Pojęcia
Gnoza
Gnoza - (gr. γνῶσις gnosis "poznanie, wiedza") – forma świadomości religijnej, system sprzeciwu, wyjście poza granice uznawanego porządku. Gnoza to wiedza przynosząca zbawienie. Gnostycy głoszą istnienie prawdy hermetycznej, ukrytej. Człowieka przedstawiają jako istotę uśpioną pogrążoną w odrętwieniu. Wiedza oznacza przebudzenie. Gnoza odwołuje się do obrazu. Jej żywiołem są symbole.
Terminem tym najczęściej określa się ruchy religijne późnego antyku (doba hellenizmu) i wczesnego średniowiecza. Wśród nich wyróżnić można dwa główne nurty: gnozę monistyczną (syryjsko-egipską), której szczytowe osiągnięcie stanowi chrześcijańska gnoza Walentyna, oraz dualistyczną gnozę typu irańskiego - manicheizm.
Zasadniczą cechą światopoglądu gnostycznego (różnych proweniencji) jest przekonanie o upadku Ducha i uwięzieniu w świecie. W gnozie monistycznej świat - rozumiany jako byt materialny, ów padół zła i cierpienia, w którym przyszło nam żyć - jest ostatnią, najniższą emanacją Boga (bytu doskonałego). Zło, rozpad i śmierć zaistniały w wyniku pierwotnego boskiego upadku. Człowiek, istota obdarzona iskrą ducha, obarczony jest odpowiedzialnością naprawy tego błędu. Zadaniem oświeconego na ścieżce gnozy jest uwalnianie iskier Ducha i oddawanie ich Bogu.
W przeciwieństwie do gnozy monistycznej, gdzie za zło i niedoskonały świat odpowiedzialny jest Jedyny Bóg, w dualistycznej gnozie Maniego świat jest polem walki dwóch niestworzonych antagonistycznych wobec siebie sił światła i ciemności (irański Ahura Mazda i Aryman).
W światopoglądzie gnostycznym istotną rolę pełniła kosmologia i astronomia.
Do gnozy odwoływali się m.in.: bogomili i katarzy. Gnostykami byli: Mani (z gr. Manes), Szymon Mag, Marcjon, Walentyn Egipcjanin, Bazylides, Herakleon, Ptolemeusz, Markos i Teodor. Najbardziej znanym współczesnym polskim gnostykiem jest Jerzy Prokopiuk.
Gnostycyzm manifestował się w różnorodnych wspólnotach wyznawców rozproszonych w Palestynie, Syrii, Azji Mniejszej, Egipcie, Italii (Rzymie) i na innych obszarach nad Morzem Śródziemnym. W II wieku istniała również gnoza pogańska, o czym świadczy traktat Poimandres ze zbioru Corpus Hermeticum.
Swoistą współczesną formą gnozy jest antropozofia Rudolfa Steinera.
Gnostycyzm
(z gr. γνωστικός gnostikos "dotyczący wiedzy, służący poznaniu") – doktryny i ruchy religijne powstałe w I i II w. na wschodzie cesarstwa rzymskiego, gł. w Syrii i Egipcie będące kontynuacją gnozy, dualistyczne i łączące elementy chrześcijaństwa z grecko-egipskim hermetyzmem. Ok. VI wieku ruchy gnostyckie zostały wchłonięte przez szerzący się manicheizm.
Gnoza oznacza specyficzną wiedzę, która ma człowiekowi przynieść wyzwolenie i zbawienie. Wiedza ta jest pochodzenia boskiego i przekazywana tylko wybranym. W gnozie zawarta jest pewna wizja rzeczywistości, w tym Boga, powstania niebios i świata, człowieka i zbawienia. Nie da się ona do końca sprowadzić do synkretycznej mieszanki, choć oczywiście wiele zawartych w niej elementów ma swoje odniesienie do innych religii, a także do filozofii greckiej.
Gnostycki obraz całości świata obejmuje ziemię zamieszkałą przez ludzi, 7 sfer niebios i różnego rodzaju bóstwa. W odróżnieniu od greckiej wizji bytu jako ładu (kosmos), gnostycy prezentują skrajny antykosmizm. Świat ich zdaniem jest chaotyczny, nieuporządkowany i zły; nie może więc pochodzić od dobrego Boga, jego autorem jest więc zły bóg (bóstwo). Niektórzy gnostycy uważali, że świat pochodzi od aniołów ostatniego nieba, którego królem jest Jahwe, Bóg żydowski; inni złego Boga nazywali Jaldabaoth; kieruje się on w swoim działaniu gniewem i pychą; to przez niego świat jest zły, bo jako demiurg uczynił dzieło niedoskonałe.
Gnoza przepojona jest wizją walki bogów. Gnostyk Saturninus uważał, że Chrystus Zbawca po to przyszedł, aby pokonać Boga Starego Testamentu. Świat, pochodząc od bóstw niższej sfery niebieskiej, nie został stworzony z niczego, lecz z preegzystującej materii.
Gnostycy nie uznawali zmartwychwstania ciał, głosili teorię metempsychozy, czyli wędrówki dusz. Obok antykosmizmu w ich poglądach obecny był antysomatyzm, czyli negatywny stosunek do ciała uznawanego za źródło zła, i w konsekwencji antyseksualizm; stanowi to zradykalizowaną formę myśli orfickiej, pod której wpływem byli pitagorejczycy i Platon, głoszącej, że ciało jest więzieniem dla duszy.
W mitologii gnostyckiej pojawia się pogląd, że człowiek jest upadłym bogiem, a ten nieszczęśliwy związek z ciałem wziął się stąd, że dusza wskutek pragnienia rozkoszy upadła na ziemię, przelatując poprzez 7 sfer niebieskich. Wobec faktu, że ciało jest czymś złym i bóg, od którego pochodzi zły świat, jest także zły, człowiek - zdaniem gnostyków - stoi w obliczu absurdu. Gnostycyzm niesie ze sobą skrajnie pesymistyczny pogląd na świat.
Jedyną drogą do zbawienia jest zdobycie tajemnej wiedzy (gnosis); posiada ją wybraniec Boży, a więc ktoś kto pozostaje w łączności z Bezimiennym Bogiem. Wtajemniczone grono wsłuchane w głos takiego wybrańca może oczekiwać na wyrwanie się z absurdalnego świata. Tajna wiedza jest przypomnieniem prapoczątków duszy i uświadomieniem boskości własnej jaźni. Elitarność gnostycyzmu bierze się stąd, że nous (intelekt zdolny do intuicji) nie został równo między ludźmi rozdzielony, stąd nie wszyscy mogą mieć udział w boskości.
Zgodnie z ustaleniami przyjętymi na konferencji w Messynie (1966) gnoza to wiedza o boskich tajemnicach przeznaczona dla wybranych, natomiast gnostycyzm to grupa systemów II wieku po Chrystusie, które głosiły, że w człowieku jest iskra Boża pochodząca ze świata Bożego; iskra ta spadła na świat i ma powrócić z powrotem do Boga, aby z Nim się zintegrować. W gnostyku jest jedność i tożsamość jaźni, iskry Bożej, boskiej rzeczywistości i poznania. Wobec chaosu i absurdu świata gnoza ma być jedyną drogą wyzwolenia.
Gnostycy uznawali za natchnione różne pisma późnochrześcijańskie (poza Ewangelią Jana), które teologia katolicka zalicza do apokryfów, dokonując ich alegorycznej interpretacji, na podstawie których powstawały utwory o przekazie typowo gnostyckim, jak np.:
Trzy pierwsze ewangelie łączą się bardziej ściśle z tradycją synoptyków, m.in. poprzez nawiązanie do wydarzeń z życia Chrystusa, co jest tłem dla treści gnostyckich.
cechy Gnoscytyzmu
1. W teologii — radykalny transcendentyzm, tj. przeciwstawienie Boga i świata duchowego (pleroma) nieświadomemu lub zbuntowanemu demiurgowi (Stwórcy — Jahwe), jego archontom i światu materialnemu.
2. W kosmologii — antykosmizm (wrogość wobec świata demiurga jako więzienia).
3. W antropologii — dualizm człowieka i świata, triadyczna koncepcja człowieka (człowiek składa się z ciała, duszy i ducha — soma, psyche i pneuma) i opierający się na niej ezoteryzm (istnienie poznania dostępnego ludziom szczególnie do niego uzdolnionym i w tym sensie „wybranym”).
4. W eschatologii — postulat wyzwolenia człowieka spod władzy demiurga i archontów (tj. spod władzy losu — heimarmene), czyli z tego świata, właśnie przez gnozę, wtajemniczenie.
5. W etyce — postawa skrajnie ascetyczna (lub — rzadko — skrajnie libertyńska, tzn. odrzucająca wszelkie prawa moralne).
6. W aspekcie społecznym — indywidualizm i pluralizm (w chrześcijaństwie ideał Kościoła policentrycznego — składającego się z wielu ośrodków charyzmatycznych