiki, susły, nornikowate, ślepce. W Ameryce strefę prerii zamieszkują bizon, widłoróg i również licz- • ne grupy

gryzoni, które zimą z reguły zapadają w sen.

Jeszcze dalej ku południowi ciągnie się pas pustyń, przechodzący od Atlantyku przez Afrykę (Sahara), a potem przez zachodnią Azję po

zachodnią część Chin. W Ameryce strefa ta rozwinięta jest słabiej. W Starym Świecie charakterystycznymi zwierzętami pustyń są

wielbłądy, dżejran i inne gazele, kuian, onager, koń Przewalskiego. Z drapieżnych występuje tu irbis, z gryzoni utrzymują się przede

wszystkim skoczkowate.

Leżąca na południe od pasa pustyń strefa lasów tropikalnych wykształciła odmienną faunę na poszczególnych kontynentach: w Afryce,

Azji, Australii l Ameryce Południowej (-»-regiony zoogeograficz-ne). Strefa umiarkowana nie wykształciła na południowych krańcach

kontynentów odrębnej fauny; ma ona właściwie

317

rozród ssaków

tylko zubożałą faunę tropikalną.

W poszczególnych strefach kli-matyczno-roślinnych, a w ich obrębie w różnych typach wegetacji i krajobrazu ssaki, nawet blisko ze

sobą nie spokrewnione, wytworzyły podobne przystosowania morfologiczne i fizjologiczne (^typy ekologiczne).

Zoogeografowie starali się ująć wpływ warunków zewnętrznych na morfologię kręgowców (ptaków i ssaków)

A

B

Przykład reguły Allena: A — forma lisa z klimatu chłodnego, B — forma lisa z klimatu ciepłego

w tzw. reguły zoogeo-graficzne. Stosują się one istotnie do wielu grup tych zwierząt, niektóre jednak, ze względu na swoisty tryb życia

lub odmienny kierunek przystosowań, tworzą wyjątki.

Według reguły Bergma-n a rozmiary osobników danego gatunku lub gatunków pokrewnych są większe w klimacie chłodniejszym. Tłuma-

czy się to tym, że są one tam narażone na większą utratę ciepła przez promieniowanie z powierzchni ciała. Ponieważ przy większych

rozmiarach stosunek powierzchni do masy jest korzystniejszy, przeto sprzyja to zachowaniu ciepła. Podobne uzasadnienie fizjolo-

giczne ma także reguła Allena, według której w

okolicach o niskich temperaturach zmniejszają się wystające części ciała: uszy, kończyny, ogon. Wpływ temperatury i wilgotności

powoduje również zmiany w ubarwieniu. Zgodnie z regułą G l o-g e r a, stałocieplne kręgowce w okolicach chłodnych i suchych są

jaśniejsze (ubytek melaniny), w ciepłych i wilgotnych — ciemniejsze (tabl. IX—XI). [K.K.]

rozród ssaków przebiega w sposób odmienny w trzech głównych grupach: stekowce są jajorodne, torbacze opuszczają drogi rodne

samicy we wczesnym stadium rozwoju, łożyskowce rodzą się zaawansowane w rozwoju. Zgodnie z tym narządy rozrodcze tych trzech

grup wykazują duże różnice budowy.

Narządem produkującym męskie komórki rozrodcze — plemniki, są jądra. W okresie embrionalnym rozwijają się one w pobliżu nerek;

w niektórych grupach ssaków (jak stekowce, słonie, syreny, część owadożernych) pozostają

Samcze narządy rozrodcze szczura. l — gruczoł krokowy, 2 — cewka moczowa, 3 — moszna, 4 — nerka, 5 — moczowód, 6 — nasie-

niowód, 7 — jądro, 8 — prącie

rozród ssaków

318

przez całe życie w jamie brzusznej, u większości ssaków przesuwają się na stałe pod skórę brzucha lub do worka skórnego, czyli m o s z n

y. U wielu gryzoni, owadożernych i nietoperzy jądra zstępują tylko w czasie rozrodu, potem wracają do jamy brzusznej. Niezstępowanie

jąder (w n ę-trostwo) u ssaków, u których proces ten normalnie występuje (np. u bydła domowego), jest zjawiskiem patologicznym,

prowadzącym do zaburzeń w rozwoju plemników.

Głównym elementem budowy jąder są długie kanaliki, tzw. cewki nasienne. Komórki płciowe powstające w ich nabłonku dzielą się

intensywnie i przekształcają w plemniki. Pomiędzy kanalikami znajdują się komórki śród-miąższowe produkujące i wydzielające do krwi

męski hormon płciowy, testosteron. Utworzone w jądrach plemniki zbierają się w n a j ą d r z u, gdzie uzyskują zdolność ruchu. Stamtąd

w czasie kopulacji przedostają się przez n a s i e-niowód do cewki moczowej, która jest zarazem drogą wyprowadzającą dla spermy. W

skład s p e r-m y obok plemników wchodzą wydzieliny dodatkowych gruczołów samczych dróg płciowych. Należą do nich pęcherzyki

nasienne, gruczoły opuszkowo-cewkowe i gruczoł krokowy, czyli prostata.

Plemniki są małymi komórkami, złożonymi z główki, szyjki i witki, której falowanie nadaje im ruchliwość. Plemniki różnych ssaków

różnią się szczegółami budowy, a wielkość (u człowieka 52—62 tysięcznych mm) nie zależy od wielkości zwierzęcia.

Samcza cewka moczowa uchodzi na zewnątrz przez prącie. Znajduje się ono u stekowców w kloace, u torbaczy w najbliższym sąsiedztwie

odbytu, u łożyskowców jest przesunięte ku przodowi. 0-krywa skórna prącia tworzy przy końcu, w pobliżu tzw. żołędzi, fałd zwany n a-

pletkiem. Prącie stekowców ma na końcu kilka wyrostków z ujściami rozdzielającego się przewodu nasiennego. Prącie torbaczy jest

często rozdwojone, pozostałych ssaków pojedyncze. Ciała jamiste i gąbczaste zawierające zatoki wypełniające się krwią nadają prąciu

sztywność w czasie wzwodu. Wiele ssaków (np. gryzonie, drapieżne) ma w prąciu kość. U parzystoko-pytnych i waleni w budowie prącia

przeważa tkanka włóknista, tkanki jamistej jest niewiele.

Samicze komórki płciowe, j a-j a, tworzą się w jajnikach. Jajniki leżą w okoli-

Samicze narządy rozrodcze szczura. l — nerka, 2 — jajnik, 3 — jajowód, 4 — moczowód, 5 — macica, 6 — pęcherz moczowy, 7 —

pochwa

cy lędźwiowej jamy brzusznej, kształt mają okrągły lub owalny. Powierzchnię' jajników tworzy nabłonek płciowy, którego komórki

przekształca-

319

rozród ssaków

ją się w komórki jajowe. Dookoła każdej komórki jajowej tworzy się pęcherzyk utworzony przez warstwę komórek. W okresie rozrodu

niektóre pęcherzyki dojrzewają, przy czym komórka jajowa i otaczająca ją osłonka wzrastają, a wnętrze pęcherzyka wypełnia się

płynem. Dojrzały pęcherzyk, zwany pęcherzykiem Graafa, uwypukla się ze ściany jajnika, następnie pęka, a uwolnione jajo wydostaje

się na zewnątrz. Zjawisko to nazywamy jaje-czkowaniem, czyli o w u l a-c j ą. Opróżniony pęcherzyk przekształca się teraz w tzw.

ciałko żółte, utrzymujące się przez znaczną część ciąży i wydzielające hormon progesteron. Uwolnione jajo przedostaje się do początko-

wego odcinka jajowodu, którego ujście brzuszne opatrzone jest lejkiem, a czasem także dodatkowo frędzlami.

Drogi płciowe samicze rozwijają się po obu stronach ciała i dzielą na trzy odcinki:

jajowód, macicę i pochwę. U stekowców odcinki te słabo się wyróżniają, a drogi obu stron ciała zachowują niezależność. U torbaczy

drogi płciowe obu stron ciała uchodzą niezależnie, ale powyżej ujścia tworzą wspólny odcinek, w którym rozwija się zarodek. U

łożyskowców zaznacza się tendencja do łączenia się końcowego odcinka dróg wyprowadzających: jajowody pozostają zawsze parzyste,

pochwa natomiast jest zawsze nieparzysta, a macica może wykazywać różny stopień połączenia. U niektórych owadożernych,

nietoperzy, gryzoni i drapieżnych obie macice uchodzą niezależnie do pochwy (macica podwójna). U innych przedstawicieli tych

rzędów macice uchodzą wspólnym otworem do pochwy (macica dwudzielna). U kopytnych i waleni macice obu stron zlewają się na

mniejszym lub większym odcinku, pozostając oddzielone przy ujściach jajowodów (macica dwurożna). Macica może też być zupełnie

jednolita, np. u wyższych naczelnych i niektórych szczerbaków (macica pojedyncza).

Schemat budowy macicy u ssaków, A — macica podwójna, B — dwudzielna, C — dwurożna, D — pojedyncza

U wszystkich ssaków poza stekowcami komórka jajowa pozostaje niewielka i po przejściu przez jajowód pozostaje w macicy, gdzie

następuje rozwój zarodka. Ściany macicy ulegają w czasie cyklu płciowego i podczas ciąży charakterystycznym przemianom. Pochwa,

najniższy odcinek sa-miczych dróg rodnych, jest miejscem, gdzie w czasie kopulacji zostaje złożona sperma. Jej część ujściowa tworzy z

a-tokę m o cz owo - płc i o-wą, w której znajduje się ujście cewki moczowej. Zatoka otwiera się na zewnątrz szparą sromową, w któ-

rej końcu leży nieparzysty wyrostek, łechtaczka, zawierająca ciała jamiste, a u niektórych ssaków także kość

rozród ssaków

320

łechtaczkową. Szpara sromowa otoczona jest często pojedynczymi lub podwójnymi fałdami skórnymi (wargi sromowe). Samcze i

samicze narządy rozrodcze rozwijają się u zarodków z tych samych zawiązków i dopiero pod wpływem bodźców hormonalnych kształ-

tują się w kierunku męskim lub żeńskim.

Narządy rozrodcze, zwłaszcza samicze, nie funkcjonują tak jak inne układy ciała nieprzerwanie, lecz podlegają znacznym zmianom

okresowym w związku z owulacją, ciążą i porodem. Zmiany te są sterowane głównie przez oddziaływania hormonalne.

U ssaków domowych i laboratoryjnych, u gatunków przebywających w bliskości człowieka (jak mysz i szczur), a także u wielu gatunków

tropikalnych, a więc u zwierząt żyjących w środowisku mało zmieniającym się w ciągu roku, rozród odbywa się nieprzerwanie. Są to ssaki

wielo-rujowe, czyli poliestral-ne. Ich samce są stale zdolne do zapłodnienia, a samice — jeżeli nie są w ciąży — przechodzą przez cały

rok kolejne cykle płciowe. Większość dzikich ssaków, zwłaszcza w strefie umiarkowanej i chłodnej, ma ograniczony okres rozrodu,

obejmujący tylko część roku. Samice przechodzą u nich jeden cykl płciowy rocznie (gatunki jednorujowe, czyli m o-noestralne) lub kilka

cyklów (sezonowo poliestralne). Samce zdolne są do rozrodu tylko w ograniczonym okresie aktywności płciowej. W tym czasie

zwiększa się objętość jąder oraz następuje wyzwolenie popędu płciowego związane ze zmianami zachowania, np. częste są walki samców

(rykowisko jeleni).

Cykl płciowy u samicy obejmuje okres rui, będący czasem gotowości do rozmnażania się, połączonym z wyzwoleniem popędu

płciowego, okres porujowy (o ile nie nastąpiło zapłodnienie), w czasie którego przygotowania do ciąży ulegają cofnięciu, i okres

przedrujowy, kiedy organizm przygotowuje się do następnej rui. Okres, w którym nie ma cyklów płciowych nazywamy b e z r u j o -w y

m. Cykl płciowy ma różną długość: u myszy 4—8 dni, u małp 26—36 dni, u człowieka mniej więcej 28 dni. Rozpoczęcie cyklu następuje

pod wpływem hormonu przysadki mózgowej, który pobudza wzrost pęcherzyków jajowych w jajniku. Pęcherzyki zaczynają wydzielać

hormon estra-d i o l, który jest przyczyną objawów rui, przede wszystkim zaś powoduje wzrost błony śluzowej macicy. Następuje

jajeczkowanie; jedna lub więcej komórek jajowych uwalnia się z jajnika. Owulacją może być spontaniczna lub też (np. u królika, kota)

następuje w rezultacie bodźców nerwowych związanych z kopulacją. Owu-lacji często towarzyszy krwawienie (np. u psa). Jeśli za-

płodnienie nie nastąpiło, komórka jajowa ginie po upływie 24—48 godz., a w błonie śluzowej macicy rozpoczynają się zmiany wsteczne.

U małp i człowieka złuszczeniu nabłonka macicy towarzyszy krwawienie zwane miesiączkowaniem. Po okresie zmian wstecznych

rozpoczyna się znów wzrost nabłonka związany z następnym cyklem płciowym.

Jeśli w czasie rui odbyła się kopulacja, plemniki złożone w pochwie rozpoczynają dzięki swej ruchliwości drogę w,górę

321

rozród ssaków

do dróg rodnych. Zapłodnienie komórki jajowej następuje w jajowodzie, wyjątkowo jeszcze w jajniku. U nietoperzy strefy umiarkowanej

po kopulacji w czasie rui jesiennej sperma utrzymuje się w drogach rodnych samicy żywa aż do wiosny i wtedy dopiero następuje

owulacją i zapłodnienie. U innych ssaków plemniki, które nie zapłodniły komórek jajowych giną po upływie l—3 dni. U sarny, łasic i

fok zapłodnienie następuje zaraz po kopulacji, ale rozwój zarodka zatrzymuje się w bardzo wczesnym stadium i dopiero po określonym

czasie zastoju dalej się odbywa. Jest to tzw. ciąża przedłużona.

Rozwój ciałka żółtego powstrzymuje powstanie nowego cyklu płciowego w okresie ciąży. Hormony tego ciałka, a następnie także

hormony wydzielane przez łożysko, powodują zmiany w macicy, polegające na jej powiększeniu się, a następnie przygotowaniu do

porodu.

U zwierząt dużych ciąża trwa dłużej. U drobnych gryzoni trwa ok. 3 tygodni, u królika 28—30 dni, u konia ok. 330 dni, u słonia

afrykańskiego — 22 miesięcy. Długość ciąży zależy także od tego, w jakim stopniu rozwoju rodzą się młode. Wyjątkowo krótka jest

ciąża torbaczy; trwanie jej nie przekracza długości jednego cyklu płciowego i wynosi np. u dydelfa 12,5 dnia.

Liczba młodych w miocie bywa bardzo różna. U nietoperzy, płetwonogich, waleni, większości kopytnych i wyższych naczelnych

rodzi się z reguły l młode. U drobnych gryzoni, a także u niektórych owadożernych (tenrek), drapieżnych (pies) i świń rodzi się do

kilkunastu młodych.

Ol Cłwimiły ,»rwl/\*T</*.w*r —— ccab-1

Bardzo płodne są także małe gatunki torbaczy. Liczba młodych zmienia się zależnie od warunków zewnętrznych. Jeśli są one korzystne,

liczba młodych w miocie może wzrastać, co przyczynia się do szybkiego wzrostu populacji. W warunkach niekorzystnych samice

niektórych ssaków nie zachodzą w ciążę lub płody mogą ulegać resorpcji w macicy i liczba urodzonych młodych spada, ograniczając stan

populacji. Pierwszy miot samicy i mioty samic starych są mniej liczne niż przeciętne. U ssaków rodzących zwykle tylko l młode

zdarzają się również od czasu do czasu ciąże wielokrotne, najczęściej bliźniacze. Mogą one być spowodowane rozwojem kilku zapłod-

nionych jaj (bliźnięta dwuja-jowe) lub rozwojem dwu lub więcej zarodków z jednego zapłodnionego jaja (bliźnięta jednojajowe). W tym

ostatnim przypadku potomstwo jest zawsze jednej płci i bardzo do siebie podobne.

U jajorodnych stekowców komórka jajowa jest bogata w żółtko. Po zapłodnieniu przesuwa się przez jajowód, gdzie tworzy się dookoła

niej warstwa odżywcza ("białko"), po czym w macicy zostaje ono otoczone pergaminową lub wapienną skorupką. W chwili zniesienia

jajo ma kilkanaście mm średnicy. Samica dzioba-ka składa w gnieździe wewnątrz nory l—3 jaj, które wysiaduje przez okres ok. tygodnia.

U samicy kolczatek tworzy się okresowo zagłębienie skórne na brzuchu, zwane wylęgarką. Jaja zaraz po zniesieniu dostają się do wy-

lęgarki, gdzie następnie przebywają młode, żywiąc się wydzielanym tam mlekiem.

Noworodki torbaczy przepeł-

rozwój ssaków

322

zają aktywnie do torby lęgowej i przytwierdzają się do brodawki sutka. Okres przebywania w torbie jest dłuższy od okresu ciąży. U

gatunków nie mających torby młode przytwierdzają się do sutek ukrytych wśród sierści na brzuchu.

Poród łożyskowców może być przygotowywany już w ostatnim okresie ciąży przez zmiany w budowie narządów rozrodczych, np.

rozszerzenie ujścia macicy. Skurcze rozpoczynające proces porodu powodują rozwarcie jego ujścia. Błony płodowe pękają, a dalsze

skurcze wypierają płód. Po nim opuszcza macicę -^-łożysko, które u wielu gatunków ssaków (np. drapieżne, kopytne) jest zjadane przez

samice;

może to mieć znaczenie fizjologiczne ze względu na zawarte w nim hormony. Wszystkie młode ssaki odżywiają się w początkowym

okresie życia mlekiem matki (-s-laktacja) i pozostają przez krótszy lub dłuższy czas pod jej opieką. [K.K.]

rozwój ssaków — dzieli się u ssaków żyworodnych na dwa wyraźnie wyodrębnione etapy:

rozwój zarodkowy trwający od zapłodnienia jaja do urodzenia młodego osobnika i rozwój pozarodkowy (postembrionalny) od urodze-

nia do osiągnięcia dojrzałości płciowej. U jajorodnych stekowców rozwój odbywa się początkowo w jaju (-^-rozród). Komórka jajowa

torbaczy i łożyskowców jest mała, o średnicy 60—250 tysięcznych mm, i zawiera bardzo niewiele substancji odżywczych. Pierwsze

podziały następują zaraz po zapłodnieniu, jeszcze w jajowodzie, przy czym obejmują całą z y g o t ę; w ten sposób

powstaje skupienie komórek zwane m o r u l ą. Stopniowo w jej wnętrzu tworzy się jam-ka (jama blastuli) wypełniona płynem, a wśród

otaczających ją komórek różnicuje się cienka warstwa zewnętrzna, czyli trofoblast służący do odżywiania zarodka, i położone pod nim

skupienie komórek, czyli węzeł zarodkowy. Jest to stadium blastocysty. Wkrótce po przedostaniu się do macicy następuje zagnież-

dżenie się, czyli implanta-c j a blastocysty w ścianie macicy i odtąd rozwój odbywa się dzięki dopływowi substancji odżywczych z ciała

matki przez tworzące się łożysko. U torbaczy zarodki krótko przebywają w macicy i nie wytwarza się właściwe łożysko. Komórki węzła

zarodkowego są zaczątkiem ciała zarodka. W dalszym stadium tworzą się tzw. listki zarodkowe:

entoderma, ektoderma i mezo-derma. Część komórek węzła zarodkowego oddziela się od pozostałych i wchodzi do jamy blastuli, dając

początek entodermie, która następnie jest materiałem budulcowym dla nabłonka jelita. W węźle zarodkowym, który ulega teraz

przekształceniu w tarczkę, zaznacza się pas komórek zwany smugą pierwotną. Tu biorą początek komórki mezodermy wrastające

między entodermę i ektodermę — zewnętrzną warstwę komórek.

Z listków zarodkowych w wyniku dalszego różnicowania powstają wszystkie narządy zarodka oraz błony płodowe: woreczek żółtkowy,

owodnia, kosmówka i omocz-nia, zapewniające jego odżywianie i ochronę. Zarodek wraz z błonami tworzy jajo

323

rozwój ssaków

płodowe, łączące się łożyskiem ze ścianą macicy.

Woreczek żółtkowy jest częścią jelita pierwotnego, umiejscowioną poza obrębem ciała zarodka. U kręgowców jajorodnych zawiera

żółtko będące zapasem pokarmu dla rozwijającego się w jaju zarodka. U ssaków rola jego uległa modyfikacji, jest bowiem narządem

krwiotwórczym, a niekiedy wchodzi także w skład łożyska.

Owodnia powstaje z ekto-dermy i mezodermy pozaza-rodkowej. Występuje u wszystkich kręgowców odbywających rozwój poza wodą

(gadów, ptaków, ssaków); jej rola polega na otoczeniu zarodka środowiskiem ciekłym.

Kosmówka — zewnętrzna ściana jaja płodowego — powstaje z trofoblastu. Na pewnej części wrasta w błonę śluzową macicy tworząc

wraz z leżącymi pod nią pozostałymi błonami płodową część -?-ło-żyska.

Omocznia jest uchyłkiem ściany jelita, który poza zarodkiem ulega znacznemu rozszerzeniu. U zwierząt jajorodnych omocznia jest

magazynem produktów wydalania zarodka, u ssaków główna jej rola polega na tworzeniu naczyń krwionośnych dla łożyska.

Z czasem kontakt błon płodowych z zarodkiem odbywa się jedynie za pośrednictwem sznura pępkowego. Tworzy go ściana owodni;

wewnątrz przebiegają: przewód omoczni, przewód jelitowo--żółtkowy i naczynia krwionośne. Miejsce, w którym sznur łączy się z ciałem

nazywa się pępkiem. Po porodzie sznur pępkowy ulega przerwaniu lub jest przegryzany przez matkę.

Krążenie krwi w okresie embrionalnym jest odmienne niż w życiu pozarodkowym. Zadanie zaopatrywania krwi w tlen pełni łożysko, a

nie płuca. Od aorty zarodka odchodzą dwie tętnice pępkowo-krezko-we, biegnące do woreczka żółtkowego. Później tworzą się ku tyłowi

ciała dwie tętnice pępkowe, kierujące krew do omoczni i zyskujące stopniowo dominującą rolę. W krążeniu zarodkowym krew utleniona

i nie utleniona nie są całkowicie rozdzielone, a w sercu znajduje się otwór owalny łączący oba przedsionki.

W chwili urodzenia następuje szybkie przejście od krążenia zarodkowego na definitywne. Tętnice pępkowe, a wkrótce po nich żyły

pępkowe ulegają zaciśnięciu. Rozpoczynają się ruchy oddechowe i praca płuc. Wzrost ciśnienia krwi w lewym przedsionku zamyka

otwór łączący go z prawym przedsionkiem (otwór ten następnie zarasta), zwieracz zaś w ścianie przewodu tętniczego, wiodącego do

tętnicy pępkowej, zamyka jego światło. W ten sposób ustala się podział na krążenie płucne i ogólne, charakterystyczny dla ssaków

dorosłych.

Rozmiary młodych ssaków w stosunku do rozmiarów matki i stan ich zaawansowania w rozwoju przy urodzeniu bywają u ssaków

łożyskowych bardzo różne. Młode gatunków rodzących się w jamach i innych schronieniach są zwykle mniej zaawansowane w rozwoju,

nagie i ślepe (np. u większości owadożernych, gryzoni, u królików, drapieżnych). Ssaki, których młode często wkrótce po urodzeniu

zdolne są do towarzyszenia matce (kopytne, walenie, zając, ur-

324

son) nie szukają schronienia na czas porodu. Liczba młodych jest u nich oczywiście zawsze niewielka. Młode tor-baczy rodzą się bardzo

małe i niedołężne (-"rozród ssaków), a dalszy rozwój odbywają przyssane do sutek matki.

Szybkość wzrostu młodych ssaków jest największa w pierwszym okresie po urodzeniu, potem, zwłaszcza po przerwaniu laktacji, ulega

zwolnieniu. Wzrost ssaków jest ograniczony, może jednak trwać jeszcze po osiągnięciu dojrzałości płciowej.

Młode ssaki są często odmiennie ubarwione od dorosłych (-"włosy). Odmienne proporcje ciała wskutek nierównomiernego wzrostu

poszczególnych narządów stopniowo zbliżają się do proporcji osobników dorosłych. Obecność uzębienia mlecznego (-*-zęby) jest także

przystosowaniem do odmiennych warunków życia w młodości.

Opieka nad potomstwem, zwykle rozciągająca się poza okres laktacji, jest u ssaków regułą. Sprawuje ją zasadniczo matka, ale u gatunków

żyjących społecznie pomagają jej w tym często inni członkowie stada lub kolonii.

Okres od urodzenia do osiągnięcia dojrzałości płciowej jest dłuższy u dużych ssaków niż u drobnych. Małe gryzonie myszowate zdolne są

do rozrodu po miesiącu, zając, jeż — po roku, nietoperze strefy umiarkowanej po 2 latach, niedźwiedź brunatny po 4—6, małpy

człekokształtne po 6—8, słonie po 12—15 latach. Wyjątkowo szybko dojrzewają walenie, bo już po 2 latach życia. Długość okresu

rozwoju postembrionalnego zależy też od warunków zewnętrznych. Drobne ssaki strefy umiarkowanej, rodzące się wiosną, zaczynają

rozród już w jesieni, urodzone później — dopiero na wiosnę następnego roku. Samice dojrzewają zwykle wcześniej niż samce.

Długość życia ssaków jest inna w warunkach naturalnych, a inna w hodowli. Drobne ssaki owadożerne i gryzonie na swobodzie rzadko

żyją dłużej niż pół roku, w hodowli do kilku lat. Nietoperze żyją nawet w warunkach naturalnych do kilkunastu lat. U małp

człekokształtnych stwierdzono maksymalną długość życia 40—

—50 lat, u słonia indyjskiego 60 lat (tabl. XII). [K.K.]

róża -"rogi i poroża.

rudawka nilowa (Rousettus aegyptiacus) — nietoperz z rodziny -"rudawkowatych. Długość głowy i tułowia 16 cm, rozpiętość skrzydeł

50 cm. Ogon krótki. Należy do jedynego rodzaju rudawkowatych posługującego się echolokacją, dzięki czemu może zamieszkiwać

ciemne jaskinie; poza tym kryje się w grobowcach, budynkach, szczelinach skalnych. Żyje w koloniach. Owocożer-na. Ciąża trwa

najmniej 4 miesiące, samica nosi młode 6 tygodni. Zakończenie wzrostu następuje prawie po roku. R.n. łatwo się oswaja. Występuje na

Cyprze, na Bliskim Wschodzie, w Afryce. [A.K.]

rudawka wielka (Pteropus gi-ganteus), zwana też lisem latającym — nietoperz z rodziny

-"rudawkowatych. Długość głowy i tułowia 28—32 cm, rozpiętość skrzydeł 1,1—1,25 m. Ogona brak. R.w. koloniami zamieszkują

gałęzie drzew, nawet w miastach. Zachowują się niezgodnie i hałaśliwie;

często latają w dzień, lecz że-

325

rybaki

rują nocą. Jedząc trzymają zerwane owoce w pazurach stopy. Ciąża trwa 140—180 dni. R.w. można często spotkać w ogrodach

zoologicznych, gdzie się nawet rozmnaża. Występuje w Indiach i na Cejlonie (tabl. XIV—3). [A.K.]

rudawkowate (Pteropodźdae), zwane też psami latającymi — jedyna rodzina -^nietoperzy z podrzędu Megachiroptera. Obejmuje 38

rodzajów z ok. 150 gatunkami. Są przeważnie dużych rozmiarów; należy do nich największy ze wszystkich nietoperzy, kalong, o rozpię-

tości skrzydeł dochodzącej do 1,5 m. Najmniejsze gatunki r.

Rudawka malajska

są wielkości naszych krajowych nietoperzy. Drugi palec dłoni wyposażony zwykle w pazury. Zęby trzonowe z tępymi sęczkami. R. są

głównie roślinożerne; żywią się owocami, kwiatami, nektarem, pyłkiem i liśćmi, w małym stopniu spożywają też owady. Z wyjątkiem

rudawki nilowej i pokrewnych gatunków nie mają echolokacji, orientacja wzrokowa jest natomiast dobrze rozwinięta. Węch również

dobry. Żyją pojedynczo lub gromadami, niekiedy bardzo licznymi. Nocne. Chronią się w jaskiniach i innych kryjówkach, niektóre

zbierają się w gromady i wiszą przez dzień

na drzewach. Nie zapadają w sen zimowy. Rodzą l młode. Częściowo są pożyteczne przez zapylanie kwiatów, niekiedy mogą wyrządzać

szkody niszcząc owoce. Występują w strefie tropikalnej Starego Świata, sięgając ku północy po Liban i Cypr. [A.K.]

runo -"owca domowa. rurkozębne ->mrówniki.

rybak nocny (Noctiiio lepori-nus) — nietoperz z rodziny -^rybaków. Długość głowy i tułowia 9,3—13,2 cm; ciężar ok. 70 g. Na

pyszczku brak narośli, górna warga rozszczepiona. Ogon długi. Torby policzkowe służą do przechowywania pokarmu. R.n. odznacza się

bardzo długimi tylnymi nogami i wielkimi stopami z potężnymi pazurami. Samiec różni się od samicy znacznie jas-krawszym,

pomarańczoworu-dym ubarwieniem. R.n. żywi się owadami, skorupiakami i małymi rybami, które chwyta na powierzchni lub tuż pod

powierzchnią wody. O obecności zdobyczy orientuje się za pomocą echolokacji, wykrywając drobne zmarszczki na powierzchni wody,

jakie wywołują poruszające się rybki. W dzień kryje się w szczelinach skał, dziuplach, budynkach. Występuje od północno-za-chodniej

części Meksyku po granice strefy zwrotnikowej w Ameryce Południowej oraz na Antylach. [A.K.]

rybaki (Noctiiionidae) — rodzina -"nietoperzy, obejmująca l rodzaj z 2 gatunkami. Są to niewielkie, jaskrawo ubarwione nietoperze o

wielu pierwotnych cechach budowy. Przebywają nad wodami, żywią się owadami i rybami.

rybożer

326

Żyją w koloniach odznaczających się silnym, piżmowym zapachem. Zamieszkują jaskinie i dziuple nad brzegami wód. Są nocne, ale

widziano je polujące i za dnia. Latają nad powierzchnią wody nisko i powoli. Posługują się echolokacją. Występują w tropikalnej części

Ameryki Południowej od Argentyny po Meksyk i Kubę. [A.K.]

rybożer (Osborreźctis •piscivora) — drapieżnik z rodziny ->ła-szowatych. Dotąd nie udało się zdobyć żywego zwierzęcia;

kilka okazów znanych jest jedynie z muzeów. Długość głowy i tułowia ok. 50 cm, ogona

Rybożer

ok. 42 cm. Futro długie, gęste, brunatnorude na głowie, kończynach i tułowiu, czarne na ogonie. W części twarzowej występuje kilka

białych plam. Czaszka wydłużona, zęby małe i słabe. O życiu i zwyczajach tego ssaka nie ma prawie żadnych danych. Prawdopodobnie

prowadzi ziemnowodny tryb życia i przynajmniej częściowo odżywia się rybami. Wszystkie zebrane dotychczas okazy pochodzą z

Konga. [B.Rz.-K.]

ryjkonosy (Macrosceiźdżdae), zwane też długoszkami — rodzina -^-owadożernych, obejmująca 5 rodzajów z ok. 28

gatunkami. Odznaczają się długimi i cienkimi, prawie bezwłosymi kończynami, przystosowanymi do skoków (nogi tylne są dłuższe niż

przednie), najdłuższym wśród owadożer-nych nosem w kształcie typowego ryjka i długim ogonem. Należą do nich m.in. ryjosko-czek i

sorkonos. Długość głowy i tułowia 9,5—31,5 cm, ogona 8,0—26,5 cm. W przeciwieństwie do większości owa-dożernych prowadzą

dzienny tryb życia. Żyją pojedynczo lub parami, nieliczne tworzą małe kolonie. Spotykane zarówno w suchych terenach trawiastych i

skalistych, jak i w rejonach o roślinności tropikalnej. Odżywiają się chrząszczami, termitami, mrówkami, korzonkami i jagodami. W

miocie l lub 2 młode. Zamieszkują całą Afrykę i wyspę Zanzibar. Niektóre gatunki we wschodniej Afryce są jadane przez krajowców. W

stanie kopalnym r. znane są od miocenu. [B.Bz.-K.]

ryjonos (Melogale personata)

— drapieżnik z rodziny -»-ła-sicowatych. Długość głowy i tułowia 33—43 cm, ogona 15—

—23 cm; ciężar ok. 1,75 kg. Ubarwienie brązowe z charakterystycznym białym paskiem ciągnącym się wzdłuż grzbietu i czarno-żółtym

lub czarno-

—białym rysunkiem na głowie. Ogon puszysty. R. zasiedla tereny leśne i łąki. Aktywny nocą, w dzień chroni się w norach i naturalnych

kryjówkach. Dobrze wspina się po drzewach. Zaatakowany broni się przybraniem odstraszającej postawy i wytryskiem cuchnącej cieczy

z gruczołów zapachowych. Na pokarm jego składają się drobne kręgowce, owady, dżdżownice i owoce. Łatwo się oswaja. Krajowcy

327

ryjówka aksamitna

chętnie wpuszczają go do mieszkań, gdyż pomaga im w zwalczaniu owadów. Młode, l—3 w miocie, rodzą się w norze. R. zamieszkuje

Nepal, Asam, Syjam, Birmę i Indo-chiny. [B.Rz.-K.]

ryjoskoczek (Elephantulus ro-zeti) — najlepiej poznany gatunek z rodziny ->ryjkonosów. Długość głowy i tułowia ok.

Ryjoskoczek

14 cm, ogona 12 cm. Przebywa najchętniej w okolicach skalistych i jest typowym zwierzęciem dziennym. Nocą kryje się między

głazami, w szczelinach skał i norach innych zwierząt. Zamieszkuje północną Afrykę. [B.Rz.-K.]

ryjówka aksamitna (Sorea; ara-neus), rwana popularnie sor-kiem — gatunek z rodziny —-ryjówkowatych. Długość głowy i tułowia

4,5—8,3 cm, ogona 3,2—4,8 cm; ciężar 6—16,5 g. Latem barwa futerka na grzbiecie brunatnokasztanowa z szarym nalotem, zimą pra-

wie czarna. Strona brzuszna zawsze jaśniejsza. Ogon pokryty równomiernie okólkowa-to ułożonymi włosami. W roku odbywają się 2

linienia:

jesienne u młodych i wiosenne u przezimków. Kształt czaszki podlega zmienności sezonowej. Młode po opuszczeniu gniazda mają

puszkę mózgową silnie uwypukloną o cienkich kościach. W ciągu lata i jesieni czaszka spłaszcza się,

zmniejsza się pojemność puszki mózgowej; kości grubieją. Na wiosnę wysokość czaszki znów wzrasta, lecz nie osiąga już nigdy takich

rozmiarów jak u młodych. Ta sezonowa zmienność została nazwana zjawiskiem Dehnela od nazwiska jego odkrywcy, wybitnego

teriologa polskiego Augusta Dehnela (190.3—1962). Zęby r.a., jak pozostałych ryjó-wek, są na końcach pigmento-wane. R.a.

zamieszkuje zarówno niziny, jak góry. Spotykamy ją w lasach, na łąkach, w starych parkach. Gniazda buduje pod ziemią, w kępach traw,

pod zmurszałymi pniami. Często zajmuje nory opuszczone przez gryzonie. 90°/o jej pokarmu stanowią owady, na resztę składają się

wije, ślimaki, małe żabki, a nawet młode gniazdowe ssaki. Nie gardzi też pokarmem roślinnym. Aby ogromne zużycie energii zostało

zrównoważone, zjadany w ciągu doby pokarm sięga często 150°/o ciężaru ciała zwierzątka. Pozbawiona pożywienia r.a. ginie już po 10

godz., stąd jej całodobowa aktywność. Wrogami r.a. są

Byjówha aksamitna

ryjówka białowieska

328

ptaki i ssaki drapieżne. Te ostatnie łowią ją dość często, ale zwykle porzucają nie zjedzoną. Osobniki obu płci dojrzewają na ogół po

przezimowaniu. Ruja trwa od końca marca do września, ciąża ok. 20 dni. W ciągu roku r.a. wyprowadza 2 lub 3 mioty po l—9 młodych.

Po 21 dniach młode opuszczają gniazdo. Żyją do 14 miesięcy (zwykle 6—

—8). R.a. występuje w Europie z wyjątkiem Irlandii, w Azji kontynentalnej na północ od strefy stepów i w Japonii. W Polsce bardzo

pospolita w całym kraju. [B.Rz.-K.]

ryjówka białowieska ->.ryjów-ka średnia.

ryjówka etruska (Suncus etru-scus) — przedstawiciel rodziny —.-ryjówkowatych, najmniejszy z żyjących dziś ssaków. Długość głowy

i tułowia 3,6—5,2 cm, ogona 2,4—2,9 cm;

ciężar 1,5—2 g. Wierzch ciała rudawy, spód szary. W futerku wystają pojedyncze dłuższe włosy. Zamieszkuje zarośla w terenach

skalistych, w sadach i ogrodach. Aktywna głównie nocą. Gniazda zakłada wśród korzeni i w szczelinach skał. Występuje na Półwyspie

Pi-renejskim. Apenińskim i Bałkańskim oraz w północnej Afryce. [B.Rz.-K.]

ryjówka górska (Sorex aipi-nus) — przedstawiciel rodziny —-ryjówkowatych, największa ryjówka krajowa. Długość głowy i tułowia

6,2—8,8 cm, ogona 6,0—7,5 cm; ciężar 6—

—10 g. Grzbiet łupkowo czarny, spód nieznacznie jaśniejszy. Rocznie najwyżej 2 mioty. R.g. zamieszkuje lasy iglaste i mieszane,

chętnie w pobliżu strumieni górskich, od 500 m n.p.ro. do górnej granicy lasu.

Znana jest z Pirenejów, Alp, Harcu i gór Półwyspu Bałkańskiego. Wszędzie występuje nielicznie. W Polsce spotykana w Sudetach i

Karpatach. [B.Rz.-K.]

ryjówka malutka (Sorex minu-tus) — najmniejszy przedstawiciel ssaków krajowych. Długość głowy i tułowia 3,9—6,4 cm, ogona

3,2—4,4 cm. Ubarwienie latem brunatnokaszta-nowe z szarym nalotem, zimą niemal czarne, ogon owłosiony. Zjedzony w ciągu doby

pokarm dwukrotnie przewyższa ciężar ciała. R.m. zamieszkuje przede wszystkim lasy liściaste i mieszane. Zasięg jej obejmuje zachodnią

i wschodnią Europę, środkową i południową Syberię, Chiny i Japonię. W Polsce pospolita w całym kraju. [B.Rz.-K.]

ryjówka średnia (Sorex caecu-tiens), zwana też ryjówka białowieską — przedstawiciel rodziny ->ryjówkowatych. Rozmiary pośrednie

między ryjówka aksamitną a ryjówka malutką. W Polsce, gdzie znana jest tylko z Puszczy Białowieskiej, osiąga długość głowy i tułowia

5,4—6,7 cm, ogona 3,9—4,6 cm. Ciężar prze-zimków 5,5—8,5 g. R.ś. zamieszkuje leśną strefę wschodniej Europy i Azji, a także

północno-zachodnią część Ameryki Północnej. [B.Rz.-K.]

ryjówkowate (Soricidae) — rodzina —.-owadożernych, obejmująca 24 rodzaje z ok. 300 gatunkami, z których 9 żyje w Polsce. Należą

do nich ry-jówki, rzęsorki, zębiełki i in. R. są zwierzętami małymi, największe wielkością nie przewyższają szczura. Najmniejszy ich

przedstawiciel, ryjówka etruska, z okolic Mo-

329

ryś

rżą Śródziemnego i północnej Afryki waży zaledwie 2 g i jest zarazem najmniejszym ssakiem współczesnym. Oczy r. są niewielkie, uszy

wystające lub całkowicie ukryte w futerku, ogon różnej długości, pyszczek wyciągnięty w ruchliwy ryjek. Ciało pokryte gęstym,

miękkim, aksamitnym włosem w odcieniach szarobrunatnych. Po bokach tułowia i u nasady ogona znajdują się gruczoły wydzielające

charakterystyczny, niemiły zapach, który powoduje, że ssaki drapieżne raczej unikają r. Końce zębów u niektórych gatunków

pigmentowane. Para dużych dolnych siekaczy jest skierowana prawie poziomo ku przodowi tworząc z parą pierwszych górnych siekaczy

rodzaj szczypców. Ślina niektórych gatunków, np. rzęsorka, zawiera jad produkowany przez ślinianki. R. są głównie owadożerne i

mięsożerne, lecz mogą odżywiać się również pokarmem roślinnym. Bez pokarmu bardzo szybko giną. Głosy r. — podobne do pisków

wydawanych przez nietoperze — służą, jak stwierdzono u niektórych gatunków, do echolokacji. R. są naziemne lub ziemnowodne;

niektóre kopią nory. Żyją pojedynczo; długość życia w warunkach naturalnych nie przekracza 1,5 roku. W strefie umiarkowanej rozród

trwa od marca do listopada, w strefie ciepłej cały rok. Niektóre r. są aktywne całą dobę, inne tylko nocą. Nie zapadają w sen zimowy.

Zamieszkują wszystkie kontynenty z wyjątkiem Australii i Ameryki Południowej. Ze względu na swoją żarłoczność i zjadanie wielkiej

ilości owadów — szkodników roślin są bardzo pożyteczne. Wszystkie gatunki krajowe podlegają

ustawowej ochronie. Kopalne szczątki r. znane są od oligo-cenu. [B.Rz.-K.]

ryś (Lynx lynx} — drapieżnik z rodziny ->-kotów. Długość głowy i tułowia 70—130 cm, ogona 15—30 cm; ciężar 16— —38 kg. Ma

okrągłą głowę, uszy stojące, zakończone pędzelkami ze sztywnych włosów, charakterystyczne bokobrody. Tułów krępy, osadzony na

silnych, długich kończynach, uzbrojonych w mocne, wysuwalne pazury. Ogon krótki. Futro miękkie, puszyste, barwy szarożółtorudej w

wyraźne brunatne plamki u populacji zamieszkujących tereny górskie i mniej wyraźne u populacji nizinnych. Strona brzuszna i

bokobrody białe, pędzelki i koniec ogona czarne. Czaszka kulista, o skróconej części twarzowej. Najlepiej rozwinięte zmysły: wzrok i

słuch. R. zamieszkuje duże lasy, zarówno górskie, jak nizinne, najchętniej o starym drzewostanie i gęstym poszyciu. Dobrze wspina się

po drzewach i doskonale skacze. Duże, gęsto owłosione stopy pozwalają mu zimą biegać po głębokim śniegu bez zapadania się. Nieraz w

ciągu nocy odbywa samotnie kilkudzie-sięciokilometrowe wędrówki w poszukiwaniu pokarmu. Ponieważ jest dość płochliwy, trzyma się

zawsze lasu i rzadko ośmiela się wyjść poza jego teren. Jak wszystkie koty poluje z zasadzki, czasem ściga ofiarę, ale tylko na bardzo

krótkim dystansie. Głównym jego pokarmem są gryzonie leśne, zające, sarny, młode dziki i jelenie oraz ptactwo. Padliny raczej nie jada

i tylko w okresie głodu powraca do nie dojedzonych resztek. Wrogów

ryś rudy

330

naturalnych nie ma. Legowisko i gniazdo zakłada w rozpadlinach skalnych, jamach, norach lisa czy borsuka lub po prostu w gąszczu. Po

70— —74-dniowym okresie ciąży samica rodzi 2 lub 3 młode, ślepe przez 10 dni. Po 2 miesiącach młode zaczynają odżywiać się

mięsem. Z matką pozostają przez rok; dojrzałość płciową samice uzyskują po 2 latach, a samce po 3. R. zamieszkiwał kiedyś lasy całej

Europy. Dziś spotyka się go jeszcze na Półwyspie Pirenej-skim, w górach Półwyspu Bałkańskiego, w części Półwyspu Skandynawskiego,

w europejskiej części Związku Radzieckiego. W Azji sięga po Azję Mniejszą, Kaukaz, Iran i Tybet na południu; zasięg obejmuje całą

środkową i północną część tego kontynentu po Chiny. W Polsce spotyka się go w Puszczy Białowieskiej i w Karpatach. Sporadycznie

pojawia się i w innych okolicach. Jest u nas zwierzęciem łownym z czasem ochronnym. Futro poszukiwane. Do tego samego gatunku

należy też r. występujący w Ameryce Północnej, w Kanadzie i północnej części Stanów Zjednoczonych. [B.RZ.-K.]

ryś rudy (Lynx rufus) — od omówionego wyżej gatunku odróżnia się mniejszymi rozmiarami, krótszą sierścią, mniejszymi

pędzelkami na uszach, mniejszymi stopami, krótszymi nogami i dłuższym ogonem. Ubarwienie brązowo-rude w czarne cętki. Zamiesz-

kuje głównie zarośla i rzadkie lasy. Odżywia się przeważnie drobnymi ssakami i ptakami. Ciąża trwa ok. 50 dni; w miocie zwykle 3

młode. Zdarzają się 2 mioty rocznie. Żyje ok. 15 lat. Zasięg jego obejmuje

południową Kanadę, Stany Zjednoczone oraz Meksyk. [B.Rz.-K.]

rytmy biologiczne. Warunki środowiska ssaków zmieniają się cyklicznie. W ciągu doby następuje kolejno okres światła i ciemności,

czemu towarzyszą zmiany temperatury, wilgotności i innych czynników fizycznych. W ciągu roku zmiany są jeszcze większe i zależnie

od położenia geograficznego obejmują następstwo pory suchej i deszczowej lub zimnej i ciepłej. Zwierzęta przystosowują się do tych

zmian środowiska w drodze morfologicznej, fizjologicznej i etologicznej. Ssaki podzielić można na dzienne i nocne, zależnie od tego,

czy ich czas aktywności przypada na okres światła, czy też ciemności. Ponieważ podstawowym zmysłem ssaków jest węch, dający im

przewagę w ciemności, przeto większość z nich — w przeciwieństwie do gadów i ptaków — przystosowała się do życia nocnego.

Niektóre tylko grupy ssaków wyspecjalizowały się w aktywności dziennej;

należą do nich wiewiórkowa-te (wiewiórki i susły) oraz większość naczelnych. W o-rientacji główną rolę gra wzrok, a ich oczy zawierają

w siatkówce głównie lub wyłącznie czopki, umożliwiające odbieranie wrażeń barwnych. U ssaków nocnych przeważają lub występują

wyłącznie pręciki, nastawione na odbieranie słabych bodźców świetlnych (-^-narządy zmysłów).

Gatunki wymagające dużej ilości pokarmu, np. ryjówki wśród owadożernych lub nor-niki wśród gryzoni, mają w ciągu doby wiele

kolejnych okresów spoczynku i aktywności. Największe jednak na-

331

rytmy biologiczne

silenie aktywności przypada tu również w nocy. Rytm dobowy ssaków wyraża się przede wszystkim rytmem aktywności, tzn.

występowaniem pory spoczynku (snu) i pory ruchliwości, kiedy odbywają się poszukiwanie i zjadanie pokarmu, czynności płciowe,

budowa nor, gniazd itp. Temu rytmowi towarzyszą jednak także zmiany temperatury ciała, nasilenia pracy jelit i nerek oraz innych

czynności fizjologicznych. 24-godzinny rytm życia ssaków jest wrodzony i utrzymuje się nawet w stałych warunkach laboratoryjnych, a

więc np. w stałej ciemności. Można go jednak łatwo odwrócić, a więc przez oświetlenie zwierząt nocnych nocą, a zaciemnienie dniem

spowodować ich aktywność w godzinach dziennych. Długość i pora okresów aktywności są różne u różnych gatunków ssaków.

Poszczególne gatunki nietoperzy np. opuszczają schronienia w różnym czasie, jedne jeszcze przed .zachodem słońca, inne z nastaniem

zupełnej ciemności. Środek nocy często spędzają w spoczynku, podejmując znowu polowanie na owady nad ranem. Godziny zmierzchu

są porą aktywności bardzo wielu ssaków.

W okolicach pustynnych i gorących życie ssaków w porze dziennej zupełnie zamiera. W warunkach natomiast wysokogórskich i

polarnych, gdzie nocą panują niskie temperatury, większość gatunków czynna jest dniem. W okolicach polarnych mimo ciągłego

oświetlenia latem ssaki zachowują swój 24-godzinny rytm. Natomiast brak ciemności w okresie letnim jest prawdopodobnie czynnikiem

uniemożliwiającym występowanie na dalekiej północy takich typowo nocnych ssaków jak nietoperze.

Zmiany długości dnia i nocy w cyklu rocznym w strefie umiarkowanej powodują odpowiednie przesunięcie czasu rozpoczęcia aktywności

zwierząt w różnych porach roku. Długością dnia uwarunkowane są rozmaite zjawiska sezonowe, jak linienie (->włosy) lub -^-rozród.

W wilgotnych obszarach równikowych sezonowe zmiany zachodzące w ciągu roku są słabe i sezonowość życia ssaków nie zaznacza się

tam wyraźniej. W obszarach umiarkowanych i zimnych warunki panujące zimą są całkowicie odmienne od letnich. W niskiej

temperaturze zwiększa się zapotrzebowanie energetyczne ssaków jako zwierząt stałocieplnych, a ustanie produkcji masy roślinnej i prze-

rwanie aktywności większości bezkręgowców lądowych utrudnia im zdobycie pożywienia. " Rozpatrując przystosowania zwierząt do

okresu zimowego trzeba uwzględnić warunki, w jakich żyją poszczególne gatunki. Kret np. znajduje pod ziemią dostateczną ilość po-

karmu przez cały rok, przenosi się tylko do głębszych, nie zamarzających warstw gleby. Ryjówki, lemingi, norniki są czynne pod

śniegiem, gdzie nigdy nie panuje bardzo niska temperatura. Dla ryjówek warunki pokarmowe mogą być wówczas nawet korzystniejsze

niż w lecie, bo bezkręgowce żyjące latem na pniach i w koronach drzew chronią się zimą w ściółce i glebie, gdzie stają się dla nich

dostępne. Roczny cykl życia może się wiązać z sezonowymi zmianami budowy. Linienie jesienne

rytmy biologiczne

332

i wiosenne umożliwia zmianę sierści zimą na gęstszą, lepiej chroniącą od zimna, a zarazem odmiennie ubarwioną, np. białą (^włosy). U

leminga obrożnego pazury jesienią zmieniają się w rodzaj kopytek lepiej przystosowanych do aktywności w okresie zalegania warstwy

śniegu.

U ryjówek stwierdzono sezonową zmienność czaszki w ciągu roku. Okazy młode, które dopiero co opuściły gniazdo, mają puszkę

mózgową wypukłą, szwy luźne, a kości czaszki cienkie. W ciągu lata i jesienią czaszka się spłaszcza, a jej wysokość zmniejsza się,

osiągając minimum w środku zimy. Równolegle z tym zmniejsza się ciężar mózgu. U przezimków na wiosnę wysokość czaszki, a także

ciężar mózgu znów się zwiększają. W jesieni u tych samych, starych już okazów ponownie następuje zmniejszenie mózgu i spłaszczenie

czaszki. Znacznym wahaniom sezonowym podlega też ciężar ich ciała, który spada w zimie, a osiąga maksimum latem.

Rozród ssaków strefy umiarkowanej i chłodnej jest wyraźnie sezonowy. W odniesieniu do drobnych gatunków ogranicza się do ciepłej

pory roku, duże gatunki rodzą najczęściej wiosną, a okres ich rui przypada jesienią.

Trudność zdobycia pokarmu w porze zimowej pokonują ssaki w różnorodny sposób. Niektóre odbywają sezonowe -»wę-drówki do okolic

o korzystniejszych warunkach, inne przestają się zimą odżywiać i zapadają w sen zimowy, czyli -^-hibernację. Część ssaków przestawia

się zimą na nieco odmienny pokarm; np. zając i jeleniowate ze spożywania roślin zielnych przechodzą na

ogryzanie gałązek drzew i krzewów. Wiele gatunków wreszcie gromadzi na zimę zapasy pokarmu.

Instynkt gromadzenia zapasów wykazują liczne gryzonie oraz zajęczaki, owadożerne i drapieżne. Niektóre gryzonie (go-fery, chomiki)

mają torby policzkowe służące do transportowania zapasów, inne gatunki posługują się w tym celu łapami lub pyskiem. Wielkie zapasy

ziarna gromadzi chomik, który zapada wprawdzie w sen zimowy, ale w płytki i przerywany. Zgromadzony pokarm zjada w czasie przerw

i po przebudzeniu wiosennym.

Grzyb zasuszony przez wiewiórkę jako zapas na zimę

Wiewiórki w ubogich w pokarm lasach tajgi rozwieszają na drzewach grzyby, a zjadają je w stanie suszonym w zimie. Bobry gromadzą

wielkie zapasy pni i gałęzi, które spożywają w zimie pod lodem. Niektóre norniki środkowej Azji zbierają w podziemnych komorach

zapasy paszy roślinnej, wystarczające im na paromiesięczne odżywianie się zimą. Należące do zajęczaków

333

rzęsorek rzeczek

szczekuszki suszą latem zapasy siana i składają je potem w norach.

Ssaki drapieżne polują przez cały rok, ale i one zdobywszy nadmiar pokarmu część zwykle ukrywają. Rosomak i lis zakopują w śniegu nie

doje-dzoną zdobycz i przebywają w pobliżu aż do wyczerpania zapasów. Łasice magazynują upolowane gryzonie, kuny — jaja, norki —

ryby. Kret gromadzi dżdżownice, które nadgryza w taki sposób, że nie mogą się poruszać, ale pozostają żywe. [K.K.]

ryżak (Oryzomys palustris) — gryzoń z rodziny -^-chomikowatych. Długość głowy i tułowia ok. 15 cm, ogon nieco krótszy. Wyglądem

przypomina mysz. Futerko z wierzchu szaro- lub rudobrunatne, spód biały lub szarawy. Ogon pokryty łuskami, słabo owłosiony. R. żyje

na terenach bagnistych, żywi się pokarmem roślinnym. Występuje w środkowej i zachodniej części Ameryki Północnej od Kanady po

Zatokę Meksykańską. Niekiedy wyrządza duże szkody na polach ryżowych. [K.K.]

rzęsorek mniejszy {Neomys anomalus) — przedstawiciel rodziny ->ryjówkowatych. Długość głowy i tułowia 6,7—8,7 cm, ogona

4,0—5,2 cm; ciężar 8—17 g. Od rzęsorka rzeczka różni się oprócz mniejszych rozmiarów słabszym owłosieniem na łapkach i prawie zu-

pełnym brakiem kilu z włosów na ogonie. Występuje mniej więcej w tych samych biotopach co rzęsorek rzeczek;

w górach dochodzi do 2000 m n.p.m. Zamieszkuje Pireneje, Alpy, Sudety, Karpaty Zachodnie, Półwysep Bałkański,

Ukrainę, Krym i Azję Mniejszą. W Polsce w Pieninach, Beskidach Zachodnich i na Podkarpaciu, a także w Puszczy Białowieskiej.

[B.Rz.-K.]

rzęsorek rzeczek (Neomys fo-diens) — największy przedstawiciel rodziny -^-ryjówkowa-tych w Polsce. Długość głowy i tułowia 7,0—

9,6 cm, ogona 5,1—7,2 cm; ciężar 11,4—17,5 g. Zęby brunatno zabarwione. Gęste i puszyste futerko, czarne z brązowym nalotem na

grzbiecie, ostro odcina się od strony brzusznej, ubarwionej biało albo szaro z brązowym nalotem. Zdarzają się również osobniki o

czarnym brzuchu. Dwubarwny ogon porośnięty jest długimi, sztywnymi włosami tworzącymi wyraźny kil. Również brzegi stóp i palców

pokryte są szczecinia-stym włosem. Rz. rz. prowadzi ziemnowodny tryb życia;

owłosienie ogona ł łapek ułatwia mu używanie ich jako steru i wioseł. Linieje na wiosnę i jesienią. Występuje zawsze w pobliżu wody.

Zamieszkuje zarośnięte brzegi, podmokłe łąki, okresowo zalewane lasy. Sam kopie nory lub zajmuje opuszczone nory gryzoni.

Doskonale pływa; otoczone warstwą powietrza futerko nie nasiąka wodą i chroni ciało przed chłodem. Żywi się owadami, dżdżownicami,

ślimakami, ikrą, małymi rybkami i żabkami. Zdobyty w wodzie pokarm zjada na brzegu. W uśmiercaniu ofiary, nawet więcej ważącej od

niego, pomaga mu jad zawarty w ślinie. Wrogami rz.rz. są ptaki i ssaki drapieżne, a także sumy i szczupaki. Ruja trwa od kwietnia do

września; rocznie 2 lub 3 mioty, po 3—9 młodych. Rozwój młodych odbywa się w

sajga

334

gnieździe. Szkody, które rz.rz. wyrządza zjadając ikrę i narybek są minimalne w porównaniu z korzyścią wynikającą z tępienia

wielu szkodliwych

owadów. Zamieszkuje Europę oraz północną i środkową część Azji. Występuje w całej Polsce. W górach dochodzi do strefy alpejskiej.

[B.Rz.-K.]

S

sajga —suhak.

sajmiri (Saimiri sciureus), zwana również trupią główką lub sajmiri wiewiórczą — jedna z najmniejszych małp, należąca do rodziny ->-

płaksowatych. Długość głowy i tułowia ok.

SaJmIri

30 cm, ogona ok. 40 cm; ciężar 0,75—l kg. Część twarzowa głowy mała w porównaniu z częścią mózgową. Oczy duże, osadzone blisko

siebie. Duże owłosione uszy kształtem przypominają uszy ludzkie. Sierść krótka, gęsta, miękka i jaskrawo ubarwiona: wierzch

głowy oliwkowozielony, okolica pyska i nozdrzy czarna, otoczenie oczu i uszu natomiast białe. Brzuszna strona tułowia biaława, żółtawa

lub pomarańczowa. Tego samego koloru są też przyśrodkowe powierzchnie kończyn. Grzbiet i kończyny szare, rude lub żółtawe. Koniec

ogona czarny. S. zamieszkuje wilgotne lasy tropikalne. Aktywna w dzień. Przebywa w grupach od 12 do 100 osobników i więcej. Zanie-

pokojona wydaje głośne okrzyki. Żywi się owadami, pająkami, jajami ptasimi, młodymi ptakami i owocami. Zwykle l młode, rzadko 2.

Długość życia 15—20 lat. Występuje na północnych i środkowych obszarach Ameryki Południowej. Bywa używana jako zwierzę

laboratoryjne. [H.K.]

sajmiri wiewiórcza -^sajmiri.

saki bialolica (Pithecia pithe-cia), zwana również białogłów-ką — średniej wielkości małpa z rodziny -^-płaksowatych. Długość głowy

i tułowia ok. 37 cm, ogona 36 cm. Futro brunatnoczarne, szorstkie, włosy bardzo długie, grube. Ogon puszysty. Twarz samca pokryta

białawożółtawymi włosami, tylko pośrodku prawie naga. Okolice oczu, nosa i pyska czarne. Samica nie ma peru-kowatego nakrycia

czoła. Nozdrza skierowane na boki. S.b. zazwyczaj zamieszkuje lasy na

335

sarna

wysokości 210—750 m n.p.m. Prowadzi dzienny i nadrzewny tryb życia. Przebywa w grupach po kilkanaście osobników. Czasami żyje

samotnie. W niewoli milczy, na swobodzie wydaje donośny, przenikliwy głos. Żywi się jagodami i innymi owocami, miodem, liśćmi,

kwiatami, małymi ssakami i ptakami. W miocie l młode wydaje się być regułą. S.b. występuje w pasie nadmorskim w północno-wschod-

niej części Ameryki Południowej. [H.K.]

saki szara (Pithecia monacłia) — małpa z rodziny -^płakso-watych. Ogólnym wyglądem i trybem życia przypomina saki białolicą, ale

jest nieco większa, gdyż długość głowy i tułowia wynosi 40 cm, ogona podobnie. Jest jednolicie szaro ubarwiona. Włosy na głowie

opadają na czoło tworząc perukę lub kaptur. S.sz. zamieszkuje środkowo-wschodnie tereny Ameryki Południowej. [H.K.]

sambar indyjski (Cervus uni-color) — duży gatunek z rodziny -^-jeleniowatych. Długość głowy i tułowia 1,7—2,7 m, ogona 22—35

cm, wysokość w kłębie przekracza 1,5 m; ciężar sięga 315 kg. Ubarwienie wierzchu ciała brunatnożółte, spodem jaśniejsze, włos długi,

często wełnisty. Stare samce są ciemne, prawie czarne. Poroże z wieloma rozgałęzieniami. S.i. jest mieszkańcem lasów. Żywi się liśćmi

drzew i krzewów oraz trawami, zachodzi na pola uprawne. Trzyma się pojedynczo lub w stadkach liczących do kilkunastu osobników.

Pora godowa przypada na listopad i grudzień. Byki gromadzą po kilka łań,

które opuszczają po zakończonej rui i później żyją samotnie. l lub 2 młode rodzą się na przełomie maja i czerwca. Poroże zrzucane jest

z końcem marca; wzrost nowego zaczyna się w maju, a kończy w listopadzie. Zasięg s.i. obejmuje Indie, Cejlon, Birmę, In-dochiny,

Chiny, Półwysep Ma-lajski, Sumatrę i Borneo. [L.S.]

samspady -^-pałankowate. samur ->dzik.

sarna (Capreolus capreolus) — niewielki przedstawiciel rodziny -^-jeleniowatych. Ciało wysmukłe, nogi wysokie i delikatnie

zbudowane, głowa krótka. Długość głowy i tułowia 95—136 cm, ogona 2—4 cm, wysokość w kłębie 65—92 cm;

ciężar 15—36 kg. S. syberyjska waży ponad 50 kg. Letnie ubarwienie rudawożółte, spód ciała jaśniejszy niż grzbiet. Zimowe futro

bardziej szare i ciemniejsze. Na pośladkach zaokrąglona biaława plama (lustro). Poroże (parostki) występuje tylko u samców (rogaczy

lub kozłów), jest silnie perełkowane, osiąga długość ok. 30 cm i ma rzadko więcej niż 3 rozgałęzienia, ale z wiekiem staje się bardziej

masywne. Częste anomalie wzrostu poroża. S. zamieszkuje rzadkie, liściaste i mieszane lasy, często na granicy pól i łąk. Tworzy małe,

z kilku osobników złożone stadka. Stare samce żyją na ogół samotnie. Pokarm składa się z roślin zielnych, młodych pędów krzewów i

drzew, porostów, mchów i jagód. Zaniepokojona s. wydaje głos podobny do szczekania psa. Samica (w gwarze myśliwskiej zwana kozą)

w okresie rui oraz

sassebi

336

wychowu potomstwa wydaje charakterystyczne beczenie. Ruja trwa od połowy lipca do połowy sierpnia, niekiedy znacznie dłużej.

Długość ciąży zasadniczo 22—24 tygodni, występuje jednak też ciąża przedłużona (-^rozród), trwająca do ok. 40 tygodni, nie spotykana

u innych jeleniowatych. l lub 2 młode rodzą się w maju lub w czerwcu. Mają one w odróżnieniu od dorosłych kilka rzędów jasnych

plamek na grzbiecie. Okres laktacji trwa do 3 miesięcy, zwykle do następnej rui. Młode pod koniec pierwszego miesiąca zaczynają

pobierać zielony pokarm; pozostają przy matce do drugiego roku życia. Pierwsze poroże wyrasta wczesną jesienią; zrzuty odbywają się

zwykle w październiku i w listopadzie. Wzrost nowego kończy się w maju. Linienie trwa od początku marca do maja. Dojrzałość płciową

osiągają samice w wieku ok. 16 miesięcy. Rozmieszczenie obejmuje całą Europę z wyjątkiem północnej części Skandynawii, część

zachodniej Syberii, zachodnią i środkową Azję oraz wschodnią Syberię. W górach zasięg s. nie przekracza wysokości 2400 m n.p.m. W

Polsce pospolita w całym kraju. Ze względu na doskonałe mięso, poroże i skórę jest cenionym zwierzęciem łownym z czasem

ochronnym (tabl. VIII—2,tabl. XII—l). [L.S.]

sassebi (DamaKseus lunatus lunatus) — przedstawiciel rodziny -»-krętorogich, należący do grupy -^antylop, blisko spokrewniony z

topi i kori-gum. Długość głowy i tułowia 1,5—2,05 m, ogona 40—60 cm, wysokość w kłębie 1,1—1,3 m;

ciężar 110—150 kg. Ubarwienie ciemnobrunatne, ogon zakończony kitą długich, ciemniejszych włosów. Przód pyska ciemny. Rogi,

obecne u samców i samic, lirowato wygięte, z głębokimi karbami na przedzie, osiągają 72 cm długości. Mieszkaniec trawiastych równin i

zarośli. Ciąża trwa 7—8 miesięcy. S. występuje we wschodniej i południowej Afryce, od Tanzanii po rzekę Oranje. [L.S.]

scypul -s^rogi i poroża.

sejwal (Balaenoptera borealis)

— waleń należący do rodziny —wielorybów fałdowców. Długość ciała średnio 13 m, maksymalnie do 18 m; samice nieco większe od

samców. Płetwa grzbietowa wysoka, płetwy piersiowe krótkie. Spód ciała pokryty bruzdami. Wierzch ciała błękitnoszary, boki i spód

jaśniejsze, niekiedy białe. Na bokach często jaśniejsze, szare lub białe plamy. Fiszbin czarny, niegdyś szczególnie wysoko ceniony. S.

występuje zwykle stadami. Pływa bardzo szybko. Odżywia się skorupiakami plank-tonowymi, a także .drobnymi rybami, które odcedza

za pomocą płatów fiszbinu. Zimą odbywa regularne wędrówki ku cieplejszym morzom. Już w drugim roku życia zdolny jest do rozrodu.

Występuje we wszystkich morzach świata, głównie w chłodnych i umiarkowanych. Wobec wytępienia innych, większych gatunków

wielorybów, s. odgrywał ostatnio dużą rolę w połowach: w 1966 r. upolowano 17 848 osobników. [K.K.]

sekodontyczne uzębienie —-zęby.

selenodontyczne uzębienie

—zęby

TABLICA XI. SSAKI STEPÓW I PUSTYŃ (C.d.)

XI—4. Onager

Mną B^cfc^ Mwm

TABLICA XII. ROZWÓJ SSAKÓW (C.d.)

337

serwal

selewinka (Selevinia batpak-dalensis) — gryzoń z rodziny selewinek (.Selemniidae), spokrewnionej z popielicowatymi,

Gminna BWeka Publiczna

Selewinka

obejmującej tylko ten l gatunek. Wyglądem przypomina mysz. Długość głowy i tułowia do 10 cm, ogona do 7,5 cm. Grzbiet szary z

niewyraźnym ciemniejszym wzorem, brzuch szary lub białawy. Uszy duże i ruchliwe. Zęby maleńkie, o niskich koronach i uproszczonej

budowie. Porusza się niewielkimi skokami. Żywi się owadami, głównie szarańcza-kami pustynnymi. Aktywna głównie rano i wieczorem.

Zimą zapada w sen. W miocie bywa do 8 młodych. Zamieszkuje półpustynie Kazachstanu. Jedyny kopalny gatunek z tej rodziny

znaleziony został w pliocenie Polski. [K.K.]

sen letni -^-hibernacja. sen zimowy -^hibernacja.

serau (Capricornis sumatraen-sis} — gatunek z rodziny —•-krętorogich, spokrewniony z kozicą. Długość głowy i tułowia 1,2—1,8 m,

ogona 8—18 cm, wysokość w kłębie 70—105 cm;

ciężar 55—140 kg. Ciało krępe, masywnie zbudowane, pokryte krótką, gęstą sierścią. Ubarwienie czarniawe, włosy u nasady jasne,

brązowe. Wzdłuż grzbietu ciągnie się czarna smuga. Na karku ciemna krótka grzywa, podgardle

11 Słownik zoologiczny — ssaki

jasne. Uszy wąskie, ostro zakończone. Rogi, u osobników obu płci, z pierścieniowatymi zgrubieniami u nasady, mają 15—25 cm długości

i są lekko zakrzywione ku tyłowi. S. zamieszkuje górskie lasy lub tereny porosłe krzewami na wysokości 600—2700 m n.p.m. Często

przebywa na skałach. Aktywny głównie rano i wieczorem. Odżywia się trawami i liśćmi krzewów. Ciąża trwa ok. 240 dni; w miocie 2,

rzadziej l młode. S. żyje poje-

Serau

dynczo lub w małych stadkach. Rozmieszczenie obejmuje południową część Japonii, Taiwan, północne Indie, Birmę, Półwysep

Indochiński i Sumatrę. [L.S.]

serwal (Felis serval) — drapieżnik z rodziny -^kotów. Długość głowy i tułowia ok. 100 cm, ogona ok. 40 cm. Smukły tułów osadzony

jest na wysokich kończynach, uszy duże, ogon krótki. Ubarwiony żółtobrązowo z rzadkimi, ciemnobrązowymi lub czarnymi cętkami i

paskami. Strona brzuszna zazwyczaj brudno biała. S. jest zwierzęciem nocnym, przesypiającym dzień w ukryciu. Doskonale wspina się na

drzewa i wykonuje długie

seter

338

i wysokie skoki. Mimo że na krótkim dystansie może rozwinąć dużą szybkość, poluje jak większość kotów z ukrycia. Duża zwinność

pozwala mu łapać ptaki zrywające się

Serwal

do lotu lub siedzące na wysokości 2—3 m. Poluje także na drobne gryzonie, zające i jagnięta. Duże szkody wyrządza również wśród

drobiu. Ciąża trwa ok. 68—74 dni, w miocie 2 lub 3 młode. Zamieszkuje stepy i zarośla niemal całej Afryki. Dostarcza cennego futra.

[B.Rz.-K.]

seter -^pies domowy.

sewel (Aplodonfźa rufa)—najpierwotniejszy żyjący przedstawiciel gryzoni, jedyny gatunek z rodziny seweli (Aplo-dontidae), licznej w

okresie trzeciorzędu. O jego pierwot-ności świadczy budowa mięśnia żwacza, nie wykazująca specjalizacji charakterystycznej dla innych

gryzoni. Długość głowy i tułowia 30— —46 cm, ogon bardzo krótki;

ciężar l—1,5 kg. Krótkie kończyny, niewielkie uszy i oczy świadczą o przystosowaniu do częściowo podziemnego trybu

życia. Zęby stale rosnące, uproszczone. Futerko szaroru-de. S. ryje obszerne nory, występuje grupami, żywi się gałązkami i liśćmi.

Aktywny w nocy. Nie zapada w sen zimowy, lecz gromadzi w norach zapasy pokarmu. Ciąża trwa 28—30 dni; wiosną rodzi się 2—6

młodych. Mieszkaniec wilgotnych obszarów leśnych Gór Skalistych od Kanady po Kalifornię. [K.K.]

siamang (.Symphalangus syn-dactylus) — największy przedstawiciel gibbonów z rodziny

—^małp człekokształtnych. 0-gólną budową i trybem życia przypomina gibbona białorę-kiego. Długość głowy i tułowia 90 cm,

rozpiętość ramion ponad 180 cm. Samce ważą do 22,5 kg. Futro o długich włosach, miękkie, błyszczące, niezbyt gęste, zwykle jednolicie

czarne. Szczególnie długie włosy na mosznie. Twarz naga, czoło niskie. Nos szeroki, płaski, otwory nosowe bardzo duże. Worek

krtaniowy służący za rezonator głosu nie owłosiony. S. zamieszkuje dżunglę i lasy górskie do wysokości 1500 m n.p.m. Występuje na

Malajach i Sumatrze. [H.K.]

siara —^laktacja.

sifaka (Propitheous diademu)

— gatunek z rodziny ->m-drisów. Długość głowy i tułowia 53 cm, ogona ok. 50 cm. Futro miękkie, włos długi. Ubarwienie zmienne,

czarne, szare lub rudobrązowe z białym lub żółtawym. Część twarzowa głowy naga i czarna. Krótkie kończyny przednie ograniczone w

ruchach przez błony lotne rozpięte między ramieniem a tułowiem. Kończyny tylne długie i silne.

339

skalniak żóltonogi

Uszy małe. Ogólnym wyglądem przypomina małpę. Żyje w grupach od 6 do 10 osobników. Prowadzi nadrzewny tryb

Sifaka

życia. Może wykonywać skoki do 12 m. Żywi się głównie liśćmi, kwiatami i korą, czasem owocami. Aktywna w dzień, odpoczywa

jednak w upalnej porze dnia. Wydaje dźwięki podobne do gdakania kury oraz szczekania psa. Ciąża trwa 4—5 miesięcy; we wrześniu

rodzi się l młode. S. zamieszkuje lasy Madagaskaru. Na niektórych terenach jest łowiona dla mięsa. Trudno ją utrzymać w niewoli.

[H.K.]

sika ->-jeleń wschodni. sinantrop -^człowiek.

sitatunga (Tragelaphus spekei) — gatunek z rodziny -^kręto-rogich. Średniej wielkości antylopa o długości głowy i tułowia 1,15—1,7

m, wysokości w kłębie 75—125 cm i ciężarze ok. 125 kg. Ubarwienie ciemne, brunatnoszare z jasnymi plamami na podgardlu. Białe

pręgi i plamy występują też nieregularnie na pysku, uszach, policzkach, nogach i tułowiu. Samice jaśniejsze od samców. Rogi tylko u

samców, masywne i ciężkie, długości do 92 cm. Racice silnie wydłużone, odchylają się przy stąpaniu na boki, co ułatwia poruszanie się

po grząskim, bagnistym terenie. S. dzień spędza wśród zarośli nadbrzeżnych, często zanurzona w wodzie; żeruje nocą, głównie na

obszarach z roślinnością tra-wiasto-bagienną. Dobrze pływa. Ciąża trwa 245—258 dni. Żyje ok. 20 lat. Rozmieszczenie obejmuje całą

Afrykę równikową. [L.S.]

siwoduszka -^lis.

skalniak żóltonogi -^kanguro-wate.

Skalniak żóitonogi

skoczek egipski

340

skoczek egipski (Jaculus jacu-lus), zwany też skoczkiem pustynnym — gryzoń z rodziny —>-skoczkowatych. Długość głowy i

tułowia ok. 10 cm, ogona 15 cm; ciężar 50—70 g. Wierzch ciała barwy piaskowej, brzuch białawy. Ogon z białą kitą na

Skoczek egipski

końcu. Tylne kończyny 3-pal-czaste, znacznie dłuższe od przednich. Porusza się skokami. Aktywny nocą; dzień spędza w norach, które

sam kopie. Zimą prawdopodobnie — przynajmniej okresowo — zapada w sen. Żywi się zielonymi częściami roślin stepowych i

nasionami. Zamieszkuje pustynie północnej Afryki oraz południowo-zachodniej Azji. [K.K.]

skoczek pustynny —.-skoczek egipski.

skoczkowate (Dipodidae) —rodzina -^-gryzoni, obejmująca 10 rodzajów z 27 gatunkami. Spokrewnione ze smużkowa-tymi. Zwierzęta

niewielkie, przystosowane do poruszania się skokami. Kończyny tylne znacznie dłuższe od przednich, z bocznymi palcami w różnym

stopniu zredukowanymi. Ogon długi, zakończony kitą. Uszy

długie, oczy duże. Aktywne nocą; dzień spędzają w norach. Żywią się pokarmem roślinnym, obywają się nawet suchymi częściami

roślinnymi bez picia wody; wyzyskują wodę pochodzącą z procesu spalania pokarmu (-^-fizjologia). Występują na półpusty-niach i

pustyniach północnej Afryki i Azji. Kopalne znane od oligocenu. [K.K.]

skoczomyszka (Zapus hudso-nius) — gryzoń z rodziny -»-smużkowatych. Długość głowy i tułowia ok. 9 cm, ogona 11—13 cm.

Barwa grzbietu zmienna, od rudej do ciemnobrązowej, brzuch biały, czasem z żółtym nalotem. Występują torby policzkowe. Kończyny

tylne znacznie dłuższe od przednich. S. porusza się skokami; przebywa głównie w terenach otwartych, wilgotnych, ale także w lasach.

Żywi się nasionami i owocami, gromadzi zapasy pokarmu. Zimą zapada w sen, przerywany w cieplejsze dni. Buduje gniazda wśród

roślinności. Rocznie 2 mioty, każdy średnio po 5 młodych. Występuje w Ameryce Północnej od Alaski i Kanady po środkową część

Stanów Zjednoczonych. [K.K.]

skóra. Najbardziej charakterystyczną cechą s. ssaków jest obecność w niej -^włosów i gruczołów skórnych. Zapewnia ona nie tylko

ochronę mechaniczną ciała, ale zawiera receptory zmysłowe i pełni ważną rolę w procesie termoregu-lacji. Składa się z naskórka, s.

właściwej i leżącej pod nią tkanki podskórnej. Powierzchniowe warstwy naskórka są zrogowaciałe, martwe i ulegają stale złu-szczaniu,

natomiast leżące głębiej składają się z żywych

341

skóra

Budowa skóry ssaka, l — naskórek, 2 — włókna nerwowe, 3 — brodawka włosa, 4 — łodyga włosa, 5 — gruczoł łojowy, 6 — skóra

właściwa, 7 — gruczoł potowy, 8 — tkanka podskórna, 9 — naczynia krwionośne

komórek intensywnie dzielących się i zastępujących złu-szczone komórki z powierzchni. Grubość naskórka jest bardzo różna u różnych

ssaków. U słabo owłosionych dużych gatunków, jak słonie, hipopotamy, świnie, a zwłaszcza nosorożce, osiąga znaczną grubość. U

niektórych nosorożców tworzy rodzaj tarcz, między którymi znajdują się pasma naskórka cieńszego i miękkiego, umożliwiającego

ruchliwość. Naskórek jest też grubszy w miejscach narażonych na ucisk lub tarcie, np. na powierzchni stóp u człowieka. Czynniki

mechaniczne powodują jego lokalne grubienie (odciski). Tworami naskórka są łuski. Niezbyt silnie zrogowaciałe łuski spotyka się w

skórze wielu ssaków, np. na ogonie dydelfa, myszy, bobra. U łuskowców odstające, twarde łuski okrywają całe ciało. U pancerników łuski

okrywają również znaczną część powierzchni ciała, tworząc pan-

skóra

342

cerz, przy czym pod łuskami rogowymi pochodzenia naskórkowego znajdują się płytki kostne, utworzone przez s. właściwą.

Rogowymi tworami naskórka są pazury, paznokcie i kopyta, chroniące końce palców wszystkich ssaków. Pazur ma kształt haczyka

złożonego z rynienkowatej, zagiętej, twardej blaszki grzbietowej i płaskiej blaszki pode-szwowej. Środkowa część blaszki grzbietowej jest

twardsza niż boczne, co zapewnia o-strość pazura mimo stałego ścierania. Paznokcie, które występują jedynie u naczelnych, odznaczają

się spłaszczeniem blaszki grzbietowej i zanikiem brzusznej. Kopyta, zwane u parzystokopytnych r a c i c a-m i, tworzą pochwę rogową

ochraniającą końcowe człony palców. Kopyto konia jest skomplikowanym organem, w którego skład wchodzi puszka rogowa, leżąca

wewnątrz miazga rozrodcza, złożona ze skóry właściwej i żywych komórek naskórka wytwarzających substancję rogową kopyta, oraz

poduszeczka sprężysta utworzona z podskórnej tkanki łącznej. Tworami naskórka są również rogi.

W głębszych warstwach naskórka znajdują się m e l a-noblasty, komórki zawierające barwnik m e l a n i n ę, najważniejszy czynnik

zabarwienia s., które u ssaków może być odmienne od barwy futra (np. s. białego niedźwiedzia polarnego jest brunatna). Ilość melaniny

zależy od czynników wewnętrznych i zewnętrznych, zwiększa się np. pod wpływem promieni słonecznych (opalanie się), a jednocześnie

chroni skórę przed nadmiernym ich działaniem. U naczelnych spotyka się jaskrawe zabarwienie nagich części s. (twarz, pośladki, okolica

narządów rozrodczych).

S. właściwa składa się z włókien i komórek tkanki łącznej, zawiera też naczynia krwionośne i nerwy. Jej górna część jest nierówna i

tworzy brodawki łączące ją silnie z naskórkiem. W głębi s. przechodzi w luźną tkankę podskórną, umożliwającą swobodne przesuwanie

się skóry po tkankach leżących pod nią. W tkance podskórnej często gromadzi się tłuszcz, którego szczególnie wiele jest u ssaków

wodnych, zwłaszcza u waleni.

W skórze znajdują się receptory odbierające bodźce dotykowe i cieplne. Są to albo wolne zakończenia nerwowe albo ciałka dotykowe

różnych typów. Gęsta sieć naczyń krwionośnych w s. odgrywa ważną rolę w termoregulacji. Naczynia te rozszerzają się pod wpływem

podniesionej temperatury (s. człowieka wówczas czerwienieje), przez co zwiększają oddawanie ciepła, zwężają się zaś pod wpływem

chłodu (s. blednie). W miejscach pozbawionych owłosienia s. właściwa naczelnych tworzy niekiedy wiążące ją silniej z naskórkiem

listwy, widoczne na jego powierzchni jako tzw. linie papilarne. U człowieka są one nieco odmienne u każdego osobnika i dlatego na ich

podstawie można identyfikować odciski palców. Na powierzchni dłoni i stóp większości ssaków występują zgrubienia s., zwane

opuszkami kończynowymi. U gatunków stopochodnych wyróżnia się zwykle opuszki palcowe, międzypalcowe i nadgarstkowe, czasem

(np. u niedźwiedzia i kreta) zlewają się one w jednolitą masę. Po-

343

skunks plamisty

wierzchnie opuszek pokrywa zgrubiały i zrogowaciały naskórek. U kopytnych opuszki są zredukowane.

Ze s. zbudowane są takie organy ssaków, jak torba lęgowa torbaczy, błony pływne między palcami ssaków ziemnowodnych, płetwy

waleni,

\^ Opuszki na stopie szczura

błony lotne nietoperzy lub torby policzkowe niektórych gryzoni służące do transportu pokarmu. U niektórych gryzoni, np. naszych

myszy, szczurów, popielicowatych, występuje przystosowanie do a u t o t o-m i i, tj. utraty pewnych części ciała bez większej szkody

dla organizmu. Na ogonie tych zwierząt zaznaczają się pierś-cieniowate zagłębienia, w których włókna skóry właściwej wykazują

przerwy, czasem wypełnione tkanką tłuszczową. Gdy drapieżnik chwyci ogon takiego gryzonia, pochwa skórna końcowej części

ogona odpada, a ofierze udaje się niekiedy ucieczka. Krwawienie jest przy tym bardzo słabe, a pozbawiona skóry część ogona usycha i

odpada.

S. ssaków wyposażona jest w liczne gruczoły w przeciwieństwie do skóry gadów i ptaków, prawie zupełnie ich pozbawionej. Wydzieliny

gruczołów biorą udział w procesie termoregulacji i chronią naskórek oraz włosy przed na-makaniem i wysychaniem. Właściwe ssakom

gruczoły mleczne (--laktacja) są przekształconymi gruczołami skórnymi. Wyróżnia się 2 typy gruczołów skórnych:

łojowe, występujące zwykle w związku z włosami, i p o-t o w e, uchodzące na powierzchni skóry. Gruczołów potowych brak u waleni,

syren, słoni i łuskowców. U wielu ssaków gruczoły potowe wydzielają głównie substancje zapachowe, a grają małą rolę w termoregulacji.

Pot człowieka zawiera ponad 99°/o wody, ponadto sole mineralne i mocznik. Wydzielany jest stale, ale pod wpływem podniesionej

temperatury produkcja jego silnie wzrasta.

Często u ssaków tworzą się w różnych miejscach ciała — np. na głowie, w okolicy narządów płciowych i odbytu, między palcami —

skupienia przekształconych gruczołów skórnych. Wydzieliny ich mają silny zapach (np. piżmo) i służą do rozpoznawania się

osobników w stadzie, do znakowania zasięgu terytorium itp. Czasem mają też znaczenie obronne, jak np. u amerykańskich skunksów.

[K.K.]

skóroskrzydle -^latawce.

skunks plamisty (Spilogale •pu-torius) — drapieżnik z rodziny —.-łasicowatych. Długość głowy i tułowia 12—35 cm, ogona 7—22

cm; ciężar 0,2—l kg. Na czarno ubarwionym grzbiecie 6 białych pasów, biegnących wzdłuż boków ciała i dzielących się ku tyłowi na

mniejsze smugi i plamy. Na czole i końcu ogona białe plamy.

skunks zwyczajny

344

Ubarwienie bardzo zmienne, tak że nie spotyka się 2 okazów identycznie wyglądających. Obyczajami zbliża się do bardziej znanego

skunksa zwyczajnego. Występuje w Ameryce, od południowej części Stanów Zjednoczonych po Kolumbię. [B.Rz.-K.]

skunks zwyczajny (Mephitis mephitis), zwany też śmierdzielem — drapieżnik z rodziny —rłasicowatych. Długość

Skuns zwyczajny

głowy i tułowia 28—38 cm, ogona 18—40 cm; ciężar 0,75— 2,5 kg. Wierzch głowy, kark i 2 pasy wzdłuż boków ciała śnieżnobiałe,

pozostałe partie futerka czarne. Uważa się, że to zwracające uwagę ubarwienie, a także puszysty, gwałtownie podnoszony w górę ogon są

sygnałami ostrzegawczymi dla wrogów, którzy też istotnie omijają skunksy. Zwierzęta te bowiem wytryskują w swojej obronie niezwykle

cuchnącą ciecz na odległość dochodzącą do 6 m. Ciecz ta działa drażniąco na oczy, a jej odrażający zapach jest niezwykle trwały. S.z.

prowadzi zmierzchowy i nocny tryb życia. Zimą w północnej części zasięgu zapada w lekki, zwykle kilkakrotnie przerywany sen. W

jednej norze spotyka się zimą zwykle kilka samic w towarzystwie jednego samca. Latem stare samce żyją samotnie. S.z. jest

wszystkożer-ny. Ciąża trwa ok. 63 dni. W gnieździe wyścielonym suchymi roślinami samica rodzi średnio 4 lub 5 młodych w miocie. Są

one ślepe i przez 6 lub 7 tygodni odżywiają się mlekiem matki. W niewoli żyją do 10 lat. Zamieszkują różnorodne środowiska, od połu-

dniowej Kanady poprzez Stany Zjednoczone do północnego Meksyku. [B.Rz.-K.]

słoń afrykański (Losodonta africana) — największy przedstawiciel rodziny słoni (Ele-phantidae) z rzędu ->-trąbow-ców. Długość

głowy i tułowia łącznie z trąbą 6—7,5 m, długość ogona l—1,3 m, wysokość w kłębie 3—4 m; ciężar 5—7,5 t. Charakterystycznymi

cechami s.a. są bardzo duże uszy (mające czasem do 1,5 m długości) i nieco wypukła czołowa część głowy. Mimo wysokiego położenia

głowy w

Słoń afrykański

stosunku do całego ciała, najwyższy punkt grzbietu przypada na kłąb (okolice łopatki). Linia grzbietu wklęsła, na tylnej nodze zwykle 3

kopyta. Długa, silnie umięśniona, wal-

345

słoń indyjski

cowata trąba — powstała z połączenia wydłużonego nosa i górnej wargi — zakończona jest dwoma przeciwstawnymi sobie, palczastymi,

chwytnymi wyrostkami. Siekacze, czyli ciosy (błędnie nazywane kłami), występują u osobników obu płci; u samców ważą najczęściej

15—20 kg, u samic 7. Największy dotąd znany siekacz samca miał 350 cm długości i ważył 107 kg; największy siekacz samicy ważył 18

kg. Siekacze zbudowane są wyłącznie z zębiny, zwanej tu kością słoniową, będącej powodem bezlitosnego wybijania słoni od najdawniej-

szych czasów. Silnie zmarszczona skóra, z której tylko gdzieniegdzie wyrastają skąpe, czarne, szczeciniaste włosy, jest barwy

brunatnoszarej. Na końcu ogona wyrastają kępki czarnych, szczeciniastych, sztywnych (przypominających drut) włosów długości

38—76 cm. Zwierzę posługując się trąbą chętnie obsypuje się piaskiem, obrzuca błotem oraz polewa się wodą, wskutek czego barwa

skóry przyjmuje zwykle kolor podłoża, na którym ono przebywa. S.a. może żyć wszędzie tam, gdzie ma dostęp do wody, której w ciągu

dnia wypija ponad 100 l. Pobiera ją w sposób charakterystyczny; najpierw wciąga do wnętrza trąby ok. 4 l na raz, a następnie wtryskuje

do pyska. Pokarm stały chwyta trąbą i również wkłada do pyska. Pożywienie wyłącznie roślinne: owoce, liście i gałązki drzew oraz

trawy. W niewoli s.a. jada również siano, rośliny okopowe i jarzyny. Dzienna porcja pokarmu dorosłego słonia sięga 200 kg. Zwykle w

lipcu lub sierpniu po 22-miesięcznej ciąży słonica rodzi l młode, które ssie pyskiem bez pomocy trąby. Jedyna para sutek mieści się

między przednimi nogami. Jedna samica miewa 4 lub 5 młodych w ciągu życia trwającego 50—70 lat. S.a. występuje w środkowej,

wschodniej, południowej i zachodniej Afryce. Forma zamieszkująca wilgotne puszcze na zachodzie kontynentu uważana jest przez

niektórych badaczy za odrębny podgatunek, wyróżnia się bowiem mniejszym wzrostem, zaokrąglonymi uszami oraz 4 kopytkami na

tylnych nogach. Pozostałe s.a. mają małżowiny uszne zakończone spiczasto, a na tylnych kończynach 3 kopytka; być może są to 2

rasy jednego gatunku. [H.K.]

słoń azjatycki ->sloń indyjski.

słoń indyjski (Elephas maxi-mus), zwany również słoniem azjatyckim — przedstawiciel rodziny słoni z rzędu —>-trąbo-wców. Jest

mniejszy od słonia afrykańskiego, spokojniejszy, mniej dziki i mniej niebezpieczny. Ma małe uszy, trąbę zakończoną tylko 1-pal-

czastym wyrostkiem; część czołowa czaszki płaska. Głowa stanowi najwyższy punkt ciała; wypukłą linią grzbietu opada ono ku tyłowi.

Na tylnych kończynach 4 kopytka. Głowa i tułów mają 5,5—6,4 m długości, ogon 1,2—1,5 m, wysokość w kłębie 2,5—3 m. Dorosły

osobnik waży ok. 5000 kg. Skóra bardzo silnie pomarszczona, pokryta rzadkim, długim i sztywnym włosem. Ogon zakończony kępką

włosów przypominających druty. Skóra ciemnoszara lub brązowa, zwykle pokryta warstwą pyłu i błota, przyjmuje wskutek tego barwę

podłoża, na którym słoń przebywa. S.i. za-

słoń morski

346

347

soból

mieszkuje różne tereny, od gęstej dżungli po otwarte przestrzenie trawiaste. Prowadzi stadny tryb życia w grupach liczących 15—30

osobników. Zwykle jest to l wielka rodzina. Przewodnikiem stada jest z reguły stara samica. Pozostali członkowie takiej gromady to

przeważnie samice i niedojrzałe płciowo, młode samce oraz l stary samiec. Ze strony napotkanego w dżungli, a nie zaniepokojonego

stada na ogół nie zagraża człowiekowi niebezpieczeństwo. Niebezpieczne są czasem jednak pojedyncze osobniki. S.i. pobiera pokarm

rano, wieczorem i w nocy. Jada trawę, winorośl, liście, miękkie pędy roślin, owoce. Odpoczynek przypada w dzień ok. południa, prócz

tego śpi kilka godzin w nocy. W przypadku braku pożywienia na danym terenie słonie odbywają długie wędrówki w poszukiwaniu

nowego, korzystniejszego środowiska. Ciąża trwa 607—641 dni. Po tym okresie rodzi się l młode, czasem bliźnięta. Noworodek waży

ok. 90 kg i ma ok. l m wysokości. Dojrzałość płciowa przypada ok. 12 roku życia. Zakończenie wzrostu w wieku 25 lat. S.i. żyje

przeciętnie 50—70 lat. Był od wieków przez człowieka chwytany i oswajany. Inteligentny, pojętny i łagodny, gdy jest dobrze

traktowany, służy w Azji za zwierzę pociągowe, juczne i wierzchowe. Przyucza się go do bardziej złożonych czynności, jak np.

podnoszenie trąbą różnych ciężarów w transporcie i do polowań (także na dzikie słonie). Bardzo łatwo daje się tresować. Nie jest jednak

zwierzęciem udomowionym, gdyż bardzo trudno rozmnaża się w niewoli, tak że użytkowane przez człowieka osobniki przeważnie przy-

chodzą na świat w stanie dzikim. Największym wrogiem naturalnym s.i. jest tygrys. Dziś s.i. występuje w Indiach, Asamie, Birmie,

Syjamie, na Malajach, Sumatrze i Cejlonie oraz w południowo-zachodnich Chinach (tabl. V—2). [H.K.]

słoń morski (Mirounga leoni-na), zwany też mirungą — największy przedstawiciel rodziny -Jok z rzędu ->-płetwo-nogich. Samce

osiągają 6,5 m długości i ciężar 3,5 t; samice

Słoń morski

są znacznie mniejsze, mają do 3,5 m długości i ważą do 900 kg. Nos dorosłych samców przekształca się w twór przypominający

jednocześnie ryj i trąbę, służący prawdopodobnie za rezonator głosu. Futro rzadkie, ciało barwy niemal jednolicie szarej, spód jaśniejszy.

Żywi się rybami i głowono-gami, które poławia na pełnym morzu. Wiosną gromadzi się na brzegach, gdzie samce skupiają dookoła siebie

haremy złożone z 10—30 samic. Po ciąży trwającej ok. 350 dni rodzi się l młode barwy szarobrunatnej, mające ok. 1,2 m długości i

ważące ok. 50 kg. Po 3 tygodniach laktacji młode osiągają 175 kg i stają się samodzielne. W czasie całego pobytu na lądzie s.m. nie po-

biera pokarmu. Jest to okres

rui i linienia. Następnie kolonie rozpraszają się i zwierzęta udają się na dalekie wędrówki. S.m. zamieszkuje tereny subantarktyczne. W

XIX w. został silnie przetrzebiony, dziś na większości obszaru występowania jest chroniony lub poławiany w ograniczonej liczbie, toteż

jego populacja nieco wzrosła. Pokrewny gatunek, s.m. północny (Mirounga angustirostris), występuje u wybrzeży Kalifornii i Meksyku.

Niemal zupełnie wytępiony w XIX w., obecnie całkowicie objęty ochroną, staje się nieco liczniejszy. [K.K.]

slupozębne —>mrówniki.

smużka (Sicista betulina) — gryzoń z rodziny ->smużkowa-tych. Długość głowy i tułowia 5—7,5 cm, ogona 8—11 cm, jest to więc

jeden z naszych najmniejszych ssaków. Ubarwienie wierzchu ciała waha się

Smużka

od szarożółtego do ochrowate-go, wzdłuż grzbietu biegnie czarna smuga, brzuch białawy. Linieje raz w roku, jesienią. Zamieszkuje

zarośla, lasy i łąki, zwłaszcza podmokłe. Aktywna w nocy. Buduje nad powierzchnią ziemi, w zmurszałych pniach, dwukomorowe

gniazda. Jedna komora służy za magazyn pożywienia. Żywi się głównie owadami, a poza

tym nasionami, jagodami, pączkami drzew. Sen zimowy, trwający ok. 7 miesięcy, spędza w norach pod ziemią. Żyje ok. 3 lat. Ruja w

maju;

młode w liczbie 2—6 rodzą się w czerwcu i lipcu. Karmienie trwa 37 dni. Z reguły samica rodzi tylko 2 razy w życiu, rozmnażanie się

więc, jak na gryzonie, jest bardzo słabe. S. występuje wyspowo w Europie środkowej i północnej, liczniej we wschodniej Europie i

zachodniej oraz środkowej Azji. U nas w odpowiednich środowiskach prawdopodobnie w całym kraju, ale wszędzie rzadka. Nieco

liczniejsza w północno-wschodniej Polsce i w Karpatach. [K.K.]

smużkowate (Zapodidae) — rodzina —^gryzoni, złożona z 4 rodzajów obejmujących 11 gatunków. Należy do nich m.in. smużka i

skoczomyszka. Niewielkie zwierzęta, kształtem ciała zbliżone do myszy, ale z dłuższym ogonem. Zęby o-patrzone guzkami. Żyją zferó-

wno nadrzewnie, jak i na o-twartych przestrzeniach. Niektóre gatunki poruszają się skokami. Nocne, samotne, zapadają w sen zimowy.

Występują w Europie, Azji i Ameryce Północnej. Kopalne znane od oligocenu. [K.K.]

soból (Martes zibellina) — średniej wielkości drapieżnik z rodziny ->-łasicowatych. Długość głowy i tułowia ok. 60 cm, ogona ok. 20

cm. Ma kulistą głowę, wysmukły tułów, stosunkowo krótkie nogi o szerokich, zimą gęsto owłosionych stopach; ogon puszysty. Futro

bardzo gęste i jedwabiste. Ubarwienie odznacza się dużą zmiennością, zawsze jednak na głowie, szyi i bokach tułowia jest

rdzawokasztano-

sorek

348

Soból

wobrązowe, na grzbiecie ciemniejsze, najjaśniejsze na spodzie ciała. Na gardle u większych osobników występuje

żółtopomarańczowa plama. S. jest mieszkańcem tajgi, aktywnym zarówno w dzień, jak i w nocy. W okresie dużych mrozów i

obfitych śniegów może pozostawać w gnieździe nawet po kilka dni. Nor nie kopie; na kryjówki wykorzystuje nisko położone

dziuple, wiatrołomy, wykroty itp. Biega bardzo szybko i zwinnie nawet w dużym śniegu, gdyż gęsto owłosione stopy zapo-

biegają zapadaniu się. Jest zwierzęciem naziemnym, na drzewach spotyka się go rzadko. Odżywia się drobnymi gryzoniami,

wiewiórkami, piżmakami, zającami, ptakami (łowi nawet głuszce i jarząbki), owadami oraz jagodami i nasionami (zwłaszcza jodły

i świerka). Czasem robi niewielkie zapasy. Ruja przypada na czerwiec i lipiec. Po 7 lub 9-miesięcznej ciąży (ciąża przedłużona

-^-rozród ssaków) w kwietniu lub maju samica rodzi 2—5 młodych, pozostających pod opieką obojga rodziców. W sierpniu

młodzież osiąga wymiary dorosłych. S. zamieszkuje strefę leśną azjatyckiej części Związku Radzieckiego, Mongolii, półno-cno-

wschodnich Chin, Korei i Japonii. Dawniej zasięg jego był znacznie większy, ale piękne futro należące do najlepszych gatunkowo i

najcenniejszych spowodowało jego wytępienie na znacznych obszarach. Dzisiaj dzięki zakładaniu rezerwatów i surowemu przestrzeganiu

czasu ochronnego pogłowie s. poważnie wzrosło, próbuje się też wprowadzić go na nowe tereny. [B.Rz.-K.]

sorek -^-ryjówka aksamitna.

sorkonos plamisty (Rhyncho-cyon cirneri) — największy gatunek z rodziny -s-ryjkonosów. Długość głowy i tułowia 24— —31 cm,

ogona 19—26 cm. S.p.

Sorkonos plamisty

nie skacze tak dobrze jak inni przedstawiciele rodziny. Zamieszkuje środkową i wschodnią Afrykę. [B.Rz.-K.]

spaniel -»-pies domowy. spermacet -»-kaszalot.

stekowce (.Monotremata) — najprymitywniejszy rząd ssaków, obejmujący 2 rodziny (dziobaki i kolczatkowate) z 6 gatunkami. S. mają

wiele cech charakterystycznych dla gadów: stek (wspólne ujście

349

suhak

przewodu pokarmowego i przewodów moczowo-płcio-wych), jajorodność, występowanie kości kruczej w obręczy kończyny

przedniej i in. Równocześnie jak wszystkie ssaki s. pokryte są sierścią, mają gruczoły mleczne, 3 kostki słuchowe, żuchwę zbudowaną z l

kości i stałą, choć stosunkowo niską temperaturę ciała (31—32°C). Nie są one wbrew przypuszczeniom ogniwem pośrednim w ewolucji

ssaków wyższych, lecz przedstawiają odrębną linię rozwojową, która oddzieliła się od gadów w erze mezozoicznej.

Są to zwierzęta niewielkie:

długość ciała 40—80 cm; ciężar 0,5—10 kg. Prowadzą życie naziemne (kolczatkowate) lub ziemnowodne (dziobak). Kolczatki mają

ciało pokryte kolcami, pysk wyciągnięty w długi dziób, niewielkie małżowiny uszne i krótki ogon. Dziobak ma pysk zakończony

rogowym dziobem, ciało pokryte gęstym futrem, szeroki i płaski ogon, palce spięte błoną pływną; małżowin usznych brak. U kolczatek

zęby zanikły zupełnie, u dziobaka występują tylko u osobników młodocianych. Półkule mózgowe mogą być gładkie lub pokryte

bruzdami. Kolczatkowate żywią się owadami, dziobaki — drobnymi zwierzętami wodnymi. S. składają niewiele jaj (l—3); młode mają

specjalny organ na górnej szczęce, tzw. ząb jajowy, służący do przebijania skorupki przy wylęgu. Jaja kolczatki rozwijają się w torbie

skórnej, tzw. wylęgarce. Dziobak wysiaduje jaja w gnieździe. Młode zlizują mleko, które wydziela się na polu gruczołowym i ścieka po

pęczkach włosów na brzuchu matki. Aktywne nocą; dzień spędzają

ukryte w norach, spróchniałych pniach i szczelinach skał. W okresach chłodnych zmniejszają aktywność, lecz nie zapadają w sen

zimowy. Występują w Australii, na Tasmanii i Nowej Gwinei. Szczątki kopalne gatunków zbliżonych do żyjących dzisiaj znane są tylko

z plejstocenu Australii;

zapewne s. rozwijały się zawsze tylko na ograniczonym obszarze. [B.Rz.-K.]

stenbok (Raphicerus campe-stris) — gatunek z rodziny

-i-krętorogich, zaliczany do

-9-antylop. Długość głowy i tułowia 70—90 cm, ogona 5—10 cm, wysokość w kłębie 45—60 cm; ciężar 8—14 kg. Ubarwienie

wierzchem rdzawopłowe lub szarobrunatne, brzuch biały. Sierść krótka i szorstka. Rogi, występujące tylko u samców, są proste, gładkie,

barwy czarnej; osiągają 13 cm długości. Uszy bardzo duże. S. żyje zwykle pojedynczo na terenach trawiastych; doskonale biega i skacze.

Ciąża trwa ok. 210 dni. Porody przypada w porze deszczowej; rodzi się l lub 2 młode. Rozmieszczenie obejmuje wschodnią Afrykę po

Tanzanię i Kenię na północy oraz południową Afrykę. [L.S.]

suhak (Saiga tatarica), zwany też sajgą — gatunek z rodziny -^-krętorogich, zaliczany do

-^•antylop. Zwierzę o pokroju owcy. Długość głowy i tułowia 110—140 cm, ogona 8—12 cm, wysokość w kłębie ok. 75 cm;

ciężar 36—69 kg. Rogi występują tylko u samców, mają ok. 25 cm długości, są lirowato wygięte, z pierścieniowatymi zgrubieniami.

Ogon krótki, z rzadką kitą długich włosów na końcu. Warstwa włosów

suni

,850

puchowych wełnista i zbita. Ubarwienie letnie koloru cy-namonowopiaskowego, nos i boki pyska ciemniejsze, spód ciała i ogon białe.

Zimą futro

Suhak

jaśniejsze, włos dłuższy. Między czołem a nosem charakterystyczny garb. Nozdrza bardzo blisko siebie położone. S. zamieszkuje stepy.

Żywi się trawami i roślinami zielnymi. Latem aktywny rano i wieczorem, w innych porach roku w ciągu dnia. Jesienią gromadzi się w

duże stada i migruje w poszukiwaniu nowych pastwisk. Porusza się zręcznie, potrafi biegać z prędkością do 60 km/godz. Długo

wytrzymuje bez wody, jeśli pasza jest dostatecznie wilgotna. Okres rui rozpoczyna się w końcu listopada, trwa niecały miesiąc. S. jest

poligamiczny;

samce zbierają samice w haremy obejmujące od 5 do 50 sztuk. Ciąża trwa ok. 150 dni. Młode (l—3) rodzą się w maju. Laktacja trwa do

jesieni. Długość życia ponad 8 lat. Dostarcza dobrego mięsa i skóry; rogi są do dziś stosowane w lecznictwie na Dalekim Wschodzie.

Rozmieszczenie obejmuje stepy i pół-pustynne obszary Eurazji, od wschodniej Ukrainy do przedgórza Ałtaju, zachodniej części

Dżungarii oraz zachodniej Mongolii. W epoce lodowej rozprzestrzenił się od Europy zachodniej po Alaskę; szczątki kopalne znane też z

Polski. Jeszcze w XVIII w. zasięg s. obejmował całą Ukrainę. [L.S.]

suni (Nesotragus moschatus)

— gatunek z rodziny ->kręto-rogich. Rozmiary bardzo małe:

długość głowy i tułowia 50— 60 cm, ogona 5—13 cm, wysokość w kłębie 30—38 cm. Krótkie, proste i gładkie rogi występują tylko u

samców. Ubarwienie z wierzchu cynamonowe, od spodu białe. Spód i nasada ogona białe. Samice mają 2 pary sutek. S. żyje pojedynczo

lub parami w lasach i zaroślach. Jest bardzo zwinny, dobrze skacze. Występuje w zachodniej i środkowej części Afryki równikowej. [L.S.]

supinacja -^układ kostny.

surillo (Conepatus mesoleucus)

— drapieżnik z rodziny -»łasi-cowatych, należący do grupy skunksów. Długość głowy i tułowia samców ok. 40 cm, ogona 27 cm; samice

są mniejsze. Wierzch ciała i ogon białe, reszta futerka czarna. Gruczoły zapachowe wydzielają bardzo silnie cuchnącą ciecz. S. jest

aktywny nocą. Żyje na ogół samotnie. Gniazda zakłada w terenach skalistych lub w norach po innych ssakach. Głównym jego

pokarmem są owady i ich larwy, ale jada także drobne kręgowce i owoce. Jest odporny na jad wężów. Występuje w południo-

351

susel moręgowany

wej części Stanów Zjednoczonych i w Ameryce Środkowej. Inne gatunki tego rodzaju reprezentują skunksy w Ameryce Południowej.

[B.Rz.-K.]

surykatka (Suricatta suricatta) — niewielki drapieżnik z rodziny -»-łaszowatych. Długość głowy i tułowia 25—35 cm, ogona 17—25

cm. Ciało smukłe, pokryte bardzo miękkim, obfitym i długim futrem, na tułowiu jasnopopielatym, z czarnymi, poprzecznymi paskami

w tyle. Głowa biała,

Surykatka

uszy czarne, ogon żółty z czarnym końcem. S. jest ssakiem dziennym; lubi wygrzewać się na słońcu. Żyje na ogół w koloniach. W

terenach otwartych kopie nory, w skalistych wykorzystuje szczeliny skalne. Jest dość bojaźliwa i trzyma się blisko nor. Wydaje różne

dźwięki, m.in. ostrzegawcze i alarmowe. Bardzo często przebywa w towarzystwie mangusty lisiej, która zajmuje podobne tereny i

również żyje kolonijnie. Głównym pokarmem s. są owady i inne bezkręgowce, ale jada również węże, jaszczurki, drobne ptaki i ssaki

oraz kłącza i korzenie. Przysmakiem jej są jaja gadzie i ptasie. Ciąża trwa 11 tygodni. Brzemienne samice spotyka się w listopadzie i w

lutym. Rodzą zwykle 2—4 młodych, które łatwo się oswajają i są używane przez krajowców do tępienia myszy. S. żyje do 6 lat.

Zamieszkuje południową Afrykę. [B.Rz.-K.]

susel karlik (Citellus py-gmaeus) — gryzoń z rodziny

-s-wiewiórkowatych. Długość głowy i tułowia do 25 cm, ogona do 5 cm. Grzbiet szarawy z odcieniem rudym, występującym w różnym

nasileniu, pokryty jaśniejszymi kropkami. Spód ciała jasny, wierzch głowy ciemny. Podobnie jak inne susły prowadzi naziemny tryb

życia. Występuje w półpustyniach i suchych stepach. Aktywny przez cały dzień. Na aktywne życie przypada rocznie zaledwie 80—

-100 dni, resztę spędza w śnie letnim i zimowym. Kopie głębokie nory, żywi się nadziemnymi i podziemnymi częściami roślin. Raz w

roku rodzi 5—8 młodych. Rozmieszczenie obejmuje wschodnią Europę i zachodnią Azję. Jest poważnym szkodnikiem upraw rolnych.

[K.K.]

susel lamparci (Spermophilus tridecemlineatus) — gryzoń z rodziny -»-wiewiórkowatych. Długość głowy i tułowia wynosi zaledwie

11—16 cm, ogona 6—13 cm. Wierzch ciała pokrywają podłużne ciemne pasy (brązowe lub czarniawe) przedzielone pasmami jasnymi;

wzdłuż każdego ciemnego pasa ciągnie się rząd białych kropek. S.l. zamieszkuje suche prerie. Żyje pojedynczo. Znaczną część jego

pożywienia stanowią owady. W zimie przesypia ok. 6 miesięcy; gromadzi zapasy pokarmu. Mieszkaniec wielkich przestrzeni Ameryki

Północnej od Kanady aż po Zatokę Meksykańską. [K.K.]

susel moręgowany (Cźtellus ci-

tellus) — gryzoń z rodziny

-^wiewiórkowatych. Długość głowy i tułowia 18—24 cm, ogona 5—7 cm; ciężar 150—

susel perelkowany

352

—340 g. Grzbiet szarożółtawy, miejscami jaśniejszy, co daje efekt pstrego ubarwienia, ale bez wyraźnych plam. Spód jednolicie żółtawy,

podgardle białe. Oczy duże, podłużne,

Suseł moręgowany

uszy bardzo krótkie. Zamieszkuje tereny bezleśne, stepy, pastwiska, miedze. Kopie rozległe nory. Aktywny w dzień. Żywi się zielonymi

częściami roślin, nasionami i przygodnie owadami. Zimę przesypia. Ciąża trwa 28 dni; rocznie l miot z 6—8 młodych. Żyje do 5 lat.

Występuje w środkowej i wschodniej Europie, Azji Mniejszej i Syrii. W Polsce spotykany na Śląsku. Może być szkodnikiem upraw,

ale u nas jest tak nieliczny, że nie ma znaczenia gospodarczego. [K.K.]

suset perelkowany (Citellus Slislicus) — gryzoń z rodziny

->wiewiórkowatych. Długość głowy i tułowia 18—23 cm, ogona 2,5—5,5 cm; ciężar 170—

—375 g. Grzbiet żółtawobru-natny z wyraźnie wyodrębnionymi jasnymi plamkami, spód szarorudy lub żółtawy, boki żółtawe, na

podgardlu i piersiach jasna plama. Zamieszkuje stepy, miedze l ugory. Tworzy kolonie. Kopie głębokie

nory. Żywi się głównie zielonymi częściami roślin. Aktywny w dzień. W zimie ria ok. 6 miesięcy zapada w $en. W kwietniu, zaraz po

przebudzeniu, odbywa się ruja. Młode rodzą się w maju i z początkiem czerwca; w miocie 4—7 osobników. Występuje w stepowej części

wschodniej Europy po Wołgę. W Polsce zasiedla południową część Lubelszczyzny. Może być poważnym szkodnikiem upraw rolnych,

ale u nas jest nieliczny. [K.K.]

suset północny (Citellus par-ryi) — gryzoń z rodziny -»-wie-wiórkowatych. Długość głowy i tułowia 33 cm, ogona do 13 cm. Grzbiet

ochrowobrunat-ny z białymi plamkami, głowa z wierzchu ciemna, brzuch jasny. S.p. zamieszkuje łąki w dolinach rzek w strefie tajgi i

tundry, polany oraz trawiaste stoki gór. Aktywny w dzień. Żyje w koloniach zajmujących wspólny system rozległych nor. Żywi się

pokarmem roślinnym (trawa, jagody, grzyby), zjada wiele pokarmu zwierzęcego. Budzi się ze snu zimowego, gdy jeszcze zalega warstwa

śniegu; także jesienią bywa aktywny nawet po nastaniu mrozów. Raz w roku rodzi 10—12 młodych. Występuje w północno-wschodniej

Syberii, Alasce i Kanadzie. Futerko jest użytkowane, choć nie ma wielkiej wartości. [K.K.]

susel pustynny (Ammospermo-philus leucurus) — gryzoń z rodziny ->-wiewiórkowatych. Długość głowy i tułowia ok. 15 cm, ogona

5—8 cm. Wierzch brunatny, po bokach dwa białe pasy, ogon spodem biały, wierzchem czarny, brzuch biały. Mieszkaniec pustyń. Żywi

się zielonymi częściami roślin i nasionami. Nie zapada w sen

353

syreny

zimowy. W miocie bywa średnio 7 ipłodych. Występuje w Kalifornii i w sąsiednich obszarach Stanów Zjednoczonych oraz w Meksyku.

[K.K.]

susuka -^suzu.

suwak (Meriones tamariscinus) — gryzoń z rodziny —>-chomi-kowatych. Długość głowy i tułowia do 18 cm, ogona do 16 cm. Grzbiet

piaskoworudy, brzuch jasny. Wyglądem przypomina mysz. Ogon zakończony miotełką dłuższych włosów. Podeszwy gęsto owłosione. S.

zamieszkuje pustynie i półpu-stynie. Aktywny nocą; kopie głębokie nory. Żyje kolonial-nie. Odżywia się nasionami i zielonymi

częściami roślin. Gromadzi zapasy zimowe. Rocznie 3 mioty, w każdym 4 lub 5 młodych. Występuje w środkowej Azji i okolicach

Morza Kaspijskiego. Inne gatunki tego rodzaju żyją w zachodniej Azji i północnej Afryce. [K.K.]

suzu (Platanista gangetica), zwana też delfinem gangeso-wym lub susuka — przedstawiciel —^-delfinów słodkowod-nych,

zamieszkujący rzeki Indii: Bramaputrę, Ganges i Indus. Długość ciała 2—4: m; samice są niekiedy większe od samców. Pysk wyciągnięty

w kształt długiego dzioba, wyposażony w liczne zęby. Płetwa grzbietowa niewielka. Grzbiet czarny, spód nieco jaśniejszy. Oczy

zredukowane. Zwierzę jest całkowicie ślepe; poluje na denne ryby i skorupiaki, stanowiące jego pokarm, posługuje się dotykiem. Żyje w

niewielkich stadach. [K.K.]

symetrodonty (Symmetrodon-ta) — wymarły rząd pierwotnych ssaków, ze szczepu trój-

23 Słownik zoologiczny — ssaki

guzkowców (-^systematyka). Występowały od górnego triasu po dolną kredę. Znane są jedynie ich żuchwy i zęby. U najstarszych

gatunków w skład żuchwy wchodziły jeszcze poza kością zębową inne elementy kostne żuchwy gadów; u gatunków kredowych już ich nie

ma. W zębach trzonowych guzki są ostre, świadczące, że s. były drapieżnikami. Najwyższy guzek występuje w górnych zębach po stronie

wewnętrznej, w dolnych po zewnętrznej. Dwa mniejsze guzki umieszczone są symetrycznie (stąd nazwa) na zewnątrz w szczęce i do wnę-

trza w żuchwie. Budową zębów s. zbliżają się do ssaków żyworodnych (Theria). Znane są z Europy (np. rodzaj Spa-lacotherium),

Ameryki Północnej (np. rodzaj Amphidon) i z Azji (np. rodzaj Manchuro-don). [K.K.]

syreny (Szrenią) — rząd ssaków wodnych, obejmujący 2 rodziny (manaty i diugonie) z 4 gatunkami. Należała do nich również

wytępiona krowa morska. S. są ssakami dużymi, przystosowanymi do życia wodnego i niezdolnymi do poruszania się na lądzie. Długość

dziś żyjących gatunków sięga 1,2—3 m, niekiedy do 5 m. Ciało wrzecionowate, bez zewnętrznie zaznaczonej szyi, mimo to głowa

zachowuje pewną ruchliwość. Płetwa ogonowa ustawiona poziomo; na podstawie jej kształtu odróżnia się dziś żyjące manaty od diugoni:

u manata jest ona zaokrąglona, u diugonia wcięta, rozwidlona, z ostrymi końcami jak u wielorybów. Taką też płetwę ogonową miała

krowa morska. Kończyn tylnych brak; kończyny przednie położone blisko głowy, prze-

systematyka

/354

kształcone w płetwy. Brak małżowiny usznej. Część nosowa pyska wystająca, jakby rozdęta. Otwory nosowe parzyste o szparze

półksiężyco-watej otwierają się tylko w czasie oddechu. Oczy małe, pozbawione powiek i rzęs, służą do patrzenia nad wodą. Warga górna

bardzo silnie rozwinięta i ruchliwa, służy do wyrywania roślin morskich — jedynego pożywienia s. Głównym narządem do rozdrabniania

pokarmu są płyty rogowe grubości do l cm, pokryte brodawkami, rozwinięte na spodniej i górnej stronie ust, w związku z czym uzębienie

wykazuje tendencję do redukcji. Przewód pokarmowy długi. Podobnie jak u innych ssaków wodnych uwłosienie uległo redukcji, jedynie

zarodki mają obfitsze włosy, które następnie zanikają zachowując się na wargach, wierzchu pyska i okolicy płetwy piersiowej. Wymarła

krowa morska odznaczała się naskórkiem niezwykłej grubości, pozostałe gatunki natomiast mają naskórek cienki, a skórę właściwą

grubą. Gruczoły mleczne położone piersiowo. Macica dwurożna, ale zarodki rozwijają się zawsze w jednym rogu. Ciąża trwa ok. l roku. Z

reguły rodzi się l młode. Kościec niezwykle masywny, w kościach kończyn brak jamy szpikowej. Przerwy między oddechami od 2 do 8

min.;

zaobserwowano jednak nurkowanie trwające 16 min. S. spędzają całe życie w wodzie i nigdy dobrowolnie jej nie opuszczają. Na lądzie są

zupełnie bezradne i szybko giną. Żyją stadnie w lagunach, rzekach i zatokach mórz tropikalnych. Manat spotykany jest w strefie

zwrotnikowej Oceanu Atlantyckiego na wybrzeżach

Ameryki i Afryki; diugóń zamieszkuje Ocean Indyjski u wschodnich brzegów / Afryki, w pobliżu Cejlonu or^z na wybrzeżach

południowo-wschod-niej Azji i Australii; siedliskiem wymarłej krowy morskiej były Wyspy Komandorskie u wybrzeży Kamczatki. S.

zbliżają się budową anatomiczną do góralków i słoni. Najstarsze szczątki kopalne znane są z eocenu. [H.K.]

systematyka. Podstawową jednostką s. biologicznej jest gatunek, obejmujący wszystkie osobniki zdolne do nieograniczonego

krzyżowania się ze sobą, a więc tworzące jedną populację. W pracach naukowych zgodnie z międzynarodowym porozumieniem oznacza

się gatunki nazwami łacińskimi. Nazwa łacińska gatunku składa się z dwu wyrazów: pierwszy jest nazwą r o-d z a j u, drugi — nazwą da-

nego gatunku w obrębie rodzaju. Nazwa Canis lupus określa wilka. Nazwa Canis jest wspólna dla wszystkich gatunków tego rodzaju,

lupus wyróżnia w jego obrębie wilka. Każdy gatunek ma tylko jedną poprawną nazwę łacińską, przy czym obowiązuje nazwa nadana

przez pierwszego badacza, który go opisał. Obowiązującą do dziś nomenklaturę łacińską zapoczątkował Karol Linneusz w 1758 r. W

pracach systematycznych po nazwie łacińskiej gatunku dodaje się jeszcze nazwisko badacza, który ją utworzył i rok opisania; pełna

nazwa wifr ka będzie więc brzmiała: Ca-nis lupus Linnaeus, 1758. Zwierzęta domowe określa się osobnymi nazwami łacińskimi, mimo że

krzyżują się ze swoimi dzikimi przodkami; pies domowy nosi np. nazwę Canźs

355

systematyka

familiaris. Nazwy gatunkowe w języku polskim nie muszą stosować się do żadnych reguł międzynarodowych. Zależnie od potrzeby są

one jedno- lub kilkuwyrazowe, np.: lew, tygrys, szczur wędrowny, mysz domowa itp.

Jeśli gatunek wykazuje duże zróżnicowanie geograficzne, wyróżnia się w jego obrębie podgatunki. Po nazwie łacińskiej oznaczającej

gatunek dodaje się wówczas trzeci człon. Jeże z zachodniej Europy np. różnią się tak wyraźnie od jeży z Europy wschodniej, że

określamy je osobnymi nazwami: jeż zachodni Erinaceus emopaeus europaeus i jeż wschodni Erinaceus europaeus roumanicus.

Zadaniem s. zoologicznej jest stworzenie takiego układu, który by odzwierciedlał pokrewieństwo wszystkich zwierząt żyjących i

wymarłych. Blisko spokrewnione gatunki łączy się w rodzaje, rodzaje w r o d z i-n y, rodziny w rzędy, rzędy w gromady, gromady zaś w

typy. Wszystkie wyższe jednostki systematyczne również mają nazwy łacińskie. Dla podkreślenia bliższego pokrewieństwa niektórych

rodzajów w obrębie rodziny, rodzin w obrębie rzędu itd. wprowadza się w miarę potrzeby dodatkowe kategorie, np. podrodziny, podrzędy,

kohorty, szczepy, podgromady, podtypy itd.

Ssaki tworzą jedną z 6 gromad podtypu kręgowców; pozostałe gromady to bezżuch-wowce, ryby, płazy, gady i ptaki. Wszystkie

współczesne ssaki mają wspólne cechy anatomiczne — np. żuchwę zbudowaną z jednej kości, 3 kostki słuchowe, 2 kłykcie potyliczne,

włosy, gruczoły mleczne — nie występujące u innych kręgowców.

Wśród dzisiejszych ssaków wyróżniają się wyraźnie 3 grupy. Podgromada p r a s s a-k ó w (Prototheria) obejmuje jedynie stekowce,

odznaczające się charakterystycznymi cechami: są jajorodne, ich drogi moczowe, płciowe i jelito uchodzą do wspólnego odcinka —

steku, obręcz kończyny przedniej zbudowana jest podobnie jak u gadów. Chociaż szczątki kopalne stekowców są mało znane, można

przypuszczać, że grupa ta rozwinęła się z gadów ssakokształtnych niezależnie od innych ssaków (—-pochodzenie i ewolucja ssaków).

Wszystkie pozostałe żyjące dziś ssaki zaliczamy do drugiej podgromady, ssaków ż y-worodnych (Theria), gdyż wykazują wiele

wspólnych cech, wyróżniających je od prassaków. Są żyworodne, ich drogi moczowo-płciowe uchodzą na zewnątrz niezależnie od jelita,

budowa obręczy kończyny przedniej jest uproszczona. Podgromada ta dzieli się na 2 szczepy. Pierwszy: szczep ssaków niższych (Meta-

theria), obejmuje l tylko rząd torbaczy. Młode ich rodzą się we wczesnym stadium rozwoju; łożysko właściwe się nie wytwarza; drogi

płciowe sa-micze obu stron ciała pozostają całkowicie odrębne. W obręczy kończyny tylnej występują kości torbowe; noworodki często

przechodzą dalszy rozwój w torbie lęgowej. Pozostałe ssaki, chociaż ogromnie zróżnicowane zewnętrznie, zaliczamy do jednego szczepu

ssaków wyższych, czyli łożyskowców (Eutheria). Płód odżywiany za pośrednictwem łożyska osiąga stosunkowo wysoki stopień rozwoju

systematyka

356

w ciele matki. Samicze drogi płciowe obu stron ciała wykazują tendencję do zlewania się, pochwa jest zawsze nieparzysta. Kości

torbowych brak. Badając najpierwotniejszych przedstawicieli wszystkich rzędów łożyskowców, a także ich gatunki kopalne widzimy, że

rozwinęły się one z jednego typu zwierząt, mających takie cechy, jak np. obecność 44 zębów. W miarę przystosowywania się różnych

linii łożyskowców do różnych typów lokomocji i różnych rodzajów pokarmu nastąpiło ich wielkie zróżnicowanie. Wszystkie rzędy

łożyskowców są więc ze sobą spokrewnione, możemy jednak zgrupować je w 2 kohorty. Pierwsza, nosząca nazwę łacińską Unguiculata,

zachowała więcej cech prymitywnych. Kończyny tych zwierząt są zwykle 5-palczaste, opatrzone pazurami. Najpierwotniejszymi z nich

są owa-d o ż e r n e (Znsectroora), od których wyprowadzić można inne rzędy: latawce, nietoperze, naczelne, szczerbaki, łuskowce,

zajęczaki, gryzonie.

Druga kohorta, zwana Ferun-gulata, obejmuje kilka rzędów kopytnych, drapieżne i pochodzące od nich płetwonogie oraz walenie. Są to

zwykle duże

ssaki, często wykazujące redukcję palców bocznych i rozwój kopyt. Badania paleontologiczne świadczą, że w bardzo wczesnym okresie

rozwoju łożyskowców oddzieliły się one od najpierwotniejszych owadożernych ł dopiero później zróżnicowały się w kierunku

rozmaitych przystosowań.

Trudniej znaleźć miejsce w układzie systematycznym ssaków dla niektórych pierwotnych grup kopalnych, znanych tylko z nielicznych

zachowanych szczątków. Wieloguzkow-ce wykazują tyle cech odrębnych, że tworzy się dla nich osobną podgromadę Allotheria. W

obrębie podgromady Theria poza dwoma szczepami żyjących ssaków, a więc ssakami niższymi (torbaczami) i łożyskowcami,

umieszczamy jako osobny szczep trójguzkowce (Tritutierculata), pierwotne ssaki z epoki mezozoicznej, które były zapewne przodka-

mi obu tych szczepów.

Dwa rzędy ssaków mezozoicz-nych, dokodonty i t r i-konodonty, są zbyt słabo poznane, aby można je zaliczyć do którejś z wyróżnio-

nych grup systematycznych. Układ systematyczny ssaków przedstawia się następująco*:

Gromada: Ssaki (Mammalia)

Podgromada: Prassaki (Prototheria) Rząd: Stekowce {Monotremata)

Rodziny: Dziobaki (Ornithorhynchidae)

Kolczatkowate (Tachyglossidae) Podgromada: + Allotheria

Rząd: Wieloguzkowce (+ Multituberculata) Podgromada: Ssaki żyworodne (Theria) Szczep: Trójguzkowce (4-Tritutierculata) Rzędy:

Symetrodonty (+ Symetrodonta) Pantoteria (+ Pantotheria)

• Pominięto mniej ważne rodziny nietoperzy oraz rodziny ssaków wymarłych. Grupy wymarłe oznaczono krzyżykiem (+).

357

systematyka

Szczep: Ssaki niższe (Metatheria) Rząd: Torbacze (Marsupialia)

Rodziny: Dydelfowate (Didelphidae) Niełazy (Dasyuridae) Mrówkożery (Myrmecobiidae) Krety workowate (Notoryctidae) Jamraje

(Peramelidae) Zbójnik! (Caenolestidae) Pałankowate (Phalangeridae) Wombaty (Voinbatźdae) Kangurowate (Macropodidae) Szczep:

Łożyskowce, czyli ssaki wyższe (Eutheria) Rząd: Owadożerne (Insectwora) Rodziny: Tupaje (Tupaiidae)

Ryjoskoczki (Macrosceiźdidae) Jeżowate (Erinaceidae) Kretowate (Talpidae) Ryjówkowate (Soricidae) Almiki (Solenodontidae)

Tenrekowate (Tenrecidae) Złotokrety (Chrysochloridae) Rząd: Latawce (Dermoptera)

Rodzina: Lotokoty (Cynocephala) Rząd: Nietoperze (Chiroptera) Podrząd: Megachiroptera

Rodzina: Rudawkowate (Pteropodidae) Podrząd: Microchiroptera

Rodziny: Upiorowate (Emballonuridae)

Brodawkonosy (Rhinopomatidae) Rybaki (Noctiiionidae) Podkowcowate (Rhinolophidae) Liścionosy (Phyllostomatidae) Wampiry

(Desmodontżdae) Lironosy (Megadermatidae) Mroczkowate (Vespertilionidae) Molosy (Molossidae) Rząd: Naczelne (Pnmates)

Podrząd: Lemuroidea

Rodziny: Lemurowate (Lemuridae) Indrisy (Indrźdae) Palczaki (Daubentoniidae) Lorisowate (Lorźsżdae) Podrząd: Tarsioidea

Rodzina: Wyraki (Tarsiidae) Podrząd: Małpy szerokonose (Platyrrhini) Rodziny: Płaksowate (Cebidae)

Pazurkowce (Callithricidae) Podrząd: Catarrhini

Rodziny: Małpy wąskonose (Cercopithecidae) Małpy człekokształtne (Pongidae) Człowiekowate (Hominidae) Rząd: Pradrapieżne

(+Creodoreta) Rząd: Teniodonty (+Taemodontia) Rząd: Szczerbaki (Edentata)

358

359

szakal czaprakowy

Rząd: Litopterny (+ Litopterna) Rząd: Mrówniki (Tubulidentata)

Rodzina: Mrównikowate (Orycteropidae) Rząd: Nieparzystokopytne (Perźssodactyla) Podrząd: Koniokształtne (Hippomorpha)

Rodzina: Koniowate (Egmdae) Podrząd: Gruboskórce {Ceratomorpha) Rodziny: Tapiry (Tapindae)

Nosorożce (Rhinocerotidae) Rząd: Parzystokopytne (Artiodactyla) Podrząd: Swiniokształtne (Suma) Rodziny: Swiniowate (Suidae)

Pekari (Tayassuidae) Hipopotamy (Hźppopotamźdae) Podrząd: Przeżuwacze (Ruminantia) Rodziny: Wielbłądowate (Camelidae)

Kanczyle (Tragulidae) Jeleniowate (Ceryidae) Żyrafowate (Giraffidae) Widłorogie (Antiiocapridae) Krętorogie (Bovidae) Rząd:

Drapieżne (Carnwora)

Rodziny: Łaszowate (Viverridae) Hieny (Hyaenidae) Koty (Felidae) Łasicowate (Musteiźdae) Psowate (Canidae) Szopowate

(Procyonidae) Niedźwiedziowate (Ursidae) Rząd: Płetwonogie (Pinnipedid)

Rodziny: Uchatkowate (Otariidae) Morsy (Odobemdae) Foki (Phocżdae) Rząd: Walenie (Cetacea)

Podrząd: Zębowce (Odontoceti)

Rodziny: Delfiny słodkowodne (Susuidae)

Wale dziobogłowe (Hyperoodontidae) Kaszaloty (Physeteridae) Narwalowate (Monodontżdae) Delfinowate (Delpłlinidae) Morświny

(Phocaenidae) Podrząd: Fiszbinowce (Mysticeti) Rodziny: Pływacze (Eschrichtidae)

Wieloryby fałdowce (Balaenopteridae) Wieloryby gładkoskóre (Balaemdae) CK.K.]

szajer -^-koń domowy.

szakal czaprakowy (Canis me-somelas) — drapieżnik z rodziny ->psowatych. Długość głowy i tułowia ok. 90 cm, ogona ok. 30 cm.

Kształtem

głowy przypomina lisa, kończyny ma dość krótkie. Ubarwienie rudawe, środek grzbietu czarny z białymi plamami, spód żółtawo-biały.

W miocie 4 lub 5 młodych. Sz.cz. często napada na ptactwo i drobne

systematyka

Rodziny: Mrówkojady (Myrmecophagidae) Leniwce (Bradypodidae) Pancerniki (Dasypodidae)

Rząd: Łuskowce (Pholidota)

Rodzina: Pangoliny (Manidae) Rząd: Zajęczaki (Lagomorpha)

Rodziny: Zającowate (Leporidae)

Szczekuszkowate (Ochotonidae)

Rząd: Gryzonie (Rodentia)

Rodziny: Sewele (Aplodontidae)

Koszatniczki (Octodontidae) Kolczaki (Echimyidae) Nutriowate (Capromyidae) Ezynszylowate (Chinchillidae) Marowate (Caviidae)

Kapibary (Hydrochoeridae) Pakarany (Dinomyidae) Aeuti (Dasyproctidae) Paki (Cuniculidae) Ursonowate (Erethizontidae) Tukotuki

(Ctenomyidae) Chomikowate (Cricetidae) Nornikowate (Microtidae) Myszowate (Muridae) Goffery (Geomyidae) Szczuroskoczki

(Heteromyidae) Smużkowate (Zapodźdae) Skoczkowate (Dźpodtdae) Slepce (Spalacidae) Bambusowce (Rhizomyidae) Wiewiórkowate

(Sciuridae) Popielicowate (Gliridae) Selewinki (Seleviniidae) Bobry (Castoridae) Jeżozwierze (Hystricidae) Szczecince

(Thryonomyidae) Kretoszczury (Bathyergidae') Wiewiórolotki (Anomaluridae} Postrzałki (Pedetidae) Gundie (.Ctenodactylidae)

Rząd: Prakopytne (+Condylarthra)

Rząd: Tilodonty (+ Tillodontia)

Rząd: Amblipody (+Amblypoda)

Rząd: Góralki (Hyracoidea)

Rodzina: Góralkowate (,Procaviidae)

Rząd: Trąbowce (Proboscidea)

Rodzina: Słonie (Elephantidae)

Rząd: Syreny (Sirenia)

' Rodziny: Diugonie (Dugongidae) Manaty (Manatidae)

Rząd: Desmostylia (+Desmostylia)

Rząd: Embritopody (+Einbrżth,opoda)

Rząd: Notoungulaty (+Notoungulata)

Rząd: Astrapoteria (+ Astrapotheria)

szakal pręgowany

360

ssaki domowe. Występuje w Afryce na południe od Sahary. [B.Rz.-K.]

szakal pręgowany (Canis adu-stus) — drapieżnik z rodziny

—>-psowatych. Długość głowy i tułowia ok. 1,1 m, ogona ok. 33 cm. Ubarwienie brunatno-szare z czarnymi i żółtymi pręgami wzdłuż

tułowia. Występuje od południowej Afryki po Etiopię na wschodzie i Maroko na zachodzie. [B.Rz.-K.]

szakal złocisty (Canis aureus)

— drapieżnik z rodziny -»pso-watych, najlepiej poznany ga-

^• Szakal złocisty

tunek szakali. Długość głowy i tułowia 70—105 cm, ogona 20—24 cm; ciężar 10—15 kg. Kształtem ciała przypomina wilka, od

którego różni się mniejszymi rozmiarami, krótszym ogonem i bardziej zaostrzonym pyskiem. Gęste szarobrunatne futro ciemniejsze

wzdłuż grzbietu, kończyny rudawe, brzuch białawy. Zamieszkuje głównie zarośla oraz trzciny nad rzekami i jeziorami, pojawia się też na

stepach i półpustyniach. Często przebywa w pobliżu osiedli. Dniem chroni się w norach, które sam kopie; zajmuje też nory innych

zwierząt. Głównym jego pokarmem są gryzonie i ptaki, przygodnie zjada też większe

ssaki, gady, ryby i owady, a także owoce. Przebywa pojedynczo lub małymi grupami. Wieczorami wydaje charakterystyczne wycie.

Ciąża trwa 60—62 dni; w miocie bywa 4— —9 młodych. Dojrzałość płciową osiąga w drugim roku życia. Skóra ma niewielką wartość

futrzarską. Sz.z. występuje w północnej i wschodniej Afryce, w zachodniej, środkowej i południowej Azji po Indie i Indochiny. W

Europie spotykany na Półwyspie Bałkańskim, zapuszcza się po Rumunię i Węgry. [B.Rz.-K.]

szara małpa wełnista ->weł-niak szary.

szary kangur olbrzymi ->kan-

gur olbrzymi.

szatanka (Chiropetes satanas), zwana także czuprynkiem sza-tańcem — małpa średniej wielkości z rodziny -»-płakso-watych. Długość

głowy i tułowia ok. 40 cm, ogona ok. 38 cm; ciężar ok. 3 kg. Sierść gęsta, długa. Ręce i nogi czar-norude, grzbiet i boki kaszta-

nowobrunatne, czasem niemal

Szatanka

36.1

szczekuszka malutka

czarne. Sz. ma bardzo charakterystyczną, wielką, czarną brodę i ogon sprawiający wrażenie bardzo grubego i ciężkiego wskutek gęstego i

długiego owłosienia. Twarz naga, czarna. Sz. przebywa na drzewach w wilgotnych lasach tropikalnych. Żywi się owocami i liśćmi oraz

małymi zwierzętami. Wydaje modulowany gwizd. Rozród, jak i inne dane o biologii, nie znane. W ogrodzie zoologicznym jeden osobnik

żył 15 lat. Sz. zamieszkuje Amerykę Południową:

południową część Wenezueli, Gujanę i Brazylię na północ od Amazonki. [H.K.]

szczecina -^wlosy.

szczeciniec (Thryonomys swin-derianus) — gryzoń z rodziny ->-szczecińców. Długość głowy i tułowia ok. 50 cm, ogona ok. 18 cm.

Wierzch ciała ciemnobrązowy, pokryty szczecinia-stym włosem, spód szarobrą-zowy, jaśniejszy. Głowa duża, pysk tępo zakończony.

Żyje pojedynczo lub grupami, głównie na brzegach wód. Dobrze pływa i nurkuje. Rodzi raz w roku 2 do 4 owłosionych młodych o

otwartych oczach, wcześnie rozpoczynających samodzielne życie. Sz. żyje w Afryce równikowej. Mięso jego jest cenione przez krajow-

ców. Wyrządza wielkie szkody w plantacjach trzciny cukrowej. [K.K.]

szczecince (Thryonomyidae) — rodzina -^gryzoni, obejmująca l rodzaj z 6 gatunkami. Są to zwferzęta duże, osiągające 60 cm

długości, o krępym ciele. Owłosienie krótkie, szcze-ciniaste. Zwierzęta nocne. Kopią nory, dobrze pływają, przebywają wśród gęstej

roślinności, zwykle w pobliżu wód. Występują w Afryce równikowej, na południe od Sahary. Kopalne znane są od miocenu. [K.K.]

szczekuszka malutka (Ochocona pusźlla) — gatunek z rodziny ->-szczekuszkowatych. Długość głowy i tułowia 14,5— —18,5 cm,

ogon zredukowany.

Szczekuszka malutka

Uszy krótkie, ciemne, biało obrzeżone. Ubarwienie letnie szare, końce włosów jasne; zimą futerko jaśnieje. Sz.m. zamieszkuje stepy i

częściowo obszary półpustynne. Kopie nory z licznymi otworami wyjściowymi. Przebywa w gęstych zaroślach, chętnie w pobliżu wody.

Spotykana bywa niekiedy w dolinach górskich rzek, nigdy jednak nie przekracza wysokości 1500 m n.p.m. Żywi się różnego rodzaju

roślinami i ich nasionami. Zapasy siana na zimę zaczyna gromadzić już w czerwcu, układając je w stożki. Aktywna głównie w dzień.

Rozmnaża się 2 razy w roku, w miocie 6—12 młodych. Rozmieszczenie obejmuje obszary na południe od Uralu po Uralsk, na wschód od

rzeki Ob, oraz stepy wschodniego Kazachstanu. W plejstocenie zasięg jej był znacznie szerszy, obejmował m.in. także zachodnią Europę

i Anglię. Szczątki jej spotyka się i w Polsce. [L.S.]

szczekuszka północna

362

szczekuszka północna (Ochoto-

na alpina) — gatunek z rodziny -i-szczekuszkowatych. Długość głowy i tułowia 17—

—25 cm, ogon szczątkowy. Ubarwienie wierzchu ciała latem żółtoszare, zimą ciemniejsze. Latem spód ciała ochrowożółty.

Mieszkanka gór, najczęściej południowych i zachodnich stoków; sięga częściowo w strefę alpejską. Mieszka w norach wykopanych przez

inne ssaki, niekiedy kopie je sama. Gromadzi zapasy pokarmu na zimę, ukrywając je najczęściej między kamieniami w osobnych norach.

Pokarm składa się głównie z soczystych części roślin. Rozmnaża się 2 razy w roku; w miocie 4—6 młodych. Rozmieszczenie obejmuje

Syberię po strefę tundry, Kamczatkę, Sa-chalin, Mongolię, północno-

—wschodnie Chiny, północną część Korei, Japonię i zachodnią część Ameryki północnej. Występuje też na północnym Uralu. [L.S.]

szczekuszkowate (Ochotonidae)

— rodzina z rzędu -^zajęcza-ków, obejmująca l rodzaj z 14 gatunkami. Są to małe ssaki;

długość ich rzadko przekracza 15 cm, a ciężar 0,5 kg. Ogon szczątkowy, ukryty w sierści. Z wyglądu podobne do gryzoni. W odróżnieniu

od zająco-watych mają krótkie, zaokrąglone uszy i tylne kończyny niewiele dłuższe od przednich. Ciało okrywa gęste, puszyste futerko,

u większości gatunków szarobrunatne. Kończyny przednie 5-, tylne 4-palczaste. Silnie owłosione stopy. Sz. zamieszkują tereny skaliste,

stepowe i półpustynne, a także lasy. Bardzo wytrzymałe na chłód; często aktywne na śniegu nawet przy temperaturze

—17°C. Niektóre gatunki zapadają w płytki sen zimowy. Żyją koloniami lub pojedynczo, aktywne są głównie dniem. Zamieszkują

szczeliny skalne lub kopią nory. Żywią się trawami i innymi roślinami zielnymi, a także liśćmi i gałązkami krzewów. Jesienią sz. na ogół

gromadzą zapasy pokarmu, przy czym suszą trawy i zioła w miejscach nasłonecznionych przed ukryciem ich w norach lub kryjówkach

skalnych. Zaniepokojone wydają charakterystyczne dźwięki, przypominające gwizd lub szczekanie. Okres godowy przypada na

wiosnę i lato. W roku 2 bądź 3 mioty. Po ciąży trwającej ok. 30 dni samica rodzi zwykle 3 lub 4 niedołężne, nagie młode. Długość życia

2—3 lat. Kopalne sz. znane są od oligocenu, w trzeciorzędzie i epoce lodowej występowały w Europie, szczątki ich znaleziono m.in. w

Polsce. Obecnie rozmieszczenie obejmuje wschodni kraniec Europy, środkową i wschodnią Azję oraz zachodnią część Ameryki

Północnej, od Alaski po Kalifornię. [L.S.]

szczerbaki (Edentata) — rząd ssaków obejmujący 3 rodziny, mrówkojady, leniwce i pancerniki z 30 gatunkami. Należą do nich

zwierzęta o różnych rozmiarach — długość ciała wraz z ogonem 15 cm — —1,8 m, o odmiennej budowie i rozmaitym trybie życia, ale

mające wiele wspólnych cech anatomicznych. Ciało mrówko-jadów i leniwców pokryte jest gęstą sierścią; grzbiet pancerników osłonięty

jest pancerzem z płytek kostnych pokrytych warstwą rogową. Dłonie 2- lub 3-palczaste, silnie rozwinięte i opatrzone potężnymi

pazurami, stopy 5-palczaste. Zęby uproszczone, u mrówko-

363

szczur śniady

jadów brak ich zupełnie. U niektórych gatunków spotykamy liczbę kręgów szyjnych odmienną niż u prawie wszystkich innych ssaków,

gdzie z reguły występuje 7, a mianowicie 6—9. W piersiowym i lędźwiowym odcinku kręgosłupa występuje dodatkowe połączenie

stawowe kręgów. Sz. prowadzą nadrzewny tryb życia (leniwce, tamandua) lub naziemny (mrówkojad olbrzymi, pancerniki). Aktywne

przeważnie nocą. Spotyka się najczęściej pojedyncze osobniki, rzadziej pary lub niewielkie grupy. Leniwce są wyłącznie roślinożerne,

pancerniki — wszystkożerne z przewagą pokarmu zwierzęcego, mrówkojady odżywiają się owadami. Ciąża trwa długo, prawdopodobnie

wskutek przerwy w rozwoju zarodka (ciąża przedłużona -^-rozród ssaków). W miocie zwykle l młode; niektóre pancerniki z reguły rodzą

kilka bliźniaczych młodych, powstałych wskutek podziału zarodka we wczesnym okresie rozwoju. Najstarsze szczątki kopalne pochodzą

z paleocenu. Centrum rozwoju sz. była Ameryka Południowa, gdzie osiągnęły niegdyś wielkie zróżnicowanie. Po połączeniu Ameryki

Południowej z Północną większość form tego rzędu wyginęła, ale niektóre rozszerzyły swój zasięg na część Ameryki Północnej.

Znaczenie gospodarcze sz. jest niewielkie;

pancerniki mogą wyrządzać szkody ryjąc w plantacjach, są też łowione dla mięsa, o niskiej zresztą jakości. [L.S.]

szczur drzewny (Phloeomys cunningi) — gryzoń z rodziny ->myszowatych. Największy przedstawiciel rodziny: długość głowy i

tułowia ok. 48 cm,

ogona do 32 cm. Futerko długie, nastroszone. Wierzch czar-nobrunatny z żółtawymi plamami, spód jasny. Uszy małe, czarne. Ogon

gęsto owłosiony. Sz.d. przystosowany jest do życia nadrzewnego. Rzadki, spotykany w lasach tropikalnych na Filipinach. [K.K.]

szczur piżmowy —-piżmak.

szczur śniady (Rattus rattus)

— gryzoń z rodziny —^rnyszo-watych. Długość głowy i tułowia 13—24 cm, ogona 13,5—

—25 cm; ciężar zwykle 150—

—250 g. Ubarwienie zmienne, wierzch ciała może być czarny lub szarobrunatny, spód białawy. Barwa grzbietu i brzucha wyraźnie

oddzielone. Od szczura wędrownego różni się

Szczur śniady

mniejszymi rozmiarami, dłuższym ogonem, większymi uszami i bardziej zaostrzonym pyskiem. Samica ma zwykle 5 par sutek. Pochodzi

z południowo--wschodniej Azji, gdzie jest pospolitym zwierzęciem nadrzewnym. Przystosował się do życia w pobliżu człowieka i

wędrując na statkach opanował niemal cały świat, choć brak go w niektórych obszarach kontynentalnych z dala od gór. W Europie na

przełomie XVIII i XIX w. liczebność jego bardzo zmalała, być może wskutek konkurencji szczura wędrownego. Ostatnio znów staje się

liczniejszy. W Polsce występuje obecnie na zacho-

szczur wędrowny

364

dzie kraju, wzdłuż Odry. W Europie sz.ś. żyje tylko w osiedlach ludzkich, szczególnie często spotykany jest na statkach i w portach.

Dobrze wspina się i skacze, pływa niechętnie. W miastach przebywa głównie w ciepłych piwnicach, np. w pobliżu pieców centralnego

ogrzewania. Aktywny głównie nocą. Gniazda buduje w zakamarkach i szczelinach murów. Żyje w koloniach. Rozmnaża się wolniej niż

szczur wędrowny. Samica ma rocznie 2—6 miotów, średnio po 6 młodych. Ciąża trwa ok. 26 dni. Młode zdolne są do rozrodu w wieku

6—7 miesięcy. Podobnie jak szczur wędrowny wyrządza wielkie szkody, w związku z czym od lat prowadzi się akcję przeciw temu

gryzoniowi. [K.K.]

szczur wędrowny (Rattus nor-vegicus) — gryzoń z rodziny -9-myszowatych. Długość głowy i tułowia 19—30 cm, ogona 13—23 cm;

ciężar 240—550 g. Grzbiet brunatnoszary z żółtawym odcieniem, spód białawy, czasem żółtawy lub szary.

Szczur wędrowny

Okazy z czarnym grzbietem zdarzają się rzadko. Ciało krępe, pysk dość tępo zakończony, uszy krótkie. Samica ma 5—6 par sutek.

Sz.w. pochodzi z północno-wschodniej Azji, skąd rozpowszechnił się z człowiekiem po całym świecie. Żyje dziś głównie w osiedlach

ludzkich. W miastach liczba

tych zwierząt często przewyższa liczbę ludności; szczególnie chętnie zasiedlają one sieć kanalizacyjną, piwnice, składy. Sz.w. dobrze

pływa, chętnie przebywa w pobliżu wody, toteż w sprzyjających warunkach klimatycznych przechodzi, zwłaszcza latem, nie tylko na

pola, ale również na brzegi wód. Aktywny całą dobę^ głównie jednak nocą. Wszyst-kożerny; w pożywieniu dużą rolę odgrywa pokarm

zwierzęcy. Potrafi napadać na stosunkowo duże zwierzęta. Żyje w koloniach. Zwykle 4 mioty rocznie, średnio po 7 młodych. Ciąża trwa

22—24 dni. Oczy otwierają się po 13—17 dniach życia, osobniki 3—4-miesięcz-ne są zdolne do rozrodu. Sz.w. może żyć co najmniej

do 4 lat. W Polsce jest pospolity w całym kraju. Wyrządza wielkie szkody zjadając i zanieczyszczając zapasy żywności oraz niszcząc

różne materiały przy torowaniu sobie drogi lub w czasie budowy gniazda. Przegryza nawet kable elektryczne i rury ołowiane. Niepokoi i

atakuje zwierzęta domowe. Jest rezerwuarem i przenosi-cielem wielu chorób. Walka ze szczurami (deratyzacja) pochłania ogromne

sumy, a rzadko odnosi długotrwały skutek, gdyż przetrzebiona populacja szybko się odradza. Ponieważ sz.w. jest zwierzęciem ostrożnym

i z rezerwą odnosi się do nowego rodzaju pożywienia, najlepiej przez parę dni wykładać pokarm nieszkodliwy, a zatruwać po pewnym

czasie, gdy szczury do niego przywykną. Sz. w. używany jest często jako zwierzę laboratoryjne, najczęściej w odmianie albinotycznej.

[K.K.]

szczur wodny -»-karczownik.

365

szop pracz

szczuroskoczek (Dipodomys agilis) — gryzoń z rodziny

-»szczuroskoczków. Długość głowy i tułowia ok. 13 cm, wyposażonego w kitę ogona 16—20 cm. Grzbiet ciemnobrunatny, spód biały.

Oczy duże. Kończyny tylne znacznie dłuższe od przednich. Sz. porusza się skokami. Ma zewnętrzne torby policzkowe, porośnięte

wewnątrz sierścią, które napełnia i opróżnia przednimi kończynami. Żyje na terenach pustynnych. Aktywny w nocy. Ma zwyczaj

kąpania się w pyle; pozbawiony możności tego choruje. Żywi się nasionami, zielonymi częściami roślin, przygodnie też owadami. Gro-

madzi zapasy pokarmu. Ciąża trwa ok. 4 tygodni; rocznie kilka miotów, każdy po 2—5 młodych. Występuje w Kalifornii i na obszarach

przyległych. [K.K.]

szczuroskoczki (Heteromyidae)

— rodzina -^-gryzoni, obejmująca 5 rodzajów i ok. 75 gatunków. Niewielkie, zwykle przystosowane do poruszania się skokami.

Większość zamieszkuje tereny piaszczyste, często pustynie; niektóre gatunki spotyka się w lasach tropikalnych. Tryb życia nocny. Nie-

które zapadają w sen zimowy. Kilka gatunków ma sierść zmienioną częściowo w kolce. Występują w Ameryce Północnej i Środkowej po

Wenezuelę i Kolumbię na południu. Kopalne znane od oligocenu. [K.K.]

szczury workowate ->-dydelfo-

wate.

szop pracz (Procyon lotor) — drapieżnik z rodziny —>.szopo-watych. Długość głowy i tułowia ok. 65 cm, ogona ok. 25 cm; ciężar

1,8—2,2 kg. Głowa szeroka o wąskim, wydłużonym pysku, palce przednich kończyn długie, pazury nie wciągane, ogon puszysty. Futro

długie, gęste, szarożółte i czarne na tułowiu i w poprzeczne żółtoszare i czarnobrązo-we pręgi na ogonie. Na wysokości oczu czarna

smuga. Sz.p. jest ruchliwy i zwinny.

Szop pracz

Dobrze wspina się po drzewach, skacze po gałęziach, świetnie pływa. Zamieszkuje tereny drzewiaste i krzaczaste, chętnie blisko wody.

Prowadzi głównie nocny tryb życia. W południowych regionach zasięgu aktywny cały rok, w północnych na większą część zimy zapada

w lekki sen w norach, zajmowanych niejednokrotnie całymi rodzinami. Wszystkożerny; ulubionym jego pokarmem są zwierzęta wodne

(żaby, ryby, raki) oraz różne orzechy, nasiona i owoce. Ma charakterystyczny, nie spotykany u innych ssaków zwyczaj opłukiwania w

wodzie pokarmu przed spożyciem. Od tego zwyczaju wywodzi się jego nazwa gatunkowa. Poza okresem rui i wychowu młodych żyje

samotnie. Samce są poligamiczne. Samice po 60—70-dniowej ciąży rodzą l—7 (zwykle 3 lub 4) młodych, które po 10 tygodniach mogą

już opuścić gniazdo, a po roku opuszczają matkę i zaczynają samodzielne życie. Samice osiągają dojrzałość płciową po roku, samce do-

szop rakojad

366

piero po 2 latach. Sz.p. żyje ponad 10 lat. Zasięg jego obejmuje południową Kanadę, Stany Zjednoczone i Amerykę Środkową. Jest

cennym zwierzęciem futerkowym, hodowanym na fermach. [B.Rz.-K.]

szop rakojad (Procyon can-crworus) — drapieżnik z rodziny -^-szopowatych. Głowa i tułów długości 60 cm, ogon 35 cm. Futro

popielatożółte na tułowiu, szarobiałe na wargach, brodzie i gardle, w poprzeczne czarnoszare i żółte pierścienie na ogonie. Trybem życia

przypomina szopa pracza, nie ma jednak zwyczaju opłukiwania pokarmu. Zamieszkuje południową Kostarykę, Panamę i północną część

Ameryki Południowej. [B.Rz.-K.]

szop usuryjski -> jenot.

szopowate (Procyonidae) rodzina -^-drapieżnych, obejmująca 8 rodzajów z 19 gatunkami. Należą do nich szopy, o-stronosy, pandy i

in. Największym przedstawicielem rodziny jest panda wielka, która wymiarami, wyglądem zewnętrznym i niektórymi cechami

anatomicznymi znacznie odbiega od reszty sz. i bywa niekiedy zaliczana do rodziny niedźwiedziowatych. Pozostali przedstawiciele

rodziny sz. są to zwierzęta małych lub średnich rozmiarów o wydłużonym ciele, średnim lub długim ogonie, krótkim i szerokim pysku (z

wyjątkiem ostronosa), krótkich, okrągłych lub spiczastych uszach i stopochod-nych lub półstopochodnych, 5-palczastych kończynach.

Pazury krótkie, u niektórych gatunków częściowo wciągane. Ubarwienie różnorodne, od szaroczarnego do rudobrunat-

nego. Na puszystym ogonie zwykle występuje ciemne i jasne pierścieniowanie. W uzębieniu charakterystyczne wydłużone kły, małe,

ostre przedtrzonowce i szerokie trzonowce o niskich koronach. Spośród zmysłów najlepiej rozwinięty jest węch. Sz. przeważnie

prowadzą dzienny tryb życia. Z wyjątkiem szopa pracza, który zapada zimą w lekki sen, aktywne są przez cały rok. Zamieszkują środo-

wiska naziemne i nadrzewne. Są zwinne, doskonale wspinają się po drzewach (kinkażu jest wyłącznie nadrzewny) i nieźle pływają. Na

schronienia wyszukują sobie szczeliny skał, spróchniałe pnie, nory w ziemi lub jaskinie. Większość wędruje w poszukiwaniu pokarmu

parami, małymi rodzinnymi grupami lub stadami. Są wszystkożerne, chociaż niektóre gatunki odżywiają się prawie wyłącznie pokarmem

roślinnym (panda, kinkażu). Rozród odbywa się raz do roku (u szopa pracza zdarzają się 2 mioty rocznie); ciąża trwa 60—77 dni. Na

wiosnę samica rodzi l—6 młodych, które przez dłuższy czas pozostają pod jej opieką. Dojrzałość płciową samice uzyskują po roku,

samce po 2 latach, tylko panda wielka między 4 a 10 rokiem życia. Żyją przeważnie ok. 10 lat. Niektóre gatunki ze względu na cenne

futro i jadalne mięso są przedmiotem hodowli i polowań, inne wyrządzają szkody -w gospodarce człowieka. Sz. zamieszkują podzwro-

tnikowe i umiarkowane obszary Ameryki i wschodniej Azji. Szczątki kopalne znane są od oligocenu. [B.Rz.-K.]

szpic -Apies domowy.

367

szympans

szpringbok (Aretźdorcas mar-supialis}, zwany też antylopą skoczkiem — gatunek z rodziny -»-krętorogich, zaliczany do —>-gazeli.

Długość głowy i tułowia 1,2—1,5 m, ogona 20— —32 cm, wysokość w kłębie 68—90 cm; ciężar 18—45 kg. Ubarwienie z wierzchu pło-

wocynamonowe, na bokach ciemnorudy pas, wyraźnie odcinający się od białego spodu ciała. Nogi smukłe, tylne

Szpringbok

dłuższe od przednich. Uszy wydłużone, stojące. Rogi występują u obu płci, są barwy czarnej i pokryte dużymi pierścieniowa tymi

zgrubieniami. Wzdłuż grzbietu aż do nasady ogona ciągnie się fałd skóry porośnięty jasnymi włosami. W razie alarmu fałd się unosi i

ukazuje się długa najeżona grzywa, jednocześnie stroszą się białe włosy na zadzie. Sz. porusza się niezwykle zręcznie, może •wykonywać

kilkumetrowe skoki. Żywi się

trawami i suchoroślami, dobrze znosi długotrwały brak wody. Ciąża trwa ok. 170 dni;

w miocie l, rzadko 2 młode. Pierwotnie sz. zamieszkiwał bezleśne tereny Angoli, pustynię Kałahari i południową Afrykę. Wędrując w

poszukiwaniu pastwisk w ogromnych stadach, często obejmujących tysiące osobników, nieraz pustoszył pola uprawne, stał się więc

przedmiotem tępienia na wielką skalę. Obecnie stał się zwierzęciem rzadkim; żyje w rezerwatach i parkach narodowych południowej

Afryki. [L.S.]

szympans (Chimpansee trog-lodytes. Pan troglodytes) -> małpa człekokształtna, najczęściej spotykana w ogrodach zoologicznych i

najlepiej poznana. Duży, silnie zbudowany ssak. Długość głowy i tułowia 70—94 cm, wysokość stojącego samca sięga 1,6 m, samicy 1,3

m. Rozpiętość ramion przewyższa wysokość o ok. 50"/o. Samce ważą 56—80 kg, samice 45—68 kg. Ogona brak. Ręce są dłuższe od

nóg, dłonie długie, kciuk krótki. Twarz blada, cętkowana, u starych osobników ciemnieje. Całe ciało pokryte czarną sierścią. Młode

osobniki mają białe włosy w okolicy odbytu; u dorosłych nieco szarych włosów występuje w okolicy krzyżowej i na udzie. Ponadto u

starych osobników obu płci pojawiają się białe włosy na brodzie. Obserwowano u sz. również tendencję d.o łysienia. Skóra pod sierścią

jest biała. Sz. zamieszkuje lasy tropikalne. Aktywny w dzień. Przebywa w grupach o zmieniającym się składzie, od 2 do 40 osobników.

Prowadzi nadrzewny i naziemny tryb życia. Więk-

szynszyla duża

368

szość dnia spędza na drzewach. Do pokonania krótkich odcinków na drzewach posługuje się -Arachiacją, tzn. wisząc na rękach

wprowadza się w ruch wahadłowy, częściej jednak porusza się w pozycji stojącej używając wszystkich czterech kończyn. Na ziemi chodzi

podpierając się na zgiętych palcach rąk, rzadko porusza się dwunożnie. Noc spędza w gniazdach budowanych codziennie na nowo, a

umieszczonych co najmniej 3 m nad ziemią. Ma zwyczaj spania na boku z podwiniętymi kolanami, czasem leży na wznak z wypro-

stowanymi lub założonymi na brzuchu nogami. W ciągu dnia odpoczywa zarówno na drzewach, jak i na ziemi. Jest zasadniczo

roślinożerny; zjada owoce, liście, orzechy palmowe, korę, nasiona i łodygi, czasem uzupełnia jadłospis termitami i mrówkami. Pra-

wdopodobnie od czasu do czasu jada również mięso. Jest poligamiczny i poliandryczny. Co 3 lub 4 lata samica rodzi zwykle l młode.

Porody bliźniacze są rzadkością. Ciąża trwa 216—261, średnio 230 dni. Noworodek waży przeciętnie 1,9 kg. Młode jest całkowicie

zależne od matki przez pierwsze 2 lata życia. Samica osiąga dojrzałość płciową ok. 8 roku życia, choć w pełni wyrośnięta jest dopiero w

wieku 12 lat. Sz. żyje prawdopodobnie do 40 lat. Pod względem rozwoju psychicznego stoi najwyżej ze wszystkich zwierząt. Potrafi

wykonywać prymitywne narzędzia i posługiwać się nimi. Najlepiej rozwiniętymi zmysłami są wzrok i słuch. Może wydawać co najmniej

32 różne dźwięki. Członkowie stada porozumiewają się też za pomocą bardzo urozmaiconej mimiki oraz gestykulacji i różnych póz

ciała. Sz. dość dobrze rozmnażają się w niewoli. Często spotyka się je w cyrkach, gdyż wyjątkowo łatwo poddają się tresurze. Są częstym

przedmiotem eksperymentów zoopsychologów i psychologów. Korzystają z nich też laboratoria medyczne. Sz. występują obecnie w

środkowej Afryce, na wschód od rzek Niger i Kongo. Według niektórych badaczy jedna z form sz. tworzy odrębny gatunek s z.

karłowate-g o. Różni się on od pozostałych szympansów mniejszymi rozmiarami, lżejszą budową i czarną skórą twarzy. Występuje na

południe od rzeki Kongo po rzekę Lualaba. Większość zoologów uważa go jedynie za podgatunek sz. (tabl. IV—4). IH.K.]

szynszyla duża (Lagidium pe-ruanum) — gryzoń z rodziny

-^-szynszylowatych. . Długość głowy i tułowia 32—40 cm, ogona 23—32 cm; ciężar do 1,6 kg. Futerko gęste, wierzch ciała czarny,

spód białawy. uszy długie. Sz. żyje koloniami w skalistych terenach górskich o skąpej roślinności. Dzienna; chroni się w szczelinach skał.

Żywi się roślinnością wysokogórską. Ciąża trwa 3 miesiące. W miocie l lub 2 młode, owłosione, z o-twartymi oczami, zdolne są od razu

mimo karmienia przez matkę do zjadania pożywienia roślinnego. Występuje w Andach Peru i krajów sąsiednich. [K.K.]

szynszyla mała (Chinchilla la-niger) — gryzoń z rodziny

->-szynszylowatych. Długość głowy i tułowia 22—40 cm, ogona 7,5—20 cm; ciężar 0,5—

-l kg. Futerko niezwykle

TABLICA XIII. SSAKI NADRZEWNE

XIII — l. Wiewiórka

TABLICA XIV. SSAKI LATAJĄCE — NIETOPERZE (c.d.)

369

ślepiec

gęste i miękkie, barwy srebrzystej. Ogon pokryty długimi włosami. Uszy i oczy duże. Żyje w terenach skalistych o skąpej

roślinności. Tworzy duże kolonie. Żywi się roślinnością wysokogórską. Dwa razy do roku, po ciąży trwającej 105—111 dni,

rodzi l—6 młodych. W niewoli może żyć do 20 lat. Występuje w Andach, w Chile i Boliwii, na wysokości między 3000 i 6000 m

n.p.m. Niegdyś liczna, została niemal zupełnie wytępiona dla niezwykle cennego futerka. Obecnie jest pod o-chroną. Nieliczne

okazy, które udało się zdobyć w naturalnym środowisku posłużyły do rozpoczęcia hodowli klatkowej, która rozwija się obecnie

w Ameryce Północnej i w Europie. [K.K.]

szynszylowate (Chinchillidae) — rodzina -zgryzom, obejmująca 3 rodzaje z 6 gatunkami. Kończyny tylne mają dłuższe od

przednich. Ogon długi, gęsto owłosiony. Żywią się zielonymi częściami roślin, chronią się w szczelinach lub wykopanych przez

siebie norach. Dostarczają nadzwyczaj cennego futerka. Młode rodzą się zaawansowane w rozwoju. Kopalne znane od oligocenu.

Występują na terenach górskich lub na stepach (pampa) w Ameryce Południowej (Peru, Boliwia, Chile, Argentyna). Do rodziny

tej należą szynszyle i wiskacza. [K.K.]

Ś

ślepce (Spalacidae) — rodzina

-^gryzoni, obejmująca l rodzaj z 3 gatunkami. Skrajnie przystosowane do życia podziemnego. Występują we wschodnim obszarze

śródziemnomorskim, od północnego Egiptu po Iran oraz Morze Kaspijskie, na północnym zachodzie zasięgu na Węgrzech, w Bułgarii,

Jugosławii, Rumunii i na Ukrainie. Kopalne znane od pliocenu, m.in. także z Polski. [K.K.]

ślepiec (Spalax microphthal-mus) — gryzoń z rodziny

-i-ślepców. Długość głowy i tułowia 20—30 cm, ogon szczątkowy, ciężar 370—570 g. Samce nieco większe od samic. Żółtawo-szare

aksamitne futerko jednolicie pokrywa ciało. S. jest skrajnie przystosowany do życia podziemnego. Ciało wałeczkowate, gło-

24 słownik zoologiczny — ssaki

wa — główny narząd rycia — szeroka i mocna. Małżowin usznych brak, oczy ukryte pod skórą. Kończyny 5-pal-czaste, nie wykazujące

spe

cjalnych przystosowań do rycia. S. zamieszkuje tereny stepowe, lasów unika, zapuszcza się na pola uprawne. Stale przebywa pod ziemią,

wyjątkowo tylko wychodzi na powierzchnię. Ryje płytkie chodniki poszukując podziemnych części roślin, którymi się żywi. Kopie też

głębsze nory, w których znajduje się komora

śmierdziel

370

gniazdowa i komory z zapasami pokarmu. W sen zimowy nie zapada. Prawdopodobnie l miot rocznie, z l—3 młodymi. S. występuje w

południowej części europejskiego terytorium Związku Radzieckiego oraz w Rumunii. Spotykano go na Podolu i Podkarpaciu w pobliżu

granicy Polski. Wyrządza znaczne szkody na polach uprawnych. [K.K.]

śmierdziel -^skuns zwyczajny.

świnia brodata (Sus barbatus) — gatunek z rodziny —»świ-niowatych. Długość głowy i tułowia 1,0—1,6 m, wysokość do 85 cm;

ciężar do 150 kg. Ciało dość smukłe, głowa wydłużona, otoczona z przodu długimi włosami tworzącymi rodzaj bokobrodów. Poza tym

ciało skąpo owłosione; prześwituje szaro ubarwiona skóra. S.b. żyje grupami rodzinnymi lub większymi stadami w lasach tropikalnych.

Występuje na Półwyspie Mała j -skim, Sumatrze, Jawie i Borneo. [L.S.]

świnia brodawkowata (Sus verrucosus) — gatunek z rodziny -^świniowatych. Długość ciała 0,9—1,6 m, wysokość do 85 cm; ciężar

do 150 kg. Ubarwienie zmienne, ciało dość obficie owłosione. Po każdej stronie głowy występują 3 duże brodawki, które u samców

przybierają szczególnie wielkie rozmiary. S.b. zamieszkuje tereny trawiaste i zarośla. Występuje na Jawie, Luzonie i Filipinach. [L.S.]

świnia domowa (Sus scrofa domestica) — zwierzę domowe należące do rodziny -»-świ-niowatych. Pochodzi od dzika;

udomowienie odbywało się w •} różnych miejscach i obejmo- s wało różne podgatunki dzika, i Za najważniejsze ośrodki udo- i

mówienia ś.d. uważa się ob- ' szar śródziemnomorski oraz , zachodnio- i wschodnioazja-tycki. W Azji udomowienie . nastąpiło

przed 6 lub 7 tyś. lat, w Europie później. W wyniku celowej selekcji już w starożytności uzyskano różne rasy ś.d., znacznie różniące się

budową od dzików. Pierwotna hodowla ś.d. prowadzona była w prymitywnych warunkach; zimą zwierzęta przebywały w zagrodach, latem

pod gołym niebem, często pasąc się w lasach. Intensywny rozwój hodowli rozpoczął się dopiero w końcu XVIII w. W Anglii uzyskano

wówczas uszlachetnioną rasę zwaną "leicester", od której po skrzyżowaniu z innymi wyprowadzono m.in. rasę wielką białą. Z czasem

rasy ś.d. stały się bardzo liczne;

do najważniejszych należą:

świnia biała zwisłoucha, biała ostroucha, świnie duńskie i szwedzkie "landrace", belgijskie "pietram". W Polsce najczęściej hodowane są:

wielka biała polska, zwisłoucha biała polska, złotnicka i puławska. Wyodrębnia się rasy mięsne, tłuszczowo-mięsne i słoninowe.

Szczególnie cenne są rasy, u których odkładanie się tłuszczu następuje możliwie późno, a mięśnie są dobrze rozwinięte. Uzyskanie

wartościowych ras i doskonalenie metod chowu doprowadziło do wzrostu pogłowia trzody chlewnej na świecie w ostatnich latach. Ś.d.

zawdzięcza swe znaczenie gospodarskie szybkiemu osiąganiu dojrzałości płciowej. Samice zwane lochami lub maciorami są dojrzałe w

wieku 5 lub 6

371

świnia rzeczna

miesięcy. Ciąża trwa ok. 110— —,114 dni; w ciągu roku można uzyskać 2 mioty, w których liczba prosiąt wynosić może do 12 sztuk.

Prosięta przebywają z maciorą ok. 7 tygodni, podwajają swój ciężar po jednym tygodniu, a po 9 tygodniach zwiększają go ok. 14-

krotnie. Paszę ś.d. stanowią m.in. ziemniaki w różnej postaci, zboża, mleko, rośliny zielone i siano. Maciory niektórych ras osiągają

ciężar 300 kg, przeznaczone do rozpłodu samce (knury) 400 kg. [L.S.]

świnia karłowata (Sus salva-

nius) — najmniejszy przedstawiciel rodziny ->świniowa-tych. Długość głowy i tułowia 50—65 cm, ogona ok. 3 cm, wysokość w kłębie

25—30 cm. Ryj zaostrzony, szczecina tworzy wzdłuż grzbietu grzebień. Warchlaki ubarwione w brunatne i żółte pasy. Ś.k. ma tylko 3

pary sutek. Występuje w lasach na południowych zboczach Himalajów. Jest bardzo rzadka i bliska wytępienia; od wielu lat nie udało się

zaobserwować żadnego osobnika. [L.S.]

świnia leśna (Hylochoerus mei-nertzhageni) — przedstawiciel rodziny ->-świniowatych, zbliżony wyglądem do dzika, lecz większych

rozmiarów. Długość głowy i tułowia 1,55—1,8 m, ogona ok. 30 cm, wysokość do 1,1 m; ciężar do 250 kg. Ubarwienie ciemnoszare,

»"tos dość rzadki, długi. Przea oczami i na policzkach brodawki okryte nie owłosioną skórą, zawierające ujścia gruczołów. S.l. żyje w

gęstych lasach i zaroślach bambusowych, w stadach obejmujących 4—20 sztuk. Często przebywa w pobliżu wody, chętnie nurzając

się w mule. Żywi się głównie miękkimi częściami roślin zielnych i wysokimi, soczystymi trawami. Nie ryje ziemi w poszukiwaniu

pokarmu. Długość ciąży ok. 125 dni; w miocie bywa 2—6 młodych. Występuje w kilku izolowanych obszarach w Afryce równikowej.

[L.S.]

świnia rzeczna (Potamochoe-rus porcus) — gatunek z rodziny —^świniowatych. Długość głowy i tułowia l—1,5 m, wysokość 55—80

cm; ciężar do 80 kg. Wydłużone uszy zakończone są pędzelkami włosów.

Świnia rzeczna

Stosunkowo gęste owłosienie barwy rudobrunatnej lub czarnej z domieszką włosów białych, szczególnie na charakterystycznych

bokobrodach. Wzdłuż karku i grzbietu ciągnie się jasna grzywa. Młode mają ubarwienie ciemnobrązowe w podłużne, jasnożółte paski.

Brodawkowate wyniosłości przed oczami, występujące u samców, ukryte są we włosach. Samice mają 3 pary sutek. Ś.rz. zamieszkuje za-

równo obszary lesiste, jak otwarte. Aktywna głównie w nocy, w dzień odpoczywa wśród gąszczy. Żywi się korzeniami roślin,

sporadycznie

świnioksztaitne

372

zjada gady i młode ptaki. Może wyrządzać szkody na plantacjach, ryjąc w poszukiwaniu pokarmu. Trzyma się najczęściej w małych

stadkach;

potrafi szybko biegać, dobrze też pływa. Mioty po 2—8 (wyjątkowo 10) młodych przypadają w grudniu i w styczniu. W niewoli ś.rz.

rzadko żyje ponad 10 lat. Rozmieszczenie obejmuje Afrykę na południe od Sahary oraz Madagaskar. [L.S.]

świnioksztalne (Suiformes), zwane też nieprzeżuwającymi — podrząd ->-parzystokopyt-nych, obejmujący rodziny świ-niowatych,

pekari i hipopotamów. Ciało mają masywne, kończyny krótkie, 4-palczaste, kości śródstopia ł śródręcza nie zrośnięte. Zęby bunodon-

tyczne (->-zęby). S. są wszyst-kożerne, pokarmu nie przeżuwają. Szczątki kopalne znane od eocenu. Niegdyś podrząd ten był bardzo

zróżnicowany, dziś pozostały nieliczne, ale szeroko rozmieszczone gatunki. [L.S.]

świniowate (Suidae) — rodzina -^parzystokopytnych z pod-rzędu -^-świniokształtnych, obejmująca 5 rodzajów z 8 gatunkami.

Należą do nich świnia domowa, dzik, guziec, babirussa i in. Są to duże ssaki o wydłużonej głowie, krótkiej szyi i masywnej budowie ciała.

Pysk wyciągnięty w długi ryj, z owalną chrząstką w pobliżu końca, podtrzymywaną przez kość przednosową, nie spotykaną u innych

kopytnych. Nozdrza umieszczone na końcu ryja, oczy małe. Sierść ostra, szczeciniasta. Nogi cienkie, stopy wąskie. Obie kończyny 4-

palczaste, na palcach środkowych duże racice;

palce boczne, umieszczone z

tyłu, są cienkie i nie dosięgają ziemi. Zęby policzkowe guzkowate, typu bunodontycz-nego. Zęby sieczne długie, ustawione prawie

poziomo. Kły dolne i górne silnie rozrośnięte, wystają zwykle na zewnątrz. Sutki liczne. S. rozmnażają się na ogół przez cały rok. W

miocie 2—14 młodych. Wszystkożerne, żyją zwykle w niewielkich stadach. Środowiskiem ich są przeważnie lasy i zarośla, tylko gu-

ziec żyje na terenach otwartych. Świnia domowa odgrywa ważną rolę w gospodarce jako źródło mięsa, tłuszczu i skóry. Inne gatunki

należą do zwierząt łownych. Występują w Europie, Afryce i Azji. Szczątki kopalne znane od oli-gocenu. [L.S.]

świnka morska (Cavia porcel-lus) — gryzoń z rodziny

->marowatych. Długość ciała 22—35 cm, ogona brak; ciężar do 700 g. Ubarwienie formy dzikiej szare lub brunatne, rasy hodowane mają

ubarwienie zmienne, złożone z plam czarnych, białych i czerwono-żółtych. Wyhodowano wiele ras o różnych cechach futerka. S.m.

dobrze kopie, ale przebywa na ziemi; jest zupełnie niezdolna do wspinania się. Żyje kolonialnie. Aktywna zarówno w dzień, jak 'w nocy.

Jada pokarm roślinny i jak wiele gryzoni może się obywać bez wody. Dojrzałość płciową samice osiągają w wieku 6—8 tygodni, samce

2—3 miesięcy. Ciąża trwa 60—

—70 dni. W miocie średnio 3 młode, które od razu są zaradne i już w pierwszym dniu mogą samodzielnie jeść pokarm stały. Laktacja

trwa 14 dni. Pełny wzrost po 8—9 miesiącach. Maksymalny wiek 6—8 lat. Ś.m. pochodzi z Bra-

373

taguan

zylii, Paragwaju i Peru. Została udomowiona przez Inków, którzy hodowali ją dla mięsa. Sprowadzona do Europy, szybko się

rozpowszechniła w hodowli jako zwierzę laboratoryjne lub trzymane dla celów rozrywkowych. [K.K.]

świstak (Marmota marmota) — duży gryzoń z rodziny ->-wie-wiórkowatych. Długość głowy i tułowia 50—60 cm, ogona 13—16 cm;

ciężar 5—7 kg. Ciało krępe, kończyny krótkie. Grzbiet szarożółtawy, spód jaśniejszy. Wierzch głowy i koniec ogona prawie czarne. S.

jest zwierzęciem wysokogórskim, żyje na łąkach typu alpejskiego (halach); żywi się trawą i ziołami. Tworzy kolonie złożone z

kilkunastu osobników. Każda kolonia ma wielką norę sięgającą kilkudziesięciu m długości, służącą głównie za schronienie zimowe.

Znajduje się w niej obszerna komora wyścielona sianem, w której zimuje cała kolonia. Obok tej nory na terenie kolonii jest kilka

mniejszych nor, do których zwierzęta chronią się w razie niebezpieczeństwa. S. zapada w sen zimowy trwający od października do

kwietnia. Ruja w kwietniu; ciąża trwa 33— —35 dni. Młode rodzą się z początkiem czerwca. W miocie zwykle 3—8 młodych; dojrzałość

płciową osiągają osobniki w wieku 3 lub 4 lat, a do

tego czasu przebywają z rodzicami. Głównymi wrogami ś. są orły. W razie niebezpieczeństwa ś. wydaje głośny gwizd, na który wszystkie

osobniki kolonii chronią się do nor. Występuje w Alpach i Tatrach, wprowadzono go też do Niżnich Tatr w Słowacji. W Tatrach

spotyka się go na wysokości 1700—2300 m n.p.m., zwykle nad górną granicą kosodrzewiny, czasem niżej, nawet na 1400 m n.p.m.

Podga-tunek tatrzański różni się od alpejskiego mniejszymi rozmiarami i jaśniejszym ubarwieniem. W XIX w. był bliski wytępienia,

gdyż górale wykopywali go z nor zimowych dla zdobycia sadła cenionego w medycynie ludowej. Obecnie objęty ochroną, stał się

liczniejszy. [K.K.]

świszcz (Marmota monax) — gryzoń z rodziny -^-wiewiór-kowatych, blisko spokrewniony ze świstakiem. Długość głowy i tułowia

40—50 cm, ogona 10—15 cm. Futerko bru-natnawe, spód ciała jasny, głowa i stopy ciemniejsze. Uszy i kończyny krótkie. Zamieszkuje

otwarte przestrzenie; kopie głębokie nory. Zapada w sen zimowy. Żywi się zielonymi częściami roślin. Występuje na rozległych ob-

szarach Ameryki Północnej od Alaski i zachodniej Kanady po wybrzeża atlantyckie Stanów Zjednoczonych. [K.K.]

taguan (Petaurista petaurista) — gryzoń z rodziny ->.wie-wiórkowatych, należący do podrodziny polatuch. Długość głowy i tułowia

30—45 cm,

ogona 31—53 cm. Wierzch głowy, grzbiet i puszysty ogon czarniawe, boki brązowe, spód szarobiały. Po bokach ciała między przednimi

i tylnymi

takin

374

kończynami fałd skórny umożliwiający odbywanie dalekich skoków lotem ślizgowym. Dodatkowy, niewielki fałd skórny znajduje się też

między kończynami tylnymi i ogonem. T. zamieszkuje lasy, stale przebywając w koronach drzew. Żyje pojedynczo lub małymi

grupkami. Żywi się owocami, nasionami i młodymi liśćmi. Występuje w Indiach, na Cejlonie, w Indochinach, południowych Chinach, na

Borneo i Sumatrze. [K.K.]

takin (Budorcas taarfcolor) — gatunek z rodziny -Arętoro-gich, spokrewniony z piżmo-wołem. Budowa masywna, długość głowy i

tułowia 1,7— —2,2 m, ogona 15—20 cm, wysokość w kłębie 1,0—1,3 m;

Takin

ciężar 230—350 kg. Rogi długości ok. 63 cm występują u obu płci; wyrastają blisko linii środkowej głowy, zwrócone są u podstawy w

bok, następnie ku tyłowi i w górę. Racice boczne silnie rozwinięte. Ubarwienie zmienne, od żółtobiałego do brązowoszare-

go, wzdłuż grzbietu ciemna pręga. Mieszkaniec gęstych zarośli blisko górnej granica lasu, od 2400 do 4250 m. n.p.m. Latem trzyma się

w większych stadach, które zimą rozpraszają się wędrując w niżej leżące trawiaste doliny. Pokarm stanowią latem głównie trawy i inne

rośliny wysokogórskie, zimą pędy wierzbowe i bambusy. Aktywny głównie o zmierzchu i nocą, w chmurne dni także w dzień. Okres

godowy trwa od lipca do sierpnia, l młode rodzi się w marcu lub kwietniu, po 3 dniach towarzyszy już samodzielnie matce.

Rozmieszczenie obejmuje wschodnią część Himalajów i sąsiednie pasma górskie na terenie Indii, Birmy i Chin. [L.S.]

talapoin (Cercopithecus tala-poin) — jeden z mniejszych przedstawicieli rodziny —rmałp wąskonosych. Długość głowy i tułowia do 35

cm, ogona do 40 cm; ciężar ok. 1,5 kg. Futro ma z wierzchu barwę zie-lonkawoszarą, zielonkawo-czarną lub zielonkawożółtą, spód

ciała biały lub szarobia-ły. Twarz prawie naga, na wargach i nosie nieliczne czarne włosy, na policzkach włosy żółtawozłote o czarnych

końcach. Między okiem a u-chem ciągnie się również pasmo czarnych włosów. Skóra dookoła oczu czasem żółtawa lub pomarańczowa.

Kończyny i ogon stosunkowo długie, lecz dłonie i stopy krótkie. Głowa duża, z małą częścią twarzową. T. zamieszkuje lasy man-growe,

czasami spotyka się go na brzegach rzek. Prowadzi dzienny tryb życia. Żywi się owocami, nasionami, liśćmi i owadami; wyprawia się

również na pola uprawne po zboże. Ciąża trwa 196 dni. W nie-

375

tamarina czarnolicii

woli t. żyje do 22 lat. Występuje w równikowej części zachodniej Afryki. [H.K.]

tamandua (Tamandua tetra-dactyla), zwany też mrówko-jadem czteropalczastym — gatunek z rodziny ->-mrówkoja-dów. Długość

głowy i tułowia 54—58 cm, ogona ok. 55 cm. Ubarwienie jasnobrunatne, między przednimi a tylnymi kończynami i pod szyją czarne.

Sierść krótka i ostra. Ogon częściowo nagi, z nieregularnymi, ciemnymi plamami. Pysk wydłużony, palce opatrzone mocnymi

pazurami, szczególnie wielkimi na środkowych palcach stóp. Środowiskiem t. są głównie lasy tropikalne i sawanny. Większość życia

spędza na drzewach wspinając się za pomocą silnych nóg i chwytnego ogona. Nocny. Żywi się termi-tami, mrówkami i innymi owadami.

Podrażniony, wydziela z gruczołu przyodbyto-wego silnie cuchnącą substancję podobną do piżma. Na wiosnę samica rodzi l młode. T.

występuje od południowego Meksyku do Boliwii i Brazylii na południu. [L.S.]

tamarina bialoczuba (Sangui-nus oedipus) — małpa z rodziny -9-pazurkowców. Wielkością przypomina kota domowego. Odznacza

się skąpo owłosioną, szeroką twarzą, barwy ciemnoszarej, z dość dużymi, nagimi uszami, długimi białymi włosami, tworzącymi na tyle

głowy czub lub stojącą grzywę. Grzbiet ciemnobrązowy lub ceglastobru-natny. Spód ciała i kończyny żółtawobiałe. T.b. wydaje pi-

szczałkowate odgłosy i trele podobne do ptasich. Zamieszkuje tereny krzewiaste i lasy. Przebywa w małych grupach.

-»»>-\"-»" -\".- l <// ł.

Tamarina bialoczuba

Prowadzi dzienny tryb życia. Porusza się zgrabnymi, szybkimi ruchami. Pokarm składa się z owoców, owadów, pająków, małych

kręgowców i prawdopodobnie jaj ptasich. Schwytane zwierzęta zabija ugryzieniem w głowę. Ciąża trwa ok. 5 miesięcy. W miocie z reguły

l lub 2 młode. Samiec asystuje przy porodzie, odbiera i myje noworodka. Później również opiekuje się potomkiem, podaje go samicy do

nakarmienia. Dojrzałość płciową t.b. osiąga po ok. 15 miesiącach. Żyje ok. 15 lat. Występuje w północnej Kolumbii. [H.K.]

tamarina czarnolica (Sangui-nus geoffroyi) — małpa z rodziny -»-pazurkowców. Budową, wielkością i trybem życia przypomina

tamarinę biało-

tamarina murzynka

376

czuba. Twarz ciemna, skąpo owłosiona, uszy duże, nagie. Krótkie białe włosy tworzą na głowie rodzaj czepka. Kark i grzbiet

barwy mahoniowej, szyja, pierś i przednie kończyny białawe. Tylna połowa tułowia ciemnobrunatna, w czarne i żółte

kropkowanie. Występuje od północnej Kolumbii po Panamę. [H.K.]

tamarina murzynka (Sangui-nus tamarin) — małpa z rodziny ->-pazurkowców. Ogólną budową i rozmiarami przypomina

tamarinę białoczubą. Poza szarym "siodłem" na grzbiecie ubarwienie czarne. Twarz również pokryta czarnymi włosami. Mało

płochliwa; zapuszcza się nawet na przedmieścia miast. Występuje w Ameryce Południowej, na południe od ujścia Amazonki.

[H.K.]

tapeti (Sylvilagus brasźltetisźs) — gatunek z rodziny ->-zają-cowatych. Jest średniej wielkości królikiem o długości głowy i

tułowia 38—42 cm, ogona ok. 2 cm. Ubarwienie czarnobrunatne, spód ciała i ogona szarożółty. Żyje na terenach gęsto

zarośniętych, często spotykany w lasach. Rozmieszczenie obejmuje Amerykę Południową i Środkową do Meksyku. [L.S.]

tapir amerykański -i-tapir an-ta.

tapir anta (Tapźrus terrestris), zwany również tapirem amerykańskim — najpospolitszy przedstawiciel rodziny ->.tapi-

rowatych. Głowa i tułów mają ok. 2 m długości, wysokość w kłębie sięga l m. T.a. odznacza się krótką grzywą i ciemnobrązowym

ubarwieniem. Samice są zwykle większe od

Tapir anta

samców. Zamieszkuje nizinne lasy tropikalne Ameryki Południowej, od Wenezueli i Gujany poprzez całe dorzecze Amazonki aż

do północnej Argentyny (tabl. VI—3). [H.K.]

tapir czaprakowaty -»-tapir malajski.

tapir górski (Tapźrus pmcha-qu.e) — przedstawiciel rodziny -»-tapirowatych. Głowa i tułów mają 180 cm długości, wysokość

w kłębie 75—80 cm;

ciężar 225—250 kg. W odróżnieniu od pozostałych 3 gatunków odznacza się cienką skórą oraz gęstym, wełnistym uwłosieniem.

Ubarwienie ciemnobrązowe. Spotykany na wysokościach do 4500 m n.p.m. w Andach Kolumbii, Ekwadoru i Peru. W niewoli

bardzo rzadko spotykany. [H.K.]

tapir malajski (Tapźrus indi-cus), zwany również tapirem czaprakowatym — jedyny przedstawiciel rodziny -»-tapi-rowatych

w Starym Świecie. Ogólną budową i trybem życia przypomina gatunki amerykańskie, jest jednak od nich większy (długość głowy

i tułowia sięga 250 cm) i silniej zbudowany. Grzywy brak. Odznacza się charakterystycznym ubarwieniem: głowa, szyja, kark,

łopatki ł wszystkie 4

377

tar

kończyny są czarne, natomiast grzbiet i boki białawe. Zamieszkuje Birmę, Półwysep Indo-chiński i Sumatrę. [H.K.]

tapir panamski (Tapźrus bair-di) — największy ssak podzwrotnikowej fauny amerykańskiej. Wysokość w kłębie sięga 120 cm;

ciężar przekracza 300 kg. Budową i trybem życia nie odbiega od innych przedstawicieli rodziny tapi-rowatych. Ma grzywę

podobną jak tapir anta. Występuje od południowego Meksyku poprzez Amerykę Środkową po Kolumbię i Ekwador na zachód

od Andów. Zaliczany jest do zwierząt zagrożonych wytępieniem. [H.K.]

tapirowate (Tapiridae) — rodzina z rzędu ->nieparzysto-kopytnych, obejmująca tylko l rodzaj z 4 gatunkami. Długość głowy i

tułowia 180— —250 cm, ogona 5—10 cm, wysokość w kłębie ok. l m; ciężar do 300 kg. Grzbiet zaokrąglony, głowa wydłużona,

szyja smukła, ogon gruby, krótki, szczątkowy. Nogi średnio długie i mocne, przednie zakończone czterema palcami, tylne trzema.

T. są dobrze przystosowane do szybkiego przedzierania się przez gęste zarośla. Skóra mocna, gładka. Bardzo krótka i gęsta sierść

przypomina aksamit. U gatunków amerykańskich od środka głowy po kłąb biegnie krótka, stojąca grzywa. Barwa sierści różna u

poszczególnych gatunków, ubarwienie młodych natomiast jednakowe;

białe wzdłużne pasy i plamy na jasnobrązowym tle. Zmienia się ono na definitywne w wieku 6—8 miesięcy. Górna warga wraz z

nosem tworzy krótką, silnie umięśnioną trąbę. Oczy raczej małe, uszy dość

duże, owalne, wzniesione, lecz niezbyt ruchliwe. Korony zębów trzonowych tworzą poprzeczne jarzma. T. żywią się roślinami,

zwłaszcza wodnymi i nadwodnymi. Czasami wyrządzają znaczne szkody w plantacjach i na polach uprawnych, szczególnie w

Meksyku i Ameryce Środkowej. Żerują o zmierzchu i w nocy. Lubią pławić się w wodzie i błocie. Zachowaniem przypominają

świnie. Ze zmysłów górują węch i słuch. Chodzą zwykle z trąbą spuszczoną nisko przy ziemi. Na ogół żyją pojedynczo lub

parami. Są dobrymi biegaczami, wspinają się po górach, również doskonale pływają, a nawet nurkują. Zamieszkują zwykle

tereny lesiste w pobliżu wody. Najczęściej przebywają w gęstych zaroślach, wydeptując regularne szlaki. Z łatwością prze-

dzierają się przez największe gąszcza. Po ciąży trwającej 390—400 dni samica rodzi l, rzadziej 2 młode. Długość życia t. sięga 30

lat. Największymi ich wrogami są duże koty: jaguar w Nowym Świecie i tygrys w Starym Świecie. Człowiek poluje na nie dla

mięsa i skóry. Najstarsze kopalne t. znane są z oligoce-nu Ameryki Północnej i Europy. [H.K.]

tar (Hemitragus jemlahicus) — gatunek z rodziny ->-krętoro-gich, spokrewniony z kozami i owcami. Długość głowy i tułowia

1,3—1,7 m, ogona 10— —20 cm, wysokość w kłębie 60—100 cm; ciężar do 105 kg. Ubarwienie brunatne. Futro długie i gęste;

wokół szyi i kłębu długie włosy sięgające do napięstka. Rogi masywne, z boku spłaszczone, zbliżone u nasady i łukowato

wygięte. Samce większe od samie. T.

taraj

378

Tar

zamieszkuje lesiste i trawiaste stoki wysokich gór. Trzyma się w stadach po 30—40 sztuk. Ruja przypada zimą;

ciąża trwa 180—242 dni. W miocie l lub 2 młode. T. żyje 16—18 lat. Wyodrębniono 3 podgatunki: występujące w Himalajach, w

górach na południu Półwyspu Indyjskiego i w południowo-wschodniej części Półwyspu Arabskiego. [L.S.]

taraj (Felis viverrina), zwany też kotem cętkowanym — drapieżnik z rodziny -»kotów. Długość głowy i tułowia ok. 75 cm, ogona ok.

30 cm. Odznacza się wydłużoną i wąską głową oraz ostrą, matową sierścią barwy żółtoszarobrą-zowej, w ciemne cętki, na grzbiecie

ułożone w szeregi, a na odnóżach tworzące poprzeczne paski. Ogon ciemno pierścieniowany. T. zamieszkuje bagna i wilgotne zarośla

nad brzegami lub ujściami rzek w dżungli. Głównym jego pokarmem są ryby i inne zwierzęta wodne, ale poluje także na lądowe ptaki i

ssaki. O rozmnażaniu t. nic nie wiadomo. Zamieszkuje Indie, Cejlon, Indochiny, Sumatrę i Jawę. [B-Rz.-K.]

tarpan (.Eąuus gmelini) —wymarły przedstawiciel rodziny -i-koniowatych, przodek konia domowego. Był to niewielki koń —

wysokość w kłębie prawdopodobnie wynosiła ok. 1,3 m — lekko zbudowany, o drobnym pysku. Sierść miał prawdopodobnie

siwomyszatą, z wyraźną czarną pręgą wzdłuż grzbietu. Grzywa krótka, stojąca, włosy ogona krótkie. Mieszkaniec terenów

otwartych. W okresie lodowcowym występował w całej Europie; odkryto liczne jego wizerunki wykonane przez człowieka starszej

epoki kamiennej. Wytępiono go już w czasach historycznych; najdłużej zachował się na stepach Ukrainy — jako datę śmierci

ostatniego t. podaje się 1876 r. Niektórzy badacze przypuszczają na podstawie danych historycznych, że istniała leśna forma t. W XV

w. t. miały znajdować się w zwierzyńcu księcia litewskiego w Trokach pod Wilnem. Z XVI w. pochodzą wzmianki o dzikich koniach na

Pojezierzu Mazurskim, trzymano je też w zwierzyńcu księcia pruskiego Albrechta w okolicy Królewca. W tym czasie t. wysoko

ceniono; składano je m.in. w darze monarchom. W XVIII w. dzikie konie, uważane za t. leśne, żyły jedynie w zwierzyńcu w pobliżu Za-

mościa. Ostatnie z nich zostały oddane okolicznym chłopom i przyczyniły się do powstania prymitywnej rasy koników tzw.

biłgorajskich. Próby restytucji t. rozpoczęte w Polsce w latach międzywojennych doprowadziły do uzyskania konia żyjącego półdzi-ko i

wykazującego wiele cecli pierwotnych. Obecnie koniki te hodowane są w rezerwacie

379

tchórz stepowy

w pobliżu Popielna nad jeziorem Śniardwy. [H.K.]

tarsjusze —i-wyraki.

taruka (Hippocamelus anti-siensis) — gatunek z rodziny

—^jeleniowatych. Wielkością zbliża się do huemala, z którym jest blisko spokrewniony. Ubarwienie futra szarożółto-brązowe,

ciemniejsze niż u huemala. Sierść szorstka i łamliwa, włosy u podstawy białawe. Ogon ciemnobrązowy, od spodu biały; między oczami i

powyżej czarna smuga rozwidlona w kształcie litery Y. Poroże niepokaźne, z l rozwidleniem. U obu płci występują kły, nie wystające

jednak na zewnątrz. Żyje w małych stadkach w górach, trzymając się terenów trawiastych i lesistych na wysokości powyżej 3000 m

n.p.m. Rozmieszczenie obejmuje Andy Ekwadoru, Peru, Boliwii i północnej części Chile. [L.S.]

tatusja ->peba.

tchórz (Mustela •putorius) — drapieżnik z rodziny ->łasico-watych. Długość głowy i tułowia 29—46 cm, ogona 13—

—19 cm; ciężar 0,6—2 kg. Ma okrągłą głowę o skróconym pysku, małych oczach i małych, zaokrąglonych uszach, wydłużony tułów,

puszysty, dość krótki ogon i nie owłosione stopy. Wierzch ciała jest ciemnobrązowy, brzuch, kończyny i ogon czarne, wargi, boki głowy

i brzegi uszu białe. Zamieszkuje wszędzie tam, gdzie znajduje dostateczną ilość pokarmu, ale najchętniej wybiera tereny zalesione, za-

rośnięte brzegi zbiorników wodnych lub (zwłaszcza zimą) zabudowania gospodarskie. Za kryjówki służą mu dziuple,

rozpadliny skalne, ciemne kąty budynków, nory lisie i bor-sucze. Ma szybkie, zwinne ruchy, dobrze wspina się, pływa i nurkuje,

przeciska się przez wąskie otwory, a w skradaniu się i łowieniu myszy przewyższa kota domowego. Podstawowym pożywieniem t. są

drobne gryzonie, ale zjada również króliki, zające, ptaki i ich jaja, ryby, gady, płazy, ślimaki i owady. Żaby ponad-gryzane i w ten

sposób unieruchomione gromadzi jako zapas pokarmu. Do jego naturalnych wrogów należą puchacz, większe dzienne ptaki drapieżne,

lis, pies, wilk ł ryś. Jeśli zaatakowany t. nie może ratować się ucieczką, broni się wystrzykiwaniem z gruczołów zapachowych silnie

cuchnącej wydzieliny. Ruja przypada na marzec i kwiecień. Ciąża trwa 40—43 dni. Młode w liczbie 4—11 w miocie rodzą się od

kwietnia do lipca w gnieździe wysłanym suchą trawą, liśćmi i sierścią. Samodzielność uzyskują po 2—3 miesiącach, dojrzałość płciową po

roku. T. żyje ok. 10 lat. Jest u nas zwierzęciem łownym bez czasu ochronnego, raczej niesłusznie, gdyż w gospodarce szkody wyrządza

niewielkie, a za to zjada bardzo wiele szkodliwych gryzoni. Udomowioną formą tchórza jest fretka. Rozmieszczenie t. obejmuje całą

prawie Europę i zachodni skrawek Azji. [B.Rz.-K.]

tchórz stepowy (Mustela evers-manni) — drapieżnik z rodziny —^łasicowatych, wyglądem i rozmiarami zbliżony do tchórza

europejskiego, znacznie jednak jaśniej ubarwiony. Zamieszkuje stepy i pół-pustynie, zajmując i rozszerzając nory gryzoni stepo-

teledu_______________

wych. Żywi się głównie gryzoniami, które wykopuje z nor; przygodnie poluje też na większe ssaki i ptaki, chwyta płazy, gady, ryby i

owady. Rozmieszczenie obejmuje stepowe i stepowo-leśne obszary Europy i Azji od Austrii, Węgier i Czechosłowacji na zachodzie po

wschodnią Syberię, środkową Azję i Chiny. Być może, pojawia się także w południowo-wschod-niej Polsce. [B.Rz.-K.]

teledu (Mydaus jayanensis) — drapieżnik z rodziny ->-łasico-watych. Długość głowy i tułowia 37—51 cm, ogona 5—7,5 cm; ciężar

1,4—3,6 kg. Odznacza się dość masywnym tułowiem, spiczastym, ruchliwym pyskiem i krótkimi, mocnymi kończynami. Ciało

pokrywa dość długa, prawie czarna sierść i tylko na głowie oraz w okolicy ogona występują 2 białe plamy. Jest zwierzęciem nocnym,

spędzającym dzień w wykopanych przez siebie jamach. W niewoli odżywia się owadami, robakami i odpadkami mięsnymi. Niektórzy

krajowcy polują na niego dla mięsa. Zamieszkuje Sumatrę, Jawę, Borneo i wyspy Nata-na. [B.Rz.-K.]

teniodonty (Taeniodontia) — nieliczny rząd kopalnych ssaków z paleocenu i eocenu Ameryki Północnej. Wywodzą się od

owadożernych, ale przystosowały się ewolucyjnie do pokarmu roślinnego. Najstarsze gatunki były niewielkie, u późniejszych długość

czaszki dochodziła do 30 cm. Zęby początkowo miały budowę 3-guzkową, u młodszych form przedstawiały się jako proste słupki o

stałym wzroście. Silnie rozwinięte kły przypominały siekacze gryzo-

__________________380

ni. Kończyny były 5-palczaste, z mocnymi pazurami, palce boczne wykazywały tendencję do redukcji. Budową t. przypominały nieco

szczerbaki. Wyginęły prawdopodobnie wskutek konkurencji rozwijających się w tym czasie kopytnych. Do najlepiej znanych należy

rodzaj Psittacotherium z paleocenu. [K.K.]

tenrek pręgowany (Hemicen-tetes spinosus) — przedstawiciel rodziny ->-tenrekowa-tych, o połowę mniejszy od tenreka

zwyczajnego. Jego futerko składa się również ze sztywnych włosów i kolców, lecz odznacza się ciemnymi i jasnymi podłużnymi pasami.

T.p. jest aktywny zarówno w dzień, jak w nocy, prawdopodobnie przez cały rok. Zamieszkuje zarośla i brzegi lasów na Madagaskarze.

[B.Rz.-K.]

tenrek zwyczajny (Tenrec ecaudatus) — przedstawiciel rodziny ->-tenrekowatych. Długość głowy i tułowia 26—39 cm,

szczątkowego ogona 1,0— —1,6 cm. Wydłużona głowa o

Tenrek zwyczajny

małych oczach i uszach, ryjek spiczasty. Ciało pokrywają rzadkie, sztywne włosy i kolce w kolorze popielatobrązo-wym lub

rudobrązowym. Młode mają kolce białe. T.z. jest silny i muskularny. Wystraszony lub podniecony może stroszyć kolce jak jeż. Za-

381

teriologia

mieszkuje gorące, piaszczyste tereny krzewiaste i suche lasy. Prowadzi tryb życia zmierzchowy i nocny. Pokarm złożony z owadów,

dżdżownic i korzonków zdobywa ryjąc silnymi pazurami i ryjkiem. W niewoli karmi się go surowym mięsem i bananami. W okresach

suszy zapada w sen. W miocie 16—32 młodych, należy więc do najpłodniejszych ssaków. Występuje na Madagaskarze oraz na

Komorach. [B.Rz.-K.]

tenrehowate (Tenrecidae), zwane też kretojeżami — rodzina -^-owadożernych, obejmująca 11 rodzajów z 23 gatunkami. Silnie

zróżnicowane pod względem wyglądu i trybu życia; zewnętrznie przypominają jeża (tenrek), ryjówki, a nawet wydrę (wodnice). Ciało

pokrywa ostra sierść, u niektórych gatunków zmieniona częściowo w kolce. T. aktywne są głównie wieczorem i nocą, podczas dnia kryją

się w norach, spróchniałych pniach i szczelinach skał. Zapadają w sen podczas okresów suszy. Zamieszkują lasy, zarośla, stepy i tereny

błotniste, przystosowane są więc do życia naziemnego, nadrzewnego, podziemnego i ziemnowodnego. Odżywiają się pokarmem

zwierzęcym i roślinnym, niektóre są głównie owadożerne, częściowo drapieżne; tylko l rodzaj jest wyłącznie roślinożerny. Większość

przedstawicieli rodziny niezwykle rzadko można obserwować, toteż niewiele wiemy o ich życiu. T. należą do najpłodniejszych ssaków

(spotykano samice z 32 embrionami). Zamieszkują Madagaskar i Komory, nieliczne gatunki kontynent afrykański. Szczątki kopalne

znane od miocenu. [B.Rz.-K.]

terier -»-pies domowy.

teriologia, zwana również mammalogią — dział zoologii obejmujący systematykę, filo-genezę i biologię ssaków. Praktyczna

znajomość ssaków jest równie dawna jak ludzkość. Myśliwy starszej epoki kamiennej musiał dobrze znać obyczaje zwierząt będących

podstawą jego bytu, a wizerunki zwierzyny na ścianach jaskiń dowodzą znakomitego zmysłu obserwacji- Początki hodowli zwierząt

domowych w młodszej epoce kamiennej wymagały również praktycznej znajomości wielu zjawisk biologicznych.

Zręby usystematyzowanej wiedzy zoologicznej pochodzą z czasów starożytnych. Znakomity uczony grecki Arystoteles ze Stagiry

(384—322 r. p.n.e.) w swej historii zwierząt opisał wiele gatunków ssaków zaliczając je słusznie do jednej grupy — czworonogów

żyworodnych. Walenie uważał za osobną grupę, ale słusznie nie łączył ich z rybami. Z pisarzy rzymskich zajmujących się zwierzętami na

uwagę zasługuje Pliniusz Starszy (23—79 r. n.e.), który w swej wielkiej historii naturalnej zestawił także ówczesną wiedzę o ssakach.

Obok poprawnych obserwacji dzieło jego zawiera wiele bajek zaczerpniętych zwłaszcza z fantastycznych opowiadań podróżników.

Czasy średniowieczne nie przyniosły większego postępu nauk przyrodniczych, a publikowane wówczas dzieła powtarzają wiadomości

autorów starożytnych. W okresie renesansu następuje rozszerzenie horyzontów geograficznych, a tym samym i zoologicznych, ale

długo jeszcze

teriologia

382

przeważają dzieła o charakterze kompilacji. Najwybitniejszym naturalistą tego okresu był Szwajcar Konrad Gesner (1516—1565). Jego

książki, wielokrotnie wydawane i czytywane przez następne 200 lat są encyklopedią zoologiczną owych czasów. Dwa wieki później

podobną encyklopedią stały się dzieła Francuza Jerzego Buffona (1707—1788) przekładane na liczne języki, m.in. na polski, cieszące

się powodzeniem w ciągu następnego stulecia.

Nowoczesną zoologię zapoczątkowały prace Szweda Karola Linneusza (1707—1778), twórcy systematyki zwierząt i roślin. Wprowadził

on konsekwentnie nazwy łacińskie zwierząt złożone z dwu członów: nazwy rodzajowej i nazwy gatunkowej, oraz przedstawił system

świata zwierzęcego. Klasę (gromadę) ssaków podzielił Linneusz na kilka rzędów, przy czym np. nietoperze zaliczył do naczelnych.

Był on zwolennikiem stałości gatunków, a podobieństwa w obrębie poszczególnych grup zwierząt tłumaczył istnieniem "planu

natury", nie zaś wspólnym pochodzeniem. W okresie polinneuszowskim znajomość ssaków szybko wzrasta dzięki opisywaniu coraz no-

wych gatunków. Około 1790 r. nauka zapoznała się po raz pierwszy z przedstawicielami stekowców. W 1799 r. Anglik George Shaw

opisał naukowo dziobaka, a wkrótce potem Francuz Geoffroy de Saint--Hilaire (1805—1861), wybitny badacz ssaków, utworzył dla

dziobaka i kolczatki osobny rząd stekowców. Do końca XIX w. opisano wszystkie żyjące gatunki dużych ssaków, ale do dziś co roku

badacze odkrywają i opisują nowe gatunki z rzędów owadożernych, nietoperzy i gryzoni.

Początek XIX w. przynosi wielki rozwój nauk morfologicznych, a więc przede wszystkim anatomii zwierząt. Badacze opisują budowę

wewnętrzną coraz nowych gatunków ssaków, starają się też ustalić ogólne prawa rządzące tą budową. Do najwybitniejszych teriologów

tych czasów należą Anglik Ryszard Owen (1804—

—1892) i Francuz Jerzy Cuvier (1769—1832). Stworzyli oni także podstawy paleontologii ssaków opisując liczne gatunki kopalne.

Ważne znaczenie dla poznania ssaków ma także rozwój embriologii, w którym szczególne zasługi ma działający w Rosji Niemiec Karol

Ernest Baer (1792—1876).

Przełomem w dziejach biologii są dzieła Karola Darwina (1809—1882). Sformułował on teorię doboru naturalnego, dzięki czemu

pojęcie ewolucji, przewijające się i w dziełach jego poprzedników, zyskało obywatelstwo w naukach przyrodniczych. Współczesny mu

Anglik Alfred Russel Wallace (1823—1913) położył podwaliny pod geografię zwierząt. Wśród plejady wybitnych zoologów XIX w. wy-

mienić można kilku, którzy przyczynili się szczególnie do rozwoju wiedzy o ssakach. Niemiec Alfred Edmund Brehm (1829—

1884) zasłużył się wydaniem Życia zwierząt, dzieła ukazującego się w coraz nowych wydaniach do dziś, a zawierającego bogaty materiał

dotyczący głównie obyczajów ssaków. Ernest Haeckel (1834—1919) — wybitny teoretyk ewolucjonizmu

— pierwszy zakładał istnienie form pośrednich między małpami i człowiekiem. Amerykanin Edward D. Cope (1840—

383

teriologia

—1897) zasłużył się badaniami nad kopalnymi ssakami Stanów Zjednoczonych. W w. XX t. różnicuje się na poszczególne dziedziny.

Badania systematyczne prowadzone są przede wszystkim w muzeach przyrodniczych. Do największych i posiadających najbogatsze

zbiory ssaków należą: British Museum (Natural History) w Londynie, Musee d'Histoire Naturelle w Paryżu, American Museum of Na-

tural History w Nowym Jorku i Zoołogiczeskij Institut Akademii Nauk ZSRR w Leningradzie. Organizują one liczne ekspedycje,

zbierające okazy ssaków we wszystkich zakątkach Ziemi. Coraz więcej prac, zwłaszcza dotyczących ekologii ssaków, prowadzi się w

stałych terenowych stacjach badawczych na całym świecie. Ssaki kopalne są przedmiotem badań w muzeach przyrodniczych oraz w

wielu placówkach poświęconych geologii lub wyłącznie paleontologii. Organizuje się również ekspedycje mające na celu m.in. zbieranie

szczątków ssaków. Do najsłynniejszych należały wyprawy na pustynię Gobi organizowane przez Amerykanów w latach 1918—

—1930, których kontynuacją były wyprawy radzieckie w latach 1944—1949 i polskie, w latach 1963—1971. Dzięki zastosowaniu

mikroskopii i dalszych zdobyczy techniki badania anatomiczne osiągnęły ogromny rozwój. Przedmiotem ich były przede wszystkim

ssaki domowe i laboratoryjne, ale także wiele gatunków dzikich. Antropologia zajmuje się nie tylko budową i zróżnicowaniem człowieka

współczesnego, ale i szczątkami człowieka kopalnego oraz jego wymarłych przodków. Ekologia ssaków, zajmująca się ich naturalnymi

populacjami i zależnością od czynników środowiska, rozwija się dynamicznie. Nauka o zachowaniu się ssaków zyskała naukowe

podstawy dzięki badaniom Rosjanina Iwana Pa-włowa (1849—1936). Dużą rolę w poznaniu dzikich ssaków odegrały ogrody

zoologiczne. Zwierzęta, zwłaszcza ssaki, jako osobliwości, dla rozrywki i dla występów cyrkowych trzymano już w starożytnym Egipcie,

Grecji, Rzymie, a także w Chinach i Meksyku. Trzymano je również na dworach władców w czasach średniowiecznych i nowożytnych.

Od końca XVIII w. powstają ogrody zoologiczne w dzisiejszym znaczeniu, ogólnie dostępne. Dziś liczba ich na całym świecie sięga kilku

setek. Spełniają one ważną rolę dydaktyczną, a także przyczyniły się bardzo do poznania budowy, fizjologii i obyczajów ssaków. Dzięki

nim ocalały niektóre gatunki zagrożone na swobodzie niechybnym wygaśnięciem.

Badaniami ssaków zajmują się specjalne towarzystwa naukowe, istniejące m.in. w Niemczech, Anglii, Stanach Zjednoczonych A.P. i

Japonii. Ukazuje się również wiele czasopism poświęconych t. Do najważniejszych należą: "Journal of Mammalogy" w Stanach

Zjednoczonych A.P. (od 1920 r.), "Mammalia" we Frencji (od 1936 r.), "Zeitschrift fur Saugetierkunde" (od 1926 r.) i

"Saugetierkundliche Mitteilun-gen" (od 1953 r.) w Niemczech, "Lutra" w Holandii (od 1958 r.), "Lynx" w Czechosłowacji (od 1958 r.).

Liczne prace z zakresu t. ukazują się w cza-

teriologia

384

l

385

teriologia

sopismach poświęconych biologii ogólnej lub różnym jej dziedzinom: zoologii, paleontologii, ochronie przyrody i in. Ukazało się także

wiele dzieł poświęconych całości t. Do najobszerniejszych, choć nie ukończonych, należą tomy poświęcone ssakom w wielkim

francuskim kompendium zoologii pod red. P.P. Grassego i w rozpoczętym pod red. W. Klickenthala niemieckim Handbuch der

Zoologie. W 1904 r. ukazała się książka M. Webera Die Saugetiere, do dziś pożyteczna jako opracowanie całościowe. W języku

rosyjskim ukazała się 1.1. Ba-rabasza Nikiforowa i A.N. For-mozowa Teriologia (1936), w angielskim E. L. Cockruma Introduction to

Mammalogy (1926) oraz D. E. Davisa i F. B. Golleya Principles m Mammalogy (1963).

Systematyczne opracowania ssaków całego świata zawiera kilka wydanych ostatnio książek w języku angielskim, przede wszystkim: S.

Andersena i J.K. Jonesa Recent Mammals of the Worid (1967), D. Morrisa The Mammals (1965) i E. P. Walkera Mammals of the Worid

(1964).

Opracowano liczne monografie poświęcone współczesnym ssakom poszczególnych regionów świata. Systematyczny wykaz gatunków

ssaków Eurazji zawiera dzieło J. R. El-lermana i T. C. S. Morrison-Scotta Checklist of Palaearc-tic and Indian Mammals (1951). Ssaki

zachodniej Europy obejmuje dobry podręcznik do oznaczania gatunków ssaków F. H. van den Brinka Die Saugetiere Europas (1957),

wydany pierwotnie po holen-dersku, a następnie w przekładach niemieckim, francuskim i szwedzkim. Najważniejszymi opracowaniami

całości fauny ssaków obszaru Związku Radzieckiego są dzieła: N. S. Bobrinskiego, B. A. Ku-zniecowa i A. P. Kuzjakina Opredelitiel

mlekopitajuszczich SSSR (2 wyd. 1965), W. G. Geptnera i N. P. Naumowa Mlekopitajuszczije Sowiets-kogo Sojuza (dotąd wyszły 2

tomy w latach 1961 i 1967), S. I. Ogniewa Zwieri SSSR i prileźaszczich stran (1928—

—1950) i I. I. Sokołowa (red.) Mlekopitajuszczije fauny SSSR (1963). Wydano także liczne monografie poszczególnych grup ssaków

współczesnych i kopalnych oraz dotyczące różnych dziedzin i problemów t. W Polsce wzmianki o ssakach, przede wszystkim łownych,

spotykamy już w dziełach średniowiecznych. Mają one znaczenie jako źródło wiadomości o ówczesnym rozmieszczeniu zwierząt i o

gatunkach wymarłych (tur). Spotykamy je np. w dziełach Jana Długosza (1415—1480), a następnie Marcina Kromera (1512—

1589). W dziele Gesne-ra znajdują się wzmianki o zwierzętach Polski nadesłane mu przez korespondentów z Polski. Jan Jonston

(1603—

—1675), spolszczony Szkot urodzony w Szamotułach w Poznańskiem, który większą część życia spędził w Lesznie, wydał dzieło

Historia natura-lis, rodzaj encyklopedii zoologicznej, zawierającej wiele wiadomości o ssakach, rozpowszechnione w Europie i długi

czas czytywane. Najwybitniejszym dziełem naszej zoologii XVIII w. jest książka Gabriela Rzączyńskiego (1664—

—1737), wydana w Sandomierzu w 1721 r. Historia natu-raiis curiosa Regni Poloniae... Ukazuje ona cenny obraz naszej fauny przed

200 laty; zawiera m.in. opis 49 gatunków ssaków. Wybitnym zoologiem tego wieku był także Gdań-szczanin Jakub Teodor Klein

(1685—1759), piszący po łacinie i niemiecku, autor wielu dzieł dotyczących bezkręgowców, ryb i ptaków. Poza tym zajmował się też

ssakami, m. in. pisał o polatusze, świstaku, bobaku, nietoperzach i turze.

Krzysztof Kluk (1739—1796), proboszcz z Ciechanowca na Podlasiu, wydał w 1779 r. dzieło Zwierząt domowych i dzikich, osobliwie

krajowych, historii naturalne] początki i gospodarstwo. Jego pierwszy tom poświęcony jest dzikim ssakom, rozpatrywanym głównie z

punktu widzenia gospodarczego. Kluk wypowiadał się również na wiele tematów ogólnobiologicznych. Jedną z podstaw jego prac był

zbiór przyrodniczy, tzw. wówczas "gabinet historii naturalnej" Anny z Sapiehów Jabłonow-skiej (1728—1800) — jedno z pierwszych u

nas muzeów przyrodniczych.

Z końcem XVIII i początkiem XIX w. przodującym ośrodkiem przyrodniczym w Polsce był Uniwersytet Wileński. Pierwszym

profesorem historii naturalnej był tu Francuz Jan Emanuel Gilibert (1741— —1814), który wydał w 1781 r. dzieło Indagatores naturae

in Lithuania..., zawierające rozprawy o anatomii żubra, łosia, bobra, jeża i in. Najwybitniejszym zoologiem w dziejach Uniwersytetu

Wileńskiego był Ludwik Henryk Boja-nus (1776—1827) pochodzący z Alzacji. Wśród wybitnych prac z różnych dziedzin zoologii

pozostawił on wydaną w Wilnie w 1825 r. książkę o anatomii żubra i tura, w której opisuje nowy dla nauki

gatunek żubra pierwotnego. Profesorem historii naturalnej w Wilnie był także Stanisław Bonifacy Jundziłł (1761—1847), autor

podręcznika zoologii wydanego po raz pierwszy w Wilnie w 1807 r., obejmującego również ssaki i zawierającego wiadomości o ssakach

krajowych. Jeden z profesorów wileńskich, Niemiec Edward Eichwald (1795—1876), wydał opis zoologiczny Litwy, Wołynia i

Podola, będący pierwszym zarysem fauny tych terenów, a uwzględniający oczywiście i ssaki. Po zamknięciu Uniwersytetu Wileńskiego

prace zoologiczne kontynuowali jego byli wychowankowie. Konstanty Tyzenhauz (1786—1853) wydał w Rydze w 1848 r. spis ssaków

Europy, a Adam Broel Plater (1790—

—1862) w Wilnie w 1852 r. spis krajowych zwierząt ssących.

Centrum badań zoologicznych stanowiło także na początku XIX w. Liceum Krzemienieckie, gdzie działał Gustaw Belkę (1810—1873),

autor trzyto-mowego dzieła Mastologia, czyli historia naturalna zwierząt ssących (Wilno 1847—

—1850) oraz kilku innych prac o ssakach.

W okresie porozbiorowym badania zoologiczne w poszczególnych zaborach przebiegają niezależnie. W ośrodku warszawskim wyróżnia

się działalność Feliksa Pawła Jareckiego (1790—1865), pierwszego profesora zoologii Uniwersytetu Warszawskiego, autora podręcznika

zoologii i założyciela Gabinetu Zoologicznego, który stał się podstawą późniejszego Muzeum Zoologicznego. Uczeń jego, Kazimierz

Stronczyński (1809—1896), opracował Spis zwierząt ssących kraju polskiego i pogranicznych (War-

teriologia

386

szawa 1839), w którym podaje 59 gatunków ssaków i opisuje ich rozmieszczenie. Po zamknięciu uniwersytetu w Warszawie (1831) nie

ustała tam praca naukowa w zakresie zoologii, skupiająca się dokoła Gabinetu Zoologicznego. Okres największej swej świetności

zawdzięcza on pracy kustosza Władysława Taczanow-skiego (1819—1890). Był on przede wszystkim ornitologiem, ale zajmował się

również krajowymi i egzotycznymi ssakami, m.in. opublikował opisy kilku nowych gatunków azjatyckich i południowoamerykańskich.

W okresie jego działalności zbiory warszawskie wzbogaciły się o wiele okazów ssaków pochodzących z wypraw braci Branickich do

Afryki i opłacanych przez Branickich wypraw badaczy, Konstantego Jelskiego (1838—

—1896) i Jana Sztoicmana (1854—1928), do Ameryki Południowej. Nadsyłał tam również zbiory z Syberii Benedykt Dybowski

(1835—1930). Z Taczanowskim współpracował Antoni Wałecki (1815—

—1897), który ogłosił szereg prac o ssakach krajowych i wprowadził po raz pierwszy do nauki termin "teriologia". Inni badacze ssaków

związani z ośrodkiem warszawskim, to August Wrześniowski (1836—

—1892), który pisał m.in. o żubrze i turze, i Antoni Śló-sarski (1843—1897), zajmujący się ssakami kopalnymi.

W Galicji rozwijały się dwa ośrodki badań zoologicznych:

Kraków i Lwów. Jedne z pierwszych prac o ssakach wydał tu Aleksander Zawadzki (1798—1896), profesor fizyki w Uniwersytecie

Lwowskim. Bardziej oryginalna jest praca Stanisława Konstantego Pietruskiego (1811—1874) Historia naturalna zwierząt

ssących galicyjskich (Lwów 1853);

oprócz niej napisał on kilka rozpraw o ssakach.

Wybitny zoolog krakowski Maksymilian Siła-Nowicki (1826—1890) był organizatorem badań zoologicznych w południowej Polsce,

a także autorem monografii świstaka i kozicy tatrzańskiej. Ze Lwowem w swych latach późniejszych związany był wspomniany Be-

nedykt Dybowski, jeden z najwybitniejszych polskich zoologów, zajmujący się również ssakami. Po krótkim okresie pracy w

Uniwersytecie Warszawskim został on w 1862 r. zesłany na Syberię, gdzie przebywał wiele lat, następnie już dobrowolnie wyjechał na

Kamczatkę dla kontynuowania badań zoologicznych. W dorobku Dybowskiego znajdują się liczne prace o ssakach wschodniej Syberii,

m.in. o fokach Bajkału i wymarłej krowie morskiej, oraz o ssakach krajowych i wyniki badań ana-tomiczno-porównawczych nad zębami

ssaków.

W latach międzywojennych wielokierunkowe badania w zakresie t. prowadzono w wielu ośrodkach naukowych Polski. Najwybitniejszym

teriolo-giem tego okresu był Edward Lubicz-Niezabitowski (1875— —1946), autor licznych prac o ssakach współczesnych i kopalnych,

m.in. Klucza do oznaczania zwierząt ssących Polski (1935). Również Roman Kuntze (1902—1944) pozostawił wiele prac o naszej

faunie ssaków. Roman Poplewski opublikował w latach 1935—1939 oryginalnie ujęty podręcznik anatomii ssaków. Na lata między-

wojenne przypada początek działalności naukowej Augusta Dehnela (1903—1962), który wsławił się szczególnie ba-

387

titi

daniami, już w latach powojennych, zmienności czaszki ryjówki w cyklu rocznym (zmienność tę nazwano "zjawiskiem Dehnela").

W Polsce Ludowej t. rozwinęła się niezwykle szeroko i wszechstronnie. Placówką zajmującą się wyłącznie tą dziedziną zoologii jest

Zakład Badania Ssaków PAN w Białowieży, założony przez A. Dehnela. Wydaje on od 1958 r. czasopismo "Acta Theriologi-ca". Prace

badawcze w tym zakresie prowadzone są także w innych placówkach PAN (zwłaszcza w Zakładzie Zoologii Systematycznej i Doświad-

czalnej w Krakowie, Zakładzie Ekologii, Zakładzie Para-zytałogii i Zakładzie Paleozoologii w Warszawie) oraz uniwersytety i niektóre

instytuty resortowe z zakresu leśnictwa i rolnictwa. Wyniki ich badań drukowane są w licznych czasopismach zoologicznych.

Z podstawowych książek na temat ssaków należy wymienić K. Kowalskiego Ssaki, Zarys teriologii (1971), przedstawiający całokształt

tej nauki, Polskie nazewnictwo zoologiczne, cz. I. Ssaki (1968), podające polskie nazwy ważniejszych gatunków, tom w serii Klucze do

oznaczania kręgowców Polski (1964), zawierający klucze do oznaczania i opisy ssaków żyjących w Polsce, R. Poplewskiego Anatomia

ssaków, dzieło opracowane jeszcze w latach przedwojennych, ale do dziś cenione, i wreszcie polski przekład Życia zwierząt A. Brehma;

tom Ssaki ukazał się w 1963 r. Ukazało się wiele publikacji poświęconych poszczególnym gatunkom ssaków lub niektórym działom

wiedzy o nich (ssakom domowym, laboratoryjnym, pochodzeniu człowieka, łowiectwu itp.).

Największe zbiory ssaków poza wspomnianymi już: Zakładem Badania Ssaków PAN w Białowieży i Zakładem Zoologii Systematycznej i

Doświadczalnej PAN w Krakowie ma Instytut Zoologiczny PAN w Warszawie i Muzeum Zoologiczne Uniwersytetu Wrocławskiego. Do

placówek tych można zgłaszać się w sprawie oznaczenia znalezionych okazów ssaków lub innych informacji dotyczących tej grupy

zwierząt.

Możność obserwacji żywych ssaków zapewniają ogrody zoologiczne; najlepiej wyposażone ogrody mają Warszawa, Łódź, Wrocław,

Kraków i Gdańsk-Oliwa. [K.K.]

tilodonty (Tillodontia) — nieliczny rząd ssaków kopalnych z paleocenu i eocenu, wywodzący się z prakopytnych. Czaszka z bardzo

niewielką puszką mózgową. Siekacze były większe od pozostałych zębów, niekiedy stale rosnące, jak siekacze gryzoni. Zęby trzonowe z

korzeniami, buno-dontyczne (->-zęby). Kończyny o-palczaste z dużymi pazurami, półstopochodne. T. osiągały rozmiary niedźwiedzia.

Były roślinożerne. Szczątki t. znane są z Ameryki Północnej i Chin. [K.K.]

titi (Callicebus cupreus) — małpa z rodziny —^płaksowa-tych. Długość głowy i tułowia ok. 40 cm, ogona — podobna. Głowa okrągła,

twarz nieco spłaszczona. Futro gęste o włosach długich i miękkich, barwy rudoszarej lub rudobrązo-wej, strona brzuszna jaśniejsza,

rudawa. T. przebywa na drzewach i krzewach. Występuje parami lub w grupach

tom!

388

utworzonych przez rodziny. Aktywny w dzień. Porusza się na 4 kończynach; odpoczywa w pozycji zgarbionej, wsparty na rękach i

nogach, przy czym ogon zwisa. Żywi się

Titi

owocami, gałązkami, pędami roślin, liśćmi, owadami, jajami ptasimi i czasem małymi ptakami. Z reguły rodzi l młode w bliżej nie

ustalonej porze roku. Długość życia sięga 4 lat. T. zamieszkuje północną część Ameryki Południowej. [H.K.]

tomi (Gazella thomsoni) —gatunek z rodziny -i-krętorogich, należący do grupy —»-gazeli. Wysokość w kłębie do 62 cm. Rogi, obecne

u obu płci, osiągają 42 cm długości. Wierzch ciała i boki rudawopiaskowe, spód biały, po bokach tułowia

szeroki czarny pas. Przód głowy rudobrązowy. T. występuje w Tanzanii i Kenii. [L.S.]

tonin (Cephalorhynchus heavi-sidei) — przedstawiciel rodziny -»-delfinowatych, o długości ciała do 1,8 m. Pysk tępy, bez

wyodrębnionego dzioba. Ubarwienie wierzchem czarne, spodem białe. Żywi się głowo-nogami i skorupiakami. Występuje w południowym

Atlantyku i Oceanie Indyjskim u wybrzeży Afryki. [K.K.]

topi (Damaliscus lunatus topi)

- gatunek należący do rodziny —.-krętorogich z grupy

-^-antylop, blisko spokrewniony z sassebi i korigum. Zbliżony wyglądem i trybem życia do sassebi, ma jednak stosunkowo krótkie rogi.

Występuje we wschodniej Afryce, od Sudanu po Tanzanię. [L.S.]

tora (Alcelaphus buselaphus tora) — podgatunek -»bawol-ca, występujący w północno-

-wschodniej Afryce, od Białego Nilu po Etiopię i Somali. [L.S.]

torbacze (Marsupialia), zwane również workowcami — rząd ssaków obejmujący 9 rodzin z 250 gatunkami. T. wyróżniają się od

wszystkich innych ssaków krótkotrwałą ciążą, w wyniku czego młode opuszczają drogi rodne samicy we wczesnym stadium rozwoju, a

dalszy rozwój odbywają przyczepione do jej sutek, najczęściej umieszczonych w torbie. Po oderwaniu się od sutka przebywają jeszcze

jakiś czas swobodnie w torbie lęgowej, a nawet opuszczają ją i powracają do niej ponownie. Do t. należą m.in. dydel-fowate, niełazy,

jamraje, zbój-

389

torebnik piżmowy

niki, pałankowate i kanguro-wate. Najmniejsze mają rozmiary myszy, największe (kangury) osiągają wzrost człowieka. Tylko nieliczne

gatunki nie mają torby lęgowej, która jest szczególnie dobrze wykształcona u kangurów, wala-bii i wombatów. U wielu t. kończyny tylne

są dłuższe od przednich i stanowią główny narząd ruchu. Uzębienie odznacza się prawie całkowitą redukcją zębów mlecznych.

Charakterystyczna jest również duża liczba zębów, zwykle 40—50. Pierwotny typ owadożernego uzębienia spotykamy np. u dydelfów.

Uzębienie różnych rodzin uległo modyfikacjom, zwłaszcza w wyniku przejścia do roślinożernego lub drapieżnego trybu życia. Mózg t.

wykazuje wiele cech pierwotnych. Ośrodki węchowe silnie rozwinięte, kora mózgowa prymitywna. Temperatura ciała dość niska i

ulegająca znacznym wahaniom. W przeciwieństwie do łożyskowców drogi rodne nie zrastają się ze sobą w końcowym odcinku, lecz

uchodzą dwiema pochwami do zatoki moczowo-płciowej, w głębi oba przewody łączą się w większy lub mniejszy odcinek wspólny —

rozszerzenie pełniące rolę macicy. U większości t. brak właściwego łożyska, narządu łączącego zarodek z ciałem matki. T. prowadzą

zróżnicowany tryb życia: nadrzewny, naziemny, jeden gatunek przebywa płytko pod ziemią, inne występują na skałach, znane są t.

ziemnowodne, zdolne do lotu ślizgowego itp. Odrębna budowa dróg rodnych i odrębny sposób rozwoju młodych świadczą, że t. są grupą,

która bardzo wcześnie oddzieliła się od pozostałych ssaków i rozwijała się równolegle. Kopalne t. znane są już z górnej kredy Ameryki

Północnej. W dolnym trzeciorzędzie występowały także w Europie. Dzisiaj żyją na terenie Australii i w Ameryce Południowej, jeden

gatunek także w Ameryce Północnej. Wiele gatunków t. jest przedmiotem polowań ze względu na futro, a niekiedy także dla mięsa.

[H.K.]

torebnik piżmowy (Hypsiprym-nodon moschatus)—najmniejszy torbacz z rodziny -^-kan-gurowatych. Długość głowy i tułowia 23—

33 cm, ogona 13— —17 cm. Dorosły osobnik waży ok. 0,5 kg. Futro gęste,

Torebnik piżmowy

brązowe, ciemniejsze na grzbiecie, jaśniejsze na bokach. Pysk wydłużony, uszy okrągłe i nagie, ogon bezwłosy, pokryty łuskami. Pazury

słabo wykształcone. T.p. jest dość pospolity, lecz bardzo płochliwy, szybki i trudny do obserwacji w swym naturalnym środowisku —

gęstych zaroślach nad brzegami rzek i je-

trąbowce

390

zior. Prawdopodobnie jest aktywny zarówno w dzień, jak w nocy. Żyje pojedynczo lub parami. Żywi się owadami i innymi

bezkręgowcami oraz owocami palm. Młode, prawdopodobnie 2 w miocie, rodzą się od lutego do marca. Występuje w Australii, w północ-

nej części Queenslandu. [H.K.]

trąbowce (Proboscźdea) —rząd ssaków, obejmujący największe współczesne zwierzęta lądowe, osiągające do 7500 kg ciężaru ciała. Dziś

żyje tylko l rodzina, słonie (Elephanti-dae) z 2 gatunkami: słoniem afrykańskim i słoniem indyjskim. Są to duże ssaki kopytne z długą

trąbą, spełniającą różne funkcje. Służy ona zwierzęciu jako narząd dotyku, do wyszukiwania pokarmu i podawania go do pyska, do po-

bierania wody. Powstała przez wydłużenie i połączenie górnej wargi i nosa. Ciało słoni osiąga wysokość 3,5 m. Słupo-wate kończyny,

uniemożliwiające wykonywanie najmniejszych nawet skoków, zakończone są kopytkami w kształcie prostych blaszek. Kończyny

przednie są masywniejsze niż tylne. Głowa w stosunku do rozmiarów ciała duża. Szyja krótka, uszy duże, oczy małe (wzrok słaby), ogon

krótki. Skóra pofałdowana, grubości ok. 2 cm, z czego 0,5—2 mm przypada na naskórek pokryty brodawkami. Włosy rzadkie; silniejsze

owłosienie występuje tylko dookoła ucha i na końcu ogona w postaci pęczka grubych, sztywnych włosów przypominających drut. U

wymarłego mamuta owłosienie było długie i gęste. Kości czaszki (u osobników dorosłych) silnie zrośnięte, bez śladu szwów, wykazują

wysoki stopień pneumaty-

zacji, tzn. mają wewnątrz liczne zatoki wypełnione powietrzem, połączone z jamą nosową. Uzębienie składa się z zębów trzonowych i

stale rosnących górnych siekaczy, zwanych ciosami. Ciosy, niewłaściwie zwane kłami, są zbudowane wyłącznie z zębi-ny, a tylko

początkowo wierzchołki ich pokrywa szkliwo;

u samców mogą osiągać długość do 3,5 m i ważyć ponad 100 kg. Samice mają ciosy mniejsze, samice słonia indyjskiego są często ich

pozbawione. 6 kolejno pojawiających się zębów policzkowych przesuwa się (po starciu się poprzedników) w płaszczyźnie poziomej (nie

pionowej jak u innych ssaków), od tyłu szczęki czy żuchwy ku przodowi. Najczęściej w każdym szeregu funkcjonuje tylko l ząb. Ostatnie

zęby trzonowe pojawiają się ok. 30 roku życia, wpływając na granice wieku zwierzęcia. Zęby policzkowe składają się z szeregu płytek

zębiny pokrytych szkliwem i połączonych ze sobą cementem. Pokarmem t. są liście i gałęzie drzew, zioła i korzenie. Zwierzęta te wy-

stępują zarówno na sawannach, jak i w dżunglach. Dojrzałość płciową osiągają w wieku ok. 16 lat. Ciąża trwa 20—22 miesięcy. Zwykle

rodzi się l młode, o ciężarze ok. 100 kg i wysokości l m, które kilka minut po urodzeniu staje na nogach, w ciągu pierwszej godziny życia

zaczyna chodzić, a po 48 godz. jest zdolne do marszu ze stadem dorosłych.

T. są rzędem ssaków rozwijających się odrębnie już od eocenu. W trzeciorzędzie szczególnie liczny był podrząd m a-stodontów —

ssaków o stosunkowo krótkich kończy-

391

tukotuko

nach i dość wielkiej czaszce. Siekacze, po jednej parze w szczęce i żuchwie, bywały u nich rozwinięte silniej bądź u dołu, bądź na górze.

Słonie właściwe pojawiły się dopiero w pliocenie. W trzeciorzędzie t. żyły na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Australii. Najlepiej

poznany przedstawiciel słoni wymarłych, mamut, żył w epoce lodowej na wielkich obszarach półkuli północnej. Z dzisiejszych ssaków

najbliżej spokrewnione z t. są góralki i syreny. Słoń afrykański zamieszkuje Afrykę na południe od Sahary, słoń indyjski Indie, Cejlon,

Birmę, Indochiny, Malaje, Sumatrę i Borneo. Słoń, zwłaszcza indyjski, szczególnie łatwo się oswajający, bywa używany jako zwierzę

domowe do rozmaitych prac. Przyczyną redukcji liczebności słoni były i są polowania dla zdobycia sieka_-czy, źródła kości słoniowej.

[H.K.]

trikonodonty (Triconodonta) — wymarły rząd pierwotnych ssaków, występujący od górnego triasu do dolnej kredy. Należą obok

dokodontów do najstarszych ssaków i są najliczniej spotykanymi ssakami okresu jurajskiego. Były to zwierzęta osiągające wielkość kota.

U najstarszych gatunków w skład żuchwy wchodziły jeszcze obok kości zębowej elementy kostne żuchwy gadów, u młodszych występo-

wała tylko kość zębowa. Czaszka ma wiele cech pierwotnych, mózg mały, ośrodki węchowe silnie rozwinięte. Najbardziej

charakterystyczną cechą t. jest budowa zębów, w których 3 guzki ustawione są w jednym szeregu (stąd nazwa). Dawniej uważano t. za

przodków wszystkich późniejszych ssaków, dziś jednak sądzi się, że były one boczną linią rozwojową, wymarłą bezpotomnie.

Występowały w Europie, Azji i Ameryce Północnej. Najstarszym przedstawicielem jest Sinoconodon z triasu Chin, najlepiej znany jest

duży Triconodon z jury Anglii. [K.K.]

trupia główka ->sajmiri. tryk —-owca domowa.

tukotuki (Ctenomyidae) — rodzina —-gryzoni, obejmująca l rodzaj z ok. 26 gatunkami. Są to niewielkie zwierzęta o dużej głowie,

masywnym ciele, krótkich kończynach i krótkim, słabo owłosionym ogonie. Mają małe oczy i bardzo krótkie uszy. Sprawnie kopią

nory. Większą część życia spędzają pod ziemią. Tworzą kolonie. Żywią się głównie podziemnymi częściami roślin. Występują w

Ameryce Południowej od Brazylii i Peru po Ziemię Ognistą. Kopalne znane od pliocenu. [K.K.]

tukotuko (Ctenomys magella-nicus) — gryzoń z rodziny ->-tukotuków. Długość głowy i tułowia 17—25 cm, ogona 6—11 cm.

Ubarwienie brunat-noszare. Ma potężne, wystające siekacze i mocne pazury. Żyje pod ziemią na otwartych terenach południowego

krańca Ameryki Południowej. Tworzy duże kolonie z rozległym systemem nor. Nazwa pochodzi od charakterystycznego dźwięku

wydawanego przez zaniepokojone zwierzę, ostrzegającego kolonię przed niebezpieczeństwem. T. gromadzi duże zapasy pokarmu. Raz w

roku rodzi l—5 młodych, za-

tumak

awansowanych w rozwoju. Jest tępiony jako szkodnik pastwisk. [K.K.]

tumak -^-kuna leśna.

tupaja (Tupaia glis), zwana też wiewiórecznikiem — przedstawiciel rodziny ->-tupajowa-tych. Wyglądem zewnętrznym przypomina

nieco wiewiórkę, choć różni się od niej wydłużonym pyskiem. Uszy zaokrą-

Tupaja

glone, nieowłosione, ogon pokryty długimi włosami. Prowadzi dzienny tryb życia. Zamieszkuje tereny leśne. Buduje gniazda w zaroślach.

Żywi się głównie owadami, ale poza nimi jada również mięczaki, drobne kręgowce, owoce, nasiona i liście. Podobnie jak wiewiórka

trzyma zjadany pokarm w przednich łapkach siedząc na tylnych. Lubi wodę, zarówno do picia, jak do kąpieli. Żyje samotnie lub para-

mi. Samicą rodzi młode w ciągu całego roku. Ciąża trwa 40—50 dni; w miocie zwykle 2 młode. T. występuje w po-łudniowo-zachodnich

Chinach, Indochinach, na Sumatrze, Jawie i Borneo. [H.K.]

_____________________392

tupajowate (Tupaiidae), zwane też wiewiórecznikowatymi — rodzina -^owadożernych, obejmującą 5 rodzajów z ok. 16 gatunkami.

Wyglądem zewnętrznym przypominają wiewiórki; różnią się silnie wydłużonym pyskiem. Ciało smukłe, długość głowy i tułowia 10—22

cm, ogon mniej więcej tej samej długości. Uszy, stosunkowo małe, podobne do uszu wiewiórki. Stopy nagie, 5-palczaste, palce długie, za-

kończone ostrymi, zakrzywionymi pazurami. T. żywią się przeważnie owadami i owocami. Nadrzewne; zamieszkują lasy. Aktywne w

dzień; w orientacji posługują się głównie wzrokiem. Młode rodzą się w ciągu całego roku. Ciąża trwa 40—56 dni. W miocie zwykle l lub 2

młode. Samica ma l—3 par sutek. T. występują w południowo-wschod-niej Azji, od Indii po połud-niowo-zachodnie Chiny, Półwysep

Malajski, Borneo i Filipiny. Wykazują wiele cech, jak np. duża puszka mózgowa, dobry rozwój wzroku, o-becność moszny, zbliżających

je do rzędu naczelnych, do których niekiedy bywały zaliczane. [H.K.]

tur (Boś primigenius) — wymarły gatunek z rodziny —rkrętorogich, przodek bydła domowego. Wygląd, a częściowo i biologię

odtworzono na podstawie zachowanych kronik, rycin i badań licznych szczątków z wykopalisk. T. był zbliżony kształtem i wielkością

do dużych ras bydła domowego. Średnia długość głowy i tułowia według rekonstrukcji wynosiła ok. 3,2 m, ogona 1,4 m, wysokość w kłę-

bie ok. 1,9 m. Ubarwienie brunatnoczarne z jaśniejszą pręgą wzdłuż grzbietu. Przód

393

tygrys

ciała, zwłaszcza u samców, bardzo masywnie zbudowany. Samice były znacznie mniejsze od samców. Ostro zakończone rogi, skierowane

w bok i ku przodowi, osiągały u samców długość 78 cm, zaś u samic 55 cm. Czoło pokryte było gęstymi kędzierzawymi włosami. T. był

aktywny głównie w dzień. Typowym jego środowiskiem były lasy mieszane.

Tur według współczesnego rysunku

Pokarm złożony z liści krzewów i traw uzupełniały podobno także żołędzie oraz rośliny uprawne na polach, dokąd często latem t. miał

się zapuszczać. Okres rui rozpoczynał się we wrześniu, wtedy też obserwowano ostre walki między samcami w stadach. Poród przypadał

na ogól w maju, cielę pozostawało ok. 20 dni z matką w gęstwinach. Długość życia miała wynosić ok. 15 lat. T. występował licznie,

prawdopodobnie w kilku odmianach na obszarach leśnych Starego Świata. Liczne rysunki zachowane z okresu neolitycznego i starożyt-

ności ukazują go zarówno jako obiekt kultu, jak i cenne zwierzę łowne. Z dokumentów historycznych wiadomo, że w XIV w. i później t.

występował w Polsce głównie w lasach mazowieckich i zaliczany był do królewskiej zwierzyny łownej. Mimo ustaw o ochronie liczba

jego zmniejszała się stale. Ostatni okaz został zabity w Puszczy Jak-torowskiej w 1627 r. Szczątki t. znane są też z okresu plej-

stoceńskiego Eurazji i północnej Afryki. [L.S.]

tygrys (Panthera tigris) — największy dapieżnik z rodziny -^kotów. Długość głowy i tułowia 1,6—2,9 m, ogona do 1,1 m; ciężar 230—

320 kg. Od lwa różni się bardziej okrągłą głową i bardziej wydłużonym tułowiem, jednak czaszki ich są bardzo zbliżone i trudne do

odróżnienia. Ciało muskularne i gibkie, pazury wciągane. Sierść u osobników zasiedlających południowe tereny zasięgu krótka, gładka i

lśniąca, w okolicach chłodnych ma gęste, puchowe podszycie. Charakterystyczne bokobrody występują zwłaszcza u samców. Ubarwienie

zmienne, od jasnożółtego do rdzawobruna-tnego, w czarne poprzeczne pręgi. Spód biały, ogon czarno obrączkowany. Ze zmysłów

najlepiej rozwinięty słuch. T. zamieszkuje dżungle, lasy, zarośla bambusowe, zarośnięte brzegi rzek i wszelkiego rodzaju gęstwiny. Jak

większość kotów wędruje o każdej porze dnia i nocy, ale najłatwiej go spotkać przed wschodem i po zachodzie słońca. Ma bardzo

rozległe terytoria łowieckie i tak jak lew czatuje na zdobycz blisko wodopojów, solanek czy przecinek leśnych, gdzie skupia się zawsze

najwięcej zwierzyny. Czołgając się bezszelestnie skrada się na taki dystans od upatrzonej o-tiary, żeby dopaść jej paroma susami. Skacze

doskonale na odległość do 6 m i świetnie pływa, ale tylko wyjątkowo wspina się na drzewa. Poluje na antylopy, jelenie i dziki; w

tygrys

394

razie głodu zadowala się nawet gryzoniami, żółwiami czy rybami. Bezpieczne w jego sąsiedztwie mogą być jedynie słonie, nosorożce i

bawoły, nigdy jednak nie zabija więcej zwierzyny niż potrafi zjeść. Często napada na zwierzęta domowe, nawet na konie. Jest niezwykle

silny. Tak jak lew większe zwierzęta zabija przegryzając kręgi szyjne. Martwą zdobycz wlecze do kryjówki, a po zaspokojeniu głodu

zaszywa się w gąszczu i obficie popijając wodę wypoczywa nieraz przez całą dobę. Gdy upolowana zdobycz jest duża, powraca do niej na

następny posiłek, jeśli nie zjadły jej wcześniej inne drapieżniki, korzystające chętnie z pozostawionych resztek. Ciąża trwa 98—110 dni.

W l miocie rocznie, w gnieździe ukrytym w gęstwinie samica rodzi 2 lub 3 młode. Samiec nie troszczy się o potomstwo, matka

natomiast w pierwszych tygodniach opuszcza gniazdo tylko wtedy, gdy jest bardzo głodna. Młode przebywają razem z nią ok. 3 lat, a

dopiero po 5 latach osiągają wymiary dorosłych osobników. T. żyje 40—50 lat. Zamieszkuje południową ł wschodnią Azję, sięgając ku

zachodowi po Morze Kaspijskie i Kaukaz. Nie występuje na wyżynach i w górach środkowej Azji. We wschodniej Azji sięga na północ

po Syberię i północne Chiny; liczniejszy jest w Indiach i Indochinach. Na południe zasięgiem obejmuje Sumatrę, Jawę i Bali (tabl. V—l).

Na rozległym obszarze swego występowania t. tworzy liczne podgatunki różniące się rozmiarami ciała, a także barwą i długością futra.

Na północnej granicy zasięgu, we

wschodniej Syberii, północnych Chinach i północnej Korei żyje t. syberyjski (Panthe-ra tigris altaica) o największych rozmiarach,

odznaczający się szczególnie długim i gęstym futrem zimowym. W Iranie, Afganistanie i przyległych obszarach ZSRR spotyka się bardzo

nielicznie t. irańskiego (P. t. wrgata), średnich rozmiarów, o zimowym futrze również długim i gęstym. T. indyjski (P. t. tigris) żyjący

w Indiach i na obszarach przyległych jest mniejszy i ma w ciągu całego roku futro o krótkim włosie. W Wietnamie i południowych

Chinach żyje tygrys chiński (P. t. amoyensis), o jasnym ubarwieniu. Wreszcie na południowym krańcu zasięgu występują podgatunki o

najmniejszych rozmiarach i bardzo ciemnym uwłosieniu: t. sumatrzański (P. t. sumatrae), t. jawajski (P. t. sondaica) i t. z wyspy Bali

(P. t. balica). [B.Rz.-K.]

Czaszka Smilodon, przedstawiciela tygrysów szablozębnycti

395

typy ekologiczne

tygrysy szablozębne (Machai-rodontinae) — wymarła grupa dużych kotów. Odznaczały się niezwykle wielkimi górnymi kłami,

którymi mogły przecinać skórę swej zdobyczy — dużych ssaków roślinożernych. Kły dolne były zredukowane. Żuchwa wskutek

szczególnej budowy mogła odchylać się niemal pod kątem prostym do czaszki. Ogon krótki. T.sz. pojawiły się w oligocenie, wyginęły w

starszym plejstocenie. Występowały w Ameryce i Eurazji, ich szczątki znane są też z Polski. [K.K.]

typy ekologiczne. Ssaki należące do różnych rzędów, a więc bliżej ze sobą nie spokrewnione, ale żyjące w podobnych warunkach

środowiskowych wykazują wiele podobieństw. Zbieżność wyglądu i budowy niespokrewnionych ze sobą gatunków, które upodobniły się

do siebie wskutek życia w zbliżonych warunkach środowiskowych, nazywamy konwergencją. Odpowiednio do przystosowań do

różnych środowisk wyodrębniamy różne t.e. ssaków, jak nadrzewne, żyjące na terenach otwartych (na stepach i pustyniach),

podziemne, latające, wodne itp. Przystosowaniom budowy towarzyszą także zmiany fizjologiczne (-^-fizjologia) i zmiany w za-

chowaniu się (->-etologia). Konwergencje spotyka się również w związku z przystosowaniem różnych ssaków do podobnego rodzaju

pokarmu. Ssaki odżywiające się termi-tami i mrówkami, jak kolczatki, łuskowce, mrówko jady i mrówniki, choć należą do rozmaitych

rzędów, mają wiele wspólnych cech: uproszczenie lub zanik zębów, wydłużenie pyska, podobna budowa żołądka.

Ssaki nadrzewne spotyka się w rzędzie torbaczy (dydelfy, niełazy, koala, wolatucha), owadożernych (tupaje), szczer-baków (leniwce),

łuskowców (łuskowiec długoogonowy), gó-raików (góralek nadrzewny), drapieżnych (niektóre łasice, łasze, szopy, niedźwiedzie, ko-

towate) i gryzoni (myszowate, smużka, wiewiórki, polatuchy, popielicowate, wiewiórolotki). Do życia nadrzewnego przystosowane są

też latawce i niemal wszystkie naczelne. Można przypuszczać, że pierwotne łożyskowce i torbacze były zwierzętami nadrzewnymi;

świadczy o tym przeciwstaw-ność pierwszego palca dłoni i stopy, będąca przystosowaniem do chwytania gałęzi. Przystosowania do życia

wśród koron drzew mogą iść w różnych kierunkach. Drobne ssaki, np. wiewiórki, mają ostre pazury umożliwiające im czepianie się pni i

gałęzi. Ogon opatrzony kitą ułatwia zachowanie równowagi w czasie długich skoków. Większe ssaki nadrzewne mają często chwytne

kończyny i mogą obejmować gałęzie dzięki przeciwstawnemu pierwszemu palcowi. Leniwce spędzają życie zawieszone pod gałęziami,

których czepiają się stale zagiętymi palcami, tworzącymi wraz z silnymi pazurami rodzaj haków. Podobny nieco typ przystosowań

wykazują koala z torbaczy i lori z naczelnych. Wszystkie te gatunki poruszają się powoli wśród koron drzew, trzymając się bardzo

mocno gałęzi. Obie pary kończyn są u nich silnie rozwinięte, ogon jest zredukowany.

Czepiaki wśród małp wąsko-nosych i małpy człekokształt-

typy ekologiczne

396

ne, a zwłaszcza gibbony, posługują się brachiacją, tzn. przerzucają się z gałęzi na gałąź wahadłowym ruchem, chwytając je przednimi

kończynami, silnie rozwiniętymi i dłuższymi od tylnych.

Przystosowaniem do życia nadrzewnego jest rozwój chwyt-nego ogona, spotykanego u torbaczy (np. dydelfów), naczelnych (czepiaki),

łuskowców, drapieżnych (binturong i kinkażu), a także gryzoni. Wiele drobnych ssaków nadrzewnych ma fałd skórny po bokach ciała,

umożliwiający dokonywanie długich skoków lotem ślizgowym z drzewa na drzewo i bezpieczne opadanie na ziemię z dużej wysokości.

Fałd taki mają loto-pałanka i wolatucha z torbaczy, polatucha i wiewiórolot-ka z gryzoni i jedyny przedstawiciel latawców, lotokot.

Jedynymi ssakami zdolnymi do czynnego lotu są nietoperze, odznaczające się charakterystycznymi cechami budowy. Mają błonę lotną,

podtrzymywaną wydłużonymi palcami dłoni, potężnie rozwinięte mięśnie piersiowe i usztywniony kościec klatki piersiowej. Główną

rolę w orientacji odgrywa słuch zapewniający możność echolokacji;

wzrok i węch są dość słabe. Ewolucja nietoperzy nie jest znana, ale można przypuszczać, że przeszły one w swym rozwoju przez etap

życia nadrzewnego.

Ssaki terenów otwartych, bezleśnych, a więc stepów i pustyń, wykazują rozmaite kierunki przystosowań. Duże gatunki, np. większość

kopytnych, niezdolne do ukrycia się, rozwinęły zdolność szybkiego biegu. Odznaczają się wydłużonymi kończynami, redukcją palców

bocznych, niewielkim ogonem, głową często wysoko uniesioną. Mają dobry wzrok (źrenica w kształcie poziomego owalu pozwala objąć

szeroki wycinek otoczenia), dobry słuch i węch. Młode rodzą się zaawansowane w rozwoju; wkrótce po urodzeniu mogą iść przy boku

matki.

Inny kierunek przystosowań wykazują kangury, które w Australii pełnią podobną rolę ekologiczną jak kopytne na innych

kontynentach. Poruszają się skokami; mają szczególnie silnie rozwinięte kończyny tylne i ogon.

Drobne ssaki stepów i pustyń korzystają z nor dających im schronienie w czasie dnia. Wiele z żyjących na pustyniach gatunków, np.

ryjo-skoczki z owadożernych i liczne gryzonie: skoczkowate, szczu-roskoczki, postrzałki, biega szybko skokami, łatwiej dzięki temu

zdobywając ubogi pokarm rozproszony na dużej przestrzeni. Ich tylne kończyny są wydłużone, palce boczne zredukowane, a ogon opa-

trzony kitą przydatną do zachowania równowagi przy skokach. Słuch mają zwykle doskonale rozwinięty, o czym świadczą duże uszy i

wielkie puszki bębenkowe.

Drobne ssaki terenów otwartych z bogatszą roślinnością:

norniki, szczekuszki, chomiki i susły, kopią rozległe nory, w których również przebywają w czasie snu zimowego (-^hibernacji), a

pokarm zdobywają w ich pobliżu. Nie są zdolne do szybkiego biegu; przed niebezpieczeństwem chronią się pod ziemią.

Mieszkańcami stepów i łąk są też ssaki podziemne. Przystosowania do tego trybu życia występują u torbaczy, o-wadożernych,

szczerbaków i gryzoni. Niektóre z nich, jak

397

typy ekologiczne

kret workowaty, złotokrety i krety oraz z gryzoni cokory, ślepce i kretoszczury, spędzają całe życie w wykopanych przez siebie

chodnikach i tam zdobywają pokarm, na powierzchni natomiast są zupełnie bezradne. Ssaki podziemne są zawsze niewielkie, ciało mają

wałeczkowate z krótkimi kończynami, ogon krótki lub całkowicie zanikły. Małżowiny uszne zanikłe, oczy mniej lub więcej

zredukowane, czasem pokryte skórą. Dobrze rozwinięty jest dotyk. Futerko składa się z miękkich włosów ustawionych prostopadle do

skóry — przystosowanie ułatwiające cofanie się w ciasnych chodnikach. Mechanizm rycia ziemi jest różny u poszczególnych gatunków.

Torbacze (kret workowaty) i owadożer-ne (złotokrety, krety) posługują się kończynami przednimi, łopatowato rozszerzonymi i o-

patrzonymi mocnymi pazurami. Gryzonie, zwłaszcza ślepce, ryją siekaczami wystającymi poza wargi. Umięśnienie przedniej części ciała

ssaków podziemnych jest szczególnie rozwinięte; spotyka się zrosty kości obręczy kończyny przedniej, a serce jest duże w związku z

wielką pracą, jakiej wymaga rycie. Ssaki ziemnowodne lub wodne należą do wielu rzędów:

stekowców (dziobak), torbaczy (japok), owadożernych (rzęsorek, wodnice, wychucho-le), gryzoni (bóbr, piżmak, nutria i in.),

drapieżnych (wydry), kopytnych (hipopotam). Przystosowanie do życia w wodzie jest główną tendencją ewolucyjną wszystkich gatun-

ków płetwonogich, syren i waleni.

Ciało tych zwierząt jest zwykle wydłużone, szyja skrócona. Krótkie kończyny o silnie rozwiniętych dłoniach i stopach z błoną między

palcami spełniają rolę wioseł. U rzęsorka zamiast błony występują na palcach długie i sztywne włosy. Ogon, najczęściej silny, wydłużony

i bocznie spłaszczony (u bobra spłaszczony grzbietowo-brzusznie) służy do sterowania; czasem jest organem napędowym. Małżowiny

uszne są małe lub brak ich zupełnie. Ssaki ziemnowodne mają futro gęste, trudno namakające, włosy zatokowe zwykle długie i liczne;

do nich należą najcenniejsze zwierzęta futerkowe, jak ko-tik, norka, wydra, nutria, piżmak, bóbr. Odrębny typ przystosowań do życia

ziemnowodnego przedstawia hipopotam. Nie pływa szybko; większą część życia spędza w płytkich wodach bogatych w roślinność,

stanowiącą jego pokarm. Przesunięcie nozdrzy, oczu i uszu na wierzch głowy umożliwia mu orientację, podczas gdy całe niemal ciało

zanurzone jest w wodzie.

Najdalej idą przystosowania do życia wodnego u płetwonogich, syren i waleni. Płet-wonogie mają ogon zredukowany; rolę napędową

spełniają skierowane ku tyłowi tylne kończyny. Dłonie i stopy zmienione są w płetwy, pazury zredukowane. Oczy przesunięte ku górze

głowy, włosy zatokowe silnie rozwinięte. Futro, zwykle gęste, służy do ochrony cieplnej ciała podczas pobytu na lądzie lub na krach

lodowych. Na lądzie płetwonogie poruszają się pełzając.

U syren, które nie są zdolne do poruszania się na lądzie, a przebywają najczęściej na płyciznach, gdzie żywią się roślinnością wodną,

kończyny

uakari

398

przednie oraz ogon przekształciły się w płetwy; tylne zanikły. Ciało jest skąpo owłosione, szkielet masywny, ciężki, odporny na urazy

mechaniczne podczas falowania wody. Oczy syren są małe, przystosowane do widzenia pod wodą. Na wargach występują liczne włosy

zatokowe.

Walenie są doskonale przystosowane do życia w toni wodnej. Na lądzie, a nawet na płyciznach są całkowicie bezradne. Ciało mają wrze-

cionowate, kończyny przednie i ogon zmienione w płetwy, kończyny tylne oraz miednica całkowicie zredukowane. Często rozwija się

płetwa grzbietowa utworzona przez fałd skórny. Owłosienie zanikło zupełnie; rolę izolacyjną spełnia tłuszcz podskórny. Kręgi

skróconej szyi są często zrośnięte, tak że głowa jest zupełnie nieruchoma. Kościec słaby, kości gąbczaste, bogate w tłuszcz. Niewielkie

oczy przystosowane są do widzenia pod wodą. Węch w zaniku;

do orientacji służy głównie słuch, przy czym rozwinięta jest zdolność echolokacji. Walenie odznaczają się poza tym licznymi

specyficznymi przystosowaniami fizjologicznymi (—^fizjologia) do życia w środowisku wodnym (tabl. XIII— —XVI). [K.K.]

U

uakari (Cacajao rutlicundus) — jedyna małpa amerykańska o krótkim ogonie. Należy do rodziny ->płaksowatych. Długość głowy i

tułowia 40—45 cm, ogona zwykle ok. 15 cm.

Uakari

Twarz, policzki i czubek głowy są prawie nagie, natomiast długie włosy na spodzie głowy i szyi tworzą czasem brodę. Sierść długa, barwy

rudo-brunatnej, niemal czerwonej,

kończyny i uszy brązowe, twarz cynobrowoczerwona. U. przebywa na wierzchołkach wysokich drzew, rzadko schodzi na,, ziemię.

Aktywny w dzień, żyje w grupach. Porusza się szybko na czterech kończynach. Żywi się głównie owocami, ale zjada również liście,

owady, małe kręgowce. Jeden okaz żył w ogrodzie zoologicznym ponad 8 lat. U. jest rzadki w zbiorach muzealnych i prawdopodobnie

także nieliczny na wolności. Występuje w Ameryce Południowej w dorzeczu Amazonki, w zachodniej Brazylii i we wschodnim Peru.

Bliski wytępienia. [H.K.]

uchatka grzywiasta (Eumeto-pias jubatus) — największy przedstawiciel rodziny —-u-chatkowatych. Samce osiągają długość 3,5 m i

ciężar 1100 kg, samice — długość 2,7 m

399

uistiti bialouclia

i ciężar do 350 kg. Osobniki młode są brunatne, dojrzałe

— szare lub żółtawe. Żywią się głównie rybami, za którymi nurkują schodząc do blisko 200 m głębokości. W okresie pobytu na lądzie

gromadzą się w kolonie, w których samce grupują dookoła siebie harem samic. W maju lub czerwcu samica rodzi l młode ważące 16—&3

kg, zdolne natychmiast do pływania. U.g. występuje w północnej części Pacyfiku od cieśniny Beringa wzdłuż wybrzeży Ameryki po

Kalifornię i wzdłuż wybrzeży Azji po Japonię. [K.K.]

uchatka kalifornijska (Zolo-phus californianus), zwana też lwem morskim — niewielki przedstawiciel rodziny

->uchatkowatych. Samce dochodzą do 2,4 m długości i ważą do 280 kg, samice do l,8 m i ważą zaledwie 90 kg. Barwa ciemnobrunatna.

Jest to gatunek często spotykany w cyrkach i ogrodach zoologicznych, gdyż łatwo daje się chować i tresować (tresowane "foki" w

cyrkach zawsze należą do tego gatunku). Na wolności żyje przez cały rok stadami. W okresie rozrodu samce skupiają przy sobie haremy

samic. Ciąża trwa ok. l roku, młode pierwszy rok życia spędzają przy matce. Osobniki w niewoli osiągały 23 lata. Żywią się

głowonogami i rybami. Występują na Pacyfiku w 3 izolowanych populacjach:

u wybrzeży Ameryki, dookoła wysp Galapagos oraz w południowej części Japonii (tabl. XVI—l). [K.K.]

uchatka karłowata —»kotik afrykański.

uchatka niedźwiedziowata

-^kotik zwyczajny.

uchatka patagońska —.otana.

uchatkowate (Otariide), zwane też uszatkami — rodzina z rzędu ->płetwonogich, obejmująca 7 rodzajów z 13 gatunkami. Osiągają

1,5—3,5 m długości. Odznaczają się silnie rozwiniętymi przednimi kończynami, które stanowią główny narząd ruchu w czasie pływania.

Kończyny tylne biorą udział w poruszaniu się na lądzie, ponieważ mogą zaginać się pod tułów. Małżowiny uszne wykształcone. U. są wy-

bitnie towarzyskie, w czasie rozrodu gromadzą się w wielkie stada na brzegach lądów i wysp. Występują w morzach półkuli południowej

oraz na całym Pacyfiku. Wiele z nich ze względu na cenne futro jest obiektem polowań. [K.K.]

uistiti biatoucha (Callithrix jacchus), zwana również mar-mozetą — małpa z rodziny —pazurkowców. Ma białe, wachlarzowato

ułożone kępki włosów na uszach i białą plamę na czole. Długość głowy i tułowia 20—25 cm, ogona

Uistiti białoucha

uistiti czarnoucha

400

29—35 cm; ciężar ciała 230— —450 g. Owłosienie gęste, o-gon puszysty, niechwytny. Tułów i ogon szare z poprzecznymi

ciemniejszymi pręgami. U.b. zamieszkuje lasy tropikalne i subtropikalne. W ciągu dnia biega i skacze, z dużą łatwością po drzewach i

krzewach. Porusza się na sposób wiewiórek. Wędruje w grupach od 3 do 12 osobników. W nocy odpoczywa na drzewach. Żywi się

różnymi częściami roślin, zwłaszcza owocami, owadami, pająkami, małymi ptakami i jajami. Zdobycz zabija ugryzieniem w głowę. Po

okresie ciąży trwającym ok. 150 dni samica rodzi zwykle l, czasem 2 młode. Często także samiec bierze udział w transporcie młodych.

Na swobodzie u.b. żyje prawdopodobnie do 10 lat, w niewoli do 16. Występuje we wchodniej i środkowej Brazylii. [H.K.]

uistiti czarnoucha (Callithrix penicillata) — małpa z rodziny -^-pazurkowców. Budową i trybem życia zbliża się do uistiti bialouchej;

różni się od niej kępkami czarnych włosów na uszach, czarną głową i cętkowanym szarawym tułowiem. Zamieszkuje wschodnią część

Ameryki Południowej. [H.K.]

układ kostny. Szkielet ssaków zbudowany jest z kości, chrząstka u dorosłych osobników odgrywa niewielką rolę w jego budowie. Kości

długie składają się z trzonu i nasad, na których znajdują się powierzchnie stawowe. Między trzonem a nasadami występuje warstwa

chrząstki, w obrębie której odbywa się wzrost kości. Po ukończeniu wzrostu chrząstka ta ulega całkowitemu skostnieniu, wzrost kości

jest więc ograniczony. W kościach czaszki ssaków spotyka się często komory powietrzne zmniejszające ich ciężar. Zasadnicze

rysy budowy szkieletu są wspólne wszystkim ssakom, a przekształcenia spowodowane odmiennymi warunkami życia dotyczą

głównie

Szkielet psa. l — łopatka, 2 — kość ramienna, 3 — kość łokciowa, 4 — kość promieniowa, 5 — kości śród-ręcza, 6 — kość biodrowa, 7

— kość łonowa, 8 — kość kulszowa, 9 — kość udowa, 10 — kość piszczelowa, 11 — kość strzałkowa, 12 — kości śródstopia

kończyn. Wyróżniamy szkielet głowy (czaszkę), szkielet osiowy (kręgosłup, żebra i mostek) oraz szkielet kończyn.

Czaszka jest puszką kostną obejmującą mózg, narządy węchu, wzroku ł słuchu, a także początkowe odcinki przewodu pokarmowego i

dróg oddechowych. Poszczególne kości czaszki połączoae są szwami, które w starszym wieku całkowicie kostnieją, tak że czaszka

tworzy jednolitą całość. Tylko żuchwa zachowuje ruchomość i połączona jest stawowe z resztą czaszki. Rozwój mózgu, powonienia i

uzębienia są głównymi czynnikami kształtującymi czaszkę ssaków i powodującymi jej szczególną budowę, odmienną niż u pozostałych

kręgowców. Powiększeniu mózgu służy znaczny wzrost puszki

401

układ kostny

Czaszka psa. l — kość ciemieniowa, 2 — k. czołowa, 3 — k. jarzmowa, 4 — szczęka, 5 — k. nosowa, 6 — k. międzyszczękowa, 7 — k.

potyliczna, 8 — k. skroniowa, 9 — k. podniebienna, 10 — k. łzowa, 11 — k. międzyciemieniowa, 12 — żuchwa

mózgowej. Dzięki rozwojowi podniebienia •wtórnego u ssaków, które utworzone zostaje przez poziome blaszki kości

międzyszczękowych, szczęki górnej i kości podniebien-nych, jama nosowa została oddzielona od ustnej, a oddychanie w czasie

pobierania pokarmu stało się łatwe; jama nosowa uległa powiększeniu, nozdrza przednie przesunięte są ku przodowi i łączą się w jeden

otwór gruszkowaty. Nozdrza tylne, łączące jamę nosową z gardłem, znajdują się w tyle podniebienia wtórnego. Powietrze odbywa więc w

jamie nosowej długą drogę, w czasie której nagrzewa się, nawilgaca i styka się z nabłonkiem węchowym. Wewnętrzną powierzchnię jamy

nosowej zwiększają jeszcze małżowiny nosowe.

Zwiększona praca zębów rozdrabniających pokarm powoduje silny rozwój mięśni po-

26 Słownik zoologiczny — ssaki

ruszających żuchwą i powiększenie dołu skroniowego, miejsca ich przyczepu. Od zewnątrz dół ten ogranicza łuk jarzmowy zbudowany z

kości jarzmowej i wyrostka kości skroniowej, na ogół dobrze rozwinięty, zredukowany tylko u ssaków nie gryzących pokarmu

(mrówkojady, łuskowce, niektóre owadożerne i nietoperze).

Kość potyliczna, powstała ze zrostu 4 kości otaczających otwór, przez który przechodzi rdzeń kręgowy, tworzy 2 kłykcie potyliczne

zapewniające połączenie stawowe czaszki z kręgosłupem. W skład puszki kostnej ucha środkowego wchodzi u ssaków kość bębenkowa.

Często tworzy się puszka bębenkowa, zawsze też obecny jest przewód słuchowy zewnętrzny, łączący ucho środkowe z powierzchnią

czaszki. W przeciwieństwie do innych kręgowców mających jedną

układ kostny

402

kostkę słuchową, ssaki mają 3 kostki słuchowe. Żuchwa składa się z jednej kości, a jej połączenie stawowe z czaszką zbudowane jest

odmiennie niż u gadów (-^pochodzenie i ewolucja ssaków).

W poszczególnych rzędach ssaków czaszka wykazuje charakterystyczne cechy, związane przede wszystkim ze szczególnymi warunkami

życia, a zwłaszcza z pokarmem. U stekowców i torbaczy występują cechy pierwotne, jak szerokie połączenie oczodołu i dołu

skroniowego, krótki zewnętrzny przewód słuchowy, o-becność kości międzyciemie-niowych. U nietoperzy często stwierdza się

skrócenie części twarzowej i szeregów zębów, co umożliwia szersze otwieranie pyska przy chwytaniu owadów. U naczelnych, w związku

z dominującą rolą orientacji wzrokowej, oczodoły są duże, skierowane ku przodowi i oddzielone od dołu skroniowego. U waleni następuje

przesunięcie zewnętrznego otworu nosowego ku tyłowi, na wierzch czaszki, małżowiny nosowe zanikają, żuchwa jest uproszczona, a cza-

szka często asymetryczna. U drapieżnych mocne zęby i związane z tym mięśnie poruszające żuchwą powodują masywność łuku

jarzmowego. U wielu kopytnych na kościach czołowych i nosowych występują wyrostki (—-rogi i poroża).

Kręgosłup tworzy sprężystą belkę ciągnącą się wzdłuż grzbietu ciała od głowy po ogon. Złożony jest z kręgów, z których każdy składa się

z trzonu i łuku opatrzonego wyrostkami. Stykające się ze sobą powierzchnie trzonów są poza okolicą szyjną prawie płaskie, przez co u

ssaków

poza szyją boczne ruchy kręgosłupa nie są możliwe. Kręgosłup ssaków podzielony jest wyraźnie na odcinki:

szyjny, piersiowy, lędźwiowy i ogonowy. Odcinek szyjny składa się niemal zawsze z 7 kręgów. Różnica długości szyi u różnych ssaków

jest więc wynikiem różnej długości trzonów kręgowych, a nie zmiany ich liczby. Jedynie u niektórych syren jest 6, a u leniwców 6 lub 9

bądź 10 kręgów szyjnych. Pierwszy krąg szyjny, zwany szczytowym, jest pozbawiony trzonu i ma powierzchnie stawowe dla kłykci

potylicznych, drugi natomiast, obrotowy, ma silnie wydłużony trzon. Pozostałe kręgi szyjne są podobne do siebie, tylko u stekowców o-

patrzone krótkimi żebrami. Odcinek piersiowy ma 9—25 kręgów, zależnie od długości klatki piersiowej. Z kręgami tego odcinka

zestawiają się żebra. Odcinek lędźwiowy tworzą u stekowców i niektórych szczerbaków 2 lub 3 kręgi, u większości ssaków 5—7 kręgów.

Są one podobne do piersiowych, ale pozbawione żeber. Odcinek krzyżowy złożony jest zwykle z kilku kręgów zrośniętych z sobą w kość

krzyżową, wyjątkowo bywa to tylko pojedynczy krąg. Rozwój tej kości łączy się ze wzrostem lokomocyjnego znaczenia kończyn

tylnych, dla których wraz z miednicą tworzy podporę. U waleni i syren, u których kończyny tylne uległy uwstecznieniu, kręgi krzyżowe

nie wyróżniają się. Odcinek ogonowy kręgosłupa ma bardzo zmienną długość zależnie od stopnia rozwoju ogona, tak że składa się z 3 do

49 kręgów. Są one uproszczone i w końcowym odcinku ogona składają się z samych

403

układ kostny

trzonów, cylindrycznych i wydłużonych. U małp człekokształtnych i człowieka kręgi ogonowe zlewają się w jedną niewielką kostkę,

zwaną gu-ziczną.

Budowa kręgosłupa jest ściśle związana z typem lokomocji. U ssaków skaczących odcinek piersiowy i lędźwiowy są silnie wygięte i

tworzą rodzaj sprężyny. U ssaków dwunożnych, np. u człowieka, rozmiary kręgów wzrastają od piersiowych do krzyżowych, ponieważ

spoczywa na nich coraz większy ciężar. U ssaków wodnych, szczególnie u waleni i syren, liczba kręgów jest duża, w odcinku szyjnym

często następuje zrost kręgów. Zebra tworzą osłonę klatki piersiowej. Od strony grzbietowej łączą się powierzchniami stawowymi z

kręgami piersiowymi. Przednie żebra, zwane prawdziwymi, zestawiają się z mostkiem, tylne zaś, zwane rzekomymi, dochodzą do

ostatniego żebra prawdziwego lub kończą się swobodnie w mięśniach.

Mostek leży po stronie brzusznej klatki piersiowej;

składa się z kilku odcinków, które najczęściej zrastają się tak, że pozostają widoczne 3 elementy: położona na przo-dzie rękojeść, trzon

i wyrostek mieczykowaty.

Skrócenie klatki piersiowej i zanik żeber związanych z dalszymi kręgami wiąże się z rozwojem przepony mięśniowej, która u ssaków

odgrywa istotną rolę w ruchach oddechowych. Ssaki czworonożne mają klatkę piersiową bocznie spłaszczoną, u małp człekokształtnych

i człowieka w związku z postawą pionową jest ona beczkowata, spłaszczona od przodu. U nietoperzy klatka piersiowa jest

usztywniona przez zrosty kości, a na mostku, jak u ptaków, rozwija się grzebień służący do przyczepu silnych mięśni piersiowych,

poruszających ramiona w czasie lotu.

Podstawową cechą kończyn ssaków jest przesunięcie ich pod tułów, podczas gdy u gadów są one skierowane bardziej na boki. Zapewnia

to szybsze poruszanie się. Kończyny wiążą się z tułowiem za pomocą kości obręczy kończyny. Obręcz kończyny przedniej zbudowana

jest z 2 parzystych kości, łopatki i obojczyka, połączonych z mostkiem. U gadów występowały tu jeszcze inne kości, które częściowo

zachowały się u stekowców, a których zawiązki pojawiają się jeszcze w rozwoju torbaczy i łożyskowców. Łopatka jest płaską i cienką

kością opatrzoną panewką stawową dla kości ramiennej. Obojczyk, łączący łopatkę z rękojeścią mostka, zachowuje się u tych ssaków, u

których kończyna przednia ma swobodę ruchu we wszystkich kierunkach. U ssaków biegających, których kończyna porusza się tylko

ruchem wahadłowym, obojczyk zanika. Brak go też u ssaków wodnych.

Szkielet kończyny przedniej składa się z kości ramiennej, 2 kości przedramienia: promieniowej i łokciowej, z kości nadgarstka,

śródręcza i palców. Kość promieniowa i łokciowa u ssaków z dłonią chwytną mogą wykonywać ruchy umożliwiające zwrócenie dłoni ku

tyłowi (p r o n a-c j a) lub ku przodowi (s u-p i n a c j a). U ssaków używających kończyn tylko do biegu, a także u latających i pły-

wających, kości przedramienia

układ kostny

404

w różnym stopniu zrastają się ze sobą, a dłoń ma stale położenie pronacyjne.

Nadgarstek składa się z 3 szeregów kostek, przy czym nie są one połączone u ssaków o ruchliwej dłoni, u innych zaś

Szkielet kończyny przedniej grind-wala. Widoczna hiperfalangia — zwiększenie liczby czlonów palców

mogą częściowo zrastać się ze sobą. Śródręcze składa się natomiast z 5 wydłużonych kości odpowiadających 5 palcom. U ssaków

biegających boczne kości śródręcza mogą ulegać redukcji, u większości parzy-stokopytnych zrastają się 2 środkowe, a u konia dobrze

rozwinięta jest tylko l kość, odpowiadająca trzeciemu palcowi w kończynie ssaków pierwotnych.

Kości palców nazywają się pa-liczkami. U ssaków prymitywnych palec I ma 2 paliczki, inne palce po 3. Jedynie u waleni, gdzie kości

palców dłoni służą jako szkielet płetwy, liczba paliczków może ulegać powiększeniu. Zjawisko to nazywamy hiperfalangia.

Zależnie od sposobu opierania kończyny na podłożu dzielimy ssaki na stopochodne (np. niedźwiedź), półstopochodne (np. pies) i

palcochodne (np. kopytne). Przy przystosowaniu do szybkiego biegu kończyny ulegają wydłużeniu, a dłoń

i stopa unoszą się nad ziemię, tak że ciężar ciała opiera się 'wyłącznie na palcach. U jednych ssaków (np. u nieparzy-stokopytnych) oś

kończyny przechodzi przy tym przez palec środkowy (III) i kości tego palca stają się coraz masyw-niejsze, podczas gdy palce boczne

ulegają coraz większej redukcji. U innych ssaków (np. parzystokopytnych) oś kończyny przechodzi między palcami II i III, które

również stają się masywne, zaś palce zewnętrzne stopniowo zanikają.

Końcowe paliczki są z reguły najmniejsze, końce ich służą za podporę dla pazurów, paznokci lub kopyt.

Obręcz kończyny tylnej jest u ssaków z reguły masywnie j -sza niż przedniej, tylne bowiem kończyny pełnią główną rolę napędową przy

ruchu. Tworzą ją kości miedniczne zrośnięte z 3 składników: kości biodrowej, kulszowej i łonowej. Na kości miedniczne j znajduje się

panewka stawowa zapewniająca oparcie dla kości udowej. U stekowców i tor-baczy ku przodowi od kości miednicznej odchodzi para

kości torbowych. Są one pozostałością odpowiednich elementów szkieletu gadów i występują też u gatunków nie mających torby. Kości

miedniczne tworzą razem krótki kanał kostny, zwany m i e d n i-c ą. Przez kanał ten przechodzi płód w czasie porodu i w związku z tym

miednica samic jest szersza niż samców. Szkielet kończyny tylnej obejmuje kość udową, dwie kości podudzia: piszczelową i strzałkę, oraz

kości stepu, śródstopia i palców. W stawie kolanowym z reguły rozwija się trzeszczka, zwana rzepką. Podobnie jak w kończynie przed-

405

układ krążenia

Szkielet wieloryba grenlandzkiego

niej, tak i tu przystosowanie do biegu wiąże się ze zrostem kości podudzia i niektórych kości stepu oraz redukcją bocznych kości

śródstopia i palców stopy. U waleni kości kończyny tylnej zupełnie zanikają lub zachowują się w stanie szczątkowym. [K.K.]

uktad krążenia dociera siecią naczyń do wszystkich tkanek organizmu, dzięki czemu zapewnia im stałe środowisko wewnętrzne,

rozprowadza tlen pobrany w płucach, substancje odżywcze •wchłonięte w jelitach oraz usuwa produkty przemiany materii. Rozróżnia się

w nim układ krwionośny, w którym krąży krew, i chłonny, rozprowadzający lim-fę.

Krew ssaków składa się z osocza, w którym zawieszone są krwinki czerwone — erytrocyty, białe — leukocyty i płytki krwi. Krwinki

czerwone ssaków nie mają jądra komórkowego i są mniejsze niż innych kręgowców, ale ich łączna powierzchnia jest większa. W tej

sytuacji transport i wymiana tlenu przebiegają sprawniej. Najważniejszym czynnym składnikiem krwinki jest h e-moglobina, która w

płucach utlenia się na o k s y h e-moglobinę, a następnie oddając tlen w tkankach wraca do swej pierwotnej postaci. Krwinki czerwone

nie żyją długo i muszą być stale uzupełniane. Producentem ich jest szpik kostny (czerwony), zawierający tkankę krwiotwórczą.

Krwinki białe, mniej liczne od czerwonych, są ame-bowatymi komórkami opatrzonymi jądrem. Wędrują one swobodnie z krwi do

tkanek i odwrotnie, a ich główną czynnością jest obrona organizmu przez pochłanianie bakterii i innych ciał obcych. Tworzą się w

tkance limfa-tycznej, skupionej w węzłach chłonnych, oraz w sąsiedztwie przewodu pokarmowego, oddechowego, w szpiku oraz śle-

dzionie, w której poza tym odbywa się rozpad zużytych krwinek.

Bezjądrowe płytki krwi występują tylko u ssaków; są to drobne tarczki produkowane przez specjalne komórki w szpiku kostnym.

Odgrywają one podstawową rolę w procesie krzepnięcia krwi w razie uszkodzenia naczyń krwionośnych.

Układ krwionośny składa się z serca i naczyń — z tętnic prowadzących krew od serca do narządów oraz z żył kierujących ją z narządów

do serca. Tętnice i żyły łączą się za pośrednictwem naczyń włosowatych przenikających gęstą siecią wszystkie narządy ciała. Początek

sieci tętniczej tworzy aorta biegnąca z lewej komory serca początkowo ku przodowi, a następnie zaginająca

układ krążenia

408

się (łuk aorty) i zdążająca ku tyłowi ciała. Odchodzi od niej szereg tętnic zaopatrujących różne okolice organizmu. U zarodków ssaków

aorta dzieli się na szereg łuków, odpowiadających tętnicom łuków skrzelowych kręgowców wodnych. W dalszym rozwoju kręgowców

lądowych układ ten ulega zmianie. U płazów i gadów zachowują się 2 łuki aorty, u ptaków tylko łuk prawy, u ssaków lewy.

Schemat budowy serca ssaka, l — żyta główna przednia, 2 — prawy przedsionek, 3 — żyła główna tylna, 4 — aorta, 5 — tętnica płucna,

6 — lewy przedsionek, 7 — -y-la płucna, 8 — lewa komora, 9 — prawa komora

Buch krwi jest wynikiem pracy serca. U ssaków serce jest całkowicie podzielone przegrodą na część lewą — tętniczą, i prawą — żylną.

Składa się więc z 2 przedsionków, lewego i prawego, oraz 2 komór — lewej i prawej. Krew żylna, uboga w tlen, zbiera się z całego

organizmu w żyłach głównych i z nich wlewa się do prawego przedsionka. Stąd płynie do prawej komory, która tłoczy

ją do tętnic płucnych. W płucach krew ulega utlenieniu i żyłami płucnymi wraca do lewego przedsionka serca. Stąd płynie do lewej

komory, która poprzez aortę tłoczy ją do tętnic całego ciała. Pomiędzy przedsionkami i komorami znajdują się zastawki, pozwalające

na ruch krwi tylko w jednym kierunku.

Serce zbudowane jest ze specjalnego rodzaju tkanki mięśniowej. Mięsień sercowy ma zdolność samoczynnego kurczenia się niezależnie

od bodźców zewnętrznych. Ośrodkiem tych skurczów są komórki mięśniowe skupione w wężle zatokowo-przedsionkowym na

powierzchni serca. Rytm skurczów serca jest proporcjonalny do wielkości zwierzęcia; u myszy np. wynosi ok. 740 skurczów na min.,

u człowieka ok. 70, a u słonia ok. 25.

Układ chłonny, czyli limfatyczny, obejmuje sieć naczyń chłonnych rozpoczynających się we wszystkich tkankach ustroju i

uchodzących do żył. Zbiera on płyny tkankowe, m.in. mleczko, bogaty w pokarm płyn gromadzący się w ko-smkach jelitowych, i

doprowadza je do krwiobiegu. W naczyniach tego układu płynie l i m f a, złożona z osocza z krwinkami białymi, lecz bez krwinek

czerwonych.

Narządy ciała powiązane są ze sobą czynnościowo nie tylko przez drogi nerwowe, ale także przez oddziaływanie chemiczne za

pośrednictwem krwi. Wśród czynników chemicznych czynnych we krwi najważniejszą rolę odgrywają hormony wydzielane przez

specjalne gruczoły, zwane do-krewnymi. Należy do nich przysadka, tarczyca, gruczoły

407

układ nerwowy

przytarczyczne, wysepki Lan-gerhansa w trzustce, nadnercza oraz niektóre tkanki jajników i jąder (-^rozród ssaków).

Przysadka znajduje się po spodniej stronie mózgu i składa się z kilku części zbudowanych z tkanki nerwowej lub nabłonkowej. Wydziela

ona liczne hormony oddziałujące na wzrost, czynności rozrodcze i wydzielanie mleka, na zmiany ciśnienia krwi, a także na czynność

innych gruczołów dokrewnych.

Tarczyca, leżąca w odcinku szyjnym w pobliżu tchawicy lub oskrzeli, wydziela tyrok-synę pobudzającą przemianę materii przez

zwiększenie procesów utleniania w tkankach. Położone w jej pobliżu niewielkie, parzyste gruczoły przytarczyczne wydzielają pa-

rathormon, regulujący stężenie jonów wapnia w płynach ustroju.

Nadnercze, położone ponad nerkami, złożone jest z 2 warstw: kory i rdzenia, pełniących odmienną funkcję. Kora wydziela hormony re-

gulujące gospodarkę wodną, mineralną i węglowodanową ustroju, rdzeń zaś adrenalinę i noradrenalinę, wpływające na przemianę materii i

podnoszące ciśnienie krwi. [K.K.]

układ moczowy obejmuje nerki i przewody wyprowadzające mocz. Wykazuje anatomicznie i rozwojowo związki z układem

rozrodczym (-^rozród ssaków).

Funkcją u.m. jest usuwanie produktów przemiany materii z organizmu. Nerki są parzystym narządem leżącym w okolicy lędźwiowej

jamy brzusznej. Mają zwykle kształt fasolowaty; u niedźwiedzi, płetwonogich i waleni mają

budowę groniastą. Jednostką czynnościową nerki jest n e-f r o n, który składa się z długiego kanalika zakończonego rozszerzeniem i

otoczonego siecią naczyń. Nefron działa jak filtr, przez który przesącza się płyn z osocza krwi. Dzięki aktywnemu działaniu komórek

kanalika mocz ma większe stężenie osmotyczne niż osocze i odmienny skład chemiczny. Kanaliki poszczególnych nefronów łączą się i

uchodzą do moczowodu. Moczowód prowadzi do p ę-cherza moczowego, skąd mocz wydalany jest przez cewkę moczową. U samców

ssaków poza stekowcami cewka służy także do wyprowadzania spermy, u samic wyprowadza jedynie mocz i u-chodzi do zatoki

moczowo--płciowej przy ujściu pochwy. Mocz ssaków zawiera głównie mocznik, podczas gdy u gadów i ptaków jego głównym

składnikiem jest kwas moczowy. [K.K.]

uklad nerwowy, odbierający za pośrednictwem narządów zmysłów bodźce ze środowiska, zbierający je i wysyłający podniety do

narządów ciała, jest u ssaków szczególnie dobrze rozwinięty. Zwłaszcza mózg — nadrzędny koordynator czynności nerwowych i

siedlisko pamięci — uległ proporcjonalnemu powiększeniu w porównaniu do innych grup kręgowców.

W u.n. wyodrębniamy ośrodkowy u.n., obejmujący mózgowie i rdzeń kręgowy, oraz u.n. obwodowy, do którego zalicza się wszystkie

nerwy łączące tkanki organizmu z układem ośrodkowym. Rdzeń kręgowy biegnie w przewodzie utworzonym przez łuki kręgów.

Między

układ nerwowy

408

kolejnymi kręgami odchodzą od niego nerwy obwodowe. Mózgowie powstaje w rozwoju zarodkowym z 5 kolejnych pęcherzyków cewki

nerwowej, które u ssaków ulegają następnie zróżnicowaniu zacierającemu ich pierwotną

Mózg bydla domowego w przekroju strzałkowym, l — ciało mo-dzelowate, 2 — pólkula mózgu, 3 — szyszynka, 4 — półkula móżdżku,

5 — rdzeniomózgowle, 6 — przysadka, 7 — nerw wzrokowy

budowę. Z 3 pierwszych pęcherzyków powstaje mózg, na który składa się tzw. kre-somózgowie, międzymózgowie i śródmózgowie.

Pozostałe 2 pęcherzyki dają tyłomózgowie i rdzeniomózgowie.

Rdzeniomózgowie, czyli rdzeń przedłużony, jest przede wszystkim drogą, którą przebiegają szlaki nerwowe łączące mózg z rdzeniem. W

tyłomózgowiu najważniejszą rolę odgrywa móżdżek, w którym u ssaków zaznaczają się 2 półkule móżdżkowe. Głównym ich zadaniem

jest koordynacja ruchów i kontrolowanie pozycji ciała.

Sródmózgowie ukryte u ssaków pod przednimi odcinkami mózgowia jest miejscem koordynacji wrażeń wzrokowych i słuchowych z

ruchami ciała. Międzymózgowie ma ścisły związek ze zmysłem wzroku, tu bowiem dochodzą nerwy wzrokowe. W jego

dolnej części znajduje się przysadka mózgowa — ważny gruczoł wydzielania wewnętrznego. W międzymóz-gowiu umiejscowione są rów-

nież ośrodki termoregulacji, snu i czynności rozrodczych. Kresomózgowie jest największą częścią mózgu ssaków. Dzieli się ono na 2 sy-

metryczne części, tworzące półkule mózgowe. Początkowo kresomózgowie było przede wszystkim ośrodkiem zmysłu węchu, później

jednak, zachowując tę funkcję, zyskało rolę nadrzędnego ośrodka koordynacyjnego w stosunku do całego systemu nerwowego. W

związku z rozwojem wyższych czynności nerwowych półkule mózgowe tak silnie się rozwijają, że niekiedy przykrywają całkowicie

dalsze części mózgu sięgając aż po móżdżek. W przedniej części kresomózgowia znajdują się opuszki węchowe, których rozwój związany

jest ściśle ze stopniem rozwoju węchu. U człowieka są one zredukowane.

Półkule mózgowe pokrywa kora mózgowa. U pierwotnych ssaków powierzchnia kory jest gładka, u wyższych zwykle obfituje w liczne

zakręty oddzielone bruzdami. Bezpośrednią łączność między obu półkulami zapewnia u niektórych torbaczy i u wszystkich łożyskowców

ciało mo-dzelowate, nie występujące u gadów i u stekowców.

Wielkość mózgu w pewnym stopniu jest miarą rozwoju psychiki. Mózg dużych gatunków ssaków, choć bezwzględnie większy, stanowi

jednak mniejszy procent masy ciała niż u gatunków drobnych. Porównując gatunki o podobnych rozmiarach widzimy jednak, że formy

ewolucyjnie

409

układ oddechowy

wyżej stojące mają mózg większy. Dzięki zachowaniu się czaszek zwierząt kopalnych można stwierdzić, że w wielu grupach następuje w

procesie ewolucji powiększanie się rozmiarów mózgu, a przede wszystkim półkul mózgowych i coraz intensywniejsze ich pofałdowanie.

Najwyższy stopień rozwoju osiąga mózg naczelnych, zwłaszcza człowieka. W ewolucji człowieka od form przedludzkich widoczny jest

również wzrost wielkości mózgu.

Z mózgu wychodzi 12 par nerwów czaszkowych obsługujących przede wszystkim narządy głowy. Dalsze nerwy obwodowe rozpoczynają

się w rdzeniu. Układ nerwowy autonomiczny, w którym wyróżnia się część współ-czulną i przywspółczulną, złożony jest ze zwojów i

nerwów będących przede wszystkim regulatorami czynności wewnętrznych organizmu niezależnych od świadomości: ruchów przewodu

pokarmowego, pracy gruczołów i in. Nerwy współczulne i przywspółczulne wywierają przy tym zwykle działanie antagonistyczne na te

same narządy. [K.K.]

układ oddechowy, obejmujący płuca i drogi oddechowe, nie tylko doprowadza do organizmu tlen i wydala dwutlenek węgla, ale także

służy za narząd głosowy oraz bierze udział w gospodarce wodnej i termoregulacji ustroju.

Drogi oddechowe rozpoczynają się jamą nosową, złożoną z górnej części węchowej oraz z dolnej, będącej główną drogą powietrza

oddechowego. Jama nosowa wyścielona jest błoną śluzową, zapewniającą nawilżenie, ogrzanie i oczyszczenie wdychanego

powietrza. Ku tyłowi jama nosowa łączy się przez nozdrza tylne z gardłem. Krtań łącząca gardło z tchawicą ma kształt nieregularnej rury

Szkielet krtani psa. l — chrząstka tarczowata, 2 — tchawica, 3 — kość gnykowa, 4 — chrząstka nagioś-niowa, 5 — chrząstka

plerścienio-wata

o szkielecie zbudowanym z chrząstek. Wewnątrz niej znajdują się fałdy głosowe o-graniczające szparę, zwaną szparą głośni. Drgania

tych fałdów są źródłem głosu. U wielu ssaków rozwinęły się worki krtaniowe, połączone ze światłem krtani i spełniające rolę

rezonatorów dźwięku. Osiągają one ogromne rozmiary u małp, np. u wyjca. Wejście do krtani może znajdować się na dolnej ścianie

gardła (np. u człowieka), albo też krtań wsunięta jest do nozdrzy wewnętrznych, np. u waleni, nietoperzy, młodych torbaczy, tak że

oddychanie możliwe jest tylko przez nos. Dzięki temu pokarm i woda nie mogą przedostać się z jamy ustnej do tchawicy.

Tchawica jest rurą usztywnioną pierścieniami chrzestnymi. Rozwidla się w klatce piersiowej na 2 oskrzela główne, prowadzące do płuc.

Tu rozdzielają się one na coraz to węższe oskrzela i oskrzeliki. Płuca leżą w

unau

410

jamie opłucnej. W jamie tej, umożliwiającej ruchy płuc w czasie oddychania, panuje stale ciśnienie ujemne, niezbędne do rozszerzania

płuc przy wdechu. Przebicie jamy opłucnej powoduje zapadnięcie się płuca, które przestaje wówczas funkcjonować (odma).

Płuco bywa nie podzielone lub też dzieli się na kilka płatów. Elementem czynnościowym płuc jest zrazik płucny, w którym

najdrobniejsze oskrzeliki kończą się drobnymi pęcherzykami. Wnętrze pęcherzyków wyściela cienki nabłonek, przez który odbywa się

wymiana gazów z krwią krążącą w naczyniach włosowatych. W oddychaniu ssaków biorą udział nie tylko ruchy mięśni

międzyżebrowych, ale także przepony, która jedynie w tej grupie kręgowców jest umięśniona. [K.K.]

unau —-leniwiec dwupalczasty.

ungko (Hylobates agilis) — gatunek —małp człekokształtnych z grupy —>gibbonów. Budową, wielkością i trybem życia przypomina

gibbona bia-łorękiego. Barwa futra, zarówno głowy, tułowia, jak i kończyn, różna u różnych o-sobników, od ciemnobrązowej po

ciemnożółtą; dłonie i stopy u osobników o ciemniejszym ubarwieniu czarne — stąd u. nazywany też bywa gibbo-nem czarnorękim.

Twarz naga, silnie pigmentowana, czasem jaśniejsza, otoczona zamkniętym pierścieniem białych włosów. U. występuje na Półwyspie

Malajskim i Sumatrze. [H.K.]

upiorowate (Emballonuridae) — rodzina —^nietoperzy, obejmującą 12 rodzajów z 50 gatunkami. Należą do najprymitywniejszych

przedstawicieli podrzędu Microchiroptera. Pyszczek bez narośli, uszy bywają zrośnięte na szczycie głowy, opatrzone koziołkiem. Na

skrzydłach często znajdują się skupienia gruczołów wydzielających substancję o silnym zapachu, uchodzących do wspólnego zbiornika.

Ogon, w części nasadowej luźno o-toczony błoną ogonową, w części końcowej uwalnia się od niej. Najmniejsze u. mają skrzydła o

rozpiętości kilku cm i ważą zaledwie 2 g, największe osiągają prawie 70 cm rozpiętości skrzydeł. Kryjówkami u. są różne dziury i szpary,

niektóre zwisają w spoczynku wprost na pniach drzew, skałach i ścianach budynków, bez ukrycia. Biegają i wspinają się bardzo szybko i

zgrabnie. Wśród u. są doskonali lotnicy. Odżywiają się owadami. Występują w strefie zwrotnikowej i podzwrotnikowej całego świata.

[A.K.]

urson (Erethizon dorsatum) — gryzoń z rodziny —^ursonowa-tych. Długość głowy i tułowia 65—86 cm, ogona 15—30 cm;

ciężar 3,5—7 kg, niekiedy nawet 18 kg. Wierzch ciała pokryty kolcami, wyposażonymi w zadziory. Futerko na grzbiecie

ciemnobrunatne, spodem białe. Przystosowany do nadrzewnego trybu życia. Dzień spędza w norach, wypróchnia-łych pniach i

gniazdach wśród gałęzi; aktywny nocą. Żyje pojedynczo. W zimie nie zasypia. Zaatakowany stroszy kolce, które łatwo się odłamu-ją i

mocno tkwią w skórze napastnika. Dobrze wspina się na drzewa i pływa. Żywi się głównie łykiem, pączkami i igłami drzew szpilkowych.

Ruja odbywa się z początkiem

411

walabia dama

zimy; ciąża trwa 210—217 dni. Jedyne młode waży przy urodzeniu 1,5 kg i jest od razu bardzo samodzielne. U. występuje w lasach,

zwłaszcza szpilkowych, od Alaski i Kanady po północny Meksyk. [K.K.]

ursonowate (Erethizontidae) — rodzina -a-gryzoni, obejmująca 4 rodzaje z 8 gatunkami. Są to dość duże zwierzęta, przystosowane w

znacznym stopniu do życia nadrzewnego. Część włosów zmieniona

w kolce z zadziorami. Ogon u niektórych gatunków krótki, u innych długi, chwytny. Żywią się liśćmi, pędami i łykiem drzew. Występują

w lasach Ameryki Północnej i Południowej od Alaski po Argentynę. Kopalne znane od oligocenu w Ameryce Południowej; do Ameryki

Północnej przedostały się dopiero w pliocenie. Należy tu m.in. urson i koendu. [K.K.]

uszatki -s-uchatkowate.

W

wadera -»-wilk.

walabia Benetta (Protemno-don rufogrisea), zwana również kangurem Benetta—tor-bacz z rodziny -^-kangurowa-tych. Długość

głowy i tułowia 70—90 cm, ogona 65—75 cm;

ciężar ok. 20 kg. Kończyny

''•'-yfMw^s,^.:'''' Walabia Benetta

tylne silnie rozwinięte, przednie krótsze i słabsze. Typowy wygląd kangura. Ogon, grubszy u nasady, stanowi podporę ciała. Sierść

krótka, rudawa na głowie, grzbiecie i po bokach, biaława na stronie brzusznej, kark i barki czerwonawe. Mieszkaniec okolic

przybrzeżnych. W ciągu dnia odpoczywa w ukryciu, żeruje nocą, wczesnym ranem lub późnym popołudniem. Roślinożerny, żywi się

głównie liśćmi i trawą. W suchych okresach roku zjada prawdopodobnie także soczyste korzenie. Zwykle rodzi l młode. Przedmiot

polowań dla futra;

poza tym tępiona przez hodowców owiec i bydła jako szkodnik. Dzisiaj zamieszkuje jeszcze wschodnią i południo-wo-wschodnią

Australię oraz Tasmanię. [H.K.]

walabia dama (Protemnodon eugenii) — torbacz z rodziny -s-kangurowatych. Budową i trybem życia przypomina wa-labię Benetta.

Tułów bruna-tnorudawy, strona brzuszna biaława, głowa i ogon szare,

walabia pasmowa

412

W.d. zamieszkuje południowo-

-zachodnią i południową Australię. Dziś już rzadka. [H.K.]

walabia pasmowa (Protemno-don dorsalis) — torbacz z rodziny —-kangurowatych. Wielkością, wyglądem i trybem życia

przypomina walabię Benetta. Odznacza się ciemnobrązowym pasem wzdłuż grzbietu i krótką białą pręgą na biodrach. Występuje w

stadach. Jest obecnie najliczniejszym gatunkiem rodziny kangurowatych. Zamieszkuje gęste zarośla w Nowej Południowej Walii i

Queenslandzie. [H.K.]

walabia smukła (Protemnodon agilis) — torbacz z rodziny

-^kangurowatych. Budową i trybem życia przypomina walabię Benetta. Wyróżnia się żółtobrunatną sierścią na głowie, grzbiecie i po

bokach, białym brzuchem, białą pręgą na policzkach oraz wyraźnym białym pasem na biodrach. Zamieszkuje tereny otwarte Australii.

[H.K.]

wal biskajski

skajski.

^-wieloryb bi-

wal butelkonosy (Hyperoodon ampullatus), zwany też doglin-giem — duży przedstawiciel -^wali dziobogłowych. Samce osiągają 9 m,

samice 7,5 m

Wal butelkonosy

długości; ciężar dochodzi do 3 t. Nad wyraźnie wyodrębnionym dziobem wznosi się wypukłe czoło. W głowie znajduje się zbiornik

spermace-

t u jak u kaszalota. Szczęka bezzębna, na przedzie żuchwy występuje l—2 par zębów, które są lepiej rozwinięte u samców, u samic często

pozostają ukryte w dziąsłach. Ciało ciemnoszare lub czarne, spodem jaśniejsze. Stare osobniki są w całości jasno ubarwione. W.b. żyje w

małych stadkach. Odżywia się głównie głowonogami, jada także ryby. Głęboko nurkuje i przebywa pod wodą zwykle 30— —45 min., ale

ścigany nie wynurza się ponad godzinę. Ciąża trwa ok. l roku; nowo narodzone osobniki mają ok. 3 m długości. W.b. odbywa zimą

regularne wędrówki na południe. Występuje w wodach arktycznych i umiarkowanych Atlantyku i Pacyfiku. [K.K.]

wal Cuviera (Ziphius caviro-stris) — przedstawiciel —>-wali dziobogłowych. Ma 5,5—8 m długości; ciężar zwykle 1,6 t, niekiedy

nawet 3 t. Dziób nie wyodrębniony. U samców l para zębów w żuchwie, u samic zęby są ukryte w dziąsłach; szczęka bezzębna. Całe ciało

szare albo głowa i grzbiet kremowe, a reszta szara. Żyje w stadach po 30—40 okazów. Odżywia się głównie głowonogami. Nurkuje

głęboko, pod wodą przebywa ok. 30 min. Występuje we wszystkich oceanach. [K.K.]

wal dwuzębny (Mesoplodow bź-

dens) — przedstawiciel ->-wa-li dziobogłowych. Osiąga 5 m długości. Głowa spłaszczona, z wyodrębnionym wydłużonym dziobem.

Szczęki bezzębne, w żuchwie l para zębów, u samic zwykle nie wystająca z dziąseł. Ubarwienie czarne, spód ciała jaśniejszy. Żyje na

pełnym morzu, z dala od brzegów. Odżywia się gło-

413

walenie

wonogami i rybami. Występuje na północnym Atlantyku, zachodzi też na Morze Śródziemne. [K.K.]

wal grenlandzki —^wieloryb grenlandzki.

wal szary —-pływacz. wale —^wieloryby gładkoskóre.

wale dziobogtowe (Hyperoo-dontidae) — rodzina z rzędu -^zębowców, obejmująca 5 rodzajów z 13 gatunkami. Rozmiary znaczne,

największe o-siągają 13 m długości i ponad 11 t ciężaru. Większość gatunków ma zęby zredukowane;

zwykle szczęka jest bezzębna, a w ' żuchwie zachowuje się l—2 par zębów, słabiej rozwiniętych u samic. Żywią się przeważnie

głowonogami; nurkują głęboko, przebywają z dala od brzegów. Żyją we wszystkich oceanach, nieliczne są przedmiotem połowów w

Japonii i Norwegii. Należą do nich m.in. wal butelkonosy, wal Cuyiera i wal dwuzębny. [K.K.]

walenie (Cetacea) — rząd ssaków obejmujący zwierzęta całkowicie związane z wodą, niezdolne do poruszania się na lądzie. Dzielą się

na 2 pod-rzędy: zębowce i fiszbinowce. Obejmują w dzisiejszej faunie 8 rodzin z ok. 80 gatunkami. Najmniejsze w. mają ok. 1,5 m

długości, największe — 30 m i ważą do 135 t, są to więc największe zwierzęta, jakie kiedykolwiek żyły na Ziemi. Torpedowało ciało w.,

przystosowane do środowiska wodnego, kształtem przypomina rybę. Kończyny tylne zupełnie zanikły, przednie przekształciły się w

płetwy. Na końcu ciała znajduje się płetwa ogonowa — główny narząd ruchu — ustawiona poziomo, odwrotnie niż u ryb, których płetwa

ogonowa ustawiona jest pionowo. Czasem występuje też płetwa grzbietowa, będąca fałdem skórnym pozbawionym szkieletu.

Owłosienia brak zupełnie; niekiedy pojedyncze włosy znajdują się na pysku. Rolę izolacyjną, ważną dla zwierząt stale zanurzonych w

wodzie, spełnia warstwa tłuszczu podskórnego, dochodząca u wielorybów do 70 cm grubości. Kości — o budowie gąbczastej i przesycone

tłuszczem — są lżejsze od kości innych ssaków. U zębowców, które odżywiają się rybami i głowonogami, występują zwykle uproszczone,

stożkowate zęby. U fiszbinowców, odżywiających się drobnymi skorupiakami, zęby zupełnie zanikły, natomiast z podniebienia wyrastają

płaty substancji rogowej, zwanej fiszbinem, które służą do odcedzania pokarmu z wody morskiej. Żołądek składa się z kilku odcinków;

jelita są bardzo długie. Ma to związek z brakiem zębów lub ich uproszczeniem, zwierzęta te bowiem nie mogą rozcierać pokarmu, lecz

połykają go w całości. Otwory nosowe, umieszczone na wierzchu głowy, są zwykle zamknięte, w. otwierają je tylko po wynurzeniu dla

zaczerpnięcia powietrza. Objętość płuc jest niewielka, tlen niezbędny do procesów życiowych odbywających się podczas zanurzenia

magazynowany jest w mięśniach odznaczających się ciemnoczerwoną barwą wskutek dużej zawartości mioglo-biny (-^-fizjologia).

Liczne specyficzne cechy układu krążenia i oddychania zapewniają w. możność długotrwałego (do l godz.) i głębokiego (do

walenie bezzębne

4]/ł

1000 m) nurkowania i do szybkiego odnawiania zapasu tlenu po wynurzeniu. Mózg wykazuje wysoki stopień rozwoju, wyższe czynności

nerwowe osiągają wielką sprawność; delfiny np. niezwykle łatwo poddają się tresurze. Wzrok słaby, węch zredukowany. Głównym

zmysłem jest słuch. Pod wodą w. wydają różnorodne dźwięki, którymi porozumiewają się ze sobą bądź posługują się dla echolokacji.

Rodzą z reguły l młode, zaawansowane w rozwoju. Mleko, zawierające do 50t>/o tłuszczu i bardzo mało cukrów, jest wstrzykiwane do

pyska oseska ze specjalnego zbiornika u ujścia gruczołów mlecznych. Skraca to czas karmienia, podczas którego osesek musi być

zanurzony w wodzie. W. rosną bardzo szybko; żyją 15—40 lat. Pływają bardzo sprawnie, rozwijając maksymalną prędkość do 48

km/godz.; zazwyczaj płyną stadami z prędkością ok. 4 km/godz. Odbywają sezonowe wędrówki, spędzając lato w chłodnych wodach

podbiegunowych, zasobnych w pokarm, zimę zaś w morzach cieplejszych. W. występują w morzach całego świata, liczniejsze są w

chłodnych. W Bałtyku u naszych wybrzeży przebywa stale tylko l gatunek — morświn, wyjątkowo pojawiają się także wieloryby

(ostatni w 1930 r. w Zatoce Gdańskiej). Nieliczne gatunki zamieszkują wielkie rzeki w strefie równikowej.

W. mają wielkie znaczenie gospodarcze. Delfiny i morświny łowi się tylko na niewielką skalę, natomiast wieloryby są przedmiotem

zorganizowanych połowów, głównie na wodach Antarktydy. Mimo międzynarodowej konwencji określającej liczbę wielorybów, które

mogą być złowione w każdym roku (-^-ochrona ssaków), /populacja ich maleje, a niektóre gatunki bliskie są wyginięcia i zostały objęte

całkowitą o-chroną. W. pochodzą od ssaków lądowych, bliskich pra-drapieżnym. Pojawiają się w eocenie. [K.K.]

walenie bezzębne ->fiszbino-wce.

walenie fiszbinowe -^tiszbino-wce.

walenie uzębione —zębowce. wałach —>-koń domowy.

wampir (Desmodus rotundus) — nietoperz z rodziny —-wam-pirowatych. Największy i najpospolitszy jej przedstawiciel. Odznacza się

zaostrzonymi uszami, długim kciukiem i nagą błoną ogonową. Długość głowy i tułowia 75—90 mm;

Wampir

ciężar 15—50 g. Futerko z wierzchu ciemne, szarobrązo-we, spodem jaśniejsze. Kryjówkami w. są jaskinie, opuszczone sztolnie, studnie,

dziuple i budynki. Kolonie obejmują od kilku osobników do 2 tyś. Tryb życia nocny. W. żywi się wyłącznie krwią, głównie ssaków.

Szybko biega, a nawet skacze. Po ciąży trwającej 90—120 dni samica

wargacz

rodp l młode. W. daje się łatvto hodować na odwłóknio-nej \krwi. Jako szkodnik jest tępiony. Występuje od północnego (Meksyku do

subtropikalnej strefy Ameryki Południowej. [A.K.]

wampirowate (Desmodontidae)

— rodzina —^nietoperzy blisko spokrewniona z liścionosami. Należą tu 3 rodzaje, każdy z l gatunkiem. Długość głowy i tułowia 65—90

mm, ogona brak. Nos bez wyraźnych narośli. Liczba zębów zredukowana; są one zamienione na niezwykle wąskie i ostre blaszki służące

do przecinania skóry ofiar. Żołądek ma kształt długiej, cienkiej rury służącej do magazynowania krwi. W. odżywiają się wyłącznie krwią

ssaków i ptaków, niekiedy atakują także ludzi. Do ofiar zbliżają się w czasie snu, nacinają skórę i następnie wysysają wypływającą krew.

Żyją koloniami. Ich liczne występowanie utrudnia hodowlę bydła, ponieważ wykrwawiają zwierzęta oraz przenoszą choroby, m.in.

wściekliznę. Ze względu na to w. są tępione, nadal jednak pozostają liczne. Występują w równikowej i podzwrotnikowej części Ameryki

Południowej, ku północy sięgają po północny Meksyk;

jeden okaz schwytano nawet w Stanach Zjednoczonych. [A.K.]

wapiti — nazwa nadawana amerykańskim podgatunkom

—^jelenia (Cervus elaphus ca-nadensis, Cervus elaphus nel-soni i in.). Są różnych rozmiarów, największe przekraczają wielkość

europejskich jeleni. Byki osiągają niekiedy ciężar 450 kg, a poroże ich waży 20—25 kg. Rozmieszczenie w. obejmowało wielką część

kontynentu północnoamerykańskiego od Kanady po Meksyk;

dziś zachowały się głównie w Górach Skalistych. [L.S.]

warchlak —>-dzik.

warcz (Bdeogale nigripes) — drapieżnik z rodziny -^łaszo-watych. Długość głowy i tułowia 37—60 cm, ogona 18— —37 cm.

Wyglądem zewnętrznym przypomina mangustę, różni się jednak brakiem pierwszego palca na obu parach kończyn i większymi

przedtrzonowcami. Futro gęste i krótkie, zmienne w kolorze, przeważnie czarne na kończynach i szare lub brązowe na głowie, tułowiu i

ogonie. O życiu i zwyczajach w. wiemy niewiele. Analiza kilku żołądków wykazała obecność w nich chrząszczy, drobnych gryzoni i

krabów. Wiadomo również, że poluje na węże jadowite, mimo że nie jest odporny na ich ukąszenie. Brzemienna samica odłowiona w

grudniu miała l embrion. W. zamieszkuje wschodnią Afrykę. [B.Rz.-K.]

wargacz (Melursus ursinus) — drapieżnik z rodziny -^niedź-wiedziowatych. Długość głowy i tułowia 1,4—1,8 m, ogona 10—12 cm;

ciężar do 136 kg. Ciało krępe, nogi krótkie o dużych stopach i potężnych pazurach. Pysk wydłużony,

Wargacz

welniak szary

tępo zakończony, z daleko wysuniętymi wargami, które wskutek braku środkowych górnych siekaczy mogą zwijać się w rurkę służącą

zwierzęciu do wsysania termitów — jego głównego pokarmu. Ubarwiony czarno lub brązowo. Długa gęsta sierść tworzy na karku grzywę

opadającą również na boki ciała. W. nie zapada w sen zimowy. Aktywny jest nocą. Po 7-miesięcznej ciąży najczęściej w czerwcu samica

rodzi w gnieździe na ziemi l, 2, wyjątkowo 3 młode, które po 2 lub 3 miesiącach zaczynają wędrować na grzbiecie matki i pozostają z nią

do 3 lat. W. zamieszkuje Indie i Cejlon. [B.Rz.-K.]

welniak szary (Lagothrix la-gothricha), zwany również szarą małpą wełnistą — dość duża małpa z rodziny —>płak-sowatych.

Długość głowy i tułowia 50—60 cm, ogona 60— —70 cm; ciężar 5—6,5 kg.

Welniak szary

Głowa okrągła, masywna, tułów stosunkowo ciężkiej budowy. Bardzo długi ogon od spodu przy końcu nagi, chwy-tny. Sierść krótka,

wełnista i gęsta. Włosy na głowie ciemniejsze niż na tułowiu. Spód ciała jaśniejszy. Ogólne ubarwienie ciemnoszare. Twarz naga, prawie

czarna. W.sz. jest

mieszkańcem lasów górskich do wysokości 3000 m n.p/m. Prowadzi dzienny tryb życia. Przebywa w grupach po /kilkanaście osobników.

Żywi się głównie owocami i liśćmi. Ciąża trwa 225 dni. Żyję 20— —25 lat. Zamieszkuje Afnery-kę Południową: Kolumbię, Ekwador,

Peru, Brazylię. Mieszkańcy tych krajów często zabijają go dla mięsa. [H.K.]

wędrówki ssaków, czyli migracje — jedna z form przystosowania się do zmieniających się okresowo warunków środowiska (—»rytmy

biologiczne). Wszystkie ssaki poruszają się w większym lub mniejszym promieniu po obszarze swego występowania. Zazwyczaj zasięg

tych przemieszczeń jest niewielki i o-granicza się do znanego zwierzęciu obszaru mieszkalnego, nieraz pociętego wyraźnymi ścieżkami,

łączącymi miejsca schronień (np. nory) z miejscami żerowania i wodopoju. Większe odległości przebywają te osobniki populacji, które

nie mają własnego terytorium (^.populacja), np. młode po opuszczeniu rodziców. Duże drapieżniki miewają obszar mieszkalny bardzo

duży, poruszania się w jego obrębie nie można jednak nazwać wędrówką.

Niekiedy w razie masowego rozmnożenia się jakiegoś gatunku gromady osobników o-puszczają przegęszczony teren i wędrują w obrębie

areału gatunku, a nawet poza nim. Tego rodzaju wędrówki — szczególnie dobrze znane — odbywają lemingi górskie zamieszkujące

Skandynawię. W latach masowego ich pojawu na łąkach górskich zwierzęta te rozpoczynają migrację w dół dolin, gdzie nieraz łączą

4l7

wędrówki ssaków

się w wielkie gromady. W czasie wędrówki przebywają rzeki, a nawet wchodzą do morza i płyną w dal; jeśli wówczas nie trafią na wyspę,

masowo toną. Lemingi nie powracają z tych wędrówek;

niekiedy utrzymują się przez pewien czas na terenach poza zwykłym zasięgiem swego występowania, potem jednak giną. Populacja

odtwarza się z osobników, które pozostały we właściwym siedlisku.

Pojedyncze osobniki czasem zapuszczają się z nie znanych bliżej przyczyn poza normalny zasięg swego gatunku. Łosie np. pojawiają się

w ostatnich latach od czasu do czasu w różnych okolicach Polski, a nawet w Czechosłowacji i w Niemczech, gdzie normalnie nie

występują. Nietoperze przelatują czasem na duże odległości; okaz podkowca dużego, żyjącego na południe od Karpat napotkano raz w

okolicy Krakowa. Takie zabłąkane osobniki nietoperzy zasiedliły zapewne odległe od lądu wyspy oceaniczne, np. Nową Zelandię lub

Hawaje. Bierne wędrówki odbywają ssaki naziemne na tratwach z pni drzewnych, tworzących się na rzekach, zwłaszcza tropikalnych. W

ten sposób gryzonie opanowały Australię, Amerykę Południową i wiele wysp. Tego rodzaju wędrówki mają wielkie znaczenie w rozprze-

strzenianiu się gatunków (--rozmieszczenie geograficzne ssaków), nie są jednak zjawiskiem regularnym w ich biologii.

Sezonowe, stałe wędrówki są zjawiskiem rzadkim i odbywają je nieliczne ssaki o szczególnych przystosowaniach i w szczególnych

warunkach środowiskowych. Są nimi nie-

27 Slownik zooloeiczny — ssaki

toperze, ssaki morskie: płet-wonogie i walenie, oraz kopytne terenów otwartych, np. tundry, stepów i pustyń.

Wędrówki nietoperzy zbadano dzięki metodzie obrączkowania. Polega ona na umieszczeniu na przedramieniu nietope-

Nietoperz borowiec z obrączką umieszczoną na przedramieniu

rżą lekkiej, aluminiowej blaszki ze skrótem nazwy instytucji prowadzącej obrączkowanie i kolejnym numerem. Badacze notują czas i

miejsce zaobrączkowania każdego o-kazu. Pewna liczba okazów z obrączkami zostaje następnie znaleziona w ciągu dalszych badań lub

przypadkowo trafia do rąk ludzi. Pozwala to o-kreślić zasięg, trasy wędrówek, a także zbadać inne zagadnienie, np. długość życia

zwierząt. W razie znalezienia nietoperza z obrączką należy odpisać numer, a jeśli zwierzę jest martwe lub chore, zdjąć obrączkę i

następnie przesłać wiadomość pod adresem: Zakład Psychologii i Etologii Zwierząt UJ, Kraków, ul. Krupnicza 50.

Obrączkowanie nietoperzy wykazało, że koczują one na znacznej przestrzeni, a niektóre gatunki odbywają regularne wędrówki między

schronieniami zimowymi i letnimi na odległość kilkuset km. Nocki duże, przebywające latem głównie na strychach w południo-

Wędrówki borowców w Europie. Strzałki przedstawiają przeloty za-obrączkowanych okazów nietoperzy

wej części Polski, wędrują na zimę do jaskiń, zarówno leżących w Polsce, jak i na południe od naszych granic, w Słowacji i na Węgrzech.

Również borówce przelatują w okresie zimy daleko na południe. Niektóre nietoperze północnoamerykańskie przelatują na zimę ku

południowi, niekiedy nad morzem, na odległość setek kilometrów.

Duże ssaki kopytne odbywają regularne wędrówki sezonowe, v/ strefie umiarkowanej jesienią ku południowi, a w strefie ciepłej z

nadejściem pory suchej do okolic zasobnie j -szych w wodę. Renifery w Eurazji i Ameryce Północnej wędrują jesienią z tundry do granic

lasu, a nawet w głąb strefy tajgi. Ogromne stada bizonów wędrowały niegdyś na rozległych preriach Ameryki Północnej. Dziś jeszcze

widłorogi tamtędy udają się przed zimą z obszarów Kanady do Stanów Zjednoczonych. Niektóre gatunki fok odbywają wędrówki

sezonowe oddalając się w okresie chłodnym od biegunów. Większość gatunków płetwonogich skupia się w porze rozrodu w wielkich

koloniach na brzegach lądów lub wysp, po czym przez resztę roku rozpraszają się w wodach przybrzeżnych lub na pełnym morzu.

Wędrówki wielorybów bada się strzelając do tych zwierząt bolcami z odpowiednim napisem. Wbity bolec pozostaje w tkance

tłuszczowej, tak że w razie złowienia wieloryba można go odnaleźć w czasie przeróbki. Na podstawie takich badań stwierdzono, że

wieloryby przebywają latem w wodach chłodnych, arkty-cznych i antarktycznych, gdzie znajdują obfity pokarm. W czasie zimy

większość z nich wędruje do wód subtropikalnych, gdzie prawie się nie odżywiają, natomiast rodzą młode. Stada arktyczne i an-

tarktyczne tych samych gatunków znajdują się oczywiście w wodach ciepłych w innej porze roku (zima na pół-

419

widlorogie

Trasy wędrówek wielorybów długopletwców i obszary ich żerowania (oznaczone czarno) na półkuli południowej

kuli północnej wypada w czasie lata na półkuli południowej), toteż w zasadzie pozostają oddzielone. O wędrówce innych waleni poza

wielorybami niewiele wiadomo.

W górach niektóre gatunki dużych ssaków schodzą zimą w niższe położenia. Kozice w Tatrach pozostają jednak cały rok ponad górną

granicą lasu, bo w czasie zimy silne wiatry odsłaniają tam częściej miejsca, gdzie mogą zdobyć paszę. [K.K.]

węglarz ->lis. wibrysy -»włosy.

widlorogie (Antiiocapridae) — rodzina ->-parzystokopytnych z podrzędu -^przeżuwaczy, obejmująca tylko jeden rodzaj z jednym

gatunkiem, widło-rogiem. U osobników obu płci występują rozwidlone rogi, pokryte rogową pochwą, która corocznie po okresie go-

dowym jest zrzucana, a wówczas rozwija się nowa. Boczne palce zupełnie zredukowane. Rodzina ta rozwinęła się w młócenie i w

młodszym trzeciorzędzie wytworzyła liczne gatunki w Ameryce Północnej. Obecnie zachował się tylko l gatunek, występujący od Ka-

nady po Meksyk. [L.S.]

-widloróg

420

widloróg (Antiiocapra ameri-cana), zwany też antylopą widłorogą — gatunek z rodziny ->widłorogich. Długość głowy i tułowia 1,2—

1,5 m, ogona 7,5—10 cm, wysokość w kłębie 80—102 cm; ciężar 40— —63 kg. Samice są mniejsze od samców. Ubarwienie wierzchem

rudobrązowe; wzdłuż

widloróg

Ttarku ciągnie się ciemna grzywa. Spód biały, na szyi i pośladkach białe plamy. U samców przód głowy i boki szyi czarne. Rogi,

prostopadłe do czoła, mają ok. 30 cm długości u samców i poniżej 20 cm u samic i są u szczytu haczykowato ku tyłowi zakrzywione.

Nieco powyżej połowy mają l krótkie rozgałęzienie do przodu, przy czym -utworzone jest ono tylko przez rogową pochwę; możdżeń

kostny jest nierozgałęziony. W. zamieszkuje stepy i półpusty-nie. Aktywny zarówno dniem, jak nocą. Przebywa w niewielkich grupach,

które zimą skupiają się w wielkie stada. Z nastaniem zimy odbywa sezonowe wędrówki ku południowi. W okresie godowym samce

gromadzą haremy złożone z kilkunastu samic. Ciąża trwa 230—240 dni; w pierwszym miocie samica ma l, w późniejszych 2 lub 3

młciłde. Dojrzałość płciową samice o-siągają w wieku 15—16 miesięcy, samce po 2 latach. W. biega z prędkością do 70 km/ /godz.,

dobrze też skacze. Żyje do 10 lat. Jest zwierzęciem łownym. Rozmieszczenie obejmuje zachodnią część Ameryki Północnej, od

południowej Kanady po północny Meksyk. [L.S.]

wielbłąd dwugarbny (Camelus bactrianus), zwany także bak-trianem — gatunek z rodziny -»wielbłądowatych, znany zarówno w

stanie dzikim, jak i udomowionym. Jest to wielkie zwierzę o długości głowy i tułowia do 3 m, ogona ok. 50 cm, wysokości w kłębie 1,8—

2,2 m, ciężarze 450—700 kg. Okazy dziko żyjące są mniejsze. Ciało masywne, szyja wydłużona, na grzbiecie 2 potężne garby

stanowiące zapas tłuszczu. Gdy zwierzę jest dobrze odżywione, garby są elastyczne i wznoszą się, w stanie wychudzenia wiotczeją i kurczą

się. Na stawach skokowych i nadgarstkowych po-duszkowate skórne zgrubienia. Górna warga przedzielona pionowym, głębokim

rowkiem. Ruchliwe nozdrza mogą być zamykane. Oczy otoczone długimi, gęstymi rzęsami. Ze zmysłów najlepiej rozwinięty węch i

wzrok. Ubarwienie zmienne, od ciemnobrązowego do szarożółtawego. Gęsty, miękki włos osiągający długość 20 cm na głowie, szyi,

garbach i na końcu ogona. Na zimę futro staje się gęstsze; linienie wiosenne odbywa się tak szybko, że długie włosy wypadają całymi pła-

tami. Trójkomorowy żołądek, wbrew rozpowszechnionemu poglądowi, nie służy za rezer-

421

wielbtądowate

wuar wody. Szereg przystosowań fizjologicznych (—fizjologia) umożliwia temu zwierzęciu niezwykle oszczędną gospodarkę wodną i

długotrwałe obywanie się bez pojenia. Żywi się wszelkimi roślinami pustyń, nawet gatunkami kolczastymi, słonoroślami i suchymi

pędami nie zjadanymi przez inne ssaki. Długość ciąży ok. 400 dni. Rodzi l, rzadko 2 młode, które mogą chodzić już w kilkanaście godzin

po urodzeniu. Pełną samodzielność uzyskują dopiero po 3 latach, wzrost zostaje zakończony po 5 latach. Samica w ciągu życia rodzi

średnio 12 młodych. Dzikie w.d. występują obecnie w bardzo nielicznych stadach na pustyni Gobi w Mongolii i przyległych częściach

Chin. W.d. udomowiony został w środkowej Azji, skąd następnie rozpowszechnił się od Krymu i Azji Mniejszej na zachodzie przez całą

środkową Azję po Chiny. Jest przede wszystkim zwierzęciem jucznym, rzadziej użytkowanym jako siła pociągowa; dostarcza także

mleka, mięsa, wełny i skóry. Chód ma naprzemienny (zwany też inochodem): nogi jednej strony ciała poruszają się równocześnie.

Powoduje to kołysanie, niemiłe dla niewprawnego jeźdźca. Dzikie w.d. są dziś bliskie wyginięcia i teoretycznie przynajmniej podlegają

ochronie (tabl. XI—l). [L.S.]

wielbłąd jednogarbny (Came-IMS dromedarźus), zwany też dromaderem — zwierzę domowe z rodziny -^-wielbłądo-watych. Zbliżony

do wielbłąda dwugarbnego, od którego różni się lżejszą budową, nieco większym wzrostem, dłuższymi nogami, obecnością jednego tylko

garbu na grzbiecie i znacznie mniej obfitym owłosieniem. Ubarwienie barwy piaskowej. Okres godowy trwa od stycznia do marca. Po cią-

ży trwającej ok. 380 dni rodzi się l młode wysokości ok. l m, karmione przez matkę przez ok. 13 miesięcy. W.j. pierwotnie

zamieszkiwał Półwysep Arabski, skąd rozpowszechnił się jako zwierzę udomowione w całej północnej Afryce i zachodniej Azji.

Próbowano go też wprowadzić na pustynne obszary Ameryki Północnej i Australii. Wszechstronnie użytkowany jako wierzchowiec,

zwierzę juczne, źródło mleka, mięsa, wełny i skóry. W stanie dzikim nie istnieje. [L.S.]

wielblądowate (Camelidae) — rodzina -s-parzystokopytnych, obejmująca 3 rodzaje z 6 gatunkami. Są to duże zwierzęta o długich

nogach, długiej szyi i gęstym, wełnistym owłosieniu. Kończyny wyposażone tylko w 2 palce; boczne palce całkowicie zredukowane.

Końcowy człon szkieletu palca o-kryty jest blaszką rogową. Zwierzę stąpa na poduszkach utworzonych przez zgrubienie skóry na

rozszerzonym, środkowym członie palca. Jest to przystosowaniem do dźwigania dużego ciężaru ciała na miękkim, piaszczystym

gruncie. Wyrostków na czaszce brak. Żołądek złożony z 3 komór. Czerwone krwinki w. mają kształt owalny, podczas gdy u innych

ssaków są okrągłe. W. zamieszkują pustynie i obszary wysokogórskie. Należą do nich 2 gatunki dzikie (gwanako i wigoń) oraz 3 udo-

mowione (wielbłąd jednogarbny, lama i alpaka); wielbłąd dwugarbny występuje zarówno w stanie dzikim, jak udo-

wielki workowiec latający

422

mówionym. Gatunki domowe są zwierzętami jucznymi oraz dostarczają wełny, mięsa i mleka. Rozwinęły się w Ameryce Północnej,

gdzie w czasie trzeciorzędu osiągnęły wielkie zróżnicowanie. Pod koniec trzeciorzędu przedostały się stamtąd do Azji (wielbłądy) i do

Ameryki Południowej (gwanako, wigoń). Dziś żyją dziko jedynie w środkowej Azji (wielbłąd dwugarbny) i w górach Ameryki Południo-

wej. [L.S.]

wielki workowiec latający

—^wolatucha.

wielkoglów (Hypsignathus monstrosus), zwany też psem młotogłowym — nietoperz z rodziny —••rudawkowatych. Największy

nietoperz afrykański: długość głowy i tułowia 25—30 cm, rozpiętość

Wlelkogłów zjadający owoc

skrzydeł prawie l m; ciężar 300—450 g. Samce znacznie większe od samic. Rozbudowany, podobny do młota pysk oraz ogromne,

zwisające wargi nadają mu charakterystyczny wygląd pozwalający rozpoznać go nawet w locie. Ma obszerne, sięgające nasady uszu torby

policzkowe. U samców krtań niezwykle powiększona sięga prawie do połowy długości kręgosłupa. Ogona brak. Samce mają niezwykle

donośny głos; w pewnych porach roku odzywają się chórem jak żaby. Dzień spędza w. zazwyczaj w miejscach bagnistych, zawieszony na

gałęziach drzew. Żywi się owocami, czasem atakuje ptaki. Występuje w Afryce równikowej. [A.K.]

wielkoszczur (Cricetomys gam-hianus) — gryzoń z rodziny —-myszowatych. Długość głowy i tułowia 24—45 cm, ogona 34—46 cm;

ciężar do l kg. Sierść krótka, na grzbiecie szarobrunatna, brzuch biały. Występują torby policzkowe. Ogon prawie nagi, pokryty łuskami.

W. jest zwierzęciem nocnym, zamieszkującym lasy i zarośla. Kopie nory, dobrze też wspina się na drzewa. Żyje pojedynczo. Ciąża trwa

42 dni; w miocie 2 lub 3 młode. Rozród odbywa się przez cały rok. Rozprzestrzeniony w Afryce równikowej. Mięso jego jest cenione

przez krajowców. [K.K.]

wieloguzkowce (Multitubercu-lata) — wymarły rząd ssaków pierwotnych, występujący od jury po eocen. Ze względu na swoistą

budowę, dowodzącą, że niezależnie od innych ssaków rozwinęły się z gadów ssakokształtnych (-^pochodzenie i ewolucja ssaków), zali-

czamy je do osobnej podgro-mady Allotheria. Były to pierwsze ssaki przystosowane do pokarmu roślinnego. Nazwa ich pochodzi od

bocznych zębów, pokrytych szeregami guzków. Przednie zęby były dłutowate, podobne do siekaczy gryzoni. Największe w. osiągały

rozmiary chomika. Budowa kości świadczy, że kończyny ich miały swobodę ruchu we wszystkich kierun-

423

wieloryb grenlandzki

kach, można więc przypuszczać, iż zwierzęta te pędziły życie nadrzewne. Były stopo-chodne, 5-palczaste, z pierwszym palcem

częściowo przeciwstawnym. W obręczy kończyn tylnych występowały kości torbowe. Nieliczne w jurze, największy rozwój osiągają w

kredzie, w trzeciorzędzie bezpotomnie wymierają, prawdopodobnie wskutek konkurencji łożyskowców, zwłaszcza gryzoni. W ciągu ich

historii obejmującej 100 min lat (dłuższej niż jakiegokolwiek innego rzędu ssaków) zaznacza się ewolucja w kierunku redukcji liczby

zębów i zwiększenia liczby guzków. Szczątki w. znane są z Ameryki Północnej, Europy i Azji (Mongolia). Do najlepiej znanych

rodzajów należą: Mesodma z Ameryki Północnej i Djadochtatherium z Mongolii. [K.K.]

wieloryb biskajski (Eubalaena glacialis), zwany też wałem biskajskim — przedstawiciel —^wielorybów gładkoskórych. Długość ciała

zwykle 13—16 m, sięga jednak do 18 m. Ciężar do 50 000 kg. Samice są nieco większe od samców. Brak płetwy grzbietowej. Głowa

wielka; zajmuje ok. 1/4 długości ciała. Na przedniej części głowy występuje zgrubienie skóry w postaci narośli. Brzuch gładki, bez bruzd.

Ubarwienie czarne, czasem z nieregularnymi białymi plamami. Fiszbin czarny; płaty osiągają 2 m długości. W.b. żyje pojedynczo lub w

małych grupach. Pływa powoli. Przed nurkowaniem wynurza ogon. Odżywia się drobnymi skorupiakami odcedzanymi z wody za

pomocą płatów fiszbinu. Odbywa regularne wędrówki sezonowe z wód chłodniejszych do cieplejszych, gdzie

spędza zimę. Ciąża trwa ok. l roku. W.b. występował licznie w wodach strefy umiarkowanej półkuli północnej i południowej (populacje

południowe uważane bywają za odrębny podgatunek). Był najdawniejszym przedmiotem polowań wielorybników europejskich i został

niemal zupełnie wytępiony. Obecnie korzysta z całkowitej ochrony, mimo to omyłkowo od czasu do czasu padają ofiarą wielorybnic-

twa pojedyncze osobniki. Dzięki ochronie stał się w ostatnich latach nieco liczniejszy. [K.K.]

wieloryb grenlandzki (Balaena mysticetus), zwany też wałem grenlandzkim — największy z —^wielorybów gładkoskórych. Ma 15—

18 m długości; ogromna głowa zajmuje 1/3 długości ciała. Brak płetwy grzbietowej. Płetwy piersiowe mają

Wieloryb grenlandzki

ok. 2 m długości. Płaty fiszbinu dochodzą do 4 m długości. Całe ciało czarne lub ciemnoszare, czasem pod głową jasna plama lub spód

ciała jaśniejszy. Pływa bardzo wolno, zwykle ok. 8 km/godz., wyjątkowo do 15 km/godz. Odżywia się drobnymi skorupiakami. Ciąża

trwa ok. l roku; noworodek ma 3,5—5,5 m długości. Laktacja trwa również ok. roku; samica rodzi

wieloryby

424

co 2 lata. W.g. cały rok przebywa w chłodnych wodach w pobliżu lodów arktycznych. Występował w chłodnych obszarach mórz półkuli

północnej, w Atlantyku i Pacyfiku. Był obiektem zaciekłych polowań wielorybniczych, gdyż łatwo go zdobyć, pływa bowiem wolno, a

martwy nie tonie. Obecnie jest całkowicie chroniony i tylko Eskimosi zabijają pewną liczbę osobników. Dziś spotyka się go tylko u

arktycznych wybrzeży Kanady i w rejonie cieśniny Beringa. [K.K.]

wieloryby — duże gatunki z rzędu —-waleni, będące obiektem polowań (wielorybnictwo). Należą tu wszyscy przedstawiciele

fiszbinowców, a także kaszalot z podrzędu zębowców. W. obejmują największe zwierzęta, jakie kiedykolwiek żyły na Ziemi. W. były

przedmiotem połowów Eskimosów i innych ludów nadbrzeżnych, które wykorzystywały też sztuki wyrzucone przypadkowo na

brzeg. Wielorybnictwo w Europie, na Atlantyku, zaczęli uprawiać Baskowie już w XI w.; przedmiotem połowów był wieloryb biskajski.

Na większą skalę rozwija się ono od XVI w., uprawiane początkowo głównie przez Holendrów, następnie też przez Norwegów,

Anglików, Duńczyków, Niemców i Francuzów. Polowano głównie na północnym Atlantyku na w. grenlandzkie, które poruszają się

powoli, a zabite nie toną. Upolowane sztuki holowano do stacji na brzegach, głównie na Spitsbergenie, gdzie je przerabiano uzyskując

tłuszcz i fiszbin. Wytępienie w. biskajskich i grenlandzkich spowodowało upadek tego typu wielorybnictwa.

Od XVIII w., głównie w latach 1820—1850, rozwinęło się ogromnie polowanie na kasza -loty. Uprawiali je głównie żeglarze

amerykańscy, a terenem połowów był Pacyfik. Co roku wyruszało wówczas 500—

—700 żaglowców, a ubijano 7—10 tyś. kaszalotów. Szczególnie ceniony był s p e r m a-c e t, substancja woskowa występująca w głowie,

używany jako surowiec do wyrobu świec. Tłuszcz wytapiano na pokładzie statków. Polowano z łodzi, posługując się ręcznymi harpunami

i lancami. Zastosowanie nafty do oświetlenia i spadek pogłowia wielorybów przyniosły po 1860 r. upadek i tego typu wielorybnictwa.

W drugiej połowie XIX w. rozwinęło się na Pacyfiku wielorybnictwo przybrzeżne, uprawiane przez Rosjan i Japończyków. W 1866 r.

Norwegowie zbudowali pierwszy stalowy statek wielorybniczy o napędzie parowym, a w 1868 r. norweski wielorybnik Svend Foyn

wynalazł działo wystrzeliwujące harpun. Umożliwiło to polowanie na w. fałdowce, zbyt szybkie dla dawnych wielorybniczych łodzi

wiosłowych, i ożywiło wielorybnictwo, głównie norweskie. Szybkie przetrzebienie wielorybów na północnym Atlantyku spowodowało

ekspansję wie-lorybniczą na wodach antar-ktycznych. Początkowo przerabiano tam zdobycz w stacjach lądowych, od 1905 r.

— również na statkach. W latach międzywojennych wielorybnictwo szybko wzrastało i przynosiło ogromne zyski. W sezonie

1919/1920 ubito 12 tyś. wielorybów, w 1937/ /1938 już 55 tyś. W 1930 r. podpisano konwencję międzynarodową dotyczącą poło-

425

wiewiórka czikari

wów wielorybów, którą następnie kilkakrotnie odnawiano i uzupełniano.

Obecnie posiadaczami flot wielorybniczych są Norwegia, Wielka Brytania, ZSRR, Japonia i Holandia. Oprócz tego działają stacje na

wybrzeżach Norwegii, Kanady, Japonii, Grenlandii, południowej Afryki, Ameryki Południowej, Australii i Nowej Zelandii. Główną jednak

rolę odgrywa wielorybnictwo na wodach antar-ktycznych (80% połowów). W sezonie 1966/1967 złowiono łącznie 52 832 wieloryby.

Podstawą połowów są statki-

-przetwórnie, którym towarzyszy flotylla statków łowieckich. Wystrzeliwany harpun — umocowany na linie — zawiera ładunek prochu

eksplodującego w ciele trafionego zwierzęcia. Zabitego wieloryba na-pompowuje się powietrzem, by nie zatonął, a następnie holuje się

do statku-przetwór-ni. Przerabia się go tam obecnie całkowicie, wykorzystując oprócz tłuszczu także mięso, z którego otrzymuje się

mączkę paszową. W niektórych krajach, zwłaszcza w Japonii, z mięsa w. sporządza się konserwy.

Mimo że międzynarodowa konwencja określa liczbę w" które mogą być złowione, i wprowadza szereg innych o-graniczeń, populacja

ich maleje: w sezonie 1956/1957 złowiono w Antarktyce (bez kaszalotów) 28 596 osobników, w sezonie zaś 1966/1967 — już tylko 15

265, połowy przestają więc być opłacalne i kontynuowane są głównie ze względu na kapitały uprzednio zainwestowane we flotach wie-

lorybniczych. [K.K.]

wieloryby taldowce (Balaeno-

•pteridae), zwane też płetwa-

lami — rodzina z rzędu -^fiszbinowców, obejmująca 2 rodzaje z 5 gatunkami. Spód ciała okryty podłużnymi bruzdami. Płaty fiszbinu

krótkie, sztywne. W.f. pływają szybko, martwe toną. Są obecnie podstawą połowów wielorybniczych. Należą do nich sejwal, płetwal

błękitny i karłowaty, finwal oraz długopłetwiec. [K.K.]

wieloryby gtadkoskóre (Balae-

nidae), zwane też wałami — rodzina -^fiszbinowców, obejmująca 3 rodzaje z 3 gatunkami. Płetwy grzbietowej zwykle brak, brzuch

gładki. Płaty fiszbinu bardzo długie i giętkie. Pływają powoli, martwe nie toną, toteż były podstawą połowów w pierwszych okresach

•wielorybnictwa. Obecnie są rzadkie i chronione. Należą do nich wieloryb grenlandzki i biskajski. [K.K.]

wieniec —>rogi i poroża. wiewiórecznik —i-tupaja.

wiewiórka biała (Calloscźurus iinlaysoni) — gryzoń z rodziny —-wiewiórkowatych. Długość głowy i tułowia ok. 20 cm, ogon tej samej

długości. Charakterystyczne ubarwienie, wykazujące wielką zmienność:

spotyka się osobniki czysto białe, rude lub czarne. Żyje nadrzewnie, aktywna w dzień. W miocie 3 lub 4 młode. Występuje w Syjamie.

[K.K.]

wiewiórka czikari (Tamiasciu-

rus douglasi) — gryzoń z rodziny -»-wiewiórkowatych. Długość głowy i tułowia 16—23 cm, ogona 10—16 cm; ciężar ok. 250 g.

Grzbiet brunatny lub brunatnoszary, zwykle z podłużnym ciemniejszym pasem, spód czarny lub rudawy.

wiewiórka gambijska

426

Zamieszkuje lasy szpilkowe, wiele czasu spędza na ziemi. Ciąża trwa 36—40 dni; 2 mioty w roku, zwykle po 4—7 młodych. W.cz.

występuje wzdłuż zachodnich wybrzeży Ameryki Północnej, od Kanady po Kalifornię. [K.K.]

wiewiórka gambijska (Helio-sciurus gambianus) — gryzoń z rodziny —wiewiórkowatych. Długość głowy i tułowia ok. 20 cm, ogona

tyle samo. Barwa zmienna; zwykle wierzch ciała szary lub brązowy, czasem czarny, spód biały, żółtawy lub rudy. W.g. aktywna jest

głównie wieczorem i rano;

porusza się zgrabnie zarówno w koronach drzew, jak na ziemi. Żywi się owocami, nasionami, a także pokarmem zwie-rzęcem. Szeroko

rozmieszczona w całej Afryce równikowej. [K.K.]

wiewiórka palmowa (Funam-hulus palmarum) — mały gatunek z rodziny —-wiewiórkowatych. Długość głowy i tułowia 14—17 cm,

ogona mniej więcej tyle samo. Wzdłuż grzbietu biegną 3 jasne, żółtawe pasy na ciemnobrunatnym tle, brzuch białawy. Wydaje

charakterystyczny, często powtarzany, jakby ptasi głos. Jada owoce, nasiona, jaja ptaków i owady. Żyje w lasach Indii i Cejlonu. [K.K.]

wiewiórka pospolita (Sciurus vulgaris) — gryzoń z rodziny

—wiewiórkowatych. Długość głowy i tułowia 20—24 cm, ogona 17—20 cm; ciężar 200—

—300 g. Ogon pokrywają odstające włosy rozmieszczone w 2 pasmach. Na końcach długich uszu wyraźne pęczki włosów. Samica ma 4

pary sutek. Ubarwienie zmienne; spotyka się dwie główne odmiany barwne. Jedna odznacza się rudym grzbietem, białym spodem i

szarawymi bokami, druga — wierzchem czarnobru-natnym, przechodzącym stopniowo w białą barwę na brzuchu. Spotyka się też okazy

o ubarwieniu pośrednim. Obie odmiany barwne mogą występować wśród rodzeństwa z jednego miotu, z tym, że czarne wiewiórki są

liczniejsze w górach i na północy. Wiewiórki linieją wiosną i jesienią;

futerko zimowe gęstsze i o bardziej szarym odcieniu. Zęby trzonowe o niskich koronach, z tępymi guzkami. W.p. zamieszkuje lasy,

doskonale

•wspina się po drzewach, po ziemi porusza się skokami. Aktywna w dzień, nocą chroni się w dziuplach, które wyściela mchami i

porostami, buduje też na drzewach kuliste gniazda z gałęzi albo przerabia gniazda ptaków dodając im daszek. Nie zapada w sen zimowy,

ale w czasie złej pogody rzadko opuszcza gniazdo. Żyje samotnie, rzadziej parami. Żywi się nasionami i pączkami drzew, jada grzyby i

owoce. Spożywa też dość dużo pokarmu zwierzęcego: owady, jaja ptasie i pisklęta. Jesienią gromadzi zapasy pokarmu. Wrogami jej są

kuny i ptaki drapieżne. Ciąża trwa 38 dni, rocznie bywa l—3 miotów, od wczesnej wiosny do lata. W jednym miocie jest zwykle 3—

—5 młodych, które rodzą się nagie i ślepe. Po ok. 10 tygodniach zaczynają samodzielne życie. W.p. występuje w leśnych obszarach

umiarkowanej części całej Eurazji. W Polsce wszędzie pospolita. Jest ważnym zwierzęciem futerkowym w ZSRR, u nas jest ssakiem

łownym, lecz bez większego znaczenia (tabl. XIII—l). [K.K.]

427

wiewiórkowate

wiewiórka rudobrzucha (Scźu-rus aureogaster) — gryzoń z rodziny —-wiewiórkowatych. Długość głowy i tułowia 23— —30 cm,

ogona 23—27 cm. Wierzch szary z jaskrawymi rudymi plamami na głowie, brzuch rudy i ciemnobrązowy. Ogon również barwnie uma-

szczony. Wyglądem i obyczajami przypomina wiewiórkę pospolitą. Jest ściśle-nadrzewna, żywi się głównie owocami. Występuje w

lasach południo-wo-zachodniej części Meksyku. [K.K.]

wiewiórka szara (Sciurus ca-rolinensis) — gryzoń z rodziny —•wiewiórkowatych. Podobna do wiewiórki pospolitej, lecz nieco

większa: długość głowy i tułowia 23—28 cm, ogona ok. 21 cm; ciężar 510—570 g. Uszy bez pędzelków, zaokrąglone. Futerko szare z

żółtawą smugą wzdłuż grzbietu. Zamieszkuje lasy, głównie liściaste. Ciąża trwa 44 dni; rocznie 2 mioty, średnio po 3 młode. Występuje

we wschodniej części Kanady i Stanów Zjednoczonych, gdzie jest zwierzęciem łownym. Sprowadzona w 1876 r. na Wyspy Brytyjskie

silnie się rozmnożyła i stała się szkodnikiem lasów. Spotkać ją można często w parkach, np. w Londynie. [K.K.]

wiewiórka trójbarwna (Callo-scźurus prevosti} — gryzoń z rodziny —-wiewiórkowatych. Długość głowy i tułowia ok. 20 cm, ogona

tyle samo. Uszy krótkie. Wierzch ciała czarny, spód rudy, na każdym boku biały pas. Występuje na Półwyspie Malajskim, Sumatrze,

Borneo i Celebesie. [K.K.]

wiewiórka ziemna (Xerus

erythropus) — naziemny gatunek z rodziny —-wiewiórkowatych. Długość głowy i tułowia 23—30 cm, ogona mniej więcej tyle samo.

Owłosienie szczeciniaste, bez włosów puchowych. Wierzch szary lub rudy, spód białawy, po bokach biała smuga. W ogonie włosy u

nasady ciemne, na końcach jaśniejsze. Uszy bardzo krótkie, zaledwie wystają z futerka. Zamieszkuje obszary bezleśne, kopie nory.

Występuje w Afryce równikowej. [K.K.]

wiewiórkowate (Sciuridae) — rodzina —gryzoni, obejmująca 51 rodzajów z ok. 260 gatunkami. Długość głowy i tułowia 7—60 cm;

ciężar od 10 g do ok. 7 kg. Należą tu zarówno gatunki nadrzewne, z długimi ogonami i niekiedy błoną lotną między kończynami, jak i

zwierzęta żyjące naziemnie, z krótkimi ogonami. Ogon w. jest zwykle puszysty. W tylnej stopie 5 palców, w przedniej 4, palce z

mocnymi pazurami. Oczy i uszy duże; w szeregu zębów l lub 2 zęby przedtrzonowe. Większość w. ma dobry wzrok i prowadzi dzienny

tryb życia. Żywią się przeważnie pokarmem roślinnym, głównie nasionami, owocami, pączkami drzew, niektóre gatunki naziemne także

trawą i ziołami. Często jadają też pokarm zwierzęcy: owady, pisklęta, drobne gady, jaja ptaków. Wiele gatunków gromadzi zapasy

pokarmu lub zapada w sen zimowy. W. występują na wszystkich kontynentach prócz Australii, od równika po tundrę. Niektóre z nich są

cenionymi zwierzętami futerkowymi. Wiele w. jest szkodnikami upraw rolnych (susły) lub leśnych. Wyróżniamy 2 podrodziny: wiewiór-

k i {Sciurinae), do których poza różnymi gatunkami wie-

wiewiórolotka

428

wiórek należą m.in. jelarang, pręgowiec, burunduk, susły, świstak, bobak, świszcz, nieś-wiszczuk, oraz polatuchy (Petauristinae), do

których należą m.in. polatuchy, taguan i assapan. Polatuchy wyróżniają się obecnością fałdów skórnych między kończynami (co

umożliwia im lot ślizgowy) i nocnym trybem życia. Kopalne w. znane są od oli-gocenu. [K.K.]

wiewiórolotka (Anomalurus fraseri) — gryzoń z rodziny

—•wiewiórolotek. Długość głowy i tułowia 35—40 cm, ogon o połowę krótszy. Grzbiet ciemny, brzuch biały. Między obu parami

kończyn ciągnie się po bokach ciała fałd skórny służący do lotu ślizgowego, usztywniony długą chrząstką przymocowaną do łokcia.

Również między tylnymi kończynami a ogonem znajduje się błona lotna. Spód końcowej części ogona pokryty twardymi łuskami.

Pazury długie i ostre. Zamieszkuje lasy tropikalne, przebywa stale w koronach drzew. Z drzewa na drzewo przemieszcza się lotem

ślizgowym. Nocna; żywi się głównie owocami i nasionami. Występuje w Afryce równikowej. [K.K.]

wiewiórolotki (Anomalmidae)

— rodzina -^gryzoni, obejmująca 4 rodzaje z 12 gatunkami. Są to zwierzęta nadrzewne, wyglądem przypominające nieco wiewiórki; mają

błonę lotną umożliwiającą lot ślizgowy. Żyją zwykle parami. Występują w zachodniej i środkowej części Afryki tropikalnej. [K.K.]

wigoń CYicugna vicugna), zwany też wikunią — najmniejszy przedstawiciel rodziny

->wielbłądowatych, podobny z wyglądu do gwanako. Długość głowy i tułowia 125—

—190 cm, ogona 15—25 cm, wysokość 70—110 cm; ciężar 35—65 kg. Ubarwienie pło-wobrązowe z wierzchu, żółto -białe na piersi i

na bokach. Sierść wełnista, miękka, najdłuższa na przedzie i na bokach ciała. Stale rosnące dolne zęby sieczne, pokryte tylko z jednej

strony warstwą szkliwa i przypominające budową siekacze gryzoni, są zjawiskiem wyjątkowym wśród parzystokopytnych. Środowiskiem

w. są suche, stepowe płaskowyże, wzniesione od 3500 do 5800 m n.p.m. Pokarm składa się prawie wyłącznie z traw. W. żyje w małych

stadach złożonych z 5—15 samic, prowadzonych przez jednego samca. Potrafi dobrze biegać, osiągając szybkość do 50 km/ /godz.

Napastowana broni się plując na odległość kilku m śliną, zwykle zmieszaną z resztkami pokarmu. Okres godowy przypada najczęściej w

marcu. Ciąża trwa ok. 330 dni. W lutym rodzi się l młode, które 15 min. po urodzeniu potrafi stać i chodzić. Okres laktacji trwa do 10

miesięcy. Długość życia 15—20 lat. Pomimo ustawy o ochronie liczba w. stale maleje, gdyż są one przedmiotem polowań ze względu na

znakomitą jakość wełny. Rozmieszczenie obejmuje północną część Andów. [L.S.]

wikunią -»wigoń.

wilczek krótkouchy (Atelocy-nus microtis) — drapieżnik z rodziny -^psowatych. Długość głowy i tułowia 72—100 cm, ogona 25—35

cm; ciężar ok. 9 kg. Odznacza się stosunkowo najkrótszymi uszami spośród

429

wilk workowaty

dziko żyjących gatunków pso-watych i najciemniejszym kolorem sierści wśród południowoamerykańskich przedstawicieli tej rodziny.

Ma niezbyt długie kończyny i mocno o-włosiony, długi, zamiatający ziemię ogon. Porusza się z lekkością nie spotykaną w tej rodzinie.

Dokładnych danych dotyczących biologii brak. Zamieszkuje leśne, podzwrotnikowe obszary Brazylii, Peru, Ekwadoru, Kolumbii i, być

może, Wenezueli. [B.Rz.-K.]

wilk (Canis lupus} — największy przedstawiciel rodziny -^psowatych. Długość głowy i tułowia 100—130, a nawet 160 cm, ogona 30—

50; ciężar 30—60, wyjątkowo do 75 kg. Odznacza się wydłużonym tułowiem z wąską klatką piersiową, długimi kończynami i puszystym

ogonem, nieco krótszym od połowy długości ciała. Sierść długa, płowa z domieszką czarnobrązowych włosów na grzbiecie i białożółtych

na stronie brzusznej. Czaszka masywna, wysoka, z dobrze rozwiniętymi grzebieniami i łukami jarzmowymi. Kły długie i grube, łamacze

silne i zawsze większe od zębów nawet największych ras psa domowego. Aktywny w nocy, chociaż w odludnych okolicach poldje

również dniem. Zamieszkuje zarówno obszary leśne, górskie i nizinne, jak i stepy. Prowadzi koczowniczy tryb życia i tylko w okresie

wychowu młodych przebywa dłużej w jednej okolicy. Zimą łączy się •w stada, które prowadzone są przez stare samce (basiory). W tym

czasie poluje również zespołowo. Biega szybko i wytrwale. W ciągu jednej nocy może w poszukiwaniu pokarmu pokonać odległość do

160 km. Nor nie kopie, a legowisko z suchych traw i mchu urządza w gąszczu na powierzchni ziemi. Podstawowym pokarmem w. są

dzikie i domowe zwierzęta kopytne, często pod postacią padliny. Zjada również, zwłaszcza w lecie, drobne gryzonie, ptaki, jaja,

jaszczurki, owady, a nawet owoce. Na jeden posiłek spożywa do 10 kg mięsa, może też głodować przez dłuższy czas.

Ruja, zwana cieczką, ma miejsce od końca grudnia do początku marca. Po 60—65-dnio-wej ciąży samica (w a d e r a) rodzi 4—7,

wyjątkowo do 12 młodych, którymi opiekują się oboje rodzice. Dojrzałość płciową uzyskują po ok. 2 latach;

żyją 12—16 lat. W. zamieszkuje północną Europę, północną i środkową Azję i znaczną część Ameryki Północnej. W Polsce występuje

sporadycznie na całym obszarze, choć liczniejszy jest na wschodzie kraju, gdzie rozmnożył się silnie w latach czterdziestych naszego

stulecia i rozprzestrzenił na tereny, na których nie był notowany od przeszło 100 lat. Obecnie znów jest mniej liczny. W Polsce w. jest

tępiony, powinien jednak znaleźć się na liście ssaków łownych i korzystać z okresowej ochrony. [B.Rz.-K.]

wilk falklandzki (Dusicyon australis) — wymarły drapieżnik z rodziny -^psowa-tych, żył na Falklandach i ok. 1876 r. został

całkowicie wytępiony przez osadników. [B.Rz.-K.]

wilk tasmański

waty.

>wilk worko-

wilk workowaty (Thylacinus cynocephalus}, zwany też wilkiem tasmańskim — najwię-

wiskacza

430

kszy żyjący torbacz mięsożerny, należący do rodziny -^niełazów. Wyglądem i wielkością przypomina wilka. Podobieństwo w.w. do

rodziny psowatych, spowodowane podobnym trybem życia, widoczne jest również w jego uzębieniu i kończynach, jest bowiem

stopochodny. Budowa

Wilk workowaty

czaszki pozwala na szerokie rozwarcie pyska. Tułów zwęża się ku tyłowi i zakończony jest sztywnym ogonem. Grzbiet i boki ciała są

płowoszare lub żółtawobrunatne z 13—19 czarnobrunatnymi poprzecznymi pasami, rozmieszczonymi od połowy długości tułowia po

nasadę ogona. Spód ciała jaśniejszy. Pysk szary z niewyraźnymi białymi plamami wokół oczu i uszu. Sierść krótka, gęsta, szorstka.

Głowa i tułów mają 100—110 cm długości, ogon ok. 50 cm. Zamieszkiwał tereny stepowe; prześladowany przez osadników chronił się w

lasach, w legowiskach wśród skał lub w pustych pniach. Tryb życia nocny, czasem jednak wygrzewa się w dzień w słońcu. Jest bardzo

płochliwy. Wydaje rozmaite odgłosy przypominające piski, warczenie i

szczekanie. Poluje samotnie, parami, czasem w grupach utworzonych przez osobniki należące do l rodziny. Jego ofiarami są kangury,

drobn:

ssaki i ptaki. Zjada także kury i owoce. Samica rodzi zwykle 2—4 młodych. Torba w kształcie półksiężycowatego płata skóry, otwarta

tylko w czasie wychowywania młodych, zawiera 4 sutki. W.w. występuje w Tasmanii. Był tak intensywnie tępiony przez osadników i ich

psy, że istnienie jego jest już problematyczne. [H.K.]

wiskacza (Lagostomus maxi-

—mus) — gryzoń należący do rodziny —.-szynszylowatych. Długość głowy i tułowia 47—

—66 cm, ogona 15—20 cm;

ciężar ok. 7 kg. Grzbiet ciemnoszary, spód biały. Na głowie pasy czarne i białe. Ogon gęsto owłosiony. W. żyje w koloniach,

zamieszkujących rozległe systemy nor. Kolonia obejmuje zwykle 15—

—30 osobników, którym przewodzi jeden samiec. W. odżywia się głównie trawą. Dobrze biega i skacze. Rocznie l miot. Rodzą się

zwykle 2 młode, owłosione i po niedługim czasie* samodzielne. Ciąża trwa 120' dni. W. występuje na pampie Argentyny. Uważana jest

za groźnego szkodnika pastwisk. [K.K.]

wiwera malajska (Viverri-

cula indica) — drapieżnik z rodziny —>-łaszowatych. Długość głowy i tułowia 45—63 cm, ogona 30—43 cm; ciężar 2—4: kg. Sierść

szorstka, na głowie i tułowiu płowożółta, brązowa lub szara w ciemne cętki układające się gdzieniegdzie w pasma. Nogi czarne; na ogonie

6—S kolejno ciemnych i jasnych pierścieni. Jest zwierzę-

431

włosy

ciem nocnym, kryjącym się dniem w gęstych kępach roślinności. Żyje samotnie i tylko okresowo łączy się w pary. Prowadzi naziemny

tryb życia i nawet ścigana nie szuka schronienia na drzewach, lecz stara się zmylić pogoń klucząc w gęstwinie. Odżywia się drobnymi

kręgowcami, owadami i ich larwami, owocami i korzonkami. Na Cejlonie rozród odbywa się przez cały rok;

w miocie 2—5 młodych. Zamieszkuje Indie, Cejlon, Indo-chiny, południowe Chiny, Sumatrę, Jawę i Borneo. Wprowadzono ją na

Madagaskar, Komory i Filipiny. [B.Rz.-K.]

wiwerowate -^łaszowate.

włosy — naskórkowe twory rogowe, zbudowane z twardej, spoistej keratyny, występujące wyłącznie u ssaków. Grają ważną rolę w

izolacji termicznej organizmu, bardzo istotnej dla zwierząt stałocieplnych. Każdy włos złożony jest z korzenia ukrytego w mieszku w

skórze oraz z łodygi wystającej ponad naskórek. Zgrubiała nasada korzenia tworzy opuszkę włosa obejmującą łącznotkankową

brodawkę, wyposażoną w naczynia -krwionośne. Do mieszka uchodzi gruczoł łojowy, którego wydzielina natłuszcza włos. Każdy

mieszek opatrzony jest także mięśniem gładkim. Skurcz tych mięśni powoduje stro-szenie w., gdyż zmienia ich kąt nachylenia w

stosunku do powierzchni skóry, zwiększając zdolność izolacyjną futra, a więc ochronę przed zimnem. U człowieka skurcz tych mięśni

widoczny jest jako tzw. gęsia skórka.

Łodyga włosa składa się z 3 warstw: rdzenia, kory i po-

włoczki. Rdzeń zbudowany jest z luźno połączonych, zrogowa-ciałych komórek, między którymi znajduje się powietrze. Pigment,

nadający włosowi zabarwienie, gromadzi się głównie w korze złożonej z komórek silnie zrogowaciałych. Korę z kolei pokrywa cienka

warstewka komórek powłoczki. Brak pigmentu w komórkach włosa nadaje im barwę białą. W. ulegają stałej wymianie. Po ukończeniu

wzrostu włos wypada, ponieważ korzeń staje się cieńszy, a następnie oddziela się od brodawki. Jeszcze przed jego wypadnięciem w tym

samym mieszku rozwija się zawiązek nowego włosa.

W. najdłuższe, proste, z ostrymi końcami, zwane są w. przewodnimi; w. pośredniej długości, rozszerzone buławkowa-to na końcu —

ościstymi; w. najkrótsze i najcieńsze, zwykle pofalowane — wełnistymi. Spotyka się też pośrednie typy w. Stosunek ilościowy różnych

typów w. w sierści oraz ich gęstość decydują o jej wartości izolacyjnej. Szczególnie długie i grube w. tworzą grzywę i kitę na ogonie

dużych ssaków kopytnych. S z c z e c i-n a, występująca np. u świni, a także kolce, charakterystyczne dla wielu mniejszych ssaków, np.

kolczatki, jeża, jeżozwierza i ursona, są zmienionymi w.

Specjalnym rodzajem w. są w i b r y s y, czyli w. zatokowe, wyrastające na głowie wielu drobnych ssaków zwłaszcza wodnych, niekiedy

także na nadgarstku (np. u lemurów). Należą do nich tzw. wąsy kota. Są długie, sztywne, a ich nasada jest otoczona zatoką naczyniową i

silnie unerwiona. Włosy te spełniają rolę narządów dotyku.

włosy

432

Zmiana w. może odbywać się w sposób ciągły (np. u człowieka) lub okresowo, a wówczas nazywamy ją linieniem lub linką. U ssaków

klimatu umiarkowanego lub chłodnego linienie odbywa się zwykle 2 razy do roku, wiosną i jesienią. Sierść zimowa jest z reguły gęstsza i

odmiennie ubarwiona. Sarna np. latem jest ruda, zimą szara. Szata zimowa pieśca, zająca bielaka, leminga obroznego, gronostaja i łasicy

jest biała, letnia barwna. Zające bielaki z dalekiej północy pozostają białe przez cały rok.

W. w stosunku do powierzchni skóry są zwykle ustawione skośnie. U myszy, norników, ryjówek i innych drobnych ssaków pochylają się

ku tyłowi, ułatwiając tym zwierzętom przeciskanie się wśród gęstej roślinności. U dużych ssaków w. skierowane są ku dołowi; ułatwia to

spływanie wody deszczowej. U kreta i ślepca, żyjących stale w norach pod ziemią, w. ustawione są prostopadle do powierzchni skóry, a

przy tym bardzo miękkie. Umożliwia im to swobodne poruszanie się do przodu lub cofanie się w ciasnych chodnikach. U leniwców,

które zwisają na obu parach kończyn pod gałęziami drzew, w. skierowane są ku grzbietowi. Między komórkami po-włoczki w. leniwców

rozwijają się glony, w wyniku czego futro żywych zwierząt ma barwę zielonkawą.

Nieliczne tylko ssaki odznaczają się redukcją w. Skąpo u-włosione są duże ssaki strefy gorącej, np. słonie, nosorożce, hipopotamy,

bawoły, świnie. Z drobnych ssaków tropikalnych afrykański gryzoń golec ma tylko w. zatokowe; prawie nagie są też niektóre

nietoperze.

Niektóre ssaki morskie, jak np. mors, syreny, mają uwłosienie silnie zredukowane, a jedynymi w. waleni .są nieliczne wi-brysy. W tych

przypadkach rolę izolacyjną przejmuje podskórna tkanka tłuszczowa.

Ssaki nie są zbyt bogato ubarwione, w ich sierści przeważają barwy brunatne w różnych odcieniach i czarna. Barwę nadają w. dwa typy

barwników z grupy melanin:

żółte i czarne. W. białe pozbawione są barwnika. Najczęściej ubarwienie ma charakter ochronny, ułatwiający ukrycie się zwierzęcia.

Zestawienie ciemniejszej barwy grzbietu i jaśniejszej brzucha, charakterystyczne dla ssaków stepów i pustyń, zmniejsza widoczność

zwierzęcia na otwartej przestrzeni. Ssaki lasów i zarośli ubarwione są często w pasy lub plamy, przez co stają się mało widoczne wśród

plam światła przechodzącego przez roślinność.

Niektóre ssaki mają ubarwienie ,,odstraszające", złożone zwykle z silnie kontrastujących plam białych i czarnych. Może ono ostrzec

napastnika, że zaatakowane zwierzę nie nadaje się na ofiarę. Takie ubarwienie mają amerykańskie skunksy i inne łasicowate

wydzielające cuchnącą ciecz. Elementy ubarwienia mogą także służyć jako sygnały o-rientacyjne, np. białe pośladki jeleniowatych

ułatwiają młodym trzymanie się blisko matki w mroku.

Ubarwienie ssaków podlega znacznej zmienności indywidualnej. Wśród bardzo wielu gatunków zdarzają się osobniki albinotyczne, tzn.

dziedzicznie pozbawione pigmentu. Z takich osobników wywodzą się laboratoryjne

433

wodnica kameruńska

Odmienne ubarwienie młodych i dorosłych ssaków: tapir malajski

szczepy białych myszy i szczurów, a także niektóre odmiany zwierząt domowych. Spotyka się także osobniki melanisty-czne, ubarwione

ciemniej niż ogół przedstawicieli gatunku. Czasem populacja dzikich ssaków składa się z grup o różnorodnym ubarwieniu, również

genetycznie uwarunkowanych (tzw. polimorfizm genetyczny). Spotykamy je np. u lisów, chomików i wiewiórek. W Polsce zdarzają się

wiewiórki rude i czarne nawet w jednym miocie, przy czym osobniki czarne są liczniejsze w okolicach górskich. Osobniki młode są

często ubarwione odmiennie niż dorosłe. Warchlaki dzików mają na brązowej sierści białe podłużne paski, młode sarny są biało

cętkowane, młode niektórych fok — białe. W starości barwnik włosów może zanikać, a wówczas zwierzę siwieje. Samce są czasem

ubarwione odmiennie niż samice, np. u kopytnych są zwykle ciemniejsze.

Wyhodowano liczne rasy ssaków domowych odznaczające

28 Słownik zoologiczny — ssaki

się cechami owłosienia nie spotykanymi u dzikich przodków, a korzystnymi dla człowieka. Utrwalone dziedzicznie nowe odmiany

barwne uzyskano w hodowlach zwierząt futerkowych, a także ssaków laboratoryjnych. [K.K.]

wnętrostwo ->rozród ssaków.

wodnica kameruńska (Potamo-gale velox) — przedstawiciel podrodziny -s-wodnic. Jeden z największych ssaków owado-

Wodnica kameruńska

żernych. Długość głowy i tułowia 29—35 cm, ogona 25— —29 cm. Występuje w Afryce równikowej. [B.Rz.-K.]

wodnice

434

435

wychnchol ukraiński

wodnice (Potamogalwae) — podrodzina —^tenreków. Należą tu 2 rodzaje z 3 gatunkami. Wyglądem zewnętrznym przypominają

wydrę. Prowadzą ziemnowodny tryb życia. Na lądzie poruszają się bardzo, niezgrabnie, w wodzie natomiast są nadzwyczaj zwinne i

szybkie. Nie mają błon pły-wnych między palcami kończyn; organem ruchu w czasie pływania jest silny, bocznie spłaszczony ogon. W.

zamieszkują obszary leśne nad błotnistymi potokami i stawkami nizinnymi oraz górskimi strumieniami, dochodząc do 1800 m n.p.m.

Aktywne są o zmierzchu, w dzień natomiast ukrywają się w norach, których wejście położone jest zawsze pod powierzchnią wody.

Odżywiają się krabami, płazami i rybami. Jak większość zwierząt strefy gorącej rozmnażają się kilka razy do roku, zwykle z nastaniem

miesięcy deszczowych. W miocie 2 młode. Zamieszkują zachodnią i środkową Afrykę równikową. [B.K.-Rz.]

wolatucha (Schoźnobates vo-lans), zwana też wielkim wor-kowcem latającym — torbacz z rodziny -»pałankowatych, największy w

tym rzędzie gatunek posługujący się lotem ślizgowym. Wyglądem ogólnym przypomina kota. Długość głowy i tułowia 30—48 cm, ogo-

na 45—55 cm; ciężar do 1,5 kg. Futro miękkie i jedwabiste. Ubarwienie różne: od czarnego po popielate na grzbiecie i kremowobiałe na

stronie brzusznej. Pospolite są też osobniki białe lub szare z białą głową. Długi, chwytny ogon gęsto owłosiony, tylko koniec nagi od

spodu. Po bokach ciała między kończynami rozwinięty jest fałd skórny, dzięki któremu w. może lotem ślizgowym pokonywać

odległości do 100 m. Prowadzi nocny, nadrzewny tryb życia. Żywi się

Wolatucha

wyłącznie liśćmi, pąkami i kwiatami eukaliptusów. Samica ma 2 sutki; rodzi zwykle w lipcu lub sierpniu l młode, które opuszcza torbę

matki w wieku 4 miesięcy. W. zamieszkuje leśne tereny wschodniej Australii. Jest dość pospolita. [H.K.]

wolowate -^.krętorogie.

wombat szerokoglowy (Lasio-rhinus latifrons) — torbacz z rodziny ->-wombatów, przypominający wyglądem małego niedźwiedzia.

Długość głowy i tułowia 87—103 cm, ogona ok, 5,5 cm. Waży 25—27 kg. Grzbiet szary lub czarnobrą-

Wombat szerokoglowy

zowy, okolice policzków, kark

1 piersi czysto białe. Zamieszkuje lasy i zarośla, kopie nory, czynny jest nocą. Żywi się głównie pokarmem roślinnym, trawą i

korzeniami. Torba z

2 sutkami otwiera się ku tyłowi. Występuje w południo-wo-wschodniej i południowej Australii. Tubylcy polują na niego dla futra. [H.K.]

wombat tasmański (Vomba-tus ursinus} — torbacz z rodziny ->-wombatów, podobny do wombata szerokogłowego, od którego różni

się zaokrąglonymi uszami i nagim nosem. Głowa i tułów mają 70— —120 cm długości, ogon zredukowany. Waży 15—35 kg. Futro

szorstkie, barwy żółto-szarej lub brązowoczarnej. W miocie l młode. Pewien osobnik żył w niewoli 26 lat. W.t. występuje na górzystym

wybrzeżu południowo-wschodniej Australii, na Tasmanii i wyspach Cieśniny Bassa. [H.K.]

wombaty (Vomba(idae), zwane również niedźwiedziami workowatymi — rodzina -s-tor-baczy, obejmująca 2 rodzaje z 2 gatunkami.

Ciało mają ciężkie, masywne, ogon zredukowany, oczy małe, kończyny krótkie, mocne, z 5 palcami opatrzonymi pazurami. Uzębienie

stale rosnące, podobne do uzębienia gryzoni; w. odżywiają się pokarmem roślinnym. Kopią rozległe systemy nor. Od kwietnia do czer-

wca rodzi się l młode, które przebywa w torbie matki do grudnia, tj. do momentu całkowitego wyrośnięcia futra. W. zamieszkują

Australię i Tasmanię. Są tępione dla futra i jako szkodniki upraw, toteż obecnie stały się rzadkie. Kopalne znane od plejstocenu. [H.K.]

workolot ->-lotopałanka. workowce -»torbacze. workowce drapieżne ->-niełazy.

workowce łażące -»-pałanko-wate.

wól piżmowy ->-piżmowół.

wychuchol pirenejski (.Galemys pyrenaicus), zwany też chochołem pirenejskim — przedstawiciel rodziny -»-kretowa-tych,

prowadzący ziemnowodny tryb życia. Od bardziej znanego wychuchola ukraińskiego różni się mniejszymi wymiarami, słabiej

rozwiniętymi błonami pływnymi, mniej spłaszczonym ogonem i bardziej brązowym odcieniem futerka. Odżywia się głównie owadami.

Zamieszkuje południową Francję i północne części Hiszpanii i Portugalii.

Przodkowie w.p., jak i wychuchola ukraińskiego, zamieszkiwali w trzeciorzędzie i plejstocenie całą Europę, przejściowo także Amerykę

Północną. Szczątki ich spotyka się także w Polsce. Niszczące działanie zlodowaceń ograniczyło ich zasięg do 2 terenów reliktowych, na

zachodzie i wschodzie Europy. [B.Bz.-K.]

wychnchol ukraiński (Desma-na moschata), zwany też de-

wydra

436

smanem lub chochołem piżmowym — przedstawiciel rodziny —rkretowatych. Długość głowy i tułowia do 25 cm, ogona do 20

cm. Masywne ciało pokrywa gęsta sierść z

Wychuchol ukraiński

wierzchu brunatnobura, spodem jasnosrebrzysta, nie na-makająca w wodzie. Kończyny krótkie. Palce połączone błoną pływną; ogon

pokryty łuskami. Małżowin usznych brak. Nos zbudowany z 2 złączonych ze sobą chrzestnych rurek przypomina krótką trąbę. Bardzo

rozwinięte górne siekacze służą do kruszenia skorup mięczaków — głównego pożywienia obok pijawek, owadów i roślin. W.u. żeruje

głównie w wodzie. Nory z wejściem pod wodą kopie lub zajmuje po karczowniku. Doskonale pływa i nurkuje. Aktywny cały rok. Rocznie

2 mioty, po 3 lub 4 młode. Futerko cenione. W.u. jest obecnie objęty ochroną ze względu na zmniejszającą .się liczebność. Występuje w

dorzeczu Wołgi, Donu, Oki i Uralu. [B.Rz.-K.]

wydra (Lutra lutra) — drapieżnik z rodziny -»4asicowa-tych, przystosowany do ziemnowodnego trybu życia. Długość głowy i tułowia

60—100 cm, ogona 35—60 cm; ciężar

5—16 kg. Tułów wydłużony, nieco grzbietowo-brzusznie spłaszczony, głowa okrągła, spłaszczona, o skróconym pysku, oczy małe,

uszy krótkie, szyja krótka i gruba, ogon długi, kończyny krótkie o palcach spiętych błoną pływną. Oczy i nozdrza wyposażone w fałdy

skórne, zamykające je podczas nurkowania. Sierść gęsta, lśniąca, gładko przylegająca do ciała i nie nama-kająca, intensywnie brązowa na

wierzchniej stronie ciała i jaśniejsza na spodniej. Spód pyska i gardło u osobników dorosłych są zwykle białe. Czaszka płaska, szeroka, za

oczodołami mocno przewężona. Zęby ostre, mocne, doskonale służą do chwytania śliskiej zdobyczy. W. doskonale pływa i nurkuje (do 8

min.). Prowadzi głównie nocny tryb życia. W poszukiwaniu nowych siedlisk i źródła pokarmu odbywa wodą, pojedynczo lub parami,

dalekie wędrówki. Pożywienie jej stanowią głównie zwierzęta wodne, zwłaszcza ryby, przygodnie jada też ptaki i ich jaja, drobne ssaki i

pokarm roślinny. Przebywa zarówno w wodach górskich, jak nizinnych, zwłaszcza o spokojnym nurcie i głębokich, gdyż na płyciznach

staje się bezradna. W wysokich, zarośniętych brzegach rzek, strumieni, stawów i jezior kopie nory z kilkoma wejściami, korytarzami

wentylacyjnymi i komorą gniazdową wyłożoną suchymi liśćmi. Obecność w. można łatwo rozpoznać po pozostawionych na przybrzeż-

nych kamieniach ekskrementach zawierających ości ryb. Buja występuje od lutego do marca i w lipcu. W tym czasie odbywają się walki

samców. Po ok. 2-miesięcznej ciąży samica rodzi 2—6 młodych,

437

wyjęć czarny

które pozostają pod jej opieką przez ok. 9 miesięcy, a pełną dojrzałość uzyskują dopiero po 2 latach. W. żyje 10—18 lat. Piękne jej

futro jest wysoko cenione w kuśnierstwie. Uważana była za szkodnika w gospodarce rybnej, gdzie jednak spełnia raczej pożyteczną rolę

selekcyjną. Zamieszkuje Europę, północną Afrykę i Azję od koła podbiegunowego po Himalaje ł Japonię. W Polsce występuje nielicznie

w całym kraju. Jest zwierzęciem łownym, lecz obecnie objętym całoroczną ochroną (tabl. XV—2). [B.Rz.-K.]

wydra morska (Enhydra lu-tris), zwana również wydro-zwierzem lub kalanem — najbardziej związany ze środowiskiem wodnym

przedstawiciel -^-drapieżnych. Długość głowy i tułowia 1,2—1,3 m, ogona 30—33 cm; ciężar 25— —30 kg. Pokrojem przypomina

Wydra morska

wydrę, jest od niej jednak większa, ma stosunkowo krótszy ogon i inną budowę stóp. Palce tylnej stopy są spięte błoną pływną, palce

dłoni zrośnięte. Długie, miękkie futro jest na głowie, gardle i piersiach szare lub kremowe, poza tym czarne lub ciemnobrązowe. Rolę

izolacyjną odgrywa futro, a nie — jak u większości zwierząt morskich — podskórna warstwa tłuszczu. Powietrze utrzymuje się między

włosami zanurzonego w wodzie zwierzęcia, chroniąc je przed zimnem. W.m. przebywa w morzu; na ląd wychodzi rzadko i na krótki czas.

Doskonale pływa i nurkuje. Często pływa na grzbiecie, np. gdy ma młode, które odbywają wędrówki umieszczone na jej brzuchu, lub gdy

spożywa pokarm. Aktywna dniem. Nocą śpi w gnieździe z wodorostów wśród ławic glonów lub wprost w wodzie, nieraz w odległości do

100 km od brzegu. Odżywia się wyłącznie pokarmem zwierzęcym, który zdobywa w morzu nurkując;

około połowy pokarmu stanowią jeżówce, poza tym zjada mięczaki, skorupiaki i ryby. Kopulacja odbywa się w wodzie. Ciąża trwa 8 lub

9 miesięcy. Samica zwykle co drugi rok rodzi l młode, które jest zaawansowane w rozwoju, ma otwarte oczy i kompletne uzębienie

mleczne. W.m. ze względu na niezwykle cenne futro były od dawna przedmiotem polowań, w wyniku czego w początku naszego wieku

zostały prawie wytępione. Od 50 lat są objęte całkowitą o-chroną, mimo to populacja jest nieliczna. Niegdyś rozmieszczenie jej

rozciągało się od wysp Japonii po Kalifornię, dziś spotyka się ją na północnym Pacyfiku u brzegów Wysp Kurylskich, Kamczatki, Wysp

Komandorskich, Aleutów i niekiedy na wybrzeżu amerykańskim. [B.Rz.-K.]

wydrozwierz -»-wydra morska.

wyjęć czarny (Alouatta cara-ya) — małpa z rodziny —>-pła-ksowatych. Długość głowy i tułowia ok. 57 cm, ogona ok. 60 cm. Dorosłe

osobniki ważą 7—9 kg. Głowa płaska, pysk nieco wydłużony. Tułów silnie zbudowany, kończyny długie.

wyjęć czerwony

438

Sierść długa i szorstka, czarna u samców, oliwkowożółtawa u samic i osobników młodych. Twarz naga, czarna. Ogon chwytny, przy

końcu od spodu nagi. W.cz. wydaje charakterystyczne, bardzo donośne i przejmujące ryki i wycia. Dobrze rozwinięte worki krtaniowe

służą za rezonatory głosu. Zamieszkuje lasy; przebywa w grupach po 5—30 osobników z l lub 2 przewodnikami (z reguły są to stare sam-

ce). Prowadzi nadrzewny tryb życia, aktywny jest nocą, ale najaktywniejszy wczesnym ranem i późnym popołudniem. Żywi się

owocami i liśćmi, miękkimi orzechami i nasionami, prawdopodobnie przy okazji zjada również jaja, jaszczurki, małe ssaki i owady. Po

140-dniowej ciąży rodzi się zwykle l młode, które przyczepia się do futra matki. W. cz. zamieszkuje południowo--wschodnią część

Ameryki Południowej, od Ekwadoru po Paragwaj. Mięso jego jest jadane przez krajowców. [H.K.]

wyjęć czerwony —-wyjęć rudy.

wyjęć rudy (Alouatta senicu-lus), zwany także wyjcem czerwonym — małpa z rodziny ->.płaksowatych. Budową, wielkością i trybem

życia przypomina wyjca czarnego. Ciało pokrywa miedzianorude futro, z dłuższymi włosami na ramionach i głowie. Twarz naga, szara.

Zamieszkuje środkowe obszary Ameryki Południowej: Wenezuelę, Kolumbię, Ekwador, wschodnie Peru i zachodnią Brazylię. [H.K.]

wyrak upiór (Tarsius spec-

trum) — przedstawiciel rodziny -^-wyraków, jest jednym z

Wylec rudy

Wyrak upiór

najdziwniejszych przedstawicieli -^-naczelnych. Na kulistej głowie o płaskiej twarzy uwydatniają się ogromne, okrągłe oczy o średnicy

ok. 16 mm, osadzone blisko siebie i skierowane ku przodowi. Są one proporcjonalnie większe niż u jakiegokolwiek innego ssaka. Uszy są

również duże, nagie, podobne do uszu nietoperza. Głowa i tułów mają 15—18 cm długości. Ogon długości 22—

439

zając bielak

—25 cm, nagi, przypomina ogon szczura, ale zakończony jest pęczkiem włosów. W.u. waży 80—150 g. Ciało pokryte jest gęstym,

jedwabistym futerkiem o barwie szarobrunatnej. Tylne kończyny znacznie dłuższe od przednich. Stopy owłosione, palce zakończone

przylgami. Zamieszkuje dżungle; prowadzi nocny, głównie nadrzewny tryb życia. Porusza się skokami podobnymi do skoków żaby.

Odpoczywa przyczepiony do pionowej gałęzi. Żywi się małymi kręgowcami i owadami. Rozmnaża się w ciągu całego roku. Rodzi zwykle

l młode ważące 20—25 g. Długość życia sięga prawdopodobnie kilkunastu lat. Występuje na Celebesie i kilku

mniejszych sąsiednich wyspach. [H.K.]

wyraki (Tarsźźdae), zwane także tarsjuszami — rodzina -•-naczelnych, obejmująca l rodzaj z 3 gatunkami. Zaliczano je niegdyś wraz

z lemura-mi do małpiatek, są jednak odrębną grupą, bliżej niż le-mury spokrewnioną z małpami. Osobliwą ich cechą jest bardzo znaczne

wydłużenie stepu. Głowa niezwykle zwrotna; w. mogą ją odwracać o niemal 180°. Budowa łożyska podobna jak u małp. Występują w

południowo-wschod-niej Azji, na Filipinach i wyspach Archipelagu Sundajskie-go. [H.K.]

wyżel ->-pies domowy.

zając bielak (Lepus timidus) — gatunek z rodziny —»za-jącowatych, mniejszy od szaraka. Długość głowy i tułowia 48—57 cm, ogona

4—6 cm; ciężar 2,5—4,5 kg. Ubarwienie latem bardzo zmienne: od sza-ropopielatego z odcieniem rudym, niekiedy niebieskim, do

brunatnopłowego. Zimą futro

Zając bielak

jednolicie białe, jedynie pędzelki włosów na końcach uszu pozostają czarne. Stopa silniej owłosiona niż u szaraka. Zamieszkuje lasy,

unika obszarów otwartych, często spotykany bywa w terenach bagnistych. W górach trzyma się powyżej 1000 m n.p.m.; w Alpach

zapuszcza się powyżej 3000 m. Aktywny głównie w nocy. Linieje 2 razy w roku w różnych porach, zależnie od klimatu. Okres godowy,

zależnie od klimatu, trwa od marca do września. Długość ciąży 49—51 dni. Rocznie 2, rzadko 3 mioty, po 2—4 i więcej młodych.

Młode rodzą się z otwartymi oczami, owłosione ł wykazują dużą samodzielność. Laktacja trwa ok. 3 tygodni. Dojrzałość płciową z.b.

osiąga w wieku 8—9 miesięcy. Długość życia ok. 10 lat. Są zwie-

zając polarny

440

rzętami łownymi o znaczeniu gospodarczym podobnym jak szarak. Rozmieszczenie obejmuje Islandię, Irlandię, Szkocję, Skandynawię,

północną część wschodniej Europy, Alpy oraz północną część Azji po Kamczatkę i Sachalin. W Polsce pojedyncze okazy żyją w

Puszczy Augustowskiej i Ro-minckiej. [L.S.]

zając polarny (Lepus arcticus)

— gatunek z rodziny ->za-jącowatych. Długość głowy i tułowia 4®—68 cm, ogona 3i—

—8 cm; ciężar ciała ok. 3,5 kg. Ubarwienie białe z wyjątkiem czarnych końców uszu. U niektórych form wierzch ciała zmienia się latem

na szary. Z.p. zamieszkuje obszary sub-arktyczne i arktyczne. Często porusza się skacząc na tylnych nogach bez dotykania ziemi

przednimi. W miocie 4—8 młodych. Rozmieszczenie obejmuje Grenlandię oraz północne części kontynentu Ameryki Północnej. [L.S.]

zając szarak (Lepus europaeus)

— jeden z największych gatunków rodziny ->-zającowa-tych. Długość głowy i tułowia 50—65 cm, ogona 8—12 cm;

ciężar 3—5,5 kg, niekiedy więcej. Ubarwienie z wierzchu szarobrązowe, z boków z odcieniem rudym, spód biały, końce uszu i wierzch

ogona czarne. Uszy długie, ostro zakończone. Zamieszkuje tereny otwarte, chętnie trzyma się pól uprawnych, zagajników i o-brzeży

lasów. Latem żeruje o zmroku i nad ranem, zimą niekiedy też w nocy. Odżywia się roślinami zielnymi, trawami, młodymi pędami i korą

krzewów. Okres godowy zależnie od warunków klimatycznych rozciąga się od stycznia do września. Długość ciąży 42—

—45 dni. Rocznie 3 bądź 4 mioty. W pierwszym i ostatnim miocie l lub 2 młode, w pozostałych 3—5. Młode przychodzą na świat z

otwartymi oczami, owłosione i dość sprawne ruchowo; po 2 tygodniach stają się samodzielne. Okres laktacji trwa ok. 3 tygodni.

Dojrzałość płciowa po ok. 8 miesiącach. Jesienne linienie trwa od września do października, wiosenne od końca marca do czerwca.

Długość życia 8—12 lat. Liczebność populacji z. ulega znacznym wahaniom zależnie od warunków klimatycznych (przedłużona zima

powoduje wymieranie marcowych miotów) i częstych epi-zoocji, głównie kokcydiozy. Jest zwierzęciem łownym z czasem ochronnym.

Dostarcza mięsa, skórek i sierści używanej do wyrobu filcu. Rozmieszczenie obejmuje całą Europę z wyjątkiem Półwyspu Pirenejskie-go

i północnej części Skandynawii; w Azji sięga po Irtysz na wschodzie, a po Izrael, Iran i Irak na południu. W Polsce wszędzie pospolity.

[L.S.]

zając wielkouchy (Lepus cali-fornicus) — jeden z kilku gatunków rodziny -i-zającowa-tych, występujących w Ameryce. Długość głowy

i tułowia 46—63 cm, ogona do 12 cm. Ubarwienie z wierzchu szare, ogon z czarnym prążkiem na wierzchu, przedłużającym się na tył

grzbietu. Długość ciąży ok. 45 dni. Rocznie 3 lub 4 mioty po l—6 młodych. Rozmieszczenie obejmuje środkową i południowo-zachodnią

część Ameryki Północnej. [L.S.]

zającoksztaitne -^.zajęczaki.

zającowate (Leporidae) — rodzina -s-zajęczaków, obejmująca 8 rodzajów z blisko 50

441

zajęczaki

gatunkami. Należą do nich zające, króliki, tapeti i in. Rozmiary średnie, wygląd dość jednolity: kończyny tylne dłuższe od przednich,

uszy duże. Kończyny pięciopalczaste, z pierwszym palcem wyraźnie krótszym od pozostałych. 0-puszki palców schowane w futrze.

Ogon krótki, pokryty futrem. Sierść zwykle miękka i gęsta. Występują w różnorodnych środowiskach, głównie na terenach otwartych,

ale także w lasach i górach, od okolic podbiegunowych po równikowe. Dobrze biegają; najszybsze osiągają prędkość 70 km/godz. Są

wśród nich również dobrzy pływacy. Niektóre gatunki kopią nory, inne zadowalają się kryjówkami wśród roślinności. Roślinożerne, nie

gromadzą zapasów pokarmu, nie zapadają też w sen zimowy. Niektóre gatunki przybierają białą szatę zimową. Liczebność populacji

wielu gatunków ulega znacznym zmianom z roku na rok. W miocie przypadającym przeważnie kilka razy w roku 2—8, a nawet więcej

młodych. Ciąża trwa 26—42 dni. Większość z. jest przedmiotem polowań dla mięsa i futra. Rozmieszczenie pierwotne obejmuje

wszystkie kontynenty oprócz Australii, gdzie rozpowszechnił się dziki królik wprowadzony przez człowieka. Szczątki kopalne znane od

oligocenu. [L.S.]

zajączek błotny (Nesolagus netscheri) — gatunek z rodziny ->-zającowatych. Długość głowy i tułowia 36—40 cm, ogona ok. 1,5 cm;

ciężar 1,5— —1,8 kg. Odznacza się krótkimi, zaokrąglonymi na końcach uszami. Futro złożone z 2 wyraźnych warstw: okrywowej o

włosach wydłużonych i szorstkich i spodniej, puszystej. Ubarwienie żółtoszare z szerokimi brązowymi pręgami wzdłuż grzbietu i boków

ciała i wąskimi prążkami opadającymi w kierunku przednich i tylnych nóg. Pośladki i ogon rudoczerwone. Spód szyi brązowy, brzuch

żółtobiały. Żyje w lasach górskich. Prowadzi nocny tryb życia; dzień spędza w norach wykopanych w glebie leśnej przez inne ssaki. Jada

głównie trawy, soczyste łodygi i liście. Występuje tylko na Sumatrze, jest nieliczny. [L.S.]

zajęczaki (Lagomorpha), zwane też zającokształtnymi lub czterosiekaczowcami — rząd ssaków obejmujący 2 rodziny:

zającowatych i szczekuszkowa-tych, z ok. 60 gatunkami. Są to małe lub średniej wielkości ssaki lądowe, o długości ciała od kilkunastu do

kilkudziesięciu cm i ciężarze od ok. 100 g do 5,5 kg. Ciało okryte gęstym futerkiem o wydłużonym i miękkim włosie. Kończyny

przednie 5-, tylne 5-lub 4-palczaste, palce zakończone pazurami. Ogon krótki, owłosiony. Górna warga rozcięta ("zajęcza warga"). W

szczęce 2 pary siekaczy, pierwsze duże, dłutowate, stale rosnące, drugie małe, cylindryczne. W żuchwie l para stale rosnących siekaczy.

Za długą przerwą zębową widnieje szereg zębów policzkowych o wysokich koronach. Z. są roślinożerne. Występuje u nich tzw.

cekotrofia. Wydalają mianowicie 2 rodzaje kału, jeden miękki, wilgotny, który następnie zjadają, i drugi twardy, suchy, wydalany de-

finitywnie. Umożliwia to spożytkowanie produktów procesów bakteryjnych zachodzą-

zbójnik _______________

cych w rozwiniętym jelicie ślepym, a przez to lepsze wykorzystanie pokarmu. Z. żyją pojedynczo lub koloniami, niektóre kopią nory.

Są naziemne, spotyka się je na terenach otwartych, w lasach i w górach. Szczątki kopalne znane od oligocenu. Dawniej zaliczano je do

gryzoni, dziś są wyróżniane jako odrębny rząd. Większe gatunki są cenione jako zwierzęta łowne, królik został udomowiony. Występują

na wszystkich kontynentach; w Australii i na Nowej Zelandii, sztucznie przez człowieka wprowadzone, rozmnożyły się nadmiernie i

stały się plagą. [L.S.]

zbójnik (Caenolestes fuligino-sus) — torbacz z rodziny ^zbójników, przypominający wyglądem mysz. Długość głowy i tułowia 10,5—

13,5 cm, ogona tyle samo. Głowa wydłużona, oczy bardzo małe, uszy zaokrąglone. Futro, miękkie i gęste, wydaje się nierówne ze

względu na różną strukturę włosów. Grzbiet ciemny, prawie czarny, strona brzuszna jaśniejsza. Ogon skąpo owłosiony, niechwytny. Z.

zamieszkuje chłodne, gęste lasy i trawiaste doliny Andów. Pożywienie stanowią bezkręgowce: owady i pająki. Biologia rozrodu nieznana.

Występuje w Ameryce Południowej od południowej Wenezueli po wyżyny Kolumbii, Ekwadoru i Peru. [H.K.]

zbójniki (Caenolestźdae) — rodzina —^torbaczy, obejmująca 3 rodzaje z 7 gatunkami. Niewielkie, wyglądem przypominające myszy.

Nie mają torby. Występują w górach Ameryki Południowej. Szczątki kopalne znane od eocenu. [H.K.]

_____________________442

zebra Chapmana (Equus quag-ga chapmani), zwana również kwaggą Chapmana, blisko spokrewniona z kwaggą—przedstawiciel

rodziny —Aoniowa-tych. Odznacza się ubarwieniem złożonym z białych i czarnych pasów. Na białych pasach pomiędzy pasami o głę-

bokiej czerni występują szare smugi. Nogi przednie poprzecznie pręgowane, na tylnych pręgowanie zanika. Głowa i tułów mają 2—2,4 m

długości, ogon 47—57 cm. Wysokość w kłębie wynosi 120—140 cm;

ciężar ok. 350 kg. Z.Ch. ma gęstą, stojącą grzywę. Na końcu ogona pęk długich włosów. Z.Ch. trzyma się na ogół w stadach po 10—12

osobników, dołącza się do stad innych zwierząt, jak antylopy gnu, czy nawet strusie. Tylko stare ogiery są samotnikami. W nie-

bezpieczeństwie ratuje się u-cieczką. Prędkość biegu może dochodzić do 65 km/godz. Odżywia się trawą sawann, pasąc się głównie nocą.

Po ciąży trwającej ok. 380 dni klacz rodzi wiosną l źrebię. Z.Ch., podobnie jak i inne zebry, żyje ok. 28 lat. Dość dobrze znosi niewolę.

Jest jedną z częściej spotykanych zebr w ogrodach zoologicznych i cyrkach. Na swobodzie występuje w południowej Afryce, głównie w

Transwalu. Największym wrogiem naturalnym zebr jest lew. Wszystkie zebry wykazują dużą odporność na pospoli-• te afrykańskie

choroby zwierząt, którym ulegają np. konie. Z tego względu usiłowano zebry udomowić oraz uzyskać mieszańce z koniem. Jednakże obie

próby nie przyniosły pożądanego rezultatu. Potomstwo z krzyżówek zebr z koniem lub osłem (-»-zebroid) jest bezpłodne (tabl. IV—2).

[H.K.]

443

zebu

zebra Damara (Equus quagga antiquoru'm), blisko spokrewniona z kwaggą, znana była już Linneuszowi w końcu XVIII w. Budową i

trybem życia nie różni się zasadniczo od zebry Chapmana, według nowszych badań uważana jest zresztą za jej odmianę. Zamieszkuje

południowo-zachod-nią Afrykę. [H.K.]

zebra górska (Equus zebra zebra) — najmniejszy przedstawiciel zebr z rodziny-»-ko-niowatych. Wysokość w kłębie nie przekracza

120 cm. Głowa duża, uszy długie, grzywa krótka, stojąca, ogon zakończony kępką długich włosów. Kopyta wąskie, wysokie, podobne do

oślich; ubarwienie podstawowe białe, pasy czarne szersze od białych. Nogi i ogon poprzecznie pręgowane. W odróżnieniu od innych zebr

nie występuje na sawannach, zamieszkuje natomiast tereny górzyste południowej i połud-niowo-zachodniej Afryki. W ogrodach

zoologicznych jest wyjątkowo rzadko spotykana. [H.K.]

zebra Grania -^zebra równikowa.

zebra Grevy'ego (Equus gre-vyi) — największa z zebr, osiąga w kłębie wysokość 160 cm. Odznacza się długą głową i ogromnymi,

zaokrąglonymi uszami. Czarne wąskie pasy gęsto rozłożone na białym tle ubarwienia podstawowego. Wzdłuż grzbietu ciągnie się

szeroki czarny pas. Ogólną budową i trybem życia podobna do innych zebr. Ciąża trwa 406 dni. Z.G. zamieszkuje środkowo-wschodnią

Afrykę wspólnie z zebrą równikową. Gatunki te nie krzyżują się na swobodzie między sobą. [H.K.]

zebra równikowa (Equus quagga granti), zwana również zebrą Granta, blisko spokrewniona z kwaggą. Budową i trybem życia

przypomina inne zebry, od których łatwo ją odróżnić po szerokich regularnych pasach na tylnej części tułowia. Najbardziej na północ

sięgająca forma zebr; występuje we wschodniej Afryce od Kenii po Kilimandżaro. Na swobodzie spotykana jest razem z zebrą Grevy'ego.

[H.K.]

zebroid — bezpłodny mieszaniec zebry z koniem lub osłem. Ogólną budową przypomina obie formy rodzicielskie. Pręgi

charakterystyczne dla zebr zawsze występują, choć zwykle są zredukowane. Chęć uzyskania mieszańców podyktowana była m.in. dużą

odpornością zebr na pospolite afrykańskie choroby zwierząt, którym ulegają np. konie, jednakże próby te nie przyniosły pożądanych

rezultatów. [H.K.]

zebu (Boś indicus} — forma -Aydła domowego rozpowszechniona w krajach podzwrotnikowych. Odznacza się obecnością na

grzbiecie w okolicy kłębu wydatnego garbu zbudowanego z mięśni z obfitą tkanką tłuszczową. Długość głowy i tułowia ok. 240 cm,

Zebu

zębielek bialawy

444

wysokość w kłębie do ok. 160 cm; ciężar do 700 kg. Pod-gardle duże, z fałdami nisko zwisającej skóry. Ubarwienie płowe, beżowe, szare

lub czarne. Rogi masywne, stożkowate lub bardziej wydłużone, szeroko rozstawione u nasady. Pochodzenie z. nie jest bliżej poznane;

udomowiono je w Indiach już w czasach starożytnych, tam również znajduje się główny ośrodek hodowli. Z. rozpowszechnione jest

przede wszystkim w Indiach. Uważa się je tam za zwierzęta święte i używa głównie jako siły pociągowej. Hodowla z. na Większą skalę

doprowadziła do wytworzenia ok. 30 ras różniących się znacznie wielkością, ubarwieniem i u-mięśnieniem. Skrajnie małą rasą z. jest np.

z. karłowate, o wysokości do ok. 70 cm. Do ważniejszych ras z. należą m.in.: rasa kankaryjska, o białym ubarwieniu i liro-wato

skręconych rogach; rasa krótkoroga zwana b a h u r s-ką; dandżi i deoni, odznaczające się szczególnie wysoką mlecznością, oraz rasa

mizorska z długimi, ostro zakończonymi rogami. Z. jest odporne na niektóre choroby, lepiej też niż inne rasy bydła znosi klimat

podzwrotnikowy i w związku z tym krzyżowano je od dawna z innymi formami bydła w różnych krajach (m.in. w Pakistanie, Birmie, a

także w Stanach Zjednoczonych), uzyskując wartościowe dla gospodarki odmiany. Bydło południowych Chiniindp-chin stanowi

krzyżówki z. z rasami bezgarbnymi. Bezrogie rasy z. występują na Cejlonie i w południowej części Indii. Z. hoduje się także w Arabii i w

wielu okolicach Afryki. [L.S.]

zębielek białawy (Crocidura leucodon) — jeden z 2 żyjących w Polsce zębiełków, które tworzą dużą grupę ->-ry-jówkowatych,

typową dla obszarów równikowych i zwrotnikowych. Nieliczne tylko ich gatunki zasiedlają umiarkowaną strefę Europy i Azji. Długość

głowy i tułowia wynosi 4,5—7,8 cm, ogona 2,5—3,4 cm. Futerko na grzbiecie popiela-tobrunatne lub czekoladowo-brązowe, po stronie

brzusznej białoszare lub białe. Granica między barwą strony grzbietowej a brzusznej ostra. Zęby mają białe korony. Zamieszkuje pola,

ogrody warzywne, sady i pobrzeża lasów. Zimą zachodzi często do zabudowań gospodarskich i domów mieszkalnych. Gniazdo o l

otworze buduje z traw pod korzeniami i kupami kompostu. Jest zwierzęciem nocnym, chociaż największa jego aktywność przypada na

świt i zmrok. Odżywia się o-wadami, nie - gardzi też produktami gromadzonymi przez człowieka. W ostre zimy, kiedy trudno o

pożywienie, zjada nawet małe gryzonie. Musi dziennie zjadać tyle pokarmu, ile sam waży. "Wrogami z.b. są ptaki drapieżne i koty. 2—

4, rzadko do 7 miotów rocznie;

po 3—6, wyjątkowo do 10 młodych, które rodzą się nagie i ślepe. Podrośnięte potomstwo matka wyprowadza z gniazda w szczególny

sposób: pierwsze młode wczepia się zębami w jej tylną część ciała, a każde następne tak samo chwyta poprzednika. Cała ta karawana

trzyma się tak mocno, że unosząc matkę unosi się cały "łańcuszek". Zamieszkuje południową i środkową Europę. Na wschodzie sięga po

środkową Azję i południowe rejony Syberii. W Polsce spoty-

445

zęby

kany na wschód od Wisły i tylko w południowej części kraju przekracza tę granicę, zasiedlając dolinę rzeki Nidy. [B.Rz.-K.]

zębietek karliczek (Crocidura

suaveólens) — najmniejszy przedstawiciel zębiełków, rodzaju z rodziny —i-ryjówkowa-tych. Ubarwienie na grzbiecie podobne do

ubarwienia zębieł-ka białego, natomiast strona brzuszna ciemnoszara z żółto-brunatnym nalotem. Brak też ostrej granicy między barwą

grzbietu i brzucha. Długość głowy i tułowia ,4,6—7,2 cm, ogona 2,7—4,3 cm., Bliższych danych co do biologii tego gatunku brak. Z.k.

zamieszkuje południową i środkową Europę, północną Afrykę i środkową część Azji. W Polsce spotykany w "Wielkopolsce, na Dolnym

Śląsku, w Karpatach i na Podkarpaciu, w dolinie Nidy oraz na Pomorzu Zachodnim, wszędzie jednak rzadki. [B.Rz.-K.]

zębowce (Odontoceti), zwane też waleniami uzębionymi — jeden z 2 podrzędów -uwaleni. Należą do nich rodziny delfinów

słodkowodnych, nar-walowatych, delfinowatych, morświnów i wali dziobogło-wych. Największym przedstawicielem z. jest kaszalot.

Charakterystyczną cechą z. są zwykle liczne, stożkowate zęby, nie zróżnicowane w przeciwieństwie do większości ssaków. Służą one

tylko do przytrzymywania zdobyczy połykanej w całości. Z. odżywiają się głównie rybami i głowonogami. Mają pojedynczy zewnętrzny

otwór nosowy. Samce są zwykle większe od samic. Żyją we wszystkich oceanach i morzach świata,

a także w niektórych wielkich rzekach podzwrotnikowych. Pojawiły się w eocenie. [K.K.]

zęby — służą ssakom przede wszystkim do zdobywania, przytrzymywania i rozdrabniania pokarmu, niekiedy także do atakowania,

obrony, kopania ziemi lub czyszczenia futra. Występują u wszystkich kręgowców (u ptaków zanikły wtórnie), ale u ssaków osiągają

najwyższy stopień rozwoju i zróżnicowania.

Ząb trzonowy ssaka w przekroju;

l — zębina, 2 — korzeń, 3 — korona, 4 — szkliwo, 5 — komora zębowa, 6 — cement

Typowy ząb składa się z k o-r o n y i jednego lub kilku korzeni osadzonych w z ę-bodołach kości między -szczękowej, szczęki i żuchwy.

Wewnątrz zęba znajduje się komora wypełniona miazgą, do której przez otwory na końcu korzeni wnikają naczynia krwionośne i

nerwy. Twarda część zęba zbudowana jest z zębiny, którą na koronie pokrywa szkliwo,

Zęby mleczne i trwale psa. A — zęby szczęki, B — zęby żuchwy, k — kły trwale, km — kły mleczne, p — przedtrzonowe trwale, pm —

przed-trzonowe mleczne, s — siekacze trwale, sm — siekacze mleczne, t — trzonowe

na korzeniu zaś cement, czyli kostniwo. Zębina i kostniwo mają budowę podobną do kości, szkliwo zaś jest najtwardszą substancją

organizmu ssaka i składa się z drobnych kryształów soli wapnia.

W uzębieniu ssaków wyróżnia się siekacze,kły, przedtrzonowe i trzonowe. Siekacze, ustawione na przedzie szeregu zębów, mają zwykle

prostą budowę, są jednokorzeniowe, często o ło-patkowatej koronie i służą do odcinania kęsów pokarmu. U gryzoni i zajęczaków

siekacze są bardzo długie, stale rosnące i tylko na przedniej powierzchni pokryte pasmem

szkliwa. Kły są najczęściej stożkowatymi z. o wysokich jednowierzchołkowych koronach, wystających ponad pozostałe zęby. Służą

głównie do chwytania i rozrywania zdobyczy. Zęby leżące poza kłami nazywamy policzkowymi lub bocznymi, a główną ich czynnością

jest rozdrabnianie i rozcieranie pokarmu. Wyróżniają się wśród nich przedtrzonowe, mające swych poprzedników w uzębieniu

mlecznym, i trzonowe, występujące tylko w uzębieniu stałym.

W związku z przystosowaniami do różnego rodzaju pokarmu poszczególne rodzaje zębów mogą zanikać lub zmie-

447

zęby

niać kształt; niekiedy zanika nawet całe uzębienie. U stekowców i łuskowców z. powstaje w rozwoju zarodkowym, ale następnie ulegają

uwstecznieniu, tak że zwierzęta te są bezzębne. U mrów-kojadów nie ma nawet zawiązków zębów. U wielorybów fiszbinowców zęby rów-

nież ulegają redukcji już w życiu płodowym, a do zdobywania pokarmu — drobnych skorupiaków planktono-wych — służą im płaty fisz-

binu.

Uzębienie typowe dla ssaków nosi nazwę heterodon-tycznego. U niektórych grup (waleni zębowców i u pancerników) zęby wtórnie się

upraszczają i upodabniają do siebie, przy czym liczba ich wzrasta; u niektórych zębowców dochodzi do 200. Jest to uzębienie

homodontycz-n e.

Liczba zębów jest zwykle stała u poszczególnych gatunków. U pierwotnych łożyskowców występują zawsze 44 zęby, przy czym

obejmują one w każdej połowie szczęki i żuchwy 3 siekacze, l kieł, 4 przedtrzonowe i 3 trzonowe. Liczbę tę spotyka się i dziś u

niektórych gatunków (np. kreta, świni), często jednak ulega ona zmniejszeniu.

Ponieważ liczba zębów jest ważną cechą systematyczną ssaków, podaje się ją w pracach zoologicznych w postaci wzoru. Poszczególne

grupy zębów oznacza się skrótem ich nazwy łacińskiej: siekacze {incisivi) — I, kły (canini) — C, przedtrzonowe (premolares) — P i

trzonowe (roolares) — M. Po skrócie podaje się liczbę zębów danej grupy po jednej stronie: nad kreską w szczęce, pod kreską w żuchwie,

np.:

't0} ^"f

, Niekiedy pisze się ten wzór w formie uproszczonej:

3143 3143

Górne zęby trzonowe pierwotnych łożyskowców i torbaczy miały budowę 3-guzkową, z wyraźnie wyodrębnionymi guzkami na koronie.

Na dolnych zębach trzonowych prócz 3 guzków głównych znajdowała się tzw. piętka, niższa część korony z 2 guzkami. Ta pierwotna

budowa zachowała się u niektórych gatunków owa-doźernych i nietoperzy. U większości ssaków w związku z różnorodnym pokarmem

budowa koron zębów trzonowych uległa komplikacji lub uproszczeniu.

W rzędzie drapieżnych korona zęba staje się wąska, a guzki tworzą ostrą krawędź, przystosowaną do przecinania pokarmu. Takie

uzębienie nazywamy sekodontycz-nym. Jedna para zębów po każdej stronie, mianowicie ostatni górny ząb przedtrzono-wy i pierwszy

dolny ząb trzonowy, rozwija się silniej od innych, tworząc tzw. ł a m a-c z e lub nożyce. Inne zęby są mniejsze, a nawet mogą zanikać,

tak że np. uzębienie kotów obejmuje tylko 30 zębów wg wzoru:

3131

3121 U ssaków wszystkożernych, np. u naczelnych i świń, występuje uzębienie b u n o d o n-tyczne; guzki są szerokie, tępe,

przystosowane do miażdżenia pokarmu.

Uzębienie przeżuwaczy nosi nazwę selenodontycz-n e g o. Guzki zębów trzono-

zęby

448

wych ulegają u nich przekształceniu na półksiężyce dobrze rozcierające pokarm. Temu samemu celowi służy uzębienie lofodontyczne,

występujące np. u koni, nosorożców i tapirów. Guzki ulegają tu przekształceniu w grzbiety o zawiłej budowie.

A

B

D

Niektóre typy budowy zębów u ssaków roślinożernych. A — bu-nodontyczny ząb świni, B — se-lenodontyczny ząb przeżuwaczy, C —

lofodontyczny ząb konia, D — pllcidentyczny ząb słonia

Czasem grzbiety te zmieniają się na pionowe blaszki i wówczas mówimy o uzębieniu pli c identycznym (np. u słoni i wielu gryzoni).

U ssaków roślinożernych często pojawia się przerwa zębowa, tzn. bezzębny odcinek szczęki lub żuchwy oddzielający różne grupy zębów.

U gryzoni np. przerwa zębowa znajduje się między siekaczami służącymi do odcinania kawałków pokarmu, niekiedy także do grzebania w

ziemi, a szeregiem zębów policzkowych rozcierających pokarm. Zęby o niskich koronach — uzębienie brachiodonty-czne— w miarę

ścierania stają się nieużyteczne, utrudniając zwierzęciu życie. Ssaki

rozcierające dużą ilość twardego pokarmu miewają tendencję do hipsodontyzmu, tzn. do zwiększania wysokości koron. U niektórych

zwierząt zęby rosną nieprzerwanie przez całe życie. Do stale rosnących zębów należą siekacze gryzoni, góralków i palczaka mada-

gaskarskiego, wszystkie zęby szczerbaków, mrówników, za-jęczaków i diugoni, kły niektórych świń oraz zęby policzkowe wielu gryzoni.

Siekacze gryzoni i zajęczaków mimo ciągłego ścierania pozostają ostre, ponieważ ich przedni brzeg pokrywa szkliwo, twardsze niż

pozostała część zęba utworzona z zębi-ny. Zbudowane z bardzo zbitej zębiny siekacze słoni, czyli ciosy (niewłaściwie zwane kłami)

osiągają wielkie rozmiary, ale mają wzrost ograniczony.

U większości ssaków uzębienie jest difiodontyczne — najpierw mleczne, później stałe. Uzębienie mleczne niekiedy wtórnie zanika, tak

że występuje tylko l pokolenie zębów. Wymianie ulegają siekacze, kły i przedtrzonowe;

wymiana ta następuje sukcesywnie od przodu ku tyłowi. Zęby trwałe rozwijają się pod mlecznymi ł wypierają je ku górze. Tylko u słoni

rozwijają się kolejno w tyle szczęki i żuchwy i przesuwają następnie do przodu zastępując zęby ulegające starciu. Zęby mleczne mają

zwykle budowę podobną do trwałych, lecz prostszą.

Rozwój uzębienia był ważnym czynnikiem w ewolucji ssaków. Zęby gadów najczęściej były jednowierzchołkowe, nie zróżnicowane,

służące tylko do chwytania i przytrzymywania pokarmu. Rozwój uzębienia umożliwił ssakom wykorzysty-

TABLICA XV. SSAKI ZIEMNOWODNE

XV — l. Norka europejska

TABLICA XVI. SSAKI MORSKIE (c.d.)

TABLICA XVI. SSAKI MORSKIE (c.d.)

w J a o < i n iv

r'.; -. l.y-kO

TABLICA XVI. SSAKI MORSKIE (c.d.)

449

znaczenie gospodarcze ssaków

wanie różnorodnego pokarmu oraz rozcieranie go, dzięki czemu prędzej i sprawniej może przebiegać trawienie, zjawisko ważne ze

względu na przyspieszoną przemianę materii. [K.K.]

zlotokret (Chrysochloris asia-

tica) — przedstawiciel rodziny —złotokretów. Długość głowy i tułowia 9—14 cm. Równie

Brna Biblioteka Publiczna

w Jarocinie

Złotokret

pożyteczny jak w Europie kret, do którego zbliża się trybem życia. Występuje w Afryce od Konga poprzez Tanganikę, Ugandę,

południową Rodezję do Przylądka Dobrej Nadziei. W górach dochodzi do 2800 m. [B.Rz.-K.]

zlotokrety (Chrysochlorźdae) — rodzina -^-owadożernych przystosowanych do podziemnego trybu życia, obejmująca 5 rodzajów z ok.

11 gatunkami. Cylindryczne ciało z. pokryte jest miękkim futerkiem o metalicznym połysku. Ogon szczątkowy, małżowin usznych

brak, oczy szczątkowe, często całkowicie pokryte owłosioną skórą. Z. zamieszkują piaszczyste pustynie, suche stepy i tereny uprawne.

W poszukiwaniu owadów i innych bezkręgowców ryją podziemne korytarze przednimi 4-palcza-stymi łapami, których 2 palce

zaopatrzone są w silne pazury, i krótkim ryjkiem zakończonym nagim chrząstkowym

wzgórkiem. Tak jak nasze krety, ziemię z korytarzy wypychają na zewnątrz i usypują kopce. Niektóre gatunki aktywne są dniem,

niektóre nocą. Okres rozmnażania się przypada na porę deszczową:

od kwietnia do lipca. W gnieździe z traw, w komorze pod ziemią, rodzą się na raz najwyżej 2 młode, które prawie przez 3 miesiące

pozostają pod opieką matki. Niektóre z. zaskoczone nieruchomieją "udając" martwe. Zamieszkują Afrykę od Przylądka Dobrej Nadziei

po Kongo. Szczątki kopalne znane od miocenu. [B.Rz.-K.]

znaczenie gospodarcze ssaków.

Największe znaczenie gospodarcze dla człowieka mają gatunki udomowione (->-dome-styfikacja) oraz -^-zwierzęta laboratoryjne i -

^.zwierzęta futerkowe. Również dziko żyjące populacje ssaków w różnorodny sposób wpływają na gospodarkę człowieka. Wiele z nich

przynosi mu bezpośrednią korzyść jako przedmiot łowiectwa. Liczne gatunki, zwłaszcza gryzonie, wyrządzają szkody w gospodarce

ludzkiej, podczas gdy inne są pożyteczne jako tępiciele szkodników.

Łowiectwo było obok zbieractwa i rybołówstwa jedynym źródłem pokarmu gromad ludzkich w starszej i środkowej epoce kamiennej.

Dawni łowcy zdobywali zwierzynę wszelkimi dostępnymi im środkami, używając oszczepów, łuków, pułapek, sieci i ognia; zabijali

sztuki młode i samice na równi z samcami, mimo to pozostawali w stanie równowagi biologicznej ze zwierzyną, ponieważ nie byli liczni i

dysponowali ogra-

znaczenie gospodarcze ssaków

450

niczonymi środkami technicznymi.

W okresie rozwoju rolnictwa i hodowli łowiectwo uprawiano dalej, doprowadzając do zagłady wielu gatunków zwierzyny, kiedy

zaludnienie stało się gęste i nastąpiły zmiany środowisk naturalnych wskutek wycinania lasów, wypasania i zaorywania stepów.

Celem łowiectwa było głównie zdobycie mięsa i skór, poza tym tępienie zwierząt wyrządzających szkody w uprawach lub wśród

zwierząt domowych. Niekiedy polowano także dla zdobycia cenionych surowców, np. rogów nosorożców, piżma, cywety, kości

słoniowej. Polowania organizowane w XIX w. często zamieniały się w rzezie, wyniszczające całe populacje. Polowania organizowane

przez Europejczyków w Afryce mają często tzw. charakter sportowy, tzn. zaspokojenie chęci zabijania i zebranie trofeów myśliwskich.

W dzisiejszych czasach łowiectwo pierwotne uprawiają nieliczne plemiona pozostające na niskim stopniu cywilizacji. Na dużych

obszarach słabo zaludnionych i zagospodarowanych, np. w tundrach i tajgach Alaski, Kanady i Syberii, łowiectwo jest jedną z ważnych

dziedzin gospodarki, przy czym głównym obiektem są zwierzęta o cennych futrach. Obowiązujące przepisy i plany odłowów regulują

liczbę pozyskiwanych zwierząt, tak aby zachować stałą wysokość ich populacji. W Związku Radzieckim największe znaczenie futrzarskie

mają: wiewiórka (25—32°/o odłowów), lis (10— —15%), piesiec (6—10°/o) i gronostaj (4—7°/o). Obok nich odławia się licznie zające

bielaki i szaraki, kuny, tchórze, wydry, bobaki, susły i krety. W krajach rozwiniętych prowadzi się dziś na ogół racjonalną gospodarkę

łowiecką, aby zachować stałe i możliwie wysokie pogłowie zwierzyny. Odstrzał ma niekiedy charakter selekcyjny, kiedy celowo

eliminuje się osobniki mniej korzystne, np. jeleniowate o nieprawidłowym porożu. Zorganizowane łowiectwo, powiązane z ochroną, a

często także dokarmianiem zwierzyny, daje duże korzyści gospodarcze i przyczynia się do zachowania populacji zwierząt łownych.

Niestety, w wielu krajach rozwijających się, w Ameryce Południowej, Afryce i południowej Azji, mimo głębokich zmian w przyrodzie,

ograniczających możliwość przeżycia zwierzyny, łowiectwo ma charakter rabunkowy, a jeśli nawet wydano odpowiednie przepisy,

pozostają one martwą literą wskutek nagminnego kłusownictwa. Ten stan rzeczy grozi zagładą wielu gatunków zwierząt (—-ochrona

ssaków). W Polsce do ssaków łownych zalicza się łosia, jelenia, jelenia wschodniego, daniela, sarnę, muflona, dzika, zająca szaraka,

dzikiego królika, wiewiórkę, piżmaka, lisa, jenota, rysia, borsuka, wydrę, kunę leśną i tchórza. Pozyskuje się je zasadniczo przez

odstrzał. Czasem ochronnym objęte są poszczególne regiony i części roku. Niekiedy dopuszczony jest tylko odstrzał samców albo

odstrzał selekcyjny; opracowuje się plany odstrzału w poszczególnych łowiskach. Łowiectwo dostarcza w Polsce ok. 5 tyś. t mięsa

rocznie (ssaków i ptaków łownych łącznie), chwyta się też dla celów eksportowych żywe szaraki

451

znaczenie gospodarcze ssaków

(ok. 20 tyś. rocznie), jest więc poważną dziedziną gospodarki narodowej.

Dla zwiększenia efektywności gospodarki łowieckiej na wiele terenów wprowadzono obce gatunki zwierzyny (-^aklimatyzacja).

Osobną dziedziną łowiectwa, nie mającą znaczenia w Polsce, ale odgrywającą znaczną rolę w gospodarce światowej, stanowią polowania

na płetwo-nogie i walenie (-^-wieloryby). Pojęcie ssaków szkodliwych i pożytecznych ma rację bytu jedynie w odniesieniu do gospodarki

człowieka. W biocenozach naturalnych (.-^ekologia) istnieje stan względnej równowagi biologicznej, do którego utrzymania przyczy-

niają się wszystkie gatunki zwierząt, a więc i ssaki, toteż w parkach narodowych chroni się całą faunę.

Człowiek przekształca przyrodę do celów gospodarczych, a różne gatunki ssaków mogą korzystnie lub niekorzystnie wpływać na

rezultaty, które stara się osiągnąć. Określenie roli gospodarczej poszczególnego gatunku ssaka może być trudne. Kret np. w Polsce jest

ustawowo chroniony (poza o-grodami), gdyż uważa się go za tępiciela larw szkodliwych owadów. Głównie jednak żywi się on

dżdżownicami, które z kolei są pożyteczne, gdyż przyczyniają się do utrzymania struktury gleby. Organizmy powiązane są

różnorodnymi więzami i trzeba dokładnej znajomości ich biologii, by wypowiedzieć się co do pożytecz-ności lub szkodliwości jakiegoś

gatunku.

Od niepamiętnych czasów wielkie szkody wyrządzały duże ssaki roślinożerne niszczące uprawy, a także duże drapieżniki atakujące

zwierzęta domowe. W Afryce nadal zabija się wielką liczbę słoni niszczących plantacje, a w niektórych okolicach ZSRR zwalcza się wilki

prześladujące stada o-wiec. W krajach gęsto zaludnionych populacje dużych ssaków są zwykle tak zredukowane, że wyrządzane przez nie

szkody mogą mieć jedynie niewielkie znaczenie lokalne. W Polsce szkody wyrządzane przez zwierzynę łowną w lasach i na polach

przyleśnych (zwłaszcza przez dziki) są wprawdzie dość znaczne, ale uważa się je za nieunikniony koszt gospodarki łowieckiej,

zrównoważony przez uzyskiwane korzyści. Tak samo ocenia się szkody wyrządzane przez ssaki drapieżne (wilki, niedźwiedzie, lisy,

łasicowate) wśród zwierząt domowych.

W skali światowej największe szkody gospodarcze wyrządzają szczury i myszy. Szczury, zwłaszcza szczur wędrowny, dostosowały się

doskonale do warunków życia w osiedlach ludzkich, a ich liczba w miastach przewyższa często liczbę ludności. Mimo stałych, bardzo

wysokich nakładów na tępienie szczurów, populacja ich utrzymuje się wciąż na wysokim poziomie. Szczury i myszy nie tylko zjadają

poważną część zapasów żywności człowieka, ale o wiele więcej niszczą zanieczyszczając je moczem, kałem i wygryzając dziury w

workach oraz skrzyniach. Wyrządzają również szkody gromadząc materiał na budowę gniazd i torując sobie drogi (np. przegryzają kable

elektryczne). Ponadto szczury i myszy są rezerwuarem wielu chorób niebezpiecznych dla człowieka i zwierząt domowych. Szczur jest

plagą hodowcy, nie tylko bowiem zjada paszę, ale niepokoi, a na-

znaczenie gospodarcze ssaków

452

wet atakuje żywy inwentarz. Różne gatunki gryzoni są groźnymi szkodnikami upraw rolnych na całym świecie. WHo-larktyce prym

wiodą norniko-wate, w Polsce daje się we znaki zwłaszcza polnik. Poza nim poważnymi szkodnikami upraw rolnych są nornik pół-

nocny, bury, darniówka, kar-czownik, chomik, mysz polna i badylarka. Gryzonie te stale zjadają część plonów, a wiatach masowego

rozmnażania się (-^-populacja) mogą stać się klęską dla rolnictwa. Na innych obszarach świata szkody wyrządzają inne gatunki gryzoni,

np. w stepowych obszarach Eurazji susły, chomiki, skoczki i ślepce. Gryzonie są również szkodnikami sadów, podgryzają bowiem

korzenie drzew (u nas karczownik) i niszczą owoce (popielicowate), oraz lasów, zwłaszcza szkółek leśnych i sadzonek.

W tropikalnych obszarach Ameryki wampiry, nietoperze, odżywiające się krwią ssaków i ptaków domowych, powodują ich słabnięcie

(wyjątkowo nawet śmierć), poza tym roznoszą choroby. Z kolei nietoperze owocożerne w tropikach Azji i Afryki pustoszą plantacje.

Dzikie ssaki są rezerwuarem antropozoonoz, tzn. chorób wspólnych zwierzętom i ludziom, a także zoonoz, przenoszących się ze

zwierząt dzikich na domowe. W Azji i Ameryce Północnej gryzonie są rezerwuarem dżumy i tula-remii, w Afryce ssaki są źródłem

trypanosomozy, w Ameryce Południowej — żółtej febry. Choroby te występują na określonych terenach w postaci ognisk naturalnych i

mogą się tam przenosić na ludzi bezpośrednio stykających się ze zwierzętami albo za pośrednictwem owadów (komary, pchły, muchy

tse-tse) i kleszczy. W Polsce z antropozoonoz występuje kleszczowe zapalenie mózgu (gryzonie i owadożerne), tularemia (gryzonie i

zające), leptospirozy (gryzonie i owadożerne), wścieklizna (lis), gruźlica i brucellozy (zające), try-chinelloza (dzik, gryzonie).

W warunkach pierwotnej przyrody drapieżniki pozostawały w stanie równowagi ze swą zdobyczą. W gospodarce typu "traperskiego",

jaką się prowadzi na dużych obszarach Kanady i Alaski oraz Syberii, są one ważnym obiektem polowań, ze względu na cenne futra;

odżywiają się przy tym bezwartościowymi lub mało wartościowymi gospodarczo gatunkami, jak gryzonie, zające i ptaki. W racjonalnej

gospodarce łowieckiej krajów dobrze zagospodarowanych człowiek dąży do uzyskania jak największego pogłowia zwierząt łownych i

drapieżniki stają się dla niego konkurencją. Jest więc zrozumiałe, że musi dążyć do ograniczenia liczebności gatunków żywiących się

głównie zwierzętami użytecznymi, jak np. wilk. Do niedawnych jeszcze czasów myśliwi dążyli do całkowitej eliminacji wszystkich

drapieżników, m.in. rysia, żbika, niedźwiedzia, lisa, łasico-watych, a także wydry. Dziś niektóre z tych gatunków, np. niedźwiedź, żbik,

wydra, stały się tak rzadkie, że znalazły się pod ochroną. Oceniając rolę gospodarczą drapieżnika należy rozważyć wszystkie aspekty i

nie wydawać na niego wyroku na zasadzie pojedynczych obserwacji, stwierdzających np., że zabijał zwierzę z jakiegoś użytecznego

gatunku. W skład pokarmu lisa, borsuka, kuny i innych łasico-

453

zwierzęta futerkowe

watych wchodzą w ogromnej większości drobne gryzonie, które są poważnymi szkodnikami upraw ro^ych. Zniszczenie tych

drapieżników może zwiększyć szkody wyrządzane przez gryzonie na polach i w lasacn. Same drapieżniki są cennym źródłem skór. Wre-

szcie wśród zabijanych przez drapieżniki zwierząt łownych przeważają osobniki stare i chore, które najłatwiej padają ich ofiarą. W ten

sposób drapieżniki są ważnym czynnikiem utrzymania stanu zdrowotnego populacji.

Ssakami pożytecznymi, poza gatunkami bezpośrednio użytecznymi w łowiectwie, są także te, które niszczą szkodniki upraw rolnych i

leśnych: nasze nietoperze, ryjówkowate i jeż;

podlegają one w Polsce ustawowej ochronie. Drobne łasico-wate żywią się niemal wyłącznie gryzoniami i z tego względu również są

chronione.

Nadmierne stosowanie środków owadobójczych przynosi zagładę nie tylko szkodliwym owadom, ale także wszystkim innym żyjącym

tam zwierzętom (m.in. szczególnie wrażliwe na insektycydy są nietoperze). Przemienia to tereny u-praw na pustynię biologiczną, w

której z czasem rozwiną się masowo szkodniki nie napotykające żadnych biologicznych przeszkód. Człowiek wtedy znów ponawia

zabiegi agrochemiczne — broń obosieczną, powodującą stopniowo zatrucie wód i produktów rolnych, nieobojętne dla zdrowia ludzkiego.

[K.K.]

zorilla (Ictonyx striatus) — niewielki drapieżnik z rodziny —>łasicowatych. Długość głowy i tułowia 28—38 cm, ogona 20—30 cm.

Wyglądem zewnętrznym przypomina skun-

ksa. Sierść jest długa i puszysta. Ubarwienie czarne z białymi plamami na głowie, białymi pasmami wzdłuż grzbietu i z białym ogonem.

Aktywna nocą. Prowadzi samotny tryb życia. Dzień spędza ukryta w szczelinach skał, norach lub zabudowaniach. Bardzo dobrze pływa i

wspina się po drzewach, przeważnie jednak przebywa na ziemi. Odżywia się głównie drobnymi gryzoniami i owadami. Jak większość ga-

tunków w tej rodzinie broni się strosząc sierść i wytrysku-jąc na przeciwnika cuchnącą ciecz. Często "udaje" również martwą. 2 lub 3

młode w miocie. Z. zamieszkuje różnorodne środowiska w Afryce od Senegalu, Nigerii, Sudanu i Etiopii po południowe krańce tego

kontynentu. Jest zwierzęciem pożytecznym, gdyż tępi szkodliwe gryzonie. [B.Rz.-K.]

zwierzęta domowe ->domesty-fikacja.

zwierzęta futerkowe. Źródłem futer są zarówno zwierzęta domowe (owce, króliki, bydło domowe, psy, koty), jak i dzikie gatunki

ssaków. Do końca XIX w. poza hodowlą tradycyjnych gatunków zwierząt domowych surowce futrzarskie zawdzięczano niemal wyłącz-

nie łowiectwu (-^znaczenie gospodarcze). Już w XVIII w. jednak u wybrzeży Syberii trzymano p i e ś c e na małych wyspach do czasu

zimy, kiedy futro ich nabiera większej wartości. Wyczerpujące się zasoby dzikich populacji ssaków futerkowych i rosnące

zapotrzebowanie na futra spowodowały próby chowu zwierząt w niewoli, a następnie hodowli, tj. celowego doboru najlepszych

osobników.

zwierzęta laboratoryjne

454

W 1893 r. uzyskano w Kanadzie w hodowli nową, srebrzystą odmianę lisów. Zachęciło to do dalszych prób i stopniowo uzyskano także

inne odmiany barwne lisa, np. czarne lub platynowe. Klatkową hodowlę pieśca rozpoczęto w 1898 r.; uzyskano tu również nowe

odmiany. W ZSRR prowadzi się hodowlę jenota i sobola. Z drapieżnych hoduje się także szopa pracza i norkę amerykańską

dostarczającą szczególnie wysoko cenionego futra.

Z gryzoni chowany był w Europie pochodzący z Ameryki piżmak, który z czasem rozprzestrzenił się i stał się szkodnikiem. Większą od

niego rolę odgrywa dziś nutria, pochodząca z Ameryki Południowej, którą zaczęto hodować w Ameryce Północnej, a następnie

wprowadzono do Europy. Od 1923 r. datuje się hodowla szynszyli, niemal całkowicie wytępionej w swoim środowisku w wysokogórskich

regionach Ameryki Południowej. Z trudem uzyskano tam kilka par, które umożliwiły zapoczątkowanie hodowli, najpierw w Ameryce

Północnej, a następnie w Europie.

W Polsce hoduje się głównie lisy, pieśce, norki, nutrie i szynszyle. Prace w dziedzinie hodowli z.f. mają na celu zarówno opanowanie

chowu nowych gatunków, jak wytworzenie najcenniejszych ras oraz wykorzystanie do żywienia zwierząt jak najtańszych surowców.

Początkowo starano się prowadzić chów w •warunkach zbliżonych do naturalnych, dziś używa się niewielkich klatek. Nutrie trzyma się

jednak też na wpół na swobodzie w otwartych stawach. [K.K.]

zwierzęta laboratoryjne —

zwierzęta używane do przeprowadzania badań naukowych z zakresu biologu, medycyny, weterynarii i farmakologii, a także w praktyce

klinicznej i farmaceutycznej do różnorodnych prób, np. sprawdzania produkowanych leków. W tym celu poszukuje się przede

wszystkim gatunków należących do tej samej grupy co człowiek i jego zwierzęta domowe, a więc ssaków. Naj-powszechniej używanymi

z.l. są: mysz laboratoryjna, należąca do gatunku myszy domowej; szczur laboratoryjny, należący do gatunku szczura wędrownego;

świnka morska i królik. Nazwy "biała mysz" i "biały szczur" na określenie zwierząt laboratoryjnych nie są właściwe, bo obok najczęściej

używanych odmian białych, albinotycznych, używa się również szczepów barwnych. Często badań laboratoryjnych dokonuje się także na

psach, kotach, chomikach syryjskich, małpach i innych gatunkach ssaków. W Polsce rozwija się hodowlę laboratoryjną n o r-nika

burego i nor nic y rudej. Ostatnio niektóre badania laboratoryjne (np. w zakresie stomatologii) prowadzi się na świniach niewielkiej rasy,

wyhodowanej specjalnie w tym celu. Aby uzyskać możliwie jednolity pod względem genetycznym materiał, hoduje się tzw. czyste linie,

tzn. szczepy o możliwie ustalonym genotypie, gwarantujące porównywalność wyników doświadczeń dokonywanych na różnych osobni-

kach.

Zużycie z.l. jest ogromne i stale wzrasta. W Polsce zuży-

455

żbik

cię roczne głównych zwierząt laboratoryjnych wynosi ok. 340 tyś. osobników, z czego 70% przypada na myszy, Wiś na szczury, 13°/o

na świnki morskie, 5°/o na króliki.

We wszelkich doświadczeniach ze zwierzętami laboratoryjnymi obowiązują zasady etyczne, nie dopuszczające do sprawiania im

zbędnych cierpień. [K.K.]

żbik (Felźs sźluestris) — drapieżnik z rodziny —>kotów. Długość głowy i tułowia 50— —90 cm, ogona 25—40 cm;

samce ważą 5—18 kg, samice 3,7—10 kg. Pokrojem ciała przypomina kota domowego,

Żbik

jest jednak większy i ma krótszy, bardziej tępo zakończony ogon. Ubarwienie z wierzchu ciemnoszare lub żółtawe z l lub 2 czarnymi

pręgami wzdłuż grzbietu, 4—6 pręgami na głowie i kilku poprzecznymi na bokach tułowia i kończynach. Na tylnych kończynach powy-

żej opuszek stóp występują czarne plamki, na czarno zakończonym ogonie 3—10 czarnych pierścieni. Strona brzuszna jaśniej

zabarwiona. Sierść gęsta, miękka i długa.

Ż. zamieszkuje duże, gęste lasy, zwłaszcza górskie. Aktywny jest nocą, prowadzi samotny, koczowniczy tryb życia. Doskonale wspina

się po drzewach. Legowisko zakłada w obszernych dziuplach, wykrotach, w gęstwinie zarośli, a także w opuszczonych norach lisa i

borsuka. Poluje z zasadzki. Odżywia się drobnymi gryzoniami, ptakami, zającami, napada też na sar-nięta. W czasie rui, która przypada

w lutym, odbywają się zacięte walki między samcami. Rocznie zwykle l miot, rzadko 2 mioty, po 3 lub 4 młode. Ciąża trwa 63—68 dni.

Z. żyje 10—15 lat. Łatwo krzyżuje się z kotem domowym. Przypuszcza się, że większość żbików żyjących w Europie to mieszańce z

kotem. Rozmieszczenie obejmuje południową i środkową Europę, Azję Mniejszą i Kaukaz. W Polsce ż. spotyka się jedynie na południu,

w Karpatach i na Podkarpaciu; jest rzadki i objęty ochroną gatunkową. Zdaniem wielu zoologów ż., kot nubijski i inne formy dzikich

kotów występujące w Afryce i zachodniej oraz środkowej Azji tworzą jeden gatunek. [B.Rz.-K.]

żenita zwyczajna

456

457

żubr

żcneta zwyczajna (Genetta genetta), zwana też genetą europejską, drapieżnik z rodziny —>łaszowatych. Długość głowy i tułowia

47—58 cm, ogona 40—48 cm; ciężar l—2,5 kg. Odznacza się smukłym,

Zeneta zwyczajna

bardzo wydłużonym tułowiem, krótkimi nogami i zaostrzonym pyskiem. Pazury wciągane. Sierść miękka, jasnoszara, z żółtym nalotem

i 4 lub 5 rzędami czarnych plam, układających się w szeregi po bokach tułowia. Na ciemnym o-gonie występuje 7 lub 8 jasnych

pierścieni. Ż.z. odznacza się silnym zapachem. Jest zwierzęciem nocnym, zamieszkującym lasy i zarośla. Chętnie wybiera miejsce wil-

gotne, obfitujące w szczeliny skalne, w których kryje się za dnia. Oprócz tego chroni się również w norach innych ssaków i w koronach

drzew. Żyje samotnie. Odżywia się drobnymi gryzoniami, ptakami i owadami; zachodzi także do kurników. Do zdobyczy skrada się

sunąc bezszelestnie po ziemi z wyprężonym tułowiem i szeroko rozstawionymi łapami, a później jednym bardzo szybkim skokiem

atakuje ją i dusi. O rozmnażaniu ż.z. wiemy niewiele. W niewoli rodzi l—3 młodych. Łagodna, bardzo szybko się oswaja i trzymana bywa

w domach jako tępiciel myszy. Zamieszkuje północno-zachod-nią Afrykę, Półwysep Pirenej-ski oraz południową i zachodnią część

Francji. [B.Rz.-K.]

żeremie -^bóbr.

źolędnica (Eliomys ąuercinus)

— gryzoń z rodziny ^popie-licowatych. Długość głowy i tułowia 11—14 cm, ogona 9—

—12 cm; ciężar 65—80 g. Wierzch ciała popielatorudy, brzuch żółtawy. Na boku głowy czarna plama, przed uchem plamka biała. Ogon

zakończony kitą utworzoną z czarnych włosów z białymi końcami. Uszy duże, oczy również duże, okrągłe. Zamieszkuje głównie lasy

liściaste i mieszane. Prowadzi nadrzewny tryb życia;

aktywna nocą. Chroni się i buduje gniazda w dziuplach. Żywi się owocami i nasionami, jada też owady. Zimą zapada w długotrwały sen.

Rocznie 2 mioty po 3—6 młodych. Występuje w Europie po Ural i w północnej Afryce. W Polsce nieliczna; spotykana w południowej

części kraju, objęta ochroną. [K.K.]

żubr (Bison bonasus) — gatunek z rodziny -*ki ętorogich, blisko spokrewniony z bizonem amerykańskim. Ciało bardzo masywnie

zbudowane, linia grzbietowa wznosi się w kłębie, tworząc jak gdyby garb. Tył ciała znacznie niższy od kłębu, szyja krótka z daleko

sięgającym podgardlem, uszy krótkie, zaokrąglone, pysk szeroki, ogon zakończony pędzlem. Długość głowy i tułowia 2,4—3,5 m,

ogona 60—

—80 cm, wysokość w kłębie 1,8—2 m; ciężar ok. 900 kg, niekiedy do 1000 kg i więcej. 2. jest więc największym dzikim ssakiem

europejskim. Samce większe i silniej zbudowane niż samice. Rogi krótkie, masywne, zwrócone ku przodowi i do środka; u samców

rozpiętość ich o jedną

czwartą większa niż u samic. Futro gęste, szarobrunatne, często z odcieniem rudym. Wzdłuż brody, podgardla i przedniej części grzbietu

włos długi, tworzący grzywę, w tyle głowy szeroki czub. Policzki, wargi i pędzel ogona ciemniejsze od reszty ciała. Dwie pary sutek. Z.

jest mieszkańcem pierwotnych lasów mieszanych z bagnami i podmokłymi polanami, zarówno na nizinach, jak w górach, gdzie

przebywa na wysokości między 900 a 2100 m n.p.m. Prowadzi na ogół dzienny tryb życia, choć zaobserwowano częstą aktywność w

nocy. Odżywia się licznymi ziołami, trawami, liśćmi i korą drzew, która wraz z gałązkami stanowi główne pożywienie zimą. Latem pod-

czas upałów dobowe zapotrzebowanie na wodę wynosi u dorosłego osobnika ok. 50 l. Z. tworzy stada o różnej liczebności; stare byki

żyją samotnie. 2. lubi zanurzać się w błocie i tarzać w kurzu, po czym czochra się o konary i pnie drzew. Ruja trwa od końca sierpnia do

końca września, samce staczają wówczas walki. Długość ciąży przeciętnie 265 dni. Wycielenia przypadają od końca maja do lipca. W

miocie l, rzadziej 2 młode. Nowo narodzone cielęta ważą 22—24 kg, pokarm roślinny zaczynają jeść po 19—

—22 dniach. Okres laktacji waha się od 6 do 8 miesięcy, jednakże młodzież trzyma się z matką przez rok lub 2 lata. Wzrost rogów

rozpoczyna się w jesieni pierwszego roku życia. Samice osiągają dojrzałość płciową w wieku 24—

—28 miesięcy; samce w 15 miesiącu. Pora linienia dość zmienna, u ż. białowieskich w końcu lutego lub w marcu.

Uwłosienie zimowe wypada najpierw na szyi, bokach i nogach. 2 końcem lipca ż. mają już tylko okrywę letnią. Maksymalna

długość życia ż. białowieskich wynosi 35 lat, przeciętna ok. 25.

Zasięg występowania w czasach historycznych obejmował tereny zachodniej i środkowej, częściowo południowo--wschodniej

Europy, zachodnie i południowe obszary europejskiej części dzisiejszego Związku Radzieckiego. Ż. od niepamiętnych czasów

był przedmiotem polowań, co spowodowało z czasem spadek jego liczebności. W okresie przed pierwszą wojną światową żył

już tylko w Puszczy Białowieskiej (podgatunek Bison bona-sus bonasus — ż. nizinny) i na Kaukazie (podgatunek Bison bonasus

caucasicus — ż. górski lub kaukaski, mniejszych rozmiarów). W wyniku działań wojennych i kłusownictwa ż. białowieskie

zostały całkowicie wytępione, a ostatni ż. kaukaski padł ok. 1925 r. Z okazów zachowanych w zwierzyńcach i ogrodach zoo-

logicznych udało się ż. ponownie rozmnożyć i wprowadzić do Puszczy Białowieskiej oraz na Kaukaz. Z. kaukaski nie zachował

się w czystej formie, lecz w skrzyżowanej z ż. nizinnym. Ż. swobodnie krzyżuje się z bizonem amerykańskim, daje też płodne

mieszańce z bydłem domowym, tzw. żubronie. Obecnie w Polsce ż. przebywają w rezerwatach Białowieży, Pszczynie,

Niepołomicach, Borkach i w Bieszczadach, w Puszczy Białowieskiej i Boreckiej część z nich pozostaje na swobodzie. Podlega

całkowitej ochronie (tabl. II—2, tabl. III—l, tabl. XII—4). (L.S.]

żubroń

458

żubroń — mieszaniec między-rodzajowy żubra i bydła domowego. Pierwsze ż. uzyskał w latach 1847—1857 Polak Walicki, krzyżując

krowy z żubrem-bykiem. Dalsze mieszańce uzyskano w Askanii Nowej w Związku Radzieckim, gdzie w latach 1905—1928 uzyskano 28

sztuk krzyżówek. Doświadczenia tego rodzaju wznowiono w Polsce, w ogrodzie zoologicznym w Płocku, gdzie w 1953 r. uzyskano 4

mieszańce. Obecnie krzyżowanie tych gatunków prowadzi na większą skalę Zakład Badania Ssaków PAN w Białowieży. Poza

mieszańcami żu-bra-byka i krowy domowej uzyskano tam w 1960 r. po raz pierwszy mieszańca kro-wy-żubrzycy i buhaja. Ż. samce są

niepłodne, natomiast samice dają potomstwo z samcami obu gatunków wyjściowych. Ż. odznaczają się znacznym ciężarem ciała,

szybkim wzrostem, siłą, odpornością na choroby i niesprzyjające warunki klimatyczne, toteż przypuszcza się, że mogą mieć znaczenie

gospodarcze. [K.K.]

żyrafa (Giraffa cameloparda-lis) — gatunek z rodziny -9-żyrafowatych, najwyższy współczesny ssak: głowa wznosi się na 4,5—5,8

m nad ziemią. Długość głowy i tułowia 3—4 m, ogona 90—110 cm, wysokość w kłębie 2,7—3,3 m;

ciężar 500—750 kg. Szyja bardzo długa, zawiera jednak, jak u innych ssaków, 7 kręgów szyjnych, tyle że bardzo wydłużonych. Nogi

również bardzo długie. Ubarwienie ziemistożółte z dużymi, ciem-nordzawymi lub brunatnymi, wielokątnymi plamami na szyi i

grzbiecie. Na nogach plamy są mniejsze. Z wiekiem ubarwienie staje się ciemniejsze.

Spód ciała białawy, zwykle bez plam. Sierść gładka i przylegająca, podobna do końskiej. U samców wzdłuż karku ciągnie się sztywna

grzywa. Głowa u obu płci wyposażona w l lub w 2 pary krótkich wyrostków kostnych nie zrzucanych i stale pokrytych owłosioną skórą.

Na czole między oczami często występuje guzowate wzniesienie, niesłusznie uważane za piąty róg. Oczy duże, ciemnobrunatne,

otoczone gęstymi, czarnymi rzęsami. Owłosione wargi są mięsiste i podobnie jak język bardzo ruchliwe, przystosowane do zrywania liści

z drzew. Ż. ma doskonały wzrok i dzięki wysokiemu położeniu głowy z daleka dostrzega niebezpieczeństwo. Biegnąc wyrzuca nogi jednej

strony ciała jednocześnie (i n o c h ó d). Gdy osiąga dużą prędkość (do 55 km/godz.), tylne kończyny wyrzuca daleko do przodu, a głowa

i szyja wykonują szybkie ruchy wahadłowe. Środowiskiem ż. są suche sawanny. Aktywna jest głównie rano i wieczorem; śpi i odpoczywa

stojąc, rzadziej leżąc. Pokarm składa się z liści drzew (akacji, mimozy i in.). Wody pije mało, potrafi obchodzić się bez niej przez długi

czas. Żyje w stadach obejmujących kilkanaście, rzadziej kilkadziesiąt zwierząt, prowadzonych przez samca. Jest ostrożna i nie

agresywna, zmuszona do obrony kopie przednimi nogami i czasem bodzie. Wydaje niskie mruczące głosy i beczenia. Okres godowy od

lipca do września. Ciąża trwa 420— —450 dni. Ż. rodzi l, bardzo rzadko 2 młode, które ważą 50—70 kg i mają ok. 1,8 m wysokości, 20

min. po urodzeniu mogą już chodzić, a go-

459__________________

dzinę później zaczynają ssać. Samice mają l parę sutek;

okres laktacji trwa ok. 9 miesięcy. Dojrzałość płciową ż. uzyskuje w wieku 3—4 lat. Długość życia 15—20 lat, a nawet więcej. 2. jest

przedmiotem polowań. Zamieszkuje Afrykę na południe od Sahary. Wyróżnia się kilka pod-gatunków różniących się ubarwieniem

(tabl. IV—2). [L.S.]

żyratowate (Giraffidae) — rodzina -»parzystokopytnych z podrzędu —•-przeżuwaczy, obejmująca 2 rodzaje, żyrafę i okapi, każdy z l

gatunkiem. Są to duże zwierzęta o długich nogach i wydłużonej szyi.

____________żyrafowate

Na głowie niewielkie rogi, stale pokryte owłosioną skórą. Obie pary kończyn mają po 2 palce. Zęby policzkowe niskie, górnych

siekaczy i kłów brak. Żyją na sawannach (żyrafa) i w lasach tropikalnych (okapi). Przebywają w stadach lub samotnie; aktywne są

zarówno dniem, jak i nocą. Żywią się głównie liśćmi drzew. Rozmnażają się przez cały rok, rodzą l młode, rzadko bliźniaki. Szczątki

kopalne znane od miocenu; niegdyś rodzina ta była szeroko rozpowszechniona w Europie i Azji i bardzo zróżnicowana. Dziś występują w

Afryce na południe od Sahary. [L.S.]

Gminna BR":tda Publiczna

"w J a , o c i n i e

pow. Nisko

SKOROWIDZ NAZW ŁACIŃSKICH

(opracowała Grażyna Czyż)

Acinonyx jubatus 91 Addaz nasomaculatus 9 Aepyceros melampus 112 Ailuropoda melanoleuca 260 Ailurus fulgens 259 Alcelaphus

buselaphus 23 Alcelaphus buselaphus caama 136

— — cokel 139

— — lichtensteini 140

— — tora 388 Alces alces 183 Allactaga major 12 Allotherźa 356, 4i22 Alopex lagopus 271 Alouatta caraya 437

— senicitlus 438 Amtllypoda 14, 358 Ammodorcas ciarkei 47 Ammospermophilus leucurus 352 Ammotragus lervia 18 Amphidon 353

Amphitherium 261 Anomaluridae 358, 428 Anomalurus fraserl 428 Anthropomorpha 38, 39 Antidorcas marsuptalis 367 Anttiocapra

americana 420 Antiiocaprłdae 359, 419 Antllope cervlcapra 88 Aotus tTtvirgatus 287 Aplodontia rufa 338 Aplodontidae 338, 358

Apodemus agrarius 214

— flayicollis 213

— microps 213

— sylvatlcus 214 Arctłctźs binturong 25 Arctocebus calabarensżs 14 Arctocephalus pustllus 146 Arctogalidia tr»vtrgata 181

Arctonyx collarts 21 Artiodactyla 261, 359 Arsinotherium 68 Aruicola terrestris 131 Astrapotherta 19, 358 Ateles paniscus 37

Atelocynus microtis 428 Atherurus africanus 124 Atiiaz paludtnosus 195 Atlantozerus getulus 296 Australoptthecus 41 Avahi

laniger 19 Axis axls 12

— porctnus 121

Babyroussa babirussa 20 Balaena acutorostrata 275

— mysticetus 423 Balaenidae 359, 425 Balaenoptera borealis 336

— Tnusculus 275

— physalus 76 Balaenopteridae 359, 425 Barbastella barbastellus 204 Bassaricyon gabbt 245 Bassariscus astutus 147

Bathyergidae 154, 358 Bdeogale nigripes 415 Bettongia penłcżllata 128 Bźson bison 26

— bonasus 456

— — bonasus 457

— — caucasicus 457 Boś gaurus 89

— — frontaUs 87

— grunniensis 115

— indic.us 443

— jaycŁnicus 22

— primigenius 392

— sauyelt 161

skorowidz

462

Boś taurus 33

Boselaphus tragocamelus 229 Boyldae 155, 359 Bovoidea 301

Brachyteles arachnoides 212 Bradypodidae 170, 358 Bradypus tridactylus 170 Bubalus arnee 17

— bubalis 24

— depressicornis 15 Budorcas taxzcolor 374

Cabassous unicinctus 125 Cacajao ru&icundus 39S Caenolestes fuliginosus 442 Caenolestidae 357, 442 Callicebus cupreus 387

Callimico goelćtii 201 Callithrtcidae 265, 357 CalUthrix argentata 19S

— jacchus 399

— pentcillata 400 Callosciurus ftniaysoni 425

— preyostl 427 Camelidae 359, 421 Camelus bactrianus 420

— dromedarius 421 Canżdae 300, 359 Canżs adustus 360

— aureus 360 ~ famiiwris 2SS

— latrans 138

— lupus 429

— •mesomelas 359 Capra aegagrus 148

— falconeri 197

— hircus 149

— ibex 152

— — caucasica 153

— — ibex 152

— — nubiana 153

— — sibirlca 153

— pyrenalca 153 Capreolus capreolus 335 Capricornis sumatrerasis 337 Capromyidae 239, 358 Capromys pilprides 112 Carnivora

54, 359 Castor canadensis 31

— ftber 30 Castoridae 27, 358 Catarrhini 357 Cavia aperea 16

— porcellus 372

Cayiidae 199, 358 Cayiomorpha 305 Cebidae 274, 357 Cebuella pygmaea 272 Cebus apella 130

— capuctnus 130 Cephalophus dorsalis 56

— maxwelli 57

— monticola 57

— niger 57

— rufilatus 57

— sylmcultor 57

— zebra 57

Cephalorhynchus commersoni 45

— heavisidel 388 Ceratomorpha 101, 359 Ceratotherium simum 236 Cercocebus aterrtmus 194

— torguatus 194 Cercopithecidae 191, 357 Cercopithecus aethiops 137

— cephus 136

— dtana 47

— hamlyni 137

— Ihoesti 137

— mttis 137

— mona 203

— nictitans 136

— nigroyiridis 136

— talapoin 374 Cerdocyon thous 188 Cervidae 117, 359 Ceryus albirostris 119

— duvaucell 22

— elaphus 118

— — bactrianus 119

— — canadensis 415

— — corsicanus 120

— — hanglu 105

— — nelsoni 415

— — sibiricus 197

— — xanthopygus 120

— eldt 119

— ntppon 121

— — dyboyskii 119

— — nippon 120

— unicolor 335 Cetacea 359, 413 Chaetophractus olllosus 258 Chalicotheriidae 34 Chtmpansee troglodytes 367 Chinchtiia laniger

3SS ChinchiUidae 358, 369 Chtronectes minimus 116

463

skorowidz

Chiropetes satanas 360 Chiroptera 227, 357 Chlamydopłlorus truncatus 258 Choeropsis Uberiensis 110 Choloepus didactylus 170

Chrotogale owstoni ISO Chrysochloridae 357, 449 Chrysochlorls asiatica 449 CUellus citellus 351

— parryi 352

— pygmaeus 351

— susUcus 352

Clethrtonomys glareolus 232 Coelodonta ci.ntlquita.tis 237 Coendou prehensilis 138 Collorhinus ursinus 146 Colobus badius 93

— polyfcomos 92

— verus 93

Condylarthra 295, 358 Condylura cristata 105 Conepatus mesoleucus 350 Connochaetes gnou 94

— taurinus alboyubatus 94

— — taurtnus 95 Creodonta 295, 357 Cricetżdae 35, 358 Cricetomys gambianus 422 Cricetus cricetus 35 Crocidura leucodon 444

— suaveolens 445 Crocuta crocuta 107

— spelaea 10S

Crossarchus obscurus 162 Cryptoprocta ferox 85 Ctenodactylidae 103, 358 Ctenodactylus gundi 103 Ctenomyldae 358, 391 Ctenomys

magellanicus 391 Cuon aiptnus 36 Cunicultdae 358 Cuniculus paca 255

— taczanowshił 255 Cyclopes dżdactylus 207 Cynictis penicillata 19S Cynocephala 357 Cynogale benettt 192 Cynomys ludoyiclanus

226 Cynocephalus volans 177 Cystophora cristata 129 Cynopithecus niger 188

Dama dama 43

— — mesopotamica 43

Damaliscus dorcas 26

— hunteri 105

— lunatus korrigum 143

— — lunatus 336

— — topi 388 Dasypodidae 259, 358 Dasyprocta aguti 10

— azarae 10 Dasyproctidae 9, 358 Oasypus novemcinctus 266 Dasyurldae 225, 357 Dasyurus quoll 224

Daubentonia madagascariensis 256 Daubentoniidae 256, 357 Delphinapterus leucas 25 Delphinidae 46, 359 Delphinus delphis 46

Deltatheridia 295 Deltatheridium 295 Dendrogalus ursinus 56 Dendrohyrax arboreus 99 Dermoptera 166, 357 Desmana moschata 435

Desmodontidae 357, 415 Desmodus rotundus 414 Desmostylia 46, 35S Diceros bicornis 236 Diclidurus albus 86 Dicrostony.r

torąuatus 167 Dzdelpłlidae 59, 357 Didelphis azarae 58

— Tnarsupialżs 58 Didermocerus sumatrensis 237 Dinomyidae 255, 358 Dinomys brantcfcżt 255 Dipodżdae 340, 358 Dipodomys agilts

365 Djadochtatherium 423 Docodonta 49 Dolichotis patagona 197 Dorcatragus megalotis 25 Dryomys nitedula 143 Dryopithecinae 41

Dugong dugong 48 Dugongidae 48, 358 Dusicyon australis 429

— azarae 175

Ecłlimyidae 138, 358 Ecłtinosorex gymnurus 96 Edentata 357, 362 Elaphodus cephalophus 122 Elaphurus dalłidiantts 201

Elephantidae 344, 358, 390

skorowidz

464

465

skorowidz

Elephantulus rozeti 327 Elephas marimus 345 Eltomys guercinus 456 Emballonuridae 357, 410 Embrithopoda 68, 358 Enhydra lutris

437 Eohippus 140 Eptesicus nilssonti 206

— serotmus 206 Eguidae 140, 359 Equus asinus 249

— — africanus 249

— — somaltensis 250

— caballus 140

— gmelini 378

— grevyi 443

— hemionus hemionus 159

— — fciang 134

— — onager 246

— przewalskil 142

— guagga antiguorum 443

— — chapmanł 442

— — granti 443

— — guagga 162

— zebra zebra 443 Erethizon dorsatum 410 Erethlzontidae 3S8, 411 Erignathus barbatus 84 Erinaceidae 124, 357 Erinaceus

europaeus 123 Erythrocebus patos 263 Eschrichtidae 277, 359 Eschrichtłus glaucus 277 Eubalaena glacialts 423 Eumetoplas

jubatus 398 Euphractus sezcinctus 257 Eupleres goudotź 74 Eutamźas sibłricus 32 Eutherta 355, 357

Pelidae 147, 359 Pelis aurata 146

— bengalensis 144

— blett 146

— catus 144

— chaus 34

— colocolo 139

— concolor 301

— lyblca 145

— manul 197

— margarżta 144

— marmorata 145

— nigripes 144

— pajeros 146

— pardaiłs 239

— planiceps 145

— serval 337

— stlvestris 455

— temmincki 204

— tigrina 146

— viverrina 378

— wtedii 197

— yagouaroundi 114 Fennecus zerda 75 Ferungulata 356 Fossa fossa 74 Funamtiulus palmarum 426

Galago crassicaudatus 87

— senegalensis 88 Galemys pyrenaicus 435 Galidia elegans 88 Galldictis striata 262 Gazella dama 200

— dorcas 89

— gazella arabica 17

— — toennetti 90

— — gazella 89

— granti 90

— leptoceros 90

— pelzelml 90

— ruflfrons 90

— soemmeringi 19

— spefcei 90

— subgutturosa 61

— thomsont 388

— tilonura 89 Cenetta genetta 456 Geomyidae 96, 358 Geomys bursarius 95 Georychus capensis 154 Gerbłllus gerbillus 215

Gigantopithecus 41 Giraffa camelopardalis 458 Giraffidae 359, 459 Glaucomys volans 19 Glirldae 288, 358 Glls glis 288

Globicephala melaena 99 Gomphotherildae 199 Gorllla górala 97 Grampus grtseus 309 Grison uittatus 100 Gulo gulo 312

Halichoerus grypus 84 Hapalemur griseus 189 Helarctos malayanus 223

Heliosciurus gambźanus 426 Helogale paruula 196 Hemicentetes spinosus 380 Hemiechinus auritus 123 Hemigalus derbyanus 160

Hemitragus jemlahicus 377 Herpestes ichneumon 195 Heterocephalus glaber 96 Heteromyidae 358, 365 Hipparion 111 Hippocamelus

antisiensis 379

— bżsulcus lii HippOTnorpha 140, 359 Hippopotamżdae 110, 359 Htppopotamus amphibius 109 Hippotragus eguinus 15

— —leucophaeus 16

— niger 16

Histrioplioca fasciata 125 Hominidae 39, 357 Homtnożdea 38, 39 Homo erectus 42

— sapiens 39, 4S Hyaemoschus aguattctis 126 Hyaena brunnea 107

— hyaena 108 Hyaenidae 109, 359 Hyaenodon 295 Hydrochoeridae 129, 398 Hydrochoerus hydrochaeris 129 Hydrodamalis gigas 155

Hydromys chrysogaster 27 Hydropotes inermis 121 Hydrurga leptonyx 165 Hylobates agilis 410

— concolor 94

— hoolocfc 112

— lar 93

Hylobatźnae 190

Hylochoerus meinertzhageni 371 Hyperoodon ampullatus 412 Hyperoodontidae 359, 413 Hypsignathus monstrosus 422 H-ypsiprymnodon

moschatus 389 Hyracoidea 99, 358 Hystricidae 125, 358 Hystrfcr crtstata 124

— indica 125

Ichneumia albicauda 195 Ictonyx striatus 453 Jndicator indłcotor 302 Indrż indrt 113

Indridae 113, 357

Inia geoffroyensis 113 Insectlyora 252, 356, 357

Jaculus faculus 340

Keriyoula pięta 133 Kerodon rupestris 202 Kobus elipsiprymnus 135

— kob 136

— leche 135

— megaceros 135 Kogia breyiceps 133

Lagenorhynchus acutus 44

— albłrostris 44

— cruciger 45 Lagidium peruanum 368 Lagomorpha 358, 441 Lagorchestes leporoides 75 Lagostomus maxtmus 430 Łagostrophus

.fasciatus 75 Lagothrin: lagothrtcfta 416 Lagurus lagurus 272 Lama glama 164

— guantcoe 104

— pacos 14

Lasiorhinus latifrons 434 Lasiurus cinereus 206 Lemmus lemmus 166 Lemur catta 167

— fulvus 168

— mącąca 168

— mongoz 168

— yariegatus 168 Lemuridae 169, 357 Lemuroidea 357 Leontideus rosalia 198 Leportdae 358, 440 Leptonychotes weddell 85 Lepus

arctlcus 440

— cali.fornicus 440

— europaeus 440

— timtdus 439 Lipotes vexlUlfer 45 Lissodelphis poroni 45 Litocranius wallerż 92 Litopterna 176, 359 Lobodon carcinophagus

153 Lophtomys imhausti 103 Loris tardżgradus 176 Lorisidae 177, 357 Lo-rodonta africana 344 Lutra lutra 436 Lycaon pictus 172

skorowidz

466

Lynx caracal 130

— Ił/na: 329

— rufus 330

Mącąca assamensżs 188

— fuscata 189

— irus 189

— maurus 1S8

— mulatta 30S

— nemestrina 1S6

— sinica 189

— speclosa 189

— sylvana 187 Machairodonttnae 395 Macrauchenia 176 Macropodidae 128, 357 Macropus canguru 127

— giganteus 127

— robustus 127

— rufus 128

Macroscelididae 326, 357 Madogua saltźana {S MammaUa 356

Mammuthus primigenius 193 Manatidae 358 Manchurodon 353 Mandrtllus leucophaeus 56

— sphinx 193 Manidae 358 Manis gigantea 260

— tetradactyla 187 Marmosa cinerea 246

— emiliae 24S Marmota bobac 27

— marmota 373

— monax 373 Marszipialia 357, 388 Marłeś foina 159

— martes 159

— zibellina 347 Mastodon americanus 200 Mastodontidae 199 Mazama americana 200

— bricenii 200

— gouzoubira 200 Megachiroptera 227, 325, 357 Magaderma lyra 173 Megadermatidae 173, 357 Megaloceros giganteus 120 Megaptera

novaeanglia.e 49 Meles meles 29 MelUvora capenszs 302 Melogale personata 326 Melursus ursinus 415

Mephitis mephitis 344 Meriones tamariscinus 353 Mesocricetus auratus 35 Mesodma 423 Mesoplodon bżdens 412 Metatheria 355, 357

Mźcrocebus murinus 169 Microctitroptera 173, 176, 227, 228,

357, 410

Micromys minutus 20 Microtidae 234. 358 Mtcrotus agrestis 233

— aryalis 287

— ntualis 233

— — mirhanreini 234

— oeconomus 233 Miniopterus schreibersi 284 Slirounga angustirostris 347

— leonina 34S Molossidae 203, 357 Monachus monachus 202

— schauinslandż 202

— troptcalis 202 Monodon monoceros 217 Monodontidae 217, 359 Monotremata 348, 356 Moropus 34

Moschus moschiferus 273 Multituberculata 356, 422 Mungos mungo 196 MunUacus munt)ak 211

— — reevesi 212 Muridae 215, 358 Mus musculus 212 Muscardinus auellanartus 249 Mustela erminea 100

— eversmanni 379

— lutreola 232

— ntyalis 179

— putorius 379

— — furo 86

— vison 231 MusteUdae 180, 359 Mydaus jayanensis 380 Myocastor coypus 238 Myoprocta acouchy 12 Myospalax myospalax 36 Myotis

bechsteini 22S

— blythi 231

— dasycneme 230

— daubentoni 231

— emarginatus 230

— myotis 230

— mystacinus 231

467

skorowidz

Myotis natterert 230

— osygnathus 231 Myrmecobiidae 208, 357 Myrmecoblus fasciatus 208 Myrmecophaga tridactyla 207 Myrmecophagidae 20S, 358

Mystacinidae 306 Mystlceti 76, 359 Myzopodidae 304

tSaemorhedus góral 96 Nandinta binotata 181 Nasalis larvatus 234 Nasua narica 250

— nasua 251

Neofelis nebulosa 261 Neomys anomalus 333

— fodiens 333 Neotoma floridana 238 Neotragus pygmaeus 15 Nesolagus netscherl 441 Nesomymae 304 Nesotragus moschatus 350

Noctiiio leporinus 325 NoctiUonidae 325, 357 Notoryctes typhlops 154 Notoryctidae 154, 357 Nototragus melanotis 101

Notoungulata 238, 358 Nyctalus lasiopterus 29

— leisleri 28

— noctula 29

Nyctereutes procyonoides 122

Wycttcebus coucang 176

Ochotona alpźna 362

— pusilla 361 Ochotonidae 358, 362 Octodon degus 144 Octodontłdae 144, 358 Odobenidae 204, 359 Odobenus rosmarus 204

Odocołleus bezoarticus ISO

— dichotomus 119

— hemionus 210

— mrgtnianus 120 Odontoceti 359, 445 Ofcapta fohnstoni 244 Ommatophoca rosst 84 Ondatra zitoethlca 273 Onychogalea fraenata

266

— unguifer 265 Orcaella t>revirostris 4S Orctnus orca 247

Oreamnos americanus 151 Oreopithecus 41 Oreotragus oreotragus 151 Ornithorhynchidae 60, 356 Ornithorhynchus anatinus 60

Orycteropidae 359 Orycteropus afer 209 Oryctolagus cuniculus 156 Oryx gazella 248

— — beisa 25

— — gazella 249

— — leucoryx 249

— — tao 13

Oryzomys palustris 333 Osbornictis pisclvora 326 Otarta byronia 251 Otariidae 359, 399 Otocyon megalotis 251 Ourebta ourebl

247 Ofis ammon 253

— — ammon 17

— — poli 17

— aries 252

— canadensis 254

— musimon 209

— mincola 254 Ovlbos moschatus 274

Pagophtius groenlandicus 83 Paguma larvata 181 Pan troglodytes 367 Panthera leo 171

— onca 114

— pardus 164

— spelaea 172

— tigris 393

— — altalca 394

— — amoyensis 394

— — balica 394

— — sondalca 394

— — sumatrae 394

— — tigris 394

— — yirgata 394 pantholops hodgsoni 38 Pantotherla 261, 356 Paplo anubis 263

— cynocephalus 264

— hamadryas 264

— paplo 264

— ursinus 264

Paradozurus herpnaphroditus 181

Paurodon 261

Pedetes capensts 294

pedetidae 294, 358

skorowidz

468

Pelea capreolus 16 perameles nasuta lis Peramelidae 116, 357 Perissodactyla 225, 359 Perodicticus potto 294 Petaurista

petaurista 373 Petauristtnae 428 Petaurus australis 178 Phacochoerus aethiopicus 103 Phalanger maculatus 161 Phalangeridae

257, 357 Phascogale tapoatafa 215 Phascolarctos cinereus 13i Phenacodus 296 Phloeomys cunningi 363 Phoca vttulina 83 Phocaena

phocaena 205 Phocaenidae 205, 359 Phocidae 85, 359 Pholidota .186, 358 Phyllostomattdae 175. 357 Physeter catodon 133

Physeteridae 133, 359 Pinnipedia 275, 359 Piptstrellus nathusżi 132

— pipistrellus 131

— savii 132

Pithecanthropus erectus i2 Pithecta. monacha 335

— pithecia 334

Pitymys subterraneus 4.3

— tatricus 44 Pizonyx vivesi 231 Platamsta gangetica 353 Platyrrhinl 191, 357 Plecotus auritus 86

— austriacus 86 Pomna, richarćisoni 286 Pongidae 39, 190, 357 Ponginae 190 Pongo pygmaeus 346 Pontoporia blatnmUei 45

Potamochoerus porcus 371 Potamogale velox 433 PotamogaUnae 434 Potorous tridactylus 295 Potos flavus 134 Presbytżs crlstatus

179

— entellus 111

— obscurus 165

— senex 165 Primates 216, 357 Prionodon linsang 172 Priodontes giganteus 258

Proboscżdea 358, 390 Procapra gutturosa 62

— picticauciata 90 Procayia habessinica 98 ProcayUdae 358 Proconsul 41 Procyon cancrtyorus 366

— lotor 365

Procyonidae 359, 366 Proechimys cayennensis 138 Propttheous dladema 338 Propliopithecus 39 Prosimti 190 Proteles cristatus

296 Protemnodon agttis 412

— dorsalis 412

— eugenii 411

— rufogrisea 411 Prototherla 355, 356 Protungulatum 296 Psammomys obesus 267 Pseudochetrus peregrinus 257 Pseudois nayaur 216

Pseudorca crassidens 248 Psittacothertum 380 Pteromys volans 286 Pteromyscus leucopus 214 Pteronura brasiliensis 17

Pteropodidae 325, 357 Pteropus 304

— giganteus 324

— yampyrus 125 Pudu pudu 300 Pusa caspica 83

— hispida 220

— sibirica 83 Pygathrlx nemaeus 58 Pyrotherium U

Ramapithecus 41 Ranglfer tarandus 307

— — arcticus 131

— — caribou 131 Raphtcerus campestris 349 Rattus norveglcus 3S4

— rattus 363 Ratufa bicolor 117 Redunca arundznum 309 Rhinoceros sondaicus 237

— unicornis 236 Rhinocerotidae 235, 359 Rhinolophidae 285, 357 Rhinolophus ferrumequlnum 285

— hipposideros 285

469

skorowidz

Rhinopithecus roxeUanae 311 Rhinopoma microphyllum 31 Rhinopomatidae 357 Rhizomyidae 21, 358 Rhizomys sumatrensis 21

Rhynchocyon cirneri 348 Rodentia 101, 358 Rousettus aegyptźacus 324 Rummantia 299, 359 Rupicapra rupicapra 150

Saiga tatartca 349 Saimirl sclureus 334 Sanguinus bicolor 199

— geoffroyi 375

— oedipus 375

— tamarin 376 Sarcophilus ttarrtsit 47 Schoinobates volans 434 Sciuridae 358, 437 Sciurinae <27 Sciurus aureogaster 427

— caroitnensłs 427

— vulgaris 426

Selenarctos ffiibetanus 223 Selevinia batpakdalensis 337 Seleviniidae 337. 358 Setonlx brachyurus 160 Sicista betulina 347

Sigmodon hispictus 23 Stmias concolor 255 Sinanthropus 39, 42 Sinocoraodon 391 Strenia 353, 358 Smllodon 394 Solenodon

cubctnus 13

— pdradorrus 13 Solenodontidae 13, 357 Sorex alpinus 328

— araneus 327

— caecutiens 328

— minutus 328

Soricidae 328, 357

Sotalia fluviatiUs 44

Spalacidae 358, 369

Spalacotherium 353

Spalax microphtłialmus 369

Speothos venaticus 271

Spermopłlilus trideceinlineatus 351

Spilogale putorius 343

Stenella coeruleoalbus 46

Steno bredanensis 45

Suidae 359, 372

Suiformes 372

Suina 359

Suncus etruscus 328 Surlcatta surlcatta 351 Sus barbatus 370

— salvamus 371

— scrofa 59

— — domestica 370

— •uerrucosus 370 Susułdae 46, 359 Syloicapra grimmia 101 Sylvilagus aquatlcus 158

— brasiliensis 376

— palustrźs 158 Symetrodonta 353, 356 Symphalangus sydactylus 338 Synapsida 278, 279 Syncerus caffer 24

Tachyglossidae 139, 356 Tachyglossus aculeatus 139

— setosus 139 Tadarida teniotis 203 Taeniodontża 357, 380 Talpa europaea 153 Talpidae 155, 357 Tamandua tetradactyla 375

Tamasciurus douglasi 425 Tamias striatus 296 Tapiridae 359, 377 Tapirus balrdi 377

— indicus 376

— ptnchaque 376

— terrestris 376 Tarsiidae 357, 439 Tarsioidea 357 Tarsipes spenserae 253 Tarsżus spectrum 438 Taurotragus euryceros 28

— ory-r 68

Tayassit albirostris 267

— tajacu 267 Tayassuidae 266, 359 Tayra barbata 111 Taxidea taxus 30 Tenrec ecaudatus 380 Tenrecidae 357, 381 Tetraceros

quadricornis 42 Thalarctos maritlmus 224 Theria 281, 353, 355. 356 Theropithecus gelada 62 Thryonomyidae 358, 361 Thryonomys

swinderianus 36] Thylacinus cynocephalus 429 Thylogale thetis 254

skorowidz

473

Tillodontia 358, 387 Tolypeutes tricinctus 27 Tragelaphus angasi 220

— bu-rtoni 220

— imtieris JSS

— scriptus 32

— spekel 339

— strepsicornis 158 Tragulidae 127, 359 Tragulus me-minna 126 Tremarctos ornatus 222 Trichechidae 193 Tricłlechus manatus 193

Trichosurus yulpecula 256 Triconodon 391 Triconodonta 391 Trituberculata 356 Tubulidentata 209, 359 Tupała glis 392 Tupaiidae

357, 392 Tursżops truncatus 33

Vintatherium li

Uncla uncia 113

Unguiculata 356

Urocyon cinereoargentatus 175

Ursidae 221, 359

Ursus americanus 22

— arctos 222

— — horribilis 100

— spelaeus 223

Yampyrum spectrum 175 Vespertilio murinus 205 YespertiUonidae 206, 357 Yicugna vtcugna 428 Ylyerra civetta 37

— zibetha 37 Viverricula indica. 430 Vtverridae 182, 359 Vomtia.tid.ae 357, 435 Yombatus ursmus 435 Yormela peregusna 267

Vuipes corsafc 143

— yulpes 173

Xerus erythropus 427

Zaedyus pichl 258 Zaglossus bruiżni 295 Zapodidne 347, 358 Zapus hudsonius 340 Ziphlus cauirostris 412 Zolophus caUfornianus

399

a V.

Część nakładu Małego słownika zoologicznego SSAKI została wyposażona:

w pocztówkę dźwiękową z nagraniami głosów

jeleni (rykowisko), świstaka, zająca, lwów, hieny, gibbona i szympansa

oraz

w zestaw 6 barwnych slajdów przedstawiających

1 - nosacza, 2 - nosorożca białego,

3-uchatkę kalifornijską z wysp Galapagos,

4-nocka dużego, 5-koalę, 6-dziobaka.

Slajdy 1,2,3, 5, 6, pochodzą z firmy TIERBILDER-OKAPIA, autorem fotografii na slajdzie nr

4 jest B. WOŁOSZYN.