16. Filozofia wobec religii.
Filozofia w swojej historii utrzymuje związki z religią, a wielu filozofów było ludźmi głęboko wierzącymi, choć czasem znajdującymi się poza nurtem oficjalnej religii. Początków filozofii należy jednak szukać w opozycji do myślenia religijnego, w podawaniu w wątpliwość uznawanych wierzeń.
W średniowieczu filozofia była całkowicie podporządkowana teologii i miała służyć rozumowemu wyjaśnianiu prawd danych przez Objawienie. W epoce nowożytnej niektóre filozoficzne nurty miały nastawienie areligijne lub antyklerykalne (oświecenie, marksizm, scjentyzm, pozytywizm). Szczególnie krytykowane były religie w formie zinstytucjonalizowanej.
Filozofia podejmuje problemy człowieka, które nadają sens ludzkiemu życiu. Kontemplacja i interpretacja świata, próba wyjaśnienia jego struktury, genezy uzasadnień. Utożsamimy ją z rozumnością, stąd religia powinna oznaczać poszukiwanie w niej rozumności. Filozofia często oparta jest o abstrakcję, jest bardzo ogólna
Cecha charakterystyczna dla czasów nowożytnych to zmiana pojawienie się państw narodowych, rywalizacja a nie jedność a także powstanie wielu kościołów w wyniku reformacji. Kartezjusz, uważany za czołową postać krytyki chrześcijaństwa, choć filozofia nowożytna jest z natury poza chrześcijaństwem. W jego czasach zaczął nabierać znaczenia panteizm. W czasach nowożytnych przybiera formę naturalistyczną – jedność poprzez podporządkowanie tego co duchowe temu co naturalne.
Problem istnienia Boga i świata w poglądach Kartezjusza
Po wykazaniu pewności istnienia myślącego podmiotu, Kartezjusz w swoim systemie filozoficznym kolejno dochodził do uznania istnienia innych bytów, którymi są Bóg i świat zewnętrznych przedmiotów.
Kartezjański Bóg pojawił się nie na zasadzie strzelistego aktu wiary, lecz wyłącznie jako konieczność logiczna. Istnienie w ułomnym ludzkim umyśle idei Boga jest zatem – zdaniem Kartezjusza - dowodem Jego rzeczywistego istnienia.
Po uzasadnieniu istnienia Boga, Kartezjusz wprowadza do swojego systemu filozoficznego tezę o istnieniu zewnętrznych materialnych rzeczy. Gwarantem prawdziwości tezy o istnieniu rzeczy jest, według Kartezjusza Bóg, którego istnienia dowiódł wcześniej. Rozumowanie Kartezjusza było w tej sprawie następujące: w naszym umyśle posiadamy naturalną skłonność do uznawania realności ciał. Skłonność ta nie może być złudzeniem, ponieważ twórcą wszystkiego, a w tym i naszego umysłu, jest Bóg, który będąc istotą doskonałą, nie mógłby nas wprowadzać w błąd, uczyniłby zaś to wpajając w nas skłonność do uznawania realności ciał, które nie istnieją. Zatem istnienie świata materialnego, które nie było pewne bezpośrednio, jest gwarantowane pośrednio - poprzez doskonałość Bożą.
Znaczenie Tomasza z Akwinu dla filozofii i teologii chrześcijańskiej
Żył w latach 1225-1274; był Włochem; urodził się w Akwinie, w pobliżu Neapolu, w rodzinie bogatych właścicieli ziemskich. Studiował w klasztorze Benedyktynów na Monte Cassino. Później, wbrew woli rodziny, zmienił swoją klasztorną przynależność i został członkiem żebraczego Zakonu św. Dominika. Przebywał i pracował w różnych ośrodkach ówczesnej Europy, jak np.: Neapol, Kolonia, Paryż, Rzym.
Nie sposób przecenić znaczenia św. Tomasza z Akwinu dla filozofii i teologii chrześcijańskiej:
Tomasz przystosował filozofię Arystotelesa do potrzeb wiary chrześcijańskiej;
zbudował gmach średniowiecznej metafizyki w oparciu o model scholastycznego racjonalizmu;
stworzył system filozoficzny, który stał się na wiele wieków oficjalną filozoficzną wykładnią religii chrześcijańskiej,
na gruncie opublikowanej w 1879 r. encykliki papieża Leona XIII pt.: „Aeterni Patris”, powstał kierunek filozofii współczesnej o nazwie „neotomizm”, który przedłużył kluczową pozycję tomizmu w obrębie cywilizacji chrześcijańskiej także na czasy współczesne.
Relacja wiedzy i wiary w poglądach Tomasza z Akwinu
Św. Tomasz oddzielił wiarę od wiedzy, dziedzinę objawienia od dziedziny rozumu, uznając generalnie, że dziedzina rozumu, czyli wiedzy, jest bardzo rozległa, ponieważ obejmuje nie tylko przyrodę, czyli świat rzeczy materialnych, ale także większość zagadnień religijnych, w tym fundamentalną kwestię istnienia Boga. Dziedzina wiary obejmuje tylko nieliczne kwestie, które są niedostępne rozumowi i te kwestie św. Tomasz nazwał „tajemnicami wiary”. Uznając, że większość twierdzeń religijnych można zracjonalizować, św. Tomasz zarazem uznał, że między objawieniem a rozumem nie może być sprzeczności. Jeżeli by się okazało, że dochodzi do tego rodzaju sprzeczności - między prawdą Objawioną a prawdą płynącą z rozumu, wtedy – zdaniem św. Tomasza - należy uznać, że błądzi rozum.
W ten sposób św. Tomasz z Akwinu ustanowił pewną ogólną zasadę, którą nazwał zasadą normy negatywnej, i która stwierdzała, że twierdzenia sprzeczne z objawieniem są ewidentnie fałszywe. Zasada normy negatywnej stała na straży fundamentalnej tezy głoszącej, że teologia, która jest oparta na objawieniu i Piśmie św. ma pierwszeństwo wobec filozofii, która jest oparta na rozumie. Zasada ta utwierdzała pozycję średniowiecznej filozofii jako służebnicy teologii. Filozofia służy teologii, przygotowuje do wiary i broni jej, a nie zastępuje wiarę lub przesądza o jej słuszności.
Problem istnienia Boga w poglądach Tomasza z Akwinu (tzw. dowody)
Mimo że istnienie Boga jest pewne, bo wynika z Jego istoty, nie musi ono być dla nas jako ludzi oczywiste, ponieważ nie znamy do końca istoty Boga. Wiedza o istnieniu Boga nie jest też zawarta z góry w duszy człowieka, jak wyobrażał to sobie św. Augustyn. Istnienie Boga nie musi być wyłącznie przedmiotem wiary.
Teza o istnieniu Boga jest jedną z licznych tez religii chrześcijańskiej, które św. Tomasz z Akwinu uznał za możliwe do racjonalnego uzasadnienia. W związku z tym, sformułował 5 znanych argumentów, które miały przekonać ludzi o słuszności tej tezy. Wszystkie te argumenty opierają się na jednym założeniu, które można wyrazić w postaci następującej dyrektywy: jeżeli chcesz się przekonać o istnieniu Boga, to poznaj świat, który jest Jego tworem; A oto argumenty św. Tomasza, które zwykle bywają nazywane dowodami na istnienie Boga, choć nie jest to zgodne z założeniami metody scholastycznej:
z ruchu: za pomocą zmysłów stwierdzamy powszechne istnienie ruchu w świecie; wszystko co się porusza jest przez coś poruszane; w analizowaniu szeregu poruszycieli nie można się cofać w nieskończoność; istnieje byt, który zapoczątkował ruch w świecie i tym bytem jest Bóg;
z przyczyny sprawczej: każde zdarzenie w świecie przyrody posiada swoją przyczynę, dzięki której istnieje; łańcuch przyczyn nie może biec w nieskończoność; istnieje Bóg, który był pierwszą przyczyną wszystkich rzeczy;
z konieczności i przypadku: wszystkie rzeczy są przypadkowe, tzn. mogą istnieć lub nie istnieć; jeżeli mogąc nie istnieć, istnieją, to swoje istnienie muszą zawdzięczać bytowi, którego istnienie jest konieczne i który jest sprawcą istnienia rzeczy, a tym bytem jest Bóg;
ze stopni doskonałości: z faktu, że w świecie istnieją rzeczy o różnej doskonałości wynika, że istnieje istota, która jest absolutną doskonałością i jako taka stanowi absolutny punkt odniesienia i absolutny wzorzec dla względnej doskonałości rzeczy;
z zarządzania rzeczami, niekiedy nazywany także dowodem z powszechnej celowości: jeżeli w świecie istnieje powszechny ład i porządek, a wszędzie mamy dowody tego, że tak jest, to musi istnieć ktoś kto ten porządek ustanowił; zatem istnieje Bóg jako twórca celowego uporządkowania świata.
Jak widać, wszystkie pięć argumentów św. Tomasza mają pokazywać, że świat jaki znamy z doświadczenia potrzebuje przyczyny i celu; że jego niedoskonałość i samo-niewystarczalność, jeśli mają być zrozumiałe, domagają się bezwarunkowo istnienia Boga jako bytu koniecznego i doskonałego.
Chrześcijaństwo
Od samych początków do XIII wieku chrześcijaństwo przyswajało starogreckie idee. Przykładem jest manicheizm - doktryna głosząca radykalny dualizm światła i ciemności (dobra i zła). Stał się niemożliwym do pominięcia składnikiem cywilizacji. Dążenie do polaryzacji stanowisk, pojęć, zestawienie haseł: dobro-zło. Chrześcijaństwo przyczyniło się do podziału Europy na wschód i zachód, ale powstało na wschodzie, a następnie zakorzeniło się na zachodzie.
Św. Augustyn był pierwszym klasykiem myśli chrześcijańskiej. Dzięki niemu zaadoptowano mądrość starożytnych Greków. Nie używał on pojęcia "filozofia chrześcijańska", a po raz pierwszy pojawia się w encyklice Leona XIII „O przywróceniu filozofii chrześcijańskiej w szkołach” (1879 rok). Wtedy zapoczątkowany został neotomizm i zagorzał we Francji spór – nie zgadzano się na pojęcie filozofii chrześcijańskiej – pojęcie to ma sens historyczny i oznacza pewne określone stanowisko.
Buddyzm
Centralnym zagadnieniem filozofii buddyjskiej są pochodzące od Buddę Siakjamuniego (563-483 p.n.e.) Cztery Szlachetne Prawdy. Głoszą one, że życie jest pełne cierpienia (Dukkha), a ich źródłem jest dwanaście ogniw współzależnego powstawania, które wiążąc człowieka ze światem i powodują cykl narodzin i śmierci Sansarę. Szlachetne Prawdy wskazują, że możliwe jest położenie kresu cierpieniom dzięki postępowaniu zgodnemu z Ośmiostopniową ścieżką. Wczesne doktryny filozoficzne oparte zostały na trzech "koszach" kanonu palijskiego, np. wg mulasarvastivady, oraz od ok. 320 r. p.n.e. na tradycji mahasanghika posługującej się sanskrytem. Obecnie najbardziej odpowiadające temu podziałowi są filozofia tradycji theravada oraz nurty filozoficzne związane z mahajaną. Buddyzm tybetański rozwój filozofii buddyjskiej do czasów współczesnych przedstawia poprzez wyodrębnienie czterech głównych nurtów: