Antyk
1.Filozofia
Sokrates
Sokrates zajmował się tylko człowiekiem. Zajmowało go jedynie to, co można było ulepszyć, czyli działał na polach etyki i logiki.
Jego poglądy etyczne można sformułować w trzy główne tezy: Cnota jest dobrem bezwzględnym. Cnota to według Sokratesa moralne zalety człowieka, właściwe tylko gatunkowi ludzkiemu, takie jak: sprawiedliwość, odwaga, panowanie nad sobą. Człowiek powinien zabiegać o dobro najwyższe nie licząc się z niebezpieczeństwami czy śmiercią, poświęcając dobra niższe i pozorne. Sokrates był pierwszym, który wyróżnił dobra moralne. Cnota wiąże się z pożytkiem i szczęściem. Sokrates widział związek pożytku z dobrem. Tylko to co dobre może być pożyteczne. Podobnie miał się stosunek dobra do szczęścia: szczęście wynika z cnoty. Cnota jest wiedzą. Wszelkie zło pochodzi z nieświadomości: nikt umyślnie i z świadomością zła nie czyni. Wniosek: ludzie dążą do szczęścia i pożytku - prawdziwe szczęście i pożytek daje tylko dobro - prawdziwym dobrem jest cnota. Cnota, szczęście i rozum są nierozłączne.
Platon
Platon był idealistą, twierdził, że we wszystkich dziedzinach bytu i działania obok pierwiastków realnych, które są przemijające istnieją pierwiastki idealne, które są wieczne, i że pierwiastki idealne mają przewagę nad realnymi. Na czele jego filozofii stało pojęcie idei, a także dobra i duszy. Platon był przekonany, że istnieje byt idealny a byt realny jest od niego zależny. Dusza istnieje niezależnie od ciała a ciało jest niższe i zależne od niej. Złączenie z ciałem nie jest dla duszy niezbędne. Platon był przekonany, że istnieje wiedza wrodzona, rozumowa, niedoświadczalna i że wiedza zmysłowa jako zależna i niepewna musi jej być podporządkowana. Platon uważał, że właściwym celem człowieka są dobra idealne, i że dobra realne, jako niższe, powinny im być podporządkowane i traktowane tylko jako środki. Jednocześnie twierdził, że poprzez cele realne, względne, skończone, doczesne można w końcu osiągnąć cele idealne, wieczne.
Arystoteles
Arystoteles unikał rozwiązań skrajnych, był skłonny do uznania cząstki prawdy, jaka w każdym z rozwiązań tkwi. Arystoteles twierdził, że nie ma innych rzeczy niż realne, lecz ich osnową jest idealna ich istota. W rzeczach jednostkowych należy szukać ogólnej ich istoty. Poznanie odbywa się według Arystotelesa empirycznie, przy udziale zmysłów, lecz wyniki tego poznania są całkowicie realne. W etyce najwyższym dobrem nie jest cnota a szczęście. Szczęście rozumie się nie jako doznawanie przyjemności, ale jako działalność godną człowieka, rozumną i cnotliwą. Przez cnotę należy dochodzić do szczęścia. Od Arystotelesa pochodzi podział filozofii, wyodrębnienie logiki, opracowanie psychologii, nowe pojęcia metafizyczne takie jak: forma, materia, Bóg, energia.
Stoicy
Stoicy za najwyższe szczęście i dobro człowieka uznali cnotę (ten kierunek był pogłębieniem myśli Sokratesa). Stoicy głosili niezależność człowieka od natury i zgodność z nią. Szczęścia można według nich być całkowicie pewnym tylko gdy opanuje się zewnętrzne okoliczności lub się od nich uniezależni. Ponieważ to pierwsze było niewykonalne należało się od nich uniezależnić - należy zapanować nad sobą. Cnota to dobro jedyne - wszystko poza nią, na przykład pieniądze lub sława, może być źle użyte i dlatego dobrem nie jest. Cnota nie polega stopniowaniu. Albo się ją ma albo nie. Aby dążyć do szczęścia należy zobojętnieć na dobra doczesne i kierować się w życiu wyłącznie rozumem a nie emocjami. Ideałem stoików był mędrzec, żyjący cnotliwie a przez to bogaty wewnętrznie i wolny, obojętny na emocje i uczucia, ni e przywiązujący wagi do dóbr materialnych.
Epikureizm
Punktem wyjścia dla epikurejczyków było założenie, że szczęście jest największym dobrem. Według nich szczęście polega na doznawaniu przyjemności a nieszczęście na doznawaniu cierpienia. Do szczęścia wystarczy jednak w zupełności brak cierpienia. Zdrowie ciała i spokój duszy zapewniają radość. Według epikurejczyków dobra, które posiadamy powinniśmy używać docześnie, bo dobro jest przemijające i jednorazowe - nie ma co liczyć na przyszłe bytowanie ("carpe diem" - chwytaj dzień). Są dwa zasadnicze sposoby na szczęście: cnota i rozum. Są to jednak tylko środki, i same w sobie nie są cenne. Człowiek nie powinien poddawać się myślom, gdyż te łatwo błądzą i dostarczają nowych cierpień. Wewnętrzny spokój, rozumne i cnotliwe życie prowadzą do osiągnięcia osobistego szczęści, które z kolei przyczynia się do szczęścia ogółu.
2. Teatr grecki
A. Tragedia grecka.
Tragedia była gatunkiem najwyżej cenionym przez starożytnych. Części składowe tragedii:
prologos- informacje o wydarzeniach sprzed akcji wygłaszane przez aktora
parodos- wejście chóru
epeisodia- poszczególne epizody oddzielone
stassimonami- wypowiedziami chóru,
exodos- wyjście chóru
Obowiązywała zasada trzech jedności: miejsca, czasu i akcji.
Bohaterowie tragedii znajdują się w sytuacji trudnej, bez wyjścia. Są uwikłani w konflikt pomiędzy własnym działaniem a siłami wyższymi: losem, prawami historii, normą moralną. O sytuacji bohaterów decyduje los, fatum. Istotą tragedii jest konflikt tragiczny. Polega on an istnieniu przeciwstawnych, równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie ma wyboru. Każde posunięcie zbliża bohatera do katastrofy.
Podstawowym pojęciem tragedii jest katharsis, czyli dosłownie oczyszczenie, stanowiące cel tragedii. Jest to stan wywołany wpływem tragedii, która ukazując ludzkie dramaty wzbudza litość i trwogę. Przeżycie katharsis miało usunąć z duszy widza wszelkie negatywne uczucia i emocje. Po części wstępnej następowało zawiązanie akcji, później zaś kolejne perypetie prowadziły do katastasis (spiętrzenie trudności) i w końcu do katastrofy głównego bohatera.
B. Teatr grecki.
Budowla teatralna składała się z półkolistej, amfiteatralnej widowni. U stóp amfiteatru znajdowała się okrągła powierzchnia zwana orchestrą, na której poruszał się chór. Poza orchestrą naprzeciw środkowych miejsc widowni znajdowało się podwyższenie zwane proskenion. Na nim wznoszono budynek, którego front przypominł świątynię lub pałac. Była to skene. Akcję można było rozgrywać na trzech poziomach: orchestra, proskenion i dach skene.
3. Poglądy Arystotelesa w poetyce
Arystoteles był pierwszym filozofem, który poezję traktował jako osobną dziedzinę sztuki a jej opis podporządkował ustaleniu pewnych reguł (norm) - Poetyka. Arystoteles swoje dzieło adresował do poetów - wyjaśniał im jak należy tworzyć. Uwagi teoretyczne formułował na podstawie epopei Homera i tragedii greckich. Według Arystotelesa:
Poezja (literatura) jest sztuką naśladowczą, nie wytwarza bowiem przedmiotów realnych a tylko ich słowne podobieństwo. W poezji występują różne gatunki, które różnią się sposobem naśladowania: epopeja i dytyramb naśladują za pomocą narracji, tragedia przez przedstawienie działających osób. Tragedia działa silniej na odbiorcę (wywołuje litość i trwogę) niż epopeja. Arystoteles przez to wyżej ceni tragedię. Miarą wartości poezji jest nie prawda a reakcja odbiorcy - najpełniej oddziałuje na widza tragedia, wywołując wstrząs uczuciowy - katharsis. Poezja różni się od nauki. W odróżnieniu od dzieł naukowych poezja przedstawia tylko to co jest prawdopodobne lub konieczne a nie całą prawdę. Poezja działa na odbiorcę nie dlatego, że przedstawione przedmioty są bliskie rzeczywistości, a dlatego, że sposób ich przedstawienia wywołuje odpowiednie reakcje. Sztuka według Arystotelesa ma charakter twórczy, kreacjonistyczny. Poeta jest nie tylko odtwórcą zdarzeń z życia ale przede wszystkim twórcą autonomicznego świata literatury.
Arystoteles nie zajmował się liryką, gdyż zaliczał ją do muzyki.
4. Cechy greckiego eposu.
Epos, inaczej epopeja to główny gatunek epicki w starożytności, który później zastąpiła powieść. Epopeja jest rozbudowanym utworem wierszowanym przedstawiającym dzieje bohaterów mitycznych, legendarnych lub historycznych na tle wydarzeń przełomowych dla danej społeczności. W epopei na plan pierwszy wysuwa się fabuła. Narrator - wszechwiedzący i obiektywny - ujawnia się w inwokacji (początkowe wersy utworu, skierowane do bogów, muz itp.), całość zaś przedstawia z epickim dystansem (nie komentuje zdarzeń ani ich nie ocenia, lecz można wyczuć jego stosunek do nich ze sposobu mówienia - z tropów poetyckich). Akcja rozgrywa się na dwóch poziomach: ludzkim i boskim. Styl epopei jest podniosły, dostosowany do powagi sytuacji i osób, które ona opisuje. Występuje wiele drobiazgowych opisów ważnych przedmiotów i sytuacji.
5. Definicja mitu.
Mit jest opowieścią, która przedstawia i organizuje wierzenia danej społeczności. Mit nazywa emocje - najczęściej zbiorowe np. lęk, niepokój, podniecenie, radość. To, co niejasne, chwiejne, nieokreślone otrzymuje kształt w opowiadaniu mitycznym. Dzięki mitycznym formom myślenia to, co niejasne zostaje wyjaśnione i przybliżone.
Funkcje mitów:
poznawcza - umożliwiały interpretacje zjawisk przyrody
światopoglądowe - jako podstawa wierzeń religijnych
sakralne - poprzez powiązanie z kultem i obrzędami
Mity dzielimy na:
teogoniczne - pochodzenie bogów
kosmogoniczne - powstanie świata
antropogeniczne - pochodzenie człowieka
genealogiczne - zapis historii
W opowieści mitycznej ważną rolę grają metafory, alegorie i symbole. Mit nie wyraża treści wprost, często przekazuje ją poprzez różnie zbudowany obraz.
Mit powstał jako opowieść ustna o stałej fabule. Mity występowały w różnych wersjach, szczegóły nie były ważne, liczyła się całość.
W mitach utrwalone zostały pierwsze wzorce ludzkich postaw i zachowań. Nauka traktuje te pierwowzory jako archetypy (pojęcie wprowadził Jung, uczeń Freuda), czyli pradawne, niezmienne wyobrażenia, przekonania, wzory zachowań, które tkwią w świadomości zbiorowej każdej społeczności. Same w sobie są niezmienne, lecz przybierają różne formy w dziełach różnych twórców i epok.
Z mitów wywodzą się stałe obrazy i motywy literackie. Powtarzający się obraz lub motyw nazywamy topos. Toposy świadczą o niezmienności kultury śródziemnomorskiej i są wyrazem archetypicznych wzorców tkwiących w zbiorowej podświadomości. Przykładem toposu jest Amor przeszywający serce strzałą.
6. Przedstawiciele liryki
Tyrtajos - (po łacinie Tyrteusz) Symbol poety bojownika. Jego elegie patriotyczne zagrzewały Spartan do walki. Głosił, że odwaga i męstwo to jedyna droga do zwycięstwa. Od imienia poety wywodzi się termin tyrteizm. Poezja tyrtejska to poezja zagrzewająca do walki, w naszej kulturze do walki w obronie niepodległości. "Rzecz to piękna"
Safona - największa poetka starożytnej Grecji. Pisała pieśni weselne, hymny, pieśni miłosne. Safona jako pierwsza w poezji greckiej potrafiła wrazić najsubtelniejsze odczucia wywołane uczuciem miłości, była bardzo wrażliwa na piękno przyrody i szczerość uczucia. Wprowadziła także do swojej poezji motywy ludowe,. Jej talent cenili starożytni, mówiąc o niej krótko "poetka". "Pogarda dla nie znającej poezji", "Zazdrość"
Anakreont - piewca wina i miłości. Jego poezję charakteryzowała postawa żartobliwego dystansu, konwencjonalnej gry miłosnej, flirtu, charakterystyczne obrazy i motywy (np. walka z Erosem). Te elementy złożą się później na gatunek nazwany anakreontykiem. "Słodki bój", "Piosenka"
Symonides - Autor pieśni chóralnych, choć uprawiał i inne gatunki. Starożytni cenili go za umiejętność wzbudzania litości i patos. Od człowieka nie wymagał doskonałości, uważał, że wystarczy nie czynić nic złego dobrowolnie, był demokratą, choć pisał pieśni pochwalne na cześć tyranów. Symonides jest autorem licznych epigramatów, m.in. na cześć bohaterów poległych pod Termopilami.
Horacy - najsławniejszy poeta liryczny Rzymu. Zwał on swe utwory pieśniami, które w odróżnieniu od wcześniejszych utworów tego typu były już samodzielną formą literacką (nie połączoną z muzyką). Tematyka jego pieśni jest bardzo urozmaicona, są wśród nich pieśni biesiadne, miłosne, moralizujące, polityczne, filozoficzne, okolicznościowe. W Listach porusza zagadnienia filozoficzne i literackie (list do Pizonów omawia problemy twórczości poetyckiej i teorię poetyki). świat poetycki Horacego jest pełen słońca i pogody, mądrej refleksji i spokoju. Horacy wywarł wielki wpływ na literaturę staropolską, zwłaszcza szesnastowieczną. Jego twórczość obejmuje także satyry i listy poetyckie, poruszające zagadnienia literackie i filozoficzne.
7. Pojęcia z mitologii
labirynt
skomplikowana budowla złożona z sieci krętych, krzyżujących się korytarzy
gigant
synowie Tartaru i Gai olbrzymiego wzrostu, uosabiali nieokiełznane siły przyrody
barbarzyńca
człowiek nie należący do wspólnoty plemion helleńskich
orgia
tajemniczy kult religijny połączony z rytualnymi obrzędami, które wprawiały uczestników w stan ekstazy i podniecenia
Fortuna
bogini losu, pomyślności i powodzenia
nektar
napój bogów olimpijskich darzący nieśmiertelnością i wieczną młodością
ambrozja
pożywienie bogów, które wraz z nektarem zapewniało im nieśmiertelność
Średniowiecze
1. Cechy piśmiennictwa, jego działy i rodzaje.
Cechy piśmiennictwa:
Ekspansja chrześcijaństwa i dominacja Kościoła w życiu społeczno-kulturalnym
warunkowały religijny charakter literatury jak i całej sztuki.
Anonimowość - poczucie godności twórcy, jego wyjątkowości i sławy a nawet
nieśmiertelności, wykształcił dopiero renesans. Średniowiecze natomiast ceniło chwałę
samego dzieła wartościowanego głównie z punktu widzenia jego moralnej, religijnej i
wychowawczej użyteczności.
Średniowieczna praktyka twórcza nie tylko dopuszczała, ale wręcz doradzała korzystanie z
nie swoich dzieł, wplatanie ich fragmentów do własnego utworu, łączenie ich w jedną nowo
skomponowaną całość. Ważny był bowiem tylko końcowy efekt: dzieło o odpowiedniej
wartości wychowawczej i poznawczej.
Dwujęzyczność. Obok literatury pisanej po łacinie, która była wówczas językiem
uniwersalnym, powstawały dzieła w dopiero formujących się językach narodowych, które
dopracowywały się do poziomu pozwalającego na wyrażenie tych wszystkich treści, które
mogły zostać wyrażone po łacinie.
Cechą charakterystyczną jest również fakt zatarcia granic pomiędzy tym, co dzisiaj
nazywamy literaturą piękną a szeroko rozumianym piśmiennictwem. Do literatury zaliczano
także kroniki, kazania, rozprawy teologiczne, mowy, traktaty polityczne.
Średniowiecznej literaturze patronował także duch parenezy (zachęta ostrzeżenia, rada).
To on powodował nasycenie utworów różnymi praktycznymi wskazówkami, a także
zachęcał do tworzenia różnych, godnych do naśladowania wzorców osobowych.
2.Wzorce osobowe literatury; charakterystyka utworów, w których występują.
Ideał świętego i ascety
Określał reguły życia pobożnego człowieka, który wyrzekając się dóbr doczesnej egzystencji,
pokutą, ubóstwem i dobrymi uczynkami oraz ciągłą myślą o Bogu przygotowywał się na śmierć,
która powadzić miała do wiecznego zbawienia w niebie. Egzystencja ziemska ascety naznaczona
była ciągła pamięcią o śmierci (memento mori), a jego życie podporządkowane było właściwemu
przygotowaniu się do godnego, chrześcijańskiego zgonu (ars moriendi - sztuka umierania).
Opisywaniu żywotów świętych służyły utwory hagiograficzne składające się zwykle z takich
samych części. Najpierw autor prosił siły wyższe o pomoc, czytelników o wyrozumiałość i
wyjaśniał co skłoniło go do napisania dzieła. Później przedstawiał żywot świętego: cudownie
zapowiedziane narodziny, cnotliwa młodość, ślub czystości, ucieczka od bogactwa,
nadprzyrodzone zdolności świętego, interwencje boskie w jego sprawie, jego asceza i
umartwianie się. W końcu następuje śmierć męczeńska, której towarzyszą liczne cuda. Czasami
dodawane jeszcze były cuda wokół relikwii.
Ideał władcy
Określał przymioty charakteryzujące doskonałego monarchę rządzącego państwem, a więc
odwagę, waleczność, mądrość, wierność wobec Boga i religii chrześcijańskiej oraz
sprawiedliwość i troskę o poddanych. W literaturze przykładem takiego władcy jest Bolesław
Chrobry opisany przez Galla Anonima w Kronikach.
Idealny rycerz
Był człowiekiem odważnym, bohaterskim, walecznym, kierującym się honorem. Wierny wobec
przyjaciół i damy swego serca za najwyższe wartości uznawał służbę Bogu, królowi i ojczyźnie
oraz świętą walkę w obronie chrześcijaństwa. Idealnych rycerzy wychwalano w pieśniach
(chansons de geste) oraz w romansach rycerskich. Najbardziej wyrazistą realizacja ideału rycerza
jest tytułowy bohater Pieśni o Rolandzie.
3. Średniowieczne formy teatralne.
Misteria
Misteria to sztuki dramatyczne prezentujące najczęściej jakiś fragment historii biblijnej.
Konstruowane były z myślą o ukazaniu znanej powszechnie historii jako wielkiego dramatu
chrześcijańskich dziejów ludzkości. Początek owego dramatu upatrywano w upadku człowieka,
punkt kulminacyjny w odkupieniu a koniec w mającym nadejść sądzie ostatecznym. Dlatego
każda sztuka była przez odbiorców kojarzona zarówno z wydarzeniami wcześniejszymi jak i
późniejszymi. Przekonanie o doniosłości wszystkich wydarzeń opisanych w Biblii powodowało
równe traktowanie wszystkich wystawianych scen, bez ich hierarchizowania. Sztuki misteryjne
grywali wyłącznie mężczyźni, najczęściej z poszczególnych cechów zawodowych. Scena była
zbudowana tak, że wszystkie elementy jej przestrzeni były pokazywane jednocześnie, niezależnie
od tego, kiedy przychodził czas ich "ogrania". Oczywistość takiej inscenizacji (symultaniczności)
wynikała z wiedzy o boskiej naturze czasu, gdzie nie ma różnicy pomiędzy przeszłością,
teraźniejszością a przyszłością. Do naszych czasów nie dotrwał żaden polski średniowieczny
dramat misteryjny.
Dramaty liturgiczne
Do dnia dzisiejszego zachowały się natomiast krótkie, łacińskie dramaty liturgiczne (z 1 poł. XII
w.) wystawiane w kościołach w święto wielkanocne. Były to wplecione w obrzęd nabożeństwa
sceny prezentujące przybycie trzech Marii do grobu już zmartwychwstałego Jezusa.
Moralitety
Skierowaniu człowieka na właściwą drogę służyły sztuki zwane moralitetami. Pierwotnym
bohaterem moralitetów był po prostu człowiek usytuowany pomiędzy niebem a piekłem,
dokonujący wyboru odpowiedniej linii życia, toczący wewnętrzną walkę między siłami dobra i zła.
Walka była wyobrażana z pomocą alegorii. Jej koniec w zależności od dokonanego wyboru był
wieńczony nagrodą lub karą.
4. Średniowieczne poglądy filozoficzne.
Scholastyka
Postawa scholastyczna. Wedle niej dla poznania prawdy potrzebna jest i wiara i rozum. Z jednej
strony zrozumienie jest wyższym stopniem poznania niż ślepa wiara. Z drugiej wiara wyprzedza
zrozumienie i jest dlań normą. Rozum nie jest instancją, która mogłaby sprawdzać prawdy wiary.
Zadaniem rozumowania jest nie sprawdzać ale uzasadniać wiarę; nie dochodzić do prawdy, lecz
prawdę objawioną objaśniać. Reguły i normy poprawnego myślenia i rozumowania przejęła
schoastyka z logiki Arystotelesa.
Augustianizm
Św. Augustyn położył podwaliny pod nową chrześcijańską filozofię. Wola miała dlań
pierwszeństwo nad rozumem. Augustyn widział Boga jako nieskończonego, a świat jako twór
nadprzyrodzony i dzieło łaski. Pojmowanie Boga jako nieskończonego sprawiało, że świat musiał
się wobec Niego wydać znikomy i że powstał skrajny dualizm Boga i świata. Koncepcja
filozoficzna Augustyna był oparta na większym zaufaniu do woli, wiary, miłości i łaski niż do
rozumu i doświadczenia. Augustyn głosił, że znane są prawdy wieczne niezależne od
doświadczenia, wierzył w doktrynę miłości i łaski. Pojmował dzieje ludzkości jako zmaganie się
dobra i zła. Ujmował człowieka jako istotę filozofującą, która rozważa swoją obecność w świecie
i czasie, swe niejasne położenie gdzieś pomiędzy aniołami a zwierzętami. Takie umiejscowienie
człowieka rodziło nieustające wewnętrzne rozdarcie.
Tomizm
Św. Tomasz z Akwinu twierdził, że przeznaczony człowiekowi szczebel hierarchii jest dlań
właściwy, przewidziany i naturalny. Człowiek musi się starać sprostać swojej woli, walcząc z
pokusami upadku, który prowadzi do wynaturzenia istoty i powołania. Istniał dualizm między
Bogiem a światem, między bytem absolutnym a względnym. Bronił on jedności ludzkiej natury i
przeciwstawiał się rozrywaniu ciała i duszy. Był przekonany, że wszelka wiedza pochodzi z
doświadczenia. Był przekonany o wyższości ogółu nad jednostką - przeciwstawiał się
indywidualizmowi. W poznaniu i działaniu pierwszeństwo miał intelekt, w przeciwieństwie do teorii
św. Augustyna.
Franciszkanizm
Św. Franciszek z Asyżu zapoczątkował wielki ruch odnowy moralnej w świecie pełnym
okrucieństwa. Głosił program wiary radosnej, prostej, płynącej z wszechogarniającej miłości do
świata i całego stworzenia, miłości poddanej ewangelicznym nakazom miłosierdzia, ubóstwa,
braterstwa.
5. Znaczenie językowe zabytków średniowiecznych na przykładzie Bogurodzicy.
Bogurodzica to najdawniejsza polska pieśń religijna. Jej najstarszy przekaz, opatrzony nutami
pochodzi z roku 1407. Ta najstarsza, dwustrofowa część utworu odznacza się najwyższym
kunsztem artystycznym i uważana jest za arcydzieło polskiej poezji średniowiecznej. Jest to
prawdopodobnie oryginalne rodzime dzieło, które zyskało wielką popularność pozakościelną
stając się "pierwszym hymnem narodowym Polski". Kompozycja utworu (porządek wezwań,
próśb modlitewnych) i jego intelektualny charakter przypomina porządek naukowego traktatu
godzącego (zgodnie z wymogami scholastyki) prawa wiary i rozumu. Maria, Chrystus, Bóg i Jan
Chrzciciel tworzą zespól czterech osób, więc liczbę znaczącą symbolicznie, bo odnoszoną do
kwadratu cnót (męstwo, sprawiedliwość, umiarkowanie, rozsądność).
Bogurodzica jest jednocześnie jednym z najstarszych zabytków języka polskiego. Można w niej
odnaleźć archaizmy leksykalne (Bogurodzica - Boga rodzica, gospodzin - pan, przebyt -
przebywanie), fonetyczne (formy bez przegłosu: zwolena, słowiena), fleksyjne (użycie mianownika
w funkcji wołacza), składniowe (składnia bezprzyimkowa).
W pieśni występują rymy wewnętrzne i końcowe. Wiersz średniowieczny, tzw.
zdaniowo-rymowy, którego przykładem jest Bogurodzica, nie przestrzegał jednakowego
rozmiaru sylabicznego w każdym wersie, jakkolwiek wykazywał tendencję do jego
wyrównywania. Rymy uwydatniały zakończenia wersów - klauzule. Jednak wyrazistość klauzul
wynikała przede wszystkim stąd, że w każdym wersie zamykała się odrębna jednostka
składniowa - pojedyncze zdanie lub jednorodny człon zdaniowy wypowiadany z różną intonacją :
wznoszącą lub opadającą..
Dwóm najstarszym strofom Bogurodzicy towarzyszy zarazem najstarsza melodia pieśni śpiewana
chóralnie, jednogłosowo, bez akompaniamentu instrumentalnego.
6. Wymień 6 zabytków piśmiennictwa w języku polskim i opisz je.
1.Bogurodzica - patrz p.6
2.Legenda o świętym Aleksym - pochodzi z 1454 roku, jest to niekompletny,
wierszowany przekład z o wiele starszego oryginału łacińskiego lub francuskiego. Jest to
typowy przykład liieratury hagiograficznej. Wstępuje tu również jeden ze wzorców
osobowych epoki średniowiecza - asceta. Główny bohater, jedyny potomek książęcego
rodu, już za młodu przewyższał swymi cnotami chrześcijańskimi swych rodziców. W noc
poślubną uciekł z domu, rozdając swój majątek i dobrowolnie udając się na tułaczkę.
Praktykowane przez niego umartwienia były tak skrajne, że w jego sprawie interweniowała
nawet Matka Boska. W końcu umarł jako żebrak pod schodami własnego domu. Jego
śmierci towarzyszyły liczne cuda. Niestety nie znamy zakończenia legendy, gdyż
odnalezione rękopisy są niekompletne.
3.O zachowaniu się przy stole - Jest to najstarszy świecki wiersz w polskiej literaturze.
Powstał prawdopodobnie około roku 1415, autorem jest Przecław Słota. Jest to
najdawniejszy ze znanych wierszy obyczajowo-dydaktycznych, swego rodzaju podręcznik
savior-viver'u. Autor znający obyczaje dworskie i biesiadne Zachodu próbował tę wyższą
kulturę bycia zaszczepić współczesnym sobie Polakom. Za podstawy rycerskiej etykiety
uważa reguły obowiązujące w trakcie uczt oraz kult kobiety.
4.Satyra na leniwych chłopów - jest to utwór anonimowy, najstarsza satyra w języku
polskim. Tekst powstał w II połowie XV wieku. Pisany z punktu widzenia szlachcica
ośmiesza chłopskie sposoby uniknięcia pracy. Oskarża chłopow o lenistwo, obłudę, brak
zdyscyplinowania, umyślnie niewydajną pracę, która przyczynia się do osłabienia pańskich
plonów. Autor kontrastuje pozornie pozytywny obraz potulnego i prawego chłopa z
chytrością jego charakteru.
5.Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią - jest to najdłuższy polski wiersz
średniowieczny - liczy prawie 500 wersów. Pochodzi z lat sześćdziesiątych XV wieku.
Utwór jest zbudowany na zasadzie dialogu Mistrza ze Śmiercią. Śmierć odpowiada na
pytania roztaczając obraz swej potęgi i panowania nad wszystkim, co żyje . Śmierć jawi się
jako wielka znawczyni człowieka i jego obyczajów charakterystycznych dla każdego
zawodu i stanu. Stąd satyryczny i moralizująco-dydaktyczny ton utworu. Szczególnie
brutalny realizm (ukazanie Śmierci jako rozkładającego się trupa) i ukonkretnienie idei
śmierci wynikały z chęci dotarcia do masowego odbiorcy, który był wrażliwy na obraz,
personifikację a nie na czysto teoretyczne rozważania.
6.Posłuchajcie bracia miła - utwór ten, arcydzieło polskiej liryki średniowiecznej,
reprezentuje gatunek wypowiedzi lamentacyjnej, tzw. skargi, żalu. Bolejąca Matka stojąca
pod krzyżem katowanego syna to motyw dość powszechny w literaturze europejskiej.
Monolog Marii uwydatnia przede wszystkim ludzki wymiar matczynego cierpienia, jego
skalę uczuciową. W utworze tym zwracają uwagę wyraźne opozycje czasowe (przeszłość i
doświadczana teraźniejszość) oraz przestrzenne (sfery: ziemska i ponadziemska).
7.Psałterz floriański - był to kodeks zawierający psalmy w trzech językach: po łacinie,
niemiecku i polsku. Był to dar zakonników z jednego ze śląskich klasztorów dla Jadwigi.
Psałterz mógłby być dziełem bardzo ważnym ze stanowiska literackiego, niestety tłumacz
psalmów poprzestał na posłużeniu się wcześniejszym przekładem czeskim. Niemniej
jednak jest to jeden z najobszerniejszych zabytków języka polskiego.
8.Kazania świętokrzyskie - napisane w pierwszej połowie XIV wieku są nieco młodsze od
Bogurodzicy. Te krótkie teksty mają niezmierna wagę, gdyż i ich formy językowe jak i
pisownia reprezentują epokę starszą niż wszystkie inne rękopisy polskie.
9.Kazania gnieźnieńskie - jest to dziesięć kazań w języku polskim, ułożonych na przełomie
wieku XIV/XV, które wraz z setką kazań łacińskich wypełniają jeden z kodeksów. Ich
treść w stosunku do kazań świętokrzyskich jest wzbogacona o legendy, baśnie i różnego
rodzaju powiastki.
7. Architektura średniowieczna - cechy.
Romański:
Formy stylu romańskiego wytworzyły się na terenie dzisiejszej Francji i Włoch, a później
przeniknęły do całej Europy, w tym i do Polski. Proces wykształcenia się ostatecznej formy stylu
przebiegał w różnych krajach rozmaicie, a charakter obronny wyraźnie wpłynął na ukształtowanie
bryły , jej otworów i wież. Początkowo wznoszono kościoły jednonawowe, podłużne, następnie
trójnawowe bazylikowe, o masywnych i surowych ścianach z kamienia wapiennego, piaskowca
lub granitu. Gdy wykorzystywano cegłę była ona układana w sposób dwa wózki i główka.
Kościół często posiadał dwie wieże, mające służyć do celów obronnych. Cechą
charakterystyczną był fryz arkadowy, czyli poziomy, ozdobny pas składający się z szeregu małych
arkad, biegnący pod okapem frontowych elewacji. Wejścia główne ozdabiano budując portale.
Zarówno portale jak i kolumny wewnątrz budynków były bogato zdobione płaskorzeźbami. Nad
portalem spotyka się często małe okno koliste - rozetę. Okna były bardzo małe, czasami
ozdabiane witrażami.
Gotyk:
Ta sztuka architektoniczna powstała we Francji i rozpowszechniła się w całej Europie. Cechą
charakterystyczną gotyku jest przewaga elementów pionowych i udoskonalenie techniki
stosowania sklepień. Charakterystyczne są sklepienia krzyżowe oraz ostre zakończenia łuków.
Możliwość budowania wysokich konstrukcji i skomplikowanych sklepień wynikała z faktu, że
lepiej poznano grę sił jaka zachodzi wewnątrz budowli. Mimo to w budowlach gotyckich nadal
widać przewagę elementów konstrukcyjnych nad dekoracyjnymi. Dekoracyjne, wysokie okna
wypełnione witrażami zajmują przestrzenie pomiędzy przyporami. Budowa przypór wynikała z
faktu, że nadal nie potrafiono dokładnie wyliczyć potrzebnej grubości ścian oraz z wielkiej
wysokości budynków - przypory zabezpieczały po prostu osłabione potężnymi otworami
okiennymi ściany przed zawaleniem. Materiałem budowlanym obok kamienia w większości
przypadków była cegła dla ornamentyki przeplatana pasami z cegieł glazurowanych. Cegła była
układana w sposób wózek-główka.
Renesans
1.Omów czynniki sprawcze odrodzenia.
Renesans nie był nagłym wybuchem, natychmiastowym objawieniem nowych jakości. Był wynikiem długotrwałego,
złożonego historycznego procesu różnych przemian społeczno-gospodarczych zachodzących w Europie, w której po
okresie feudalnego rozbicia jednoczyły się państwa. Jednocześnie następował proces wzrostu roli mieszczaństwa, które
później stworzy instytucje mecenatu - możliwość taką zapewnią mu potężne obroty pieniężne, które dały mu możliwość
konkurowania ze szlachtą i duchowieństwem. Dzięki hojności mecenasów wywodzących się z różnych stanów wiele
późniejszych osobistości zdobyło potrzebne wykształcenie. Trwał także proces rozpadu jedności wyznaniowej Europy i
jej cesarsko-papieskiej struktury. Podobnie odkrycia naukowe we wszelkich dziedzinach powodowały, że człowiek
stawał się coraz bardziej światły i nie obawiał się nawet podważać pewnych dogmatów religijnych. Należy jednak
zauważyć, że te odkrycia były jednocześnie przyczyną sprawczą renesansu, jak i to właśnie renesans umożliwił tak
gwałtowny ich rozwój. Jednak jednym z najważniejszych czynników sprawczych jest niewątpliwie wynalazek druku,
który pozwolił dotrzeć większej ilości ludzi do książek, które wcześniej ze względu na swą cenę były dostępne tylko
nielicznym. Nad renesansem patronowały dwa zasadnicze prądy: humanizm i reformacja. Podobnie jednak jak i w
przypadku odkryć naukowych z jednej strony stanowiły one "siłę napędową" renesansu a z drugiej właściwie nie
mogłyby powstać bez odrodzenia. Humanizm to pojęcie używane w trzech znaczeniach: 1)w sensie historycznych jako
określenie umysłowego ruchu, którego główną tendencją były wszechstronne studia antyku oraz uznanie antycznych
wzorców zachowań - było to związane z poszukiwaniem wzorców aktualnych dla tej epoki. 2)używa się tego terminu
również dla określenia filozofii, która zakładała nieograniczone możliwości ludzkiego rozumu oraz zachęcała do stałego
rozwoju intelektualnego. 3)w bardzo ogólnym sensie pojęcia tego używa się dla określenia postawy, która stawia na
dążenie do pełnego rozwoju człowieka. Reformacja była efektem tego, że człowiek renesansowy nie bał się podważyć
świętych dla średniowiecza dogmatów religijnych. Żądania reform w kościele w połączeniu z wcześniejszymi kryzysami
zaowocowały rozłamem, z którego wkrótce wyodrębniły się dwa główne nurty: luteranizm i kalwinizm. Istota problemu
reformacji sprowadzała się do pytania: jak wierzyć. Konflikty reformatorów z kościołem katolickim doprowadziły do
licznych wojen.
2.Zdefiniuj krótko gatunki literackie epoki.
Renesans czerpał głównie z okresów poprzednich a zwłaszcza z antyku, dlatego największą popularnością cieszyły się
gatunki cenione w czasach antyku. Liryka: ody, treny, fraszki, pieśni, elegie, hymny, epigramy, sielanki. Epika: bohaterski
eposy. Dramat: humanistyczne tragedie. Poza tym powstały niejako z potrzeby chwili gatunki mające na celu
przedstawienie poglądów politycznych (mowy) lub teologicznych (kazania). Bardzo popularną formą wypowiedzi był
dialog, używany szczególnie często w utworach parenetycznych, propagujących pewne wzorce osobowe. Renesans nie
zapomniał również o średniowieczu i uprawiano także gatunki charakterystyczne dla poprzedniej epoki.
3.Renesansowy charakter pieśni, fraszek, trenów i dramatu
Kochanowskiego.
Pieśni
Renesansowy charakter pieśni wyraża się poprzez zawartą w nich filozofię i sposób patrzenia na świat oraz poprzez fakt,
że wykorzystując gatunek pieśni stworzył Kochanowski swój własny, niepowtarzalny styl, co było zgodne z
renesansowym poczuciem indywidualizmu. W pieśniach o tematyce religijnej K. chwali Boga, lecz chwali go
zachwycając się pięknem stworzenia świata. Twierdzi on, że wszystko na ziemi jest uporządkowanie harmonicznie i jest
to uporządkowanie doskonałe. W pieśniach widać jednach przede wszystkim wpływ dwóch antycznych kierunków
filozoficznych: stoizycmu i epikureizmu. Stoicyzm wyraża się w przekonaniu, że człowiek powinien dążyć do szczęścia
żyjąc w zgodzie z naturą i zasadami cnoty, która jest tego szczęścia gwarantką. Jednak to szczęście nie było
bezgraniczne na drodze do niego stała ślepa Fortuna-Przygoda, mająca wiele wspólnego z Opatrznością. Jako, że
wiadomo było o śmiertelności człowieka do pieśni, jak i do całego renesansu wkradały się elementy filozofii
epikurejskie. Poeta w pieśniach zachęca do korzystania z chwili i cieszenia się życiem nie ufając zbyt bardzo przyszłości.
Zabawa i radość pozwalają według niego zapomnieć na moment o znikomości i ulotności życia.
Fraszki
Podobnie jak w Pieśniach i tutaj renesansowy charakter można dostrzec głównie rozpatrując postawy filozoficzne
występujące i pochwalne we fraszkach. Jest to ponownie: stoicyzm i epikureizm. Fraszki Kochanowskiego pokazują
również jego humanistyczną naturę. Potrafi on jednocześnie dostrzec urodę świata ale i nie zapomina o jego
przemijalności. Te wartości można jednak zauważyć tylko we fraszkach o naturze refleksyjno-filozoficznej.
Renesansowy charakter innych fraszek polega głównie na zdolności autora do dostrzegania wartości każdego zdarzenia i
umiejętnego jej komentowania w duchu humanitaryzmu.
Treny
Renesansowy charakter trenów polega głównie na ich nawiązaniach do sztuki antycznej. Kochanowski pisząc Treny
zachował ustalone w czasach antyku dla tego gatunku zasady, stosując je jednak nie do każdego utworu a dla całego
cyklu. Znalazły się tam części poświęcone: pochwale zalet zmarłego, opiewające wielkość straty, ukazujące żal po
zmarłym, pocieszeniu żyjących, napomnieniu żyjących. Nowatorski charakter ma natomiast poświęcenie Trenów
dziecku. Taki tym utworów był zarezerwowany dla osób znanych lub wielkich osobistości historycznych. W Trenach
ujawnia się także kryzys światopoglądowy poety. Dla przykładu pojawiają się wątpliwości co do słuszności wyroków
boskich oraz co do życia po śmierci.
Dramat
W swojej "Odprawie posłów greckich" Kochanowski odwołuje się do standardów tragedii antycznej. Poza
zaczerpniętym z mitologii tematem autor trzyma się także antycznych zasad pisania tragedii, czyli zasady trzech jedności
czy też klasycznej budowy akcji: wystąpienia chóru, podział na epeisodia. W dramacie tym występują jednak pewne
wartości ponadczasowej jest on również skierowany do współczesnych Kochanowskiemu (sprzedawanie głosów,
myślenie tylko o własnym pożytku) , których postępowanie jest w tym dramacie jednoznacznie krytykowane.
4.Obrazy wsi polskiej w utworach Reja, Kochanowskiego i
Szymonowica.
Mikołaj Rej "Krótka rozprawa między Panem, Wójtem a Plebanem"
W tym utworze sumuje się wszystko, co stanowiło wówczas obiekt zainteresowania opinii publiczne i stanowiło
podstawę do podjęcia walki z nadużyciami i niedostatkami. Utwór posiada modny w renesansie charakter dialogu -
rozmawiają ze sobą przedstawiciele trzech różnych stanów: chłopstwa, duchowieństwa oraz szlachty. Poprzez
wypowiedzi tych osób czytelnik dowiaduje się o problemach ich gnębiących oraz o zarzutach jakie mają pod swoim
adresem. Z tej rozmowy wyłania się obraz chłopa, który jest zewsząd uciskany. Z jednej strony przez szlachtę a z
drugiej przez duchowieństwo. Jest on skazany na ponoszenie ciężarów związanych zarówno z podatkami jak i z pracą
pańszczyźnianą. Rej staje w obronie chłopstwa znajdującego się w tak beznadziejnym położeniu, które nie posiada
nawet prawie żadnych praw.
Jan Kochanowski "Pieśń świętojańska o sobótce"
W tym cyklu utworów Kochanowski przedstawia życie na wsi jako ideał, nie mający porównania. Powołując się na
tradycje antyczne (topos oracza) wprowadza do tych pieśni elementy typowo polskie. Chwali uroki wsi, piękno
krajobrazu, stare zwyczaje. Wskazuje on na hojność przyrody, która obdarza człowieka wszystkimi swoimi darami.
Przeciwstawione jest to innym sposobom życia, które według poety są niebezpieczne i nieporównywalne z jedynym
właściwym sposobem życia na wsi. Pieśń ta jest również pochwałą życia rodzinnego i staropolskiego wychowania oraz
życia w skromności. Niestety obraz zawarty w pieśniach nie jest realistyczny. Łączy on bowiem w sobie zarówno
elementy życia chłopów (ciężka praca) jaki i szlachciców (korzystanie z efektów tej pracy).
Szymon Szymonowic "Żeńcy"
"Żeńcy" to sielanka. Jest to jednak sielanka nietypowa. Zamiast pochwały lekkiego i przyjemnego życia na wsi
obserwujemy tu obraz bardziej rzeczywisty. Autor opisuje konflikt, jaki musiał istnieć pomiędzy pracującymi na roli
chłopami a pilnującymi swojego majątku i pracy chłopów szlachcicami (w osobie ekonoma). Konflikt ten jest jednak
przedstawiony w sposób typowy dla sielanek - w pogodnej atmosferze. Zestawiona została twarda rzeczywistość z
łagodnością przyrody (Słońce). Wyrażona zostaje jednak nadzieja na zmianę zachowania starosty. Oryginalność
Szymonowica polegała na tym, że zachowując przyjazny ton sielanki potrafił on przedstawić rzeczywistość daleką od
"sielankowej".
5.Związki kulturowe i literackie renesansu z antykiem.
Renesans był epoką, której przedstawiciele nie negowali osiągnięć epok wcześniejszych, a wręcz przeciwnie starali się
gromadzić wartości, które pozostawili ich poprzednicy. Stąd zwrot w kierunku antyku i ponowne docenienie zawartych
tam treści dokonane nie zaniedbując dorobku średniowiecza. Antyk był już dość dobrze znany w średniowieczu, lecz
była to raczej wiedza chaotyczna. Renesansowi zawdzięczamy jej uporządkowanie i wskrzeszenie jego "duszy".
Podstawą do uczynienia tego był humanizm. Typowy humanista musiał znać grekę, łacinę i hebrajski. Oczyszczono
łacinę z późniejszych naleciałości i odnowiono całe piękno tego starożytnego języka. Skierowano się ku filozofii
starożytnej: epikureizmowi i stoicyzmowi. W poezji posługiwano się głównie "poetyką" Arystotelesa, którą studiowano
oczywiście w oryginale. Najwyżej ceniono te gatunki literacki, które były poparte "powagą" antyku.
6.Kierunki filozoficzne epoki.
Epikureizm
Punktem wyjścia dla epikurejczyków było założenie, że szczęście jest największym dobrem. Według nich szczęście
polega na doznawaniu przyjemności a nieszczęście na doznawaniu cierpienia. Do szczęścia wystarczy jednak w
zupełności brak cierpienia. Zdrowie ciała i spokój duszy zapewniają radość. Według epikurejczyków dobra, które
posiadamy powinniśmy używać docześnie, bo dobro jest przemijające i jednorazowe - nie ma co liczyć na przyszłe
bytowanie ("carpe diem" - chwytaj dzień). Są dwa zasadnicze sposoby na szczęście: cnota i rozum. Są to jednak tylko
środki, i same w sobie nie są cenne. Człowiek nie powinien poddawać się myślom, gdyż te łatwo błądzą i dostarczają
nowych cierpień. Wewnętrzny spokój, rozumne i cnotliwe życie prowadzą do osiągnięcia osobistego szczęści, które z
kolei przyczynia się do szczęścia ogółu.
Stoicyzm
Stoicy za najwyższe szczęście i dobro człowieka uznali cnotę (ten kierunek był pogłębieniem myśli Sokratesa). Stoicy
głosili niezależność człowieka od natury i zgodność z nią. Szczęścia można według nich być całkowicie pewnym tylko
gdy opanuje się zewnętrzne okoliczności lub się od nich uniezależni. Ponieważ to pierwsze było niewykonalne należało
się od nich uniezależnić - należy zapanować nad sobą. Cnota to dobro jedyne - wszystko poza nią, na przykład
pieniądze lub sława, może być źle użyte i dlatego dobrem nie jest. Cnota nie polega stopniowaniu. Albo się ją ma albo
nie. Aby dążyć do szczęścia należy zobojętnieć na dobra doczesne i kierować się w życiu wyłącznie rozumem a nie
emocjami. Ideałem stoików był mędrzec, żyjący cnotliwie a przez to bogaty wewnętrznie i wolny, obojętny na emocje i
uczucia, ni e przywiązujący wagi do dóbr materialnych.
Platon
Platon był idealistą, twierdził, że we wszystkich dziedzinach bytu i działania obok pierwiastków realnych, które są
przemijające istnieją pierwiastki idealne, które są wieczne, i że pierwiastki idealne mają przewagę nad realnymi. Na czele
jego filozofii stało pojęcie idei, a także dobra i duszy. Platon był przekonany, że istnieje byt idealny a byt realny jest od
niego zależny. Dusza istnieje niezależnie od ciała a ciało jest niższe i zależne od niej. Złączenie z ciałem nie jest dla duszy
niezbędne. Platon był przekonany, że istnieje wiedza wrodzona, rozumowa, niedoświadczalna i że wiedza zmysłowa
jako zależna i niepewna musi jej być podporządkowana. Platon uważał, że właściwym celem człowieka są dobra
idealne, i że dobra realne, jako niższe, powinny im być podporządkowane i traktowane tylko jako środki. Jednocześnie
twierdził, że poprzez cele realne, względne, skończone, doczesne można w końcu osiągnąć cele idealne, wieczne.
Arystoteles
Arystoteles unikał rozwiązań skrajnych, był skłonny do uznania cząstki prawdy, jaka w każdym z rozwiązań tkwi.
Arystoteles twierdził, że nie ma innych rzeczy niż realne, lecz ich osnową jest idealna ich istota. W rzeczach
jednostkowych należy szukać ogólnej ich istoty. Poznanie odbywa się według Arystotelesa empirycznie, przy udziale
zmysłów, lecz wyniki tego poznania są całkowicie realne. W etyce najwyższym dobrem nie jest cnota a szczęście.
Szczęście rozumie się nie jako doznawanie przyjemności, ale jako działalność godną człowieka, rozumną i cnotliwą.
Przez cnotę należy dochodzić do szczęścia. Od Arystotelesa pochodzi podział filozofii, wyodrębnienie logiki,
opracowanie psychologii, nowe pojęcia metafizyczne takie jak: forma, materia, Bóg, energia.
Sceptycyzm
Sceptycy wychodząc z założenia, że nie są zdolni do rozstrzygnięcia jakiejkolwiek kwestii nie zabierali głosu i ta
powściągliwość zapewniała im spokój, który z kolei zapewniał i szczęście. Rozumowali oni tak: Nie wiemy jakie są
własności rzeczy => Wobec tego musimy się powstrzymywać od sądów o nich => To powstrzymanie da spokój i
szczęście. Krytykowali oni ludzką wiedzę wykazując, że nie jest ona możliwa. Odrzucali wszelkie sądy naukowe, gdyż
nie są one pewne. Nie krytykowali tylko sądów o zjawiskach. Stanowisko swe uzasadniali sceptycy przez logiczną
analizę twierdzeń. Twierdzili, że wobec każdego twierdzenia nie więcej pewności daje twierdzenie przeciwne.
BAROK
1. Kontrreformacja - jej źródła i przyczyny w Europie i w Polsce, konsekwencje kulturowe i społeczne.
Kontrreformacją nazywa się prąd powstały w kościele katolickim wobec zagrożenia reformacją. Był to ruch potężny zapoczątkowany przez sobór trydencki (1545- 1563), którego zadaniem było wewnętrzne zreformowanie kościoła oraz opracowanie taktyk walki z różnowiercami. Na straży postanowień soboru miał stać powołany właściwie do ich realizacji zakon jezuitów. Dbano o nieskażoność dogmatów, o prawomyślność wiary, określono co należy uznać za katolickie w dziedzinie nauki, rygorów i zwyczajów kościelnych oraz zdefiniowano wyraźnie zasady rządzące sztuką sakralną. W Europie kontrreformacja przyjęła w niektórych momentach bardzo drastyczne formy - można tu przywołać wojny religijne czy też sławne palenie na stosach heretyków. W Polsce były to działania mniej drastyczne, lecz także bardzo stanowcze. Konsekwentnie strzeżono pozycji kościoła katolickiego w kraju będącym przecież przedmurzem chrześcijaństwa. Do bardziej spektakularnych działań można zaliczyć zmuszenie braci polskich (arian) do opuszczenia kraju a wcześniej zburzenie ich zboru, drukarni i szkoły, gorliwie prowadzono także indeks ksiąg zakazanych, na którym znalazły się np. dzieła Kopernika. Na terenie Polski działał oczywiście bardzo prężnie zakon jezuitów. Jezuici założyli szereg kolegiów, w których kształcili według swoich poglądów nie tylko katolików, lecz także innowierców. Celem ich działalności edukacyjnej była "pobożność wymowna i uczona". Należy przyznać, że w szkołach tych dało się znaleźć wiele elementów pozytywnych, takich jak np. nauka poszanowania własnej tradycji i patriotyzmu. Jednakże największy nacisk kładziono na wpojenie "prawidłowego" sposobu myślenia. To w połączeniu z działającą cenzurą doprowadziła to tego, że jedynymi książkami, które ukazywały się drukiem były pozycje "prawomyślne" o charakterze dewocyjnym. Powodowało to z jednej strony obniżanie ogólnego poziomu literatury i kultury a z drugiej umacniało coraz bardziej wiarę płytką i powierzchowną.
2. Charakterystyka nurtu sarmackiego i dworskiego w kulturze polskiego baroku.
Podział na dwa nurty brał się z prostego faktu istnienia obok siebie dwóch kategorii szlachty. Z jednej stroni byli to bogaci magnaci, z drugiej tłum mniej zamożnych szlachciców zamieszkujących rozległe tereny Polski, Ukrainy i Litwy. Potężne dwory były zwykle powiązane z zagranicznymi, więc lansowały europejską kulturę, sztukę naukę. Związani z nim artyści chętnie przyjmowali wszystkie światowe nowinki literackie (marinizm, gongoryzm, manieryzm) oraz ideowe. Wybitnymi przedstawicielami tego nurtu byli: Jan A. Morsztyn oraz Daniel Naborowski. Nurt sarmacki wywodzi się natomiast z małych dworków szlacheckich, pragnących zachować swoją odrębność. Ceniono sobie do przesady swojskość, rodzimość, wartości ziemiańskiego stylu życia, kultywowano polską tradycję, podtrzymywano wiarę ojców i broniono przed jakimikolwiek wpływami zachodnimi. Równie ważną jak tradycja była dla sarmatów wolność, a zwłaszcza umiłowanie praw jednostki, w tym szlachcica, co uwidaczniało się w nadużywaniu zasady liberum veto. Sarmaci byli przekonani o świetności polskiego ustroju - monarchii ograniczonej prawami szlachty oraz przepajała ich duma z własnego pochodzenia (według powszechnego wówczas mitu szlachta wywodziła się od starożytnego plemiena Sarmatów, którym przypisywano wszelkie cechy godne naśladowania: wrodzona duma, honor, waleczność, odwaga, męstwo i wierność). Współcześnie sarmatyzm kojarzy się zdecydowanie ujemnie, ponieważ oskarża się go o doprowadzenie do upadku Rzeczypospolitej. Przedstawiciele sarmatyzmu to: Wacław Potocki i Jan Chryzostom Pasek.
3. Cechy poezji barokowej w utworach J.A. Morsztyna
Twórczość Jana Andrzeja Morsztyna była inspirowana nurtem marinizmu. Jego twórca, poeta włoski Marino, twierdził, że poezja powinna przede wszystkim zadziwiać czytelnika, zaskakiwać go niezwykłością operacji językowych, metafor, szokujących paradoksów, oryginalnych epitetów i śmiałych porównań. Poezja Morsztyna zawiera wszystkie te elementy. Poeta bawi się w wierszach konceptem, grą słów, zaskakując wyszukanym , pozornie absurdalnym pomysłem. Jego poezja jest zarówno intelektualna jak i zmysłowa, nie odzwierciedla rzeczywistości, ale zbiera zróżnicowane wrażenia świata. Przykładem kunsztownie sformułowanego, ujętego w ramy barokowego konceptu wiersza jest "Niestatek" pełen lekkości, galanterii i nie pozbawiony ciągłego humory i delikatnej ironii. W wierszu "Do trupa" zastosował Morsztyn koncept w połączeniu z paradoksem zaskakując i olśniewając czytelnika przedstawiając mu całkowicie nowe spojrzenie na problem miłości. Paradoks występujący w wierszu polega na nasuwającym się wniosku, że człowiek nieżywy czuje się lepiej od zakochanego. Natomiast w wierszu "Cuda miłości" wykorzystany został szereg antytez ukazany poprzez szereg pytań retorycznych podmiotu lirycznego wskazujących na jego paradoksalną sytuacje.
4. Refleksja filozoficzna w liryce D. Naborowskiego w związku z tendencjami kultury duchowej epoki.
Twórczość Daniela Naborowskiego jest przejawem sprzeczności, jakie zauważał człowiek w filozofii epoki baroku. Z jednej strony poczucie śmiertelności ludzkiego ciała, z drugiej nieśmiertelności duszy. Przemijalność życia - duchowy głód wieczności. Istnienie człowieka w świecie pełnym marności - potrzeba zachowania własnej odrębności. Właśnie pojęcie marności oraz przemijania czasu pojawiało się w poezji Naborowskiego najczęściej. Nawet w erotyku "Do Anny" pojawia się anafora "z czasem" i przedstawiane są niszczycielskie skutki upływającego czasu. Pojęcie marności wiązało się ściśle z fascynacją upływającym czasem, śmiercią i nicością. Człowiek ówczesny był świadom swojej nietrwałości i poszukiwał jakiejś postawy wobec przemijania. Marność wszelkich dóbr ziemskich i zarazem nieustanna chęć ich zdobycia, niepojęty bieg czasu i wieczna niestałość bytu - to motywy składające się na jeden z wielkich światopoglądowych tematów poezji sztuki i baroku. Podmiot liryczny wiersza "Marność" zauważa, że w świecie, w którym wszystko przemija jedyną wartością trwałą i niezmienną jest Bóg. Proponuje on znalezienie złotego środka, który pozwoliłby człowiekowi żyć zgodnie z wolą Boga aż do śmierci, która dla człowieka wierzącego nie jest wcale straszna. Natomiast w wierszu "Krótkość żywota" pojawia się pesymistyczna wizja człowieka skazanego na śmierć już w chwili urodzenia, którego życie jest tylko "czwartą częścią mgnienia". W wierszu "Cnota grunt wszystkiemu" podmiot liryczny zauważa, że wszystko przeminie a pozostanie jedynie cnota, która nadaje sens życia człowiekowi, pozwala mu osiągnąć wewnętrzny spokój i harmonię.
5. Model szlachcica-sarmaty w "Pamiętnikach" Paska - znaczenie utworu.
Jan Chryzostom Pasek był typowym przedstawicielem swojej epoki - wyuczony w kolegium jezuickim, wojował u boku Czarnieckeigo w kilku wojnach, później pędził żywot szlachcica na wsi pod Krakowem. Jego "Pamiętniki" są jednymi z wielu i to co je wyróżnia to jędrny styl, zwarty, oparty na języku potocznym, pełen zwrotów obrazowych, przysłów, anegdot i "makaronizmów". Jest to skarbnica wiedzy o codziennym życiu ówczesnego Sarmaty o zwyczajach, upodobaniach, charakterystycznych cechach, typie religijności i kultury, nierzadko splecionych z samowolą, ciemnotą, pieniactwem i awanturnictwem. Sam autor był przykładem typowego sarmaty: dobry żołnierz, wierny królowi, nieprzejednany dla wrogów ojczyzny patriota, świetny kompan, rubaszny i tragiczny, nabożny, ale jednocześnie zdolny do największych łajdactw, zawadiaka, awanturnik nie przepuszczający żadnej okazji do bijatyk, pojedynków i kłótni. Ten bohaterski żołnierz to równocześnie leniwy warchoł i pieniacz, lubiący ponad wszystko swoje przywileje i obyczaje, które są dla niego święte. Nie przeszkadza mu to być chciwym i pazernym. "Pamiętniki" Paska pomagają nam dzisiaj poznać i zrozumieć sarmacką Polskę VII wieku, jej smak i koloryt.
6. Przedstawiciele dramatu: komedii - "Skąpiec" Moliera i tragedii - "Cyd" Corneille'a, cechy gatunkowe tych utworów.
Molier stworzył wyrazisty typ komedii klasycystycznej, wyrażającej prawdy psychologiczne, obyczajowe i społeczne. Obserwacja życia, zmysł realistyczny i trafność intelektualnych uogólnień decydowały o celności wyboru tematów, o świetności kreacji bohaterów. Komedią określa się utwory o pogodnej tematyce i żywej akcji, kończące się najczęściej pomyślnie dla bohaterów. Posługując się komizmem i groteską, a często również satyrą, ośmiesza ludzkie wady i słabości charakteru. "Skąpiec" Moliera to komedia charakterów, będąca znakomitym portretem typu odwiecznego skąpca. Jest ona jednocześnie komedią obyczajową, piętnującą świat, w którym rządzi pieniądz, demoralizujący rodzinę i społeczeństwo. Groteskowy obraz ma miejscami charakter dramatyczny, nie jest to więc czysta komedia charakterów, gdyż znajdujemy w niej zarówno elementy komedii, intrygi jak i farsy. Jako jej wady współcześni autorowi krytycy podkreślali brak jedności akcji oraz użycie prozy zamiast wiersza. Występuje w niej zarówno komizm charakteru jak i słowny oraz sytuacyjny.
"Cyd" Corneille'a jest typowym przykładem dramatu klasycznego. Obowiązuje zasada trzech jedności. O wydarzeniach rozgrywających się poza sceną, np. o pojedynkach, dowiadujemy się z relacji świadków. Właściwa akcja dramatu rozgrywa się w duszach bohaterów. Wszyscy oni przeżywają poważne konflikty psychologiczne i moralne. Rozdarci są między obowiązkiem a uczuciem, obrażoną ambicją a miłością własną, racją stanu i honoru a nakazem serca - jednym słowem znajdują się w pozycji konfliktu dramatycznego. "Cyd" jest tragikomedią, czyli tragedią, która dobrze się kończy. Losy i przeżycia doskonale wykreowanych bohaterów wzbudzają nie tylko litość i trwogę - jak to było w dramacie antycznym - ale także podziw dla wielkości człowieka.
7. Wacław Potocki
Obraz XVII-wiecznego społeczeństwa, wpływ ideologii ariańskiej na twórczość poety Z utworów Wacław Potockiego wyłania się straszliwy obraz podupadającej Rzeczypospolitej. Fakt, że poeta był przez połowę życia arianinem pozwolił mu spojrzeć na społeczność szlachecką niejako z boku, krytycznie. Opisuje więc "Zbytki Polskie" wymieniając to, co według niego głównie zajmuje polską szlachtę. Są to zabawy, pijaństwa, wygody życiowe i bezkrytycznie przyjmowane nowinki zachodnie. Tymczasem w Polsce dzieje się coraz gorzej, granice ojczyzny się kurczą, zagrożona jest niepodległość. W swoich utworach Potocki gani szlachtę za egoizm, głupotę, krótkowzroczność oraz wieczny pościg za dobrami doczesnymi. W tym samym duchu utrzymany jest wiersz "Pospolite ruszenie" w którym autor rozprawia się z mitem nieustraszonego Polaka-Sarmaty. Szlachta mająca bronić wschodnich kresów kraju nie chce walczyć a woli spać. Ironia, z jaką przedstawia Potocki warcholstwo szlachty i jej niezdyscyplinowanie świadczy, że los ojczyzny leżał mu na sercu.
"Wojna chocimska" - cechy poematu barokowego Jest to epopeja o przebiegi przygotowań do bitwy i samej bitwy, która rozegrała się w 1621 roku pod Chocimiem. Cechą pisarstwa Potockiego jest wprowadzenie w obręb poematu wielorakich i różnych refleksji na tematy społeczne i obyczajowe. Znajdują się tam nie pozbawione goryczy uwagi o teraźniejszych zaniedbaniach rycerskiego stanu i wojennego rzemiosła, porównujące współczesnych Polaków do dawnych Sarmatów, przodków bez skazy, których idealny obraz wyostrza teraźniejszy upadek ich potomków. Te często pojawiające się przeciwstawienia my-oni miały pełnić funkcję pobudki dla współczesnych. Strofy tego eposu bliższe są średniowiecznym kronikom rycerskim niż "Iliadzie". Zamiast ingerencji bogów, całość przeplatana jest duchem patriotyzmu i wiarą jej autora w opatrzność Bożą, która pozwoli odnieść zwycięstwo nad poganami.
OŚWIECENIE
1. Twórcy i założenia konwencji klasycystycznej we Francji, jej wpływ na literaturę polskiego oświecenia.
Oświeceniowy klasycyzm nawiązywał do tradycji, kładł nacisk na zagadnienia społeczne. Wyznaczał poezji cele utylitarne, stawiał przed nią zadania dydaktyczno-moralizatorskie, wyrastające z przekonania o ogromnej roli słowa jako narzędzia oddziaływania na społeczeństwo. Podłożem filozoficznym tego prądu był racjonalizm, łączenie ideału piękna i prawdy, wiara w ład i harmonię świata oraz w istnienie ponadczasowej i niezmienne istoty zjawisk. Teoretykiem francuskiego klasycyzmu był Boileau, który swoje poglądy zawarł w "Sztuce poetyckiej". Postulował przestrzeganie reguł, dostosowywanie formy do tematu oraz służenie społecznej przyjemności i pożytkowi. Boileau żądał od języka czystości, jasności i stanowczości, od kompozycji porządku przejrzystego i regularnego a od treści by była zgodna z rozsądkiem i prawdą. Niedopuszczalne było niedbalstwo w budowie zdania czy wiersza, w doborze wyrazów. Unikać należało zbędnych ozdób, Nie mnożenie słów cechować miało literaturę ale ich odpowiedni dobór.
Wpływ konwencji klasycystycznej na literaturę polską uwidocznił się głównie poprzez teksty ludzi, którzy obok wykształcenia w kraju (często jezuickiego) przebywali też przez pewien czas na zachodzie Europy, gdzie zetknęli się z tą konwencją - salony literackie Paryża. W Polsce tendencje klasycystyczne w swoich utworach wyrażali między innymi: Ignacy Krasicki, Stanisław Staszic, Hugo Kołłątaj, Julian Ursyn Niemcewicz.
2. Sentymentalizm jako pogląd kulturowy i kierunek literacki w Europie i w Polsce.
Sentymentalizm jest prądem, który narodził się w Europie jako opozycja do klasycyzmu. Filozoficznym podłożem sentymentalizmu były tezy empiryzmu i sensualizmu., uznające doświadczenia zmysłowe jako jedyną wiarygodną drogę poznania. Poznawana w ten sposób rzeczywistość była według sentymentalistów przeciwieństwem tez głoszonych przez klasycystów o panującej wszędzie harmonii i ładzie. Była za to pełna konfliktów i napięć. Przyczyny tych zjawisk były trzy: odejście ludzkości od natury; natura wypierana przez kulturę; zachwianie wrodzonej dobroci człowieka. Wewnętrzne przeżycia człowieka stają się źródłem twórczości sentymentalistów. Miały one służyć refleksji nad miejscem człowieka w świecie oraz nad podstawowymi uczuciami międzyludzkimi - miłość, przyjaźń. Cechami literatury sentymentalnej są czułość i prostota. Sentymentaliści zwrócili uwagę ludzi na przyrodę, dali początek drobiazgowym obserwacjom psychologicznym zachowań ludzkich. Sentymentalizm stał się nowym stylem literackim, którego wzorem jest powieść Jana J. Rousseau "Nowa Helioza". W Polsce założenia sentymentalizmu sformułował Franciszek Karpiński w rozprawie "O wymowie w prozie albo w wierszu". Uważał on, że źródłem inspiracji dla poety powinno być wszystko, co go otacza, a więc odrzucał sztywne reguły, których trzymali się klasycyści. Najważniejsze dla poety miało być "serce czułe", wrażliwe na ludzkie nieszczęścia, potrzebę miłości, mające emocjonalny stosunek do otaczającej przyrody. Karpiński postulował, że twórczość sentymentalna powinna odznaczać się prostotą, wzorowaną na utworach ludowych, korzystać z ludowego słownictwa. Uważał on za konieczne przywrócenie do literatury tradycji staropolskich, sarmackich. Bohater utworów sentymentalnych miał przedstawiać indywidualny, prywatny punkt widzenia. Sentymentaliści polscy założenia te realizowali głównie w liryce, zwłaszcza takich gatunkach jak sielanka, pieśń, elegia. Ośrodkiem polskiego sentymentalizmu byłe Puławy a jego mecenasami Czartoryscy.
Twórcy: Adam Naruszewicz (sielanki), Franciszek Karpiński ("Do Justyny", "Laura i Filon"), Franciszek Kniaźnin ("Dwie lipy", "Do wąsów").
3. Gatunki literackie oświecenia (definicje, cechy, dydaktyzm, rodzja komizmu)
Bajka - utwór o charakterze moralistycznym, w którym spostrzeżenie natury etycznej zilustrowane jest odpowiednim przykładem, często alegorycznym; postacie bohaterów są typowe, o wyraźnie zarysowanych cechach. morał zamieszczany jest na początku, końcu lub jest domyślny, ukryty w sensie utworu. Bajki dzielą się na dwa typy: bajki epigramatyczne (ezopowe) są przeważnie czterowersowe, rysujące pewne elementarne i sytuacje oraz bajki narracyjne stanowiące jakby krótkie nowele o zwięzłej akcji (de La Fontaine). Krasicki uprawiał oba typy bajek. W swoich utworach zawarł on sumę przemyśleń, obserwacji i doświadczeń życiowych. W jego bajkach można odnaleźć zarówno śmiech pełen zrozumienia dla ludzkich wad jak i głęboką refleksję. Jego dydaktyzm jest finezyjny, ubrany w żart lub puentę. Krasicki w swoich utworach wyśmiewał liczne wady ludzkie: głupotę, pychę i zarozumiałość, fałszywą pobożność itp. Są jednak i utwory zwracające uwagę czytelnika na sprawy poważniejsze jak na przykład wolność.
Satyra - jest to utwór ośmieszający lub piętnujący opisywane w nim zjawiska, wady natury ludzkiej lub zbiorowej. Są one celowo przejaskraiwone i przerysowane, ukazane w krzywym zwierciadle. Satyry mają wydźwięk i cel dydaktyczny. W dobie oświecenia wykształciły się trzy odmiany satyr: obyczajowa (przesycona łagodnym humorem piętnowała ludzkie wady), filozoficzno-moralna (porusza problemy życia społecznego), polityczna (piętnuje wady systemu władzy i samej władzy). Satyry były popularne w okresie oświecenia ze względu na ich utylitarny charakter. Bawiąc czytelników, wpływały na ich obyczaje piętnując wady społeczeństwa. Były wymierzone przeciw saskiemu dziedzictwu. Krasicki opowiedział się za wartościami klasycznymi dla tej epoki: rozum, cnota, umiarkowanie, harmonia i patriotyzm. Mimo, że od ich napisania upłynęło wiele czasu satyry są nadal bardzo aktualne -świadczy to o ich ponadczasowym charakterze. Wartość satyr polega nie na generalnych wnioskach z ich płynących ale na realizmie i barwnej trafności obrazków obyczajowych a także na artystycznym ujęciu tematu.
Poemat heroikomiczny - jest to parodia eposu heroicznego. Parodia służy tu jako środek literacki ośmieszający zjawiska, osoby poprzez ich nieudolne naśladowanie, odgrywanie. P. h. ma charakter żartobliwy lub częściej satyryczny. W pierwszym przypadku komizm polega na nieudolnym naśladowaniu podniosłego języka i stylu eposu. W drugim celem jest nie ośmieszenie samego eposu ale poprzez zastosowanie stylu wzniosłego do opisu rzeczy błahych i śmiesznych (złamanie zasady decorum) ośmieszenie pewnych zachowań środowisk lub grup społecznych. Zderzenie patetycznego języka z banalną tematyką powoduje efekty komiczne. Przykładem może być "Monachomachia" Krasickiego ośmieszjąca ujemne strony życia polskich zakonów żebraczych. Pisana podniosłym stylem, wzorowanym na Homerze opisuje zdarzenie bardzo błahe iśmieszne. Każde nawiązanie do antycznej Iliady wywołuje efekt komiczny.
Komedia - W oświeceniu pojawiła się komedia polityczna. Przykładem takiego utworu jest "Powrót posła" Niemcewicza. Jest to utwór o charakterze klasycznym. Jego akcja skupia się wokół konfliktu pomiędzy sarmackimi konserwatystymi a obozem reform. Jest to utwór agitacyjny, mający na celu spełnienie ważnych zadań politycznych - uświadomienie konieczności zmian ustrojowych. Świadczy o tym kreacje bohaterów: postępowi są przedstawienie jako prawi, wzorowi obywatele a konserwatyści jako kreatury i idioci. Komizm polega głównie na ośmieszaniu postaci negatywnych.
4. Bohater pozytywny i negatywny "Powrotu posła" Niemcewicza.
Bohater negatywny - sarmacki konserwatysta - Starosta Gadulski. Podstawą jego działania jest liberum veto, złota wolność szlachecka, którą porównuje do źrenicy oka, pozuje na człowieka obytego w świecie, wszechwiedzącego, zawsze mającego rację, w rzeczywistości jest nieukiem, człowiekiem zacofanym i upartym; nie przyjmuje żadnych argumentów merytorycznych, wychwala dawny ustrój jako jedyny możliwy; chciwy, pałą niepohamowaną żądzą zdobycia majątku; pieniądz staje się motorem wszystkich jego działań; nie kieruje się żadną moralnością; jest wrogiem nowego wychowania młodzieży; krótkowzroczny, fałszywie pojmuje patriotyzm. Bohater pozytywny - reformator polityczny - Podkomorzy, Walery. Reprezentuje postępowe stronnictwo patriotyczne; uważa, że sytuacja w ojczyźnie zależy od każdego obywatela; wykształcony, oczytany, ma na uwadze przede wszystkim dobro kraju; chce zwalczać przesądy i obłudę, poprawić obronność kraju; poglądy jego idą w parze z postępowaniem, nie są pustymi słowami.
5. Oświecenie w Europie i Polsce - nurty filozoficzne, odmienność tła społeczno filozoficznego.
Racjonalizm
To podstawowy prąd umysłowy oświecenia, system opierający się na rozumie, a odrzucający odczucie czy objawienie jako źródło wiedzy. Za pierwszego racjonalistę uważa się francuskiego filozofa Kartezjusza. Punktem wyjścia i zarazem najistotniejszym elementem poglądów Kartezjusza było przekonanie, że jedynym źródłem rzetelnej wiedzy i kryterium prawdy jest ludzki rozum, który jest światłem naturalnym, największą instancją. Dla Kartezjusza najważniejsza była myśl, która umożliwia człowiekowi poznanie prawdy. Rozwój filozofii kartezjańskiej nastąpił dzięki holenderskiemu filozofowi Spinozie, który za prawdziwe uznał to, co daje się określić za pomocą rozumu. Za najwyższe dobro uważał poznanie. Był zwolennikiem determinizmu, czyli uważał, że wszystko dzieje się według odwiecznych praw. Zasługi w umacnianiu racjonalizmu ma również Izaak Newton - symbol tryumfu myśli ludzkiej. Konsekwencją zdominowania filozofii przez racjonazlim była krytyka wierzeń religijnych. Prowadziło to do ateizmu i deizmu.
Empiryzm
Twórcą empiryzmu jest angielski filozof Franciszek Bacon. Teoria empirystyczna zakłada, że proces poznania prawdy i świata opiera się na doświadczeniu oraz eksperymencie. Dla Bacona prawdziwe było tylko to, co można potwierdzić praktycznie na drodze doświadczenia. Naukowe podstawy empiryzmu nakreślił John Locke. Uczynił on poznanie naczelnym zadaniem filozofii, dokonując rozdziału dwóch źródeł wiedzy: postrzeżenia i refleksji. Wprowadził też pojęcie tabula rasa (biała karta) odnoszące się do umysłu dziecka nie dotkniętego żadnym doświadczeniem. Karta ta zapełnia się w czasie życia pod wpływem czynników zewnętrznych. Locke twierdził, że wszelka wiedza o otaczającym nas świecie i o nas samych ma źródło w doświadczeniu zewnętrznym (zmysły) i wewnętrznym (refleksje).
Sensualizm
Wywodził się z poglądów Locke'a. Sensualiści mniemali, że wszelka wiedz pochodzi z wrażeń zmysłowych. W poznaniu brały udział tylko zmysły, umysł został pominięty jako całkowicie bierny.
Humanitaryzm
Humanitaryzm to zaakcentowanie godności człowieka i wartości każdej jednostki ludzkiej, to także wskazanie na konieczność dążenia do braterstwa, wolności i równości wszystkich ludzi niezależnie od ich pochodzenia i wyznawanej wiary. Wiązało się to z powszechnie głoszoną tolerancją religijną.
Utylitaryzm
Zgodnie z założeniami utylitaryzmu każdy powinien dążyć do bycia pożytecznym dla innych, a także do osiągnięcia szczęścia powszechnego rozumianego jako szczęście jak największej ilości ludzi. Podstawy utylitaryzmu wyznaczył Hume. Utylitaryzm dawał człowiekowi oświecenia zgodną z duchem epoki możliwość odnalezienia swego miejsca w świecie - nie należy żyć bez Boga, ale dla innych ludzi, ku dobru i pożytkowi ogólnemu. Dobrobyt ludziom miały zapewnić racjonalne zasady ekonomii. Utylitaryzm przywiązywał dużą wagę do oświecenia ludzi, którą to funkcję miała pełnić literatura.
Irracjonalizm Istotą irracjonalizmu było przekonanie, że w życiu człowieka wiele miejsca powinny zajmować uczucie, intuicja, wiara i instynkt, że rozum i chłodna kalkulacja nie są wcale najważniejsze
Odmienność tła społeczno-politycznego epoki Geneza: w Europie kryzys społeczno-polityczny, którego przyczyną były absolutyzm i feudalizm; w Polsce pryczyną kryzysu była anarchia spowodowanaseformacją demokracji szlacheckiej.
W Europie walczono o wolność obywatelska; W Polsce o ograniczenie nadużyć wolności o odpowiedzialność ludzi korzystających z wolności.
W Europie walka o równość; W Polsce walka o likwidację pozorów równości i rozszerzenia uprawnień na inne poza szlacheckim stany.
W Europie walka o ograniczenie władzy centralnej; W Polsce podkreślano konieczność zwiększenia kompetencji władzy centralnej.
W Europie główną siła reformatorską było mieszczaństwo; W Polsce była to lepiej wykształcona szlachta i duchowieństwo.
6. Publicystyka okresu oświecenia w Polsce: twórcy, ich dzieła i poglądy.
Publicystyka polskiego oświecenia wyrastała z jednej strony z odczucia konieczności zreformowania przestarzałego ustroju Rzeczpospolitej, z drugiej zaś jego zaplecze stanowiły filozoficzne prądy (utylitaryzm). Jednym z pierwszych utworów tego typu było dzieło Stanisława Konarskiego "O skutecznym rad sposobie". Publicystyka koncentrowała się na aktualnych problemach społecznych i politycznych kraju (pogłębiający się kryzys wewnętrzny), konfliktach z sąsiednimi państwami i rozbiorach. Wielcy pisarze podjęli rozpaczliwą walkę o zreformowanie kraju, wzmocnienie wewnętrzne i odnowienie dawnej potęgi militarnej. Swój największy rozkwit miała publicystyka podczas Sejmu Wielkiego, kiedy w formie piśmiennej toczyła się walka na słowa stronnictwa konserwatywnego z reformatorskim.
Stanisław Staszic
Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego - zostały wydane tuż przed rozpoczęciem obrad Sejmu Wielkiego. Utwór zawierał wskazówki, czym Sejm powinien się zająć i jakie mają być postulaty stronnictwa reformatorskiego: podniesienie stanu wykształcenia; wychowanie obywatelskie i patriotyczne; zniesienie liberum veto; uwzględnienie dobra publicznego przy stanowieniu praw; zniesienie wolnej elekcji; wzmocnienie armii; reforma podatkowa.
Przestrogi dla Polski - W tym dziele oprócz powtórzenia postulatów zawartych w poprzednim Staszic nakreślił kształt reform, które według niego należało podjąć aby uczynić Polskę ponownie potęgą. Postulował poprawę życia chłopa (widział w nim człowieka a nie narzędzie) oraz zwiększenie przywilejów mieszczan, którzy powinni móc uczestniczyć w decydowaniu o losach kraju. Staszic podkreślał, że morotem rozwoju państwa jest przemysł, natomiast do upadku doprowadza Rzeczpospolitą magnactwo (rozpusta, chciwość, marnotrawstwo, prywata i pycha).
Hugo Kołłątaj Do Stanisława Małachowskiego... - to zbiór listów, będących sumą uwag nad ustrojem i kształtem Rzeczpospolitej. Propozycje reform w nich zawarte to między innymi: wzmocnienie władzy królewskiej, zniesienie liberum veto, reforma podatkowa, utworzenie dobrze wyposażonej armii. Kołłątaj zwrócił uwagę również na niewłaściwe traktowanie poddaństwa ludu w Rzeczpospolitej. Postuluje, aby wszyscy byli sobie równi, według prawa polskiego.
Franicszek Jezierski
Katechizm o tajemnicach rządu polskiego - to utwór stylem nawiązujący do piśmiennictwa religijnego celnie i złośliwie kompromitujący i wyszydzający anachronizmu ustroju polskiego