Epidemiologia chorób zakaźnych

„Jednostka chorobowa, to związany ze sobą zespół niekorzystnych dla organizmu objawów o znanym, określonym składzie, znanej patogenezie i znanym obrazie zmian patomorfologicznych". Najczęściej znany jest przebieg czasowy i stopień powiązania tych objawów oraz ich następstwa dla organizmu.

Ogólne prawa epidemiczne

• I. Prawo zagęszczania populacji

• II. Prawo długości drogi

• III. Prawo styczności ewolucyjnej

• IV. Prawo skuteczności odpowiedzi (reakcji) organizmu na działanie szkodliwego czynnika

I. Prawo zagęszczania populacji

• Nasilenie działania czynnika szkodliwego na zdrowie populacji (ludzkiej, zwierzęcej, roślinnej) jest wprost proporcjonalne do jej zagęszczenia. Skupienie osobników w miejscu działania szkodliwego czynnika jest przyczyną ujemnego wpływu na ogólną zdrowotność tej grupy ludzi.

II. Prawo długości drogi

• Nasilenie działania czynnika szkodliwego na zdrowie poszczególnych jednostek populacji jest odwrotnie proporcjonalne do długości drogi od miejsca największego stężenia czynnika (źródła) do wrażliwego organizmu.

II. Prawo długości drogi

• Dłuższa droga oznacza słabsze działanie (lub znamiennie niższą możliwość wywołania choroby). Im dalej znajduje się organizm od źródła promieniowania, źródła drgań lub źródła dźwięków, tym słabsze jest niekorzystne działanie na organizm.

III. Prawo styczności ewolucyjnej

• Nasilenie działania czynnika szkodliwego na zdrowie poszczególnych jednostek populacji jest odwrotnie proporcjonalne do częstotliwości ewolucyjnej styczności z nim przodków aktualnej populacji.

III. Prawo styczności ewolucyjnej

• Brak kontaktu lub rzadkie kontakty albo bardzo małe (naturalne) stężenie czynnika w czasie rozwoju ewolucyjnego przodków jest przyczyną silniejszego działania i większych uszkodzeń organizmu.

IV. Prawo skuteczności odpowiedzi (reakcji) organizmu na działanie szkodliwego czynnika

• Stopień skutecznej odpowiedzi obronnej organizmu zawarty jest w zakresie od 0% do 100%. Skuteczność odpowiedzi zależna jest od licznych warunków. Najważniejszy z nich to szybkość i nasilenie działania szkodliwego czynnika (szkodliwych czynników).

• Można wyróżnić trzy grupy:

• — np. zatrucie gazem (chlor, tlenek węgla, cyjanowodór); oddziaływanie anafilaktyczne z burzliwymi objawami, do zejścia śmiertelnego włącznie. Do tej grupy należą urazy (które należy odróżnić od chorób) mechaniczne, wypadki komunikacyjne, wybuchy, postrzały.

• Działanie natychmiastowe, bezpośrednie, szybkie

• Praktycznie organizm nie ma możliwości obrony przed tego rodzaju czynnikiem; jeśli jego działanie nie jest śmiertelne, to wówczas organizm likwiduje skutki występujące po działaniu czynnika.

• Działanie przewlekłe, wolne, pośrednie

• — przykładem mogą być związki chemiczne w małych dawkach, jak leki (lekozależność), alkohol (alkoholizm). Większość zakażeń należy także do tej grupy. Organizm może zwalczać sam czynnik, jak i skutki jego działania.

• Działanie przewlekłe, wolne, pośrednie

• Obserwowane jednostki chorobowe stanowią sumę odpowiedzi obronnych na działanie czynnika jak i na likwidację skutków jego działania. W badaniu całych populacji lub wybranych losowo prób epidemiolog dokładnie spostrzega i odróżnia mechanizmy działania od skutków widocznych w populacji.

• Działanie odległe

• występowanie skutków genetycznych w następnych pokoleniach. Przykładem mogą być nowotwory płuc u ludzi zatrutych iperytem w czasie I wojny światowej, podobne nowotwory u palaczy papierosów, wady genetyczne u dzieci Japończyków napromieniowanych podczas wybuchów bomb atomowych, a także wady genetyczne u dzieci, których matki w czasie ciąży używały określonych leków.

• Działanie odległe

• Przy wykrywaniu ważniejszych czynników działających przez długi okres lub w odległych latach życia organizmu stosowane są metody epidemiologiczne.

Elementy historii epidemiologii chorób zakaźnych

• Epidemie chorób zakaźnych od zarania dziejów były postrachem i nieszczęściem dla ludności.

• Świadczą o tym malowidła w jaskiniach, wykopaliska archeologiczne i najstarsze zapisy historyczne zachowane w różnych częściach świata a szczególnie w naszym rdzeniu cywilizacyjnym, wywodzącym się ze starożytnego Egiptu przez starożytną Grecję i Rzym, przez literaturę żydowską, później arabską i łacińską.

Elementy historii epidemiologii chorób zakaźnych

• Nie tak dawno bo w 19 i w pierwszej połowie 20 wieku epidemie ospy prawdziwej, dżumy i cholery, a w 1918 r. grypy „hiszpanki” (około 20 milionów zmarłych w Europie) dziesiątkowały całe społeczeństwa. Najbliższym przykładem mogą być epidemie cholery w XIX w. w Lublinie. Epidemii takich było 11 i były one przyczyną około 30 tys. zgonów, a miasto w XIX w. liczyło od 9 do 17 tys. osób.

Czarna śmierć

• Najtragiczniejszą epidemią w historii ludzkości była niewątpliwie dżuma. Zrodziła się na Bliskim Wschodzie.

• Już w 542 roku mieszkańcy Konstantynopola masowo zapadali na chorobę, która objawiała się wysoką gorączką, halucynacjami, obrzękiem oraz ciemnymi plamami na ciele. Ból towarzyszący chorobie doprowadzał do szaleństwa. Choroba pustoszyła miasto przez 4 miesiące. Zabijała 10 tys. osób dziennie.

Czarna śmierć

• Rozwój żeglugi śródziemnomorskiej sprawił, iż choroba opanowała kolejne kraje. Jej apogeum w Europie przypadło na lata 1347-1390. Dżuma najbardziej śmiercionośna okazała się w dużych miastach, gdzie roznoszona była przez szczury.

Czarna śmierć

• W ciągu pierwszych 4 lat zaraza pochłonęła 66 milionów ludzi. Przez następne 40 lat zabiła niemal połowę mieszkańców Europy.

• "Czarna śmierć" rozprzestrzeniała się z prędkością 75 kilometrów dziennie.

• Epidemia w Europie samorzutnie przygasała, po czym wybuchała na nowo: w 1630 w Mediolanie, w 1650 w Barcelonie, w 1665 w Londynie i w 1720 w Marsylii.

Dżuma-wczoraj i dziś

• Dżuma uważana za chorobę przeszłości, coraz częściej pojawia się w dzisiejszych krajach Trzeciego Świata.

• W 1994 roku zaatakowała Indie zabijając ponad 100 osób.

• Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) w Afryce, Azji i Ameryce Południowej co roku na dżumę umiera około 1500 osób.
  
  

Cholera

• Konkurentką dżumy w masowym uśmiercaniu ludzi był cholera.

• Jej bakterie dostają się do organizmu człowieka drogą pokarmową lub przez kontakt z chorymi.

• Do symptomów tej choroby należy wysoka gorączka, wymioty i silna biegunka. Chory może odwodnić się nawet w ciągu kilku godzin.

• Cholera jeśli nie jest leczona, może spowodować zgon po 2-5 dniach.

Cholera w historii

• 1817 roku epidemia cholery wybuchła w Kalkucie. Stamtąd kupcy i żeglarze przenieśli ją do niemal każdego zakątka na ziemi.

• W 1830 roku zaraza dotarła do Rosji, gdzie zabiła co dwudziestego Rosjanina. Rok później cholera zaatakowała Wielką Brytanię, zabijając 78 tys. osób.

• Wkrótce dotarła także do naszego kraju zarażając co trzydziestego Polaka.

Cholera- wczoraj i dziś

• W 1832 roku epidemia zaczęła wygasać, aby powrócić na początku nowego stulecia.

• Od 1900 roku w Indiach na cholerę zmarło 20 mln osób. Podobnie w Sudanie, Etiopii czy Somalii.

• Na początku lat 90. epidemia cholery wybuchła także w Peru zabijając 500 tys. osób.

Cholera- współcześnie

• W 1994 roku wojna plemienna w Rwandzie doprowadziła do tragicznych warunków sanitarnych. Rozkładające się zwłoki zanieczyściły wodę powodując epidemię cholery, która każdego dnia zabijała 1000 osób. Gdy zaraza osiągnęła swe ekstremum co minutę umierał przynajmniej jeden zarażony tą śmiertelną chorobą.

• W ciągu 10 dni zmarło 20 tys. osób.
  
  

Podstawowe pojęcia w epidemiologii chorób zakaźnych

Zarazek

• Czynnik etiologiczny choroby zakaźnej nazywany jest drobnoustrojem chorobotwórczym albo zarazkiem. Pojęciem zarazka określa się żywy organizm wywołujący chorobę zakaźną (bionozę). Rozmnażanie się zarazka wywołuje w organizmie określone objawy patologiczne, nazywane chorobą zakaźną.

Zarazek

• Z określenia tego wynika, że pojęcie zarazka jest szerokie i obejmuje bakterie, wirusy, pierwotniaki i grzyby. Drobnoustroje chorobotwórcze (zarazki) są pasożytami przystosowanymi do życia w organizmie człowieka lub zwierzęcia.

Rezerwuar zarazków

• Rezerwuarem zarazków nazywa się środowisko ludzkie i zwierzęce wraz z warunkami naturalnymi na ograniczonym terenie, w którym krąży drobnoustrój wywołujący określoną chorobę. Inaczej ujmując, rezerwuarem zarazka nazywamy skupisko pojedynczych źródeł zakażenia wraz z ich biocenozą.

Źródło zakażenia

Za źródło zakażenia uważa się organizm ludzki lub zwierzęcy, w którym:

• są drobnoustroje chorobotwórcze,

• namnażają się one,

• dostają się one do otaczającego środowiska, a więc mogą zakażać kolejno dalsze wrażliwe organizmy.

Źródłem zakażenia mogą być:

• chorzy ludzie i chore zwierzęta,

• nosiciele (tzw. zdrowi i ozdrowieńcy), tak ludzie, jak i zwierzęta,

• zwłoki ludzi lub zwierząt, przez krótki okres po śmierci,

• w sztucznych warunkach laboratoryjnych, na skutek nieostrożności lub wypadku, pojemniki z hodowanymi drobnoustrojami.

• Z powyższych rozważań wynika, że źródłem zakażenia nie są i nie mogą być zbiorniki wodne, pokarmy, ziemia, przedmioty, itp.

Nosicielstwo, nosiciele

• Pod pojęciem nosicielstwa rozumie się stan specyficznej równowagi immunobiologicznej wytwarzającej się między drobnoustrojem i zakażonym organizmem. Chorobotwórczy drobnoustrój namnaża się i jest wydalany na zewnątrz, ale nie działa patogennie na organizm.

Nosicielstwo, nosiciele

• Osobnika, który nie wykazuje widocznych objawów chorobowych, ale równocześnie wydala zarazki z kałem, moczem, plwociną innymi wydzielinami, wydalinami i płynami ustrojowymi lub łuszczącą się skórą — nazywamy nosicielem. Jest on potencjalnym źródłem zakażenia dla całego otoczenia.

Nosicieli można podzielić na:

• Zdrowych, tj. takich, którzy nie chorowali i nie spostrzegali u siebie zaburzeń czynności organizmu, a minio to wyosabnia się od nich zarazki. Jest to typowy obraz zakażenia bezobjawowego. Zwykle w surowicy krwi nosicieli stwierdza się podwyższony poziom przeciwciał specyficznych dla wyosobnionego drobno ustroju.

Nosicieli można podzielić na:

• Odmianą tego nosicielstwa jest, szczególnie niebezpieczne, tzw. nosicielstwo przedchorobowe, spostrzegane np. po zakażeniu hepadnawirusem (wzw typu B) lub wirusem HIV (choroba AIDS), występujące przed wystąpieniem objawów choroby.

Nosicieli można podzielić na:

• Ozdrowieńców, tj. takich, którzy chorowali i w okresie rekonwalescencji wydzielają chorobotwórczy drobnoustrój

• Ze względu na długotrwałość wydzielania zarazków, nosicieli można równie podzielić na stałych i okresowych

Drogi szerzenia się zakażeń

• Bezpośrednie

• Pośrednie

• Wieloogniwowe

Do bezpośrednich dróg zaliczamy:

• drogę łożyskową w czasie ciąży i drogę pochwową w czasie porodu;

• kontakty bezpośrednie, jak np. pocałunki, stosunki płciowe i podawanie ręki,

• ukąszenia i zadrapania przez zwierzęta;

• kontakty bezpośrednie z chorymi podczas badań i zabiegów lekarsko-pielęgniarskich.

Do dróg pośrednich zalicza, się:

• drogę powietrzno-kropelkową i powietrzno-pyłową,

• droga wodno- pokarmowa

• przedmioty codziennego użytku, w tym drogę jatrogenną

• gleba

• owady

Droga powietrzno-kropelkowa

• składa się z jednego ogniwa: człowiek-kropelki śluzu-człowiek, rzadziej ogniwem jest kurz.

• Na tej drodze przenosi się znaczna liczba zarazków zakażających drogi oddechowe, a także wywołujących uogólnione choroby organizmu. Przykładem są pałeczki dżumy, wirusy ospy wietrznej, grypy i kataru; pneumokoki i dwoinki zapalenia opon mózgowych oraz prątki gruźlicy.

Droga pokarmowo-wodna

• zwykle składa się z kilku ogniw: człowiek (kał)-woda-produkty spożywcze-człowiek lub człowiek (kał)-muchy-produkty spożywcze-człowiek.

• Drogą pokarmowo-wodną szerzą się: cholera, dur brzuszny i paradury, czerwonka, zatrucia pokarmowe, gruźlica i niektóre choroby odzwieżęce

Przez przedmioty codziennego użytku

• Np. przez używanie tych samych ręczników przenosi się rzeżączkę, grzybowe i bakteryjne choroby skórne, a także choroby pasożytnicze, jak np. świerzb, książki, czasopisma, zabawki dziecięce, niezbyt dokładnie myte naczynia używane do picia lub jedzenia

Droga jatrogenna

• niezamierzone przenoszenie zarazków przez narzędzia używane podczas leczenia i diagnozowania chorób (igły, strzykawki, skopy, jak również krew oraz podczas zabiegów lekarskich, pielęgniarskich

Gleba

• może pośredniczyć w przenoszeniu znacznej liczby zarazków. Z gleby wyosabnia się laseczki beztlenowe (Clostridium), które występują najczęściej pod postacią przetrwalników. Bezpośrednio z gleby człowiek zakaża się beztlenowcaml przy skaleczeniach i zranieniach

Owady

• Ze względu na swoje właściwości biologiczne, mogą być nosicielami zarazków (źródłem zakażenia). Mogą chorować i ginąć z powodu zakażenia drobnoustrojami chorobotwórczymi groźnymi dla nich i dla człowieka, ale najczęściej są one mechanicznymi przenosicielami mikroorganizmów, zarówno na powierzchni swego ciała, jak też wewnątrz różnych narządów.

Do owadów odgrywających dużą rolę w szerzeniu się chorób zakaźnych zaliczamy:

• • wszy — w naszych warunkach klimatycznych są zarówno źródłem zakażeniu jak i przenosicielami riketsji wywołujących dur plamisty,

• • pchły — żyjąc na kilku ssakach, przenoszą pałeczki dżumy ze szczurów na ludzi. Są one także przenosicielami szeregu różnych, niebezpiecznych drobnoustrojów,

Do owadów odgrywających dużą rolę w szerzeniu się chorób zakaźnych zaliczamy:

• muchy — są przenosicielami zarazków wywołujących choroby przewodu pokarmowego, np. pałeczek duru brzusznego i durów rzekomych, pałeczek czerwonki i enterowirusów. Znane są badania wskazujące, że w nabłonku jelita muchy namnażają się wirusy poliomyelitis,

Do owadów odgrywających dużą rolę w szerzeniu się chorób zakaźnych zaliczamy:

• komary — w klimacie umiarkowanym przenoszą znaczną liczbę tzw. arbowirusów i zarodźce zimnicy. W klimacie subtropikalnym i tropikalnym komary na między innymi przenosicielami wirusa żółtej gorączki,

• kleszcze — są nosicielami i przenosicielami niektórych wirusów np. zapalenia mózgu, a także riketsji i bakterii.

Wrota zakażenia

• Wrotami zakażenia mogą być wszystkie otwory naturalne ciała ludzkiego oraz uszkodzona skóra. Są to miejsca, przez które z otaczającego środowiska do organizmu dostają się zarazki

Okres wylęgania

• Jest to czas od wniknięcia zarazka do organizmu do wy pienia pierwszych objawów chorobowych. W tym okresie zarazek przystosowuje się do warunków panujących w organizmie, namnaża się i zaczyna działać patogennie. Znane są zakażenia o krótkim (tzw. ostre choroby zakaźne) i o długim okrasie wylęgania (np. wirus HIV, wirus wścieklizny).

Epidemia

• Jest to nadmierna zapadalność na określoną chorobę w określonej czasowo i terytorialnie populacji ludzkiej. Zasięgiem swoim epidemia może obejmować rodzinę, wieś, miasto, część kraju, a niekiedy nawet cały kraj. Pojęcie epidemii jest względne i uzależnione od biologicznych właściwości zarazka.

Epidemia

• Na przykład rozpoznanie 500 zachorowań na grypę w mieście liczącym 100 tyś. ludności nie upoważnia lekarza do stwierdzenia epidemii grypy, natomiast rozpoznanie w tym mieście zatrucia toksyną laseczki jadu kiełbasianego u 10-15 osób można uznać za epidemię.

Endemia

• Występowanie zachorowań na daną chorobę wśród ludności na określonym terenie w liczbie utrzymującej się na podobnym poziomie przez długi okres czasu (wiele lat). Związane to jest z warunkami naturalnymi np. bagna- malaria, puszcza- kleszcze i zapalenie mózgu), lub warunkami bytowymi ludności.

Endemia

• Czasem endemiczne występowanie jakiejś choroby związane jest ze szczególnie rozpowszechnionym nosicielstwem określonego zarazka w populacji ludzkiej lub zwierzęcej. Tereny endemiczne w świecie są miejscem, z którego wychodzą epidemie i pandemie niektórych chorób zakaźnych.

Pandemia

• Nazwa ta obejmuje epidemie szybko rozprzestrzeniających się chorób zakaźnych, obejmujących swoim zasięgiem kilka państw, jeden z kontynentów lub cały świat. Znane są pandemie takich chorób, jak dżuma, cholera, śpiączka afrykańska, żółta gorączka i grypa.

Gospodarz

• Gospodarzem nazywa się organizm kręgowca lub bezkręgowca, który jest wrażliwy na zakażenie drobnoustrojem.

Przenosiciel

• Stawonóg lub kręgowiec, który przenosi zarazki z jednego na innych gospodarzy. Przenosiciele mogą przenosić zarazki mechanicznie, na powierzchni swego ciała albo w narządach wewnętrznych. Znani są również przenosiciele będący równocześnie źródłem zakażenia, tzn. że w ich organizmie namnaża się zarazek. Przykładem może być wesz przenosząca zarazki duru plamistego.

Łańcuch epidemiczny

• Pod pojęciem tym rozumie się kolejne etapy przenoszenia się drobnoustrojów z jednego gospodarza na drugiego, tego samego lub innego gatunku.

Łańcuch epidemiczny

• Mamy tu: źródło zakażenia, drogę lub drogi przenoszenia i wrota zakażenia albo organizm wrażliwy.

• Łańcuch taki może być jednoogniwowy, gdy między źródłem zakażenia i wrażliwym organizmem pośredniczy jeden element środowiska (woda, kropelki śluzu, kleszcze) lub wieloogniwowy, gdy pośredniczy więcej elementów.

Sanityzacja

• Czynność polegająca na zmniejszeniu ilości drobnoustrojów w określonym środowisku do tzw. bezpiecznego poziomu. Do czynności takich zalicza się: wietrzenie pomieszczeń, mycie rąk, ciała i powierzchni, zamiatanie i odkurzanie odkurzaczami, malowanie ścian i mebli, wycieranie na mokro, płukanie w wodzie, pranie bielizny, filtrowanie powietrza.

Deratyzacja (odszczurzanie)

• Zespół czynności mających na celu zwalczanie małych gryzoni, a zwłaszcza szczurów i myszy, które często są nosicielami lub przenosicielami chorobotwórczych drobnoustrojów.

Deratyzacja

• Metody deratyzacji dzielą się na: biologiczne (ochrona zwierząt dzikich i hodowla domowych zwierząt tępiących szczury myszy oraz — zabronione w Polsce — wywoływanie sztucznej epizoocji); mechaniczno-fizyczne (pułapki, bicie prądem elektrycznym, strzelanie i wiele innych); chemiczne (trutki pokarmowe, gazy i in.). Te ostatnie są stosowane najczęściej.

Dezynfekcja (odkażanie)

• Zespół czynności zmierzających do unieszkodliwienia (zniszczenia, zabicia) drobnoustrojów chorobotwórczych znajdujących się poza organizmem żywiciela (człowieka, rośliny, zwierzęcia) oraz czynników (owady, drobne gryzonie) biorących udział w ich rozprzestrzenianiu.

• Odróżnia się tu trzy zasadnicze działy: dezynfekcję właściwą, dezynsekcję i deratyzację.

Dezynfekcja właściwa

• Zespół czynności mających na celu zniszczenie wegetatywnych form drobnoustrojów chorobotwórczych, znajdujących się poza organizmem żywiciela, za pomocą związków chemicznych nazywanych środkami odkażającymi. Niektórzy autorzy zaliczają tu także takie postępowanie, jak pasteryzacja, tyndalizacja, naświetlanie promieniami UV.

Dezynsekcja

• Zespół czynności mających na celu unieszkodliwienie szkodliwych dla człowieka owadów, pajęczaków, skorupiaków, które są jednią z dróg przenoszenia zakażeń (zarazków) i inwazji (pierwotniaków i większych pasożytów- z organizmów chorych lub nosicieli na organizmy zdrowe. Najczęściej jest to odwszawianie, walka z muchami, pchłami, komarami i kleszczami.

Kordon sanitarny

• Przymusowe i całkowite przerwanie wszelkiej łączne z obszarem objętym epidemią określonej (najczęściej ostrej i niebezpiecznej) choroby zakaźnej (cholera, dżuma, żółta gorączka, dur plamisty; dawniej także ospa prawdziwa). Kordonem sanitarnym można otoczyć jedno miasto, określony obszar kraju lub cały kraj. Po wyleczeniu chorych i przeprowadzeniu szczepień ochronnych kordon można „zdjąć".

Kwarantanna

• Odosobnienie i poddanie obowiązkowej obserwacji lekarskiej i zdrowych ludzi i zwierząt (rzadko roślin), którzy zetknęli się z chorymi lub przyjechali z terenów endemicznych (epidemicznych), na których panują choroby wysoko zakaźne. Czas kwarantanny nie może być krótszy od średniego okresu wylęgu nią danej choroby. W ten sposób wykrywa się jednostki zakażone (chore) i leczy, przez co nie dopuszcza się do zakażenia określonej populacji

Przełom w zwalczaniu epidemii chorób zakaźnych miał miejsce w pierwszej połowie 20 w.
Jakie warunki odegrały główna rolę w tym zakresie w Polsce?

• a) Postęp naukowy ogólny i w medycynie, a szczególnie znane odkrycia zarazków i leków (środków antyseptycznych i dezynfekcyjnych) przez mikrobiologów, lekarzy i chemików;

• b) Opracowanie i zastosowanie szczepionek i szczepień ochronnych ludności, zapoczątkowanych właśnie przez mikrobiologów , lekarzy i chemików (L. Pasteur, R. Koch, P. Ehrlich, J. Lister, J. Bordet, a w Polsce T. Browicz i O. Bujwid) i licznych innych specjalistów.

Przełom w zwalczaniu epidemii chorób zakaźnych miał miejsce w pierwszej połowie 20 w.
Jakie warunki odegrały główna rolę w tym zakresie w Polsce? Wymieniamy ważniejsze:

• c) Stworzenie w Anglii, od 1830 r., podstaw epidemiologii naukowej i organizacja skutecznie działających jednostek przeciw epidemicznych przy administracjach państw, ziem i miast. Wprowadzono między innymi: zarządzenia izolacji osób chorych od zdrowych, przerywanie dróg szerzenia się zarazy miedzy ludźmi, izolowanie i chowanie zmarłych, higiena spożywanej wody i gotowanie żywności, kontrola ruchu ludności i towarów.

Przełom w zwalczaniu epidemii chorób zakaźnych miał miejsce w pierwszej połowie 20 w.
Jakie warunki odegrały główna rolę w tym zakresie w Polsce? Wymieniamy ważniejsze:

• d) Odkrycie i masowe wprowadzenie antybiotyków i innych leków przeciw bakteryjnych.

• e) Podniesienie poziomu wiedzy zdrowotnej, sanitarnej i higienicznej wśród ludności.

Przełom w zwalczaniu epidemii chorób zakaźnych miał miejsce w pierwszej połowie 20 w.
Jakie warunki odegrały główna rolę w tym zakresie w Polsce? Wymieniamy ważniejsze:

• f) Podniesienie stopy życiowej całej ludności i związana z tym ochronę środowiska w postaci wodociągów, kanalizacji, asenizacji i utylizacji odpadów i śmieci.

• g) Wprowadzenie w oparciu o demokratyczne prawa jednostki odpowiednich przepisów prawnych dotyczących ochrony zdrowia wszystkich członków społeczeństwa.

Ekologia organizmu a diagnostyka różnych chorób

• Znajomość podstawowych zależności i praw ekologicznych stwierdzanych między organizmem i drobnoustrojami i wzajemnie między poszczególnymi gatunkami drobnoustrojów w organizmie, znacznie ułatwia rozumienie zarówno odpowiedniego postępowania terapeutycznego (np. leczenie antybiotykami) jak i przyczyn pojawiania się epidemii (np. zakażeń w szpitalach).

Wzajemne oddziaływanie na siebie, różnych gatunków drobnoustrojów

• synergizm albo współdziałanie, np. korzystne lub niekorzystne dla organizmu;

• obojętność albo brak widocznej zależności;

• antagonizm albo przeciw działanie, także może być korzystne lub nie korzystne dla organizmu.

Rodzaje współżycia drobnoustrojów z organizmem

• Stosunki między organizmem (ssaka) a mikroorganizmami mogą układać się w różny i zmienny w czasie sposób. Należy zawsze pamiętać, że w każdym układzie - oddechowym, pokarmowym, na i w skórze, w pochwie ­oddziaływanie drobnoustrojów może się znacznie różnić. W jednych układach stosunki te są prawidłowe, a równocześnie w innych mogą być niekorzystne.

Rodzaje współżycia drobnoustrojów z organizmem

• a. Brak drobnoustrojów (abakterioza), jest to sytuacja biologiczna, a nie rodzaj współżycia,;

• b. Symbioza;

• c. Komensalizm i oportunizm;

• d. Pasożytnictwo.

Brak drobnoustrojów - abakterioza

• a) w warunkach naturalnych u płodów wewnątrz macicy,

• b) w warunkach sztucznych w hodowli zwierząt wolnych od zarazków, tzw. hodowle "germ free". Ściśle biorąc są to zwierzęta wolne od wszystkich drobnoustrojów, a nie tylko od chorobotwórczych, tj. od zarazków,

Brak drobnoustrojów - abakterioza

• c) prawie zupełny brak drobnoustrojów (bakterii) stwierdza się podczas wyjałowienia organizmu antybiotykami o szerokim zakresie działania, które niszczą bakterie symbiotyczne i komensalne.

Brak drobnoustrojów - abakterioza

• Badania wykazały, że naturalny lub sztucznie otrzymany stan abakteriozy (braku bakterii w organizmie) jest niekorzystny, a nawet niebezpieczny dla normalnego funkcjonowania organizmu.

Brak drobnoustrojów - abakterioza

• W organizmach zwierząt wolnych od bakterii nie rozwijają się mechanizmy obronne, wytwarzanie globulin jest znacznie obniżone, a przypadkowe zakażenie takiego zwierzęcia bakteriami nie patogennymi (dla tego gatunku w warunkach naturalnych) często jest przyczyną śmierci.

Symbioza

• Pod pojęciem symbiozy rozumiemy zjawisko wzajemnego wspierania potrzeb życiowych przez dwa (rzadko więcej) organizmy) albo mikroorganizm i organizm, np. przez wytwarzanie witamin.

Symbioza

• Symbiontami dla organizmu ludzkiego są: pałeczka okrężnicy (E. coli), pałeczki kwasu mlekowego (Lactobacterium) u dorosłych i pałeczki rozdwojone (Bifidobacterium) u dzieci, żyjące w jelitach i wytwarzające szereg witamin. Obecność ich jest konieczna dla prawidłowego rozwoju i stanu zdrowia organizmu

Komensalizm

• Komensalizmem nazywamy taki rodzaj współżycia, w którym drobnoustrój wykorzystuje składniki pokarmowe i miejsce w organizmie, ale nie uszkadza go. Większość drobnoustrojów żyjących w organizmie i zaliczanych do tzw. normalnej flory jest komensalami organizmu.

Komensalizm

• Część badaczy dzieli komensalizm na dwie podgrupy: oportunizm, obejmujący drobnoustroje warunkowo chorobotwórcze oraz komensalizm prawdziwy, obejmujący drobnoustroje w zasadzie obojętne dla organizmu..

Komensalizm

• Należy pamiętać, że w warunkach naturalnych nawet symbionty czasem mogą przejść w stan pasożytnictwa, np. pałeczka jelitowa po dostaniu się do miedniczek nerkowych.

• Także komensale, co zależy od aktualnej odporności organizmu, czasem stają się pasożytami. Możliwa jest także sytuacja odwrotna, tzn. pasożyty mogą stać się komensalami. Sytuację taką określa się nazwą nosicielstwa

Pasożytnictwo

• Pasożytami i zarazkami nazywamy te mikroorganizmy, które zdolne są do niekorzystnego działania i w dogodnej sytuacji działają niekorzystnie, chorobotwórczo na organizm. Zagadnienia te omawiane są na licznych zajęciach z nauk klinicznych i profilaktycznych.

Biocenoza naturalna organizmu

• Biocenozą nazywamy zbiór mikroorganizmów w organizmie, utrzymujących się (ilościowo i jakościowo) w stanie korzystnej równowagi biologicznej. Układ biocenotyczny warunkowany jest synergizmem i antagonizmem wzrostowym drobnoustrojów, a także oddziaływaniem pH i temperatury mikrośrodowiska, a w jelitach także sposobem odżywiania się badanej osoby

Biocenoza naturalna organizmu

• Po urodzeniu organizm dziecka jest szybko zasiedlany przez drobno­ustroje znajdujące się w jego środowisku. Drobnoustroje te najczęściej pochodzą od matki lub personelu pielęgnującego i tworzą w organizmie biocenozę albo normalną florę organizmu.

Biocenoza naturalna organizmu

• Ewolucyjnie organizm człowieka jest przystosowany do współżycia z. "normalnymi" drobnoustrojami, które wytwarzają witaminy lub są potrzebne do uruchomienia szeregu mechanizmów odpornościowych w młodym organizmie.

Biocenoza sztuczna organizmu

• W razie zaniku prawidłowej flory bakteryjnej, np. po zastosowaniu niektórych antybiotyków, do organizmu, a szczególnie do jelit wprowadza się bakterie zastępcze. Służą do tego liczne preparaty dostępne w aptekach, np. Lakcid zawierający żywe liofilizowane pałeczki rozdwojone Bifidobacterium bifidumum lub pałeczki mlekowe Lactobacillus oporne na działanie podstawowych antybio­tyków. Można także, w razie konieczności, używać kwaśnego mleka. Bakterie w nim zawarte dostają się do jelit i tam przez pewien czas zastępują bakterie naturalne.

Normalna flora dróg oddechowych

• W drogach oddechowych mikroorganizmy występują głównie w gardle i w nosie. Pęcherzyki płucne i oskrzeliki są jałowe, a oskrzela i tchawica zawierają drobnoustroje tylko dostające się tu przypadkowo (ze strumieniem powietrza).

Normalna flora dróg oddechowych

• W gardle i w nosie prawie wszystkich ludzi występują: a) ziarniaki Gram dodatnie – paciorkowce tlenowe i beztlenowe, gronkowce, mikrokoki; b) ziarniaki Gram ujemne - dwoinki.

Normalna flora dróg oddechowych

• W gardle i jamie ustnej znacznej części populacji ludzkiej występują także: a) mikoplazmy (to nie są bakterie!) b) grzyby - drożdże Candida albicans (u ok. 30% ludzi), c) Entamoeba gingivalis (pierwotniak), d) Nocardia sp., (grzyby), f) Herpesvirus hominis (wirus opryszczki pospolitej).

Normalna flora przewodu pokarmowego

• Przewód pokarmowy jest układem narządów o budowie i czynnościach dogodnych do życia mikroorganizmów. O florze jamy ustnej była mowa przy omawianiu flory gardła. W przełyku i żołądku przejściowo występuje flora dostająca się tu z jamy ustnej i układu oddechowego. W niedokwaśności żołądka występuje tu bogatsza flora. Przejściowo w żołądku mogą występować także enterowirusy i reowirusy.

Normalna flora przewodu pokarmowego

• W dwunastnicy najczęściej występują podobne rodzaje i gatunki drobnoustrojów jak w żołądku.

Normalna flora przewodu pokarmowego

• Najbogatsza flora znajduje się w jelitach. Typowymi przedstawicielami normalnej flory jelitowej są: a) pałeczka okrężnicy(Escherichia coli) i pałeczki mlekowe (Lactobacillus), u dorosłych są to symbionty jelita grubego, b) pałeczki rozdwojone (Bifidobacterium), symbionty występujące w jelicie grubym u dzieci,

Normalna flora przewodu pokarmowego

• c) paciorkowiec kałowy (Streptococcus faecalis), d) laseczka sienna (Bacillus subtilis). W jelitach żyją także pierwotniaki, takie jak: Entamoeba coli, Endolimax nana i Trichomonas hominis. Prawie zawsze można z kału wyosobnić grzyby, szczególnie Candida albicans oraz niektóre gatunki entero- i reowirusów.

Normalna flora przewodu pokarmowego

• U około 25% ludzi występują jeszcze bakterie (komensale-oportuniści), które łatwo przechodzą na patogenny tryb życia. Należą do nich odmieniec pospolity (Proteus vulgaris), pałeczka ropy błękitnej (Pseudomonas aeruginosa), niektóre przecinkowce (Vibrio spp.), czasem Spirochaeta spp. oraz niektóre rodzaje beztlenowców (anaerobiontów).

Normalna flora przewodu pokarmowego

• Należy pamiętać, że skład normalnej flory jelit ulega ciągłym zmia­nom, które uzależnione są od sposobu odżywiania się i rodzaju pokarmów. Znajdujące się w jelitach bakterie, poza wytwarzaniem witamin, ułatwiają trawienie pożywienia i przyswajanie szeregu związków chemicznych

Normalna flora pochwy

• Pochwa zdrowej kobiety jest siedliskiem bakterii aż do sklepienia i ze­wnętrznego ujścia macicy. Powyżej tego ujścia zaczyna się strefa bez­bakteryjna.

Normalna flora pochwy

• W normalnych warunkach w pochwie znajdują się bakterie z rodzaju Lactobacillus szczególnie Lactobacillus acidophilus (laseczki kwasotwórcze), a także Bifidobacterium bifidum (pałeczka rozwidlona), które rozkładają zawarty w łuszczących się komórkach glikogen na glukozę, a tą z kolei na kwas mlekowy.

• W pochwie wytwarza się kwaśne śro­dowisko o pH 4,0-4,5

Normalna flora pochwy

• Chroni ono układ moczowo-płciowy przed zakażeniem innymi bakteriami. Jeśli działanie prawidłowej flory pochwy zostanie zaburzone, wówczas dostają się tu bakterie komensalne i chorobotwórcze. Środowisko zaburzone można unormować przez do miejscowe wprowadzanie np. preparatu Lakcid.

Normalna flora skóry

• Na skórze ludzkiej, szczególnie w jej porach, żyją niektóre gatunki drobnoustrojów. Spotyka się tu: gronkowce (Staphylococcus epidermidis), ziarniaki (Micrococ­cus luteus), paciorkowce, Streptococcus spp., laseczki, Bacillus spp., drożdze, Candi­da albicans i czasem pałeczki Gram-ujemne.

Normalna flora skóry

• Na skutek kontaktu ze środowiskiem na skórze występują (niekiedy bardzo obficie) drobnoustroje saprobiontyczne i saprofityczne, ze środowiska takiego jak przedmioty, ziemia, ubranie.

Normalna flora narządów moczowo-płciowych

• Na skórze i na błonach narządów moczowo-płciowych u kobiet i u mężczyzn występują: gronkowiec biały (skórny), paciorkowce (grupa D), pałeczka okrężnicy, ziarniaki beztlenowce oraz szereg saprobiontycznych, niepatogennych pałeczek Gram-ujemnych.

Normalna flora narządów moczowo-płciowych

• W mastce często spotyka się Mycobacterium smegmatis (prątek mastki). Przy ujściu cewki moczowej występują często niektóre gatunki Mycoplasma oraz Acholeplasma laidlawii. Ilość i jakość drobnoustrojów tych narządów zależy od stanu zdrowia ustroju i od stosowanych zabiegów higienicznych.

W normalnych warunkach w innych narządach oraz w wydzielinach i wydalinach (łzy, mocz, płyn mózgowo-rdzeniowy, żółć, pot) drobnoustroje nie występują.

Dlaczego ważna jest mikrobiologia w epidemiologii?

Znajomość ekologii mikroorganizmów współżyjących w organizmie, z organizmem i ze sobą, jest przydatna do:

• prawidłowej oceny roli drobnoustrojów (które są pożyteczne, obojętne, szkodliwe),

• do prawidłowej oceny stanu zdrowia organizmu,

Dlaczego ważna jest mikrobiologia w epidemiologii?

• do oceny wyników badań mikro­biologicznych (kiedy i które bakterie są pasożytami) oraz

• do prawidłowego planowania leczenia antybiotykami, szczególnie o szerokim zakresie działania (czy istnieje konieczność niszczenia flory potrzebnej organizmowi).

Dlaczego ważna jest mikrobiologia w epidemiologii?

• W epidemiologii i mikrobiologii sanitarnej służy do oceny stopnia zanieczyszczenia środowiska (np. szpitalnego), w tym także wody i żywności, przez drobnoustroje, szczególnie przez chorobotwórcze zagrażające zakażeniami osób zdrowych lub pacjentów.

Zasady diagnostyki mikrobiologicznej

• Diagnostyka chorób wirusowych jest najtrudniejsza, ponieważ wirusy rozmnażają się tylko w żywych komórkach ssaków (lub innych gospodarzy). Hodowla licznych linii komórek, przydatnych do izolacji wirusów, jest kosztowna pod względem ekonomicznym i pod względem przygotowania (wiedzy) specjalistów – wirusologów.

Zasady diagnostyki mikrobiologicznej

• Z tych powodów diagnostyka wybranych chorób wirusowych, np. wirusowych zapaleń wątroby, zakażenia wirusem HIV, wirusowych biegunek u dzieci, oparta jest głównie na badaniach serologicznych (wykrywanie poziomu przeciwciał w surowicy) lub na badaniach (biochemicznych) z dziedziny biologii molekularnej, np. wykrywanie obecności swoistego DNA wirusa. Badania takie wykonywane są w pracowniach specjalistycznych.

Zasady diagnostyki mikrobiologicznej

• Diagnostyka chorób wywoływanych przez bakterie oraz określanie poziomu (ilości) bakterii w środowisku przeprowadzane są w pracowniach specjalistycznych, to jest w szpitalach, w stacjach sanitarno-epidemiologicznych i w akademiach medycznych.

Zasady diagnostyki mikrobiologicznej

• Diagnostyka chorób wywoływanych przez bakterie oraz określanie poziomu (ilości) bakterii w środowisku przeprowadzane są w pracowniach specjalistycznych, to jest w szpitalach, w stacjach sanitarno-epidemiologicznych i w akademiach medycznych.

Zasady diagnostyki mikrobiologicznej

• W tych celach organizowane są pracownie mikrobiologii lekarskiej, do diagnostyki chorób bakteryjnych (gatunki i patogenność), a także do określania wrażliwości bakterii na działanie antybiotyków.

Zasady diagnostyki mikrobiologicznej

• Do profilaktyki i zwalczania zakażeń szpitalnych a także do badania sterylności w zakładach produkcji leków organizowane są pracownie mikrobiologii sanitarnej (środowiskowej i produkcyjnej). Podobne pracownie organizowane są także do badania różnych rodzajów żywności, krajowej i importowanej.

Mikrobiologia lekarska i sanitarna

Mikrobiologia lekarska i sanitarna c.d.

Polskie uregulowania prawne

Ustawa z dnia z dnia 6 września 2001 r. o chorobach zakaźnych i zakażeniach (Dz.U.01.126.1384). Przepisy ustawy stosuje się do chorób zakaźnych i zakażeń, których wykaz określa załącznik nr 1 do ustawy (ograniczenie przedmiotowe ustawy).

Zasady i tryb postępowania w zakresie zapobiegania i zwalczania chorób zakaźnych i zakażeń u ludzi, a w szczególności:

• rozpoznawanie i śledzenie sytuacji epidemiologicznej oraz

• podejmowanie działań przeciwepidemicznych i zapobiegawczych celem unieszkodliwienia źródła zakażenia i przecięcia dróg szerzenia,

• w tym również uodpornienie osób wrażliwych na zakażenie

• W zakresie zapobiegania chorobom zakaźnym i zakażeniom ustawa nakłada na osoby przebywające na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej określone w art.5, ust 1 tej ustawy obowiązek:
  
  

• poddawania się badaniom mającym na celu wykrywanie zakażeń i chorób zakaźnych, w tym również poddawania się postępowaniu mającemu na celu pobranie lub dostarczenie materiału do tych badań,

• poddawania się obowiązkowym szczepieniom ochronnym,

• poddawania się obowiązkowemu leczeniu, obowiązkowej hospitalizacji, izolacji, kwarantannie i nadzorowi epidemiologicznemu,

• udzielania wyjaśnień istotnych dla zapobiegania chorobom zakaźnym.

Obowiązkowi poddawania się badaniom mającym na celu wykrywanie zakażeń i chorób zakaźnych, podlegają:

• 1. Kobiety w ciąży, które były narażone na zakażenie HIV, oraz noworodki urodzone przez matki zakażone HIV lub krętkiem bladym

• 2. Osoby, które były narażone na zakażenie poprzez kontakt z osobami zakażonymi, chorymi lub materiałem zakaźnym - badaniom w kierunku błonicy, cholery, czerwonki, duru brzusznego, durów rzekomych A, B i C, nagminnego porażenia dziecięcego,

• 3.Nosiciele i ozdrowieńcy po błonicy, cholerze, durze brzusznym, durach rzekomych A, B, C, salmonellozach i czerwonce wywołanej pałeczkami Shigella

• 4. Osoby podejmujące lub wykonujące prace, przy wykonywaniu których istnieje możliwość przeniesienia zakażenia na inne osoby - badaniom w kierunku zakażenia prątkami gruźlicy, pałeczkami duru brzusznego, durów rzekomych A, B, C, innymi pałeczkami z rodzaju Salmonella i Shigella

• 5. Uczniowie szkół oraz studenci szkół wyższych kształcących do wykonywania prac, o których mowa w pkt 4 - badaniom w kierunku zakażenia prątkami gruźlicy, pałeczkami duru brzusznego, durów rzekomych A, B, C, innymi pałeczkami z rodzaju Salmonella i Shigella, bezpośrednio przed rozpoczęciem praktycznej nauki zawodu

Obowiązkowej hospitalizacji podlegają:

1) osoby chore na gruźlicę płuc w okresie prątkowania oraz osoby z uzasadnionym podejrzeniem o prątkowanie,

2) osoby chore i podejrzane o zachorowanie na:

• a) błonicę,

• b) cholerę,

• c) dur brzuszny,

• d) dury rzekome A, B, C,

Obowiązkowej hospitalizacji podlegają:

• e) dżumę,

• f) nagminne porażenie dziecięce oraz inne ostre porażenia wiotkie, w tym zespół Guillaina-Barrégo,

• g) tularemię,

• h) zapalenie mózgu,

• i) zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych,

• j) żółtą gorączkę i wirusowe gorączki krwotoczne

• Obowiązkowemu leczeniu ambulatoryjnemu podlegają osoby chore na gruźlicę płuc. Wypełnienie obowiązku polega na poddawaniu się badaniom lekarskim oraz innym badaniom diagnostycznym i stosowaniu zaleconego leczenia.

Obowiązkowej kwarantannie lub nadzorowi epidemiologicznemu podlegają

osoby zdrowe, które pozostawały w styczności z chorymi na cholerę, dżumę płucną i wirusowe gorączki krwotoczne przez okres nie dłuższy niż: w przypadku cholery - 5 dni, dżumy płucnej - 6 dni, wirusowych gorączek krwotocznych - 21 dni od ostatniego dnia styczności.

18