Przemoc seksualna
"Przemoc
seksualna" jest bardziej pojęciem potocznym niż prawnym,
podobnie jak równie często używany zwrot "molestowanie
seksualne", czy też "gwałt". Ustawodawstwo - w tym
wypadku Kodeks karny - ujednolica kwestię nazewnictwa, cały XXV
rozdział prawnie tytułując Przestępstwa przeciwko wolności
seksualnej i obyczajności. W rozdziale tym ustawodawca zawarł opis
wszystkich zachowań seksualnych karnie zabronionych i zagrożonych
sankcjami karnymi, a więc będących przestępstwami. Wszystkie je
można określić jako przemoc bądź molestowanie seksualne.
Gwałt
Pierwszym
z wyliczonych przestępstw jest wymienione w art. 197: doprowadzenie
innej osoby przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem do
obcowania płciowego (par. 1), zgwałcenie dokonane ze szczególnym
okrucieństwem lub wspólnie z inną osobą (par. 3), a także
doprowadzenie osoby pokrzywdzonej do innej czynności seksualnej
(par. 2).
Przemoc
w rozumieniu tego przepisu oznacza np. przytrzymywanie za kończyny,
zatykanie ust, przygniatanie i tym podobne zachowania, które mają
doprowadzić do obezwładnienia ofiary. Nie przybierają one jednak
postaci np. bicia albo innych gwałtownych zachowań, sprawiających
ofierze cierpienie; w takim wypadku należy już mówić o
szczególnym okrucieństwie sprawcy.
Pojęcie
"obcowania płciowego", czyli czynności sprawcy inaczej
nazwanej "zgwałceniemv, nie jest dla ofiar tego przestępstwa
jasne. Ofiary zgwałcenia przeważnie identyfikują je jako siłą
przez sprawcę odbyty stosunek seksualny, polegający na penetracji
lub usiłowaniu penetracji pochwy (stosunek waginalny). Takie
zawężanie tego pojęcia nierzadko jest przyczyną, dla której
ofiary zgwałcenia nie powiadamiają organów ścigania o
przestępstwie. Pojawiają się też wątpliwości, jak nazwać inne,
wychodzące poza w ten sposób pojmowany gwałt, zachowania sprawcy.
Stanowczo
należy podkreślić, że każde
umyślne działanie sprawcy, mające na celu zaspokojenie jego
potrzeb seksualnych, podjęte wbrew woli ofiary, a polegające na
jakichkolwiek czynnościach, począwszy od bezpośredniego dotykania
intymnych części ciała ofiary (a więc nie tylko narządów
płciowych, ale także np. piersi kobiet), a skończywszy na aktach
penetracyjnych (stosunki seksualne z użyciem ust, odbytu) - jest
gwałtem w rozumieniu art. 197 k.k.
Tak zdefiniowane pojęcie zgwałcenia obejmuje więc jako ofiary tego
przestępstwa zarówno kobiety, jak i mężczyzn.
Gwałt zbiorowy
Pojęcie
gwałtu "wspólnie z inną osobą" należy rozumieć w ten
sposób, że druga osoba niekoniecznie musi uczestniczyć w
przestępstwie, bez- pośrednio dokonując wyżej opisanych
czynności. Wystarczy, że weźmie w nim udział w formie
pomocnictwa: podstępem doprowadzając ofiarę na miejsce gwałtu,
pilnując, czy nikt nie nadchodzi, czy też w czasie gwałtu
przytrzymując ofiarę.
W
praktyce sądowej nierzadkim zjawiskiem są wyroki skazujące za
gwałt w takiej formie... kobiety. Klasyczną postacią gwałtu
zbiorowego jest jednak bezpośrednie dokonywanie czynności
seksualnych przez więcej niż jedną osobę, przy czym osoby te
działają wspólnie i w porozumieniu.
Zupełnie
niezrozumiałym jest użycie w art. 197 par. 3 obecnie obowiązującego
w k.k. wyrażenia: działanie sprawcy "wspólnie z inną osobą".
Poprzednio obowiązujący Kodeks karny z 1969 roku w art. 168 par. 2
używał prawidłowego określenia: "działając wspólnie z
innymi osobami", co w pełni i prawidłowo określało istotę
gwałtu zbiorowego. Tak też i należy tę formę zgwałcenia
rozumieć; ów passus jest chyba pomyłką redakcyjną ustawodawcy.
Inne czynności seksualne
Na
wstępie jako ostatni wymieniłem art. 197 par. 2. Paragraf ten
bowiem nie opisuje zgwałcenia, tylko "inne czynności
seksualne", do których sprawca zmusza ofiarę, np. do dotykania
swoich narządów płciowych.
Szczególne ofiary przestępstwa
Kolejnym
przestępstwem seksualnym jest dopuszczenie się przez sprawcę
obcowania płciowego (w rozumieniu art. 197 par. 1 k.k.) lub do
poddania się innej czynności seksualnej, albo też do wykonania
takiej czynności, przewidziane w art. 198 k.k. Przestępstwo to
można inaczej nazwać zgwałceniem, lecz dokonanym na szczególnej
ofierze przestępstwa: bezradnej (w rozumieniu życiowym) lub na
osobie chorej psychicznie lub upośledzonej umysłowo, która nie ma
zdolności do rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swoim
postępowaniem.
Molestowanie seksualne
Często
przez ofiary przestępstwa jako gwałt jest określana sytuacja
doprowadzenia do obcowania płciowego (w rozumieniu takim samym jak w
art. 197 par. 1 k.k.) lub innej czynności seksualnej (jak w
rozumieniu art. 197 par. 2 k.k.) przez sprawcę, który działa
poprzez wykorzystanie stosunku zależności (np. pracodawca wobec
pracownika, nauczyciel wobec ucznia) lub wykorzystanie krytycznego
położenia ofiary (wierzyciel - dłużnik). Zdarzenia takie są
jednak odrębnym przestępstwem, przewidzianym w artykule 199 k.k., i
nie mogą być nazwane gwałtem. Najbardziej nasuwającym się
określeniem będzie w tym przypadku "molestowanie seksualne".
Ściganie przestępstw
Wyżej
wymienione przestępstwa są ścigane z oskarżenia publicznego
dopiero wtedy, gdy - zgodnie z wymogiem art. 205 k.k. - ofiara
przestępstwa złoży wniosek do policji lub prokuratury o ściganie
sprawcy czynu. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy pokrzywdzony
przestępstwem wymienionym w art. 198 k.k. cierpi na trwałe
zaburzenia psychiczne. W takim przypadku ściganie sprawcy następuje
z oskarżenia publicznego. Organa ścigania (prokurator, policja)
dowiedziawszy się o zgwałceniu, a nawet o samym fakcie czynności
seksualnych podjętych wobec osoby chorej psychicznie, mają
obowiązek wszcząć i przeprowadzić postępowanie karne. W wypadku
zgwałcenia osoby chorej psychicznie należy się jednak liczyć z
tym, że może ona być (a nawet, dla dobra sprawy, powinna) bez jej
zgody przesłuchana z udziałem biegłego lekarza lub psychologa.
Wniosek o ściganie
W
wypadku zaistnienia przestępstwa określonego w art. 197 par. 1-3
k.k. raz
złożonego wniosku o ściganie nie można cofnąć
(wymóg art. 12 par. 3 Kodeksu Postępowania Karnego, w skrócie -
k.p.k.). Wniosek przewidziany do uruchomienia ścigania w pozostałych
wyżej wymienionych przypadkach - można - za zgodą prokuratora lub
sądu - wycofać, ale wtedy ponowne
złożenie wniosku jest niedopuszczalne!
Przepis ten stanowi szczególną "ustawową pułapkę" dla
niezdecydowanych pokrzywdzonych, a do takich należą np. ofiary
przemocy, także seksualnej.
"Ciemna liczba"
Jest
to liczba przestępstw, o których nie są powiadamiane organa
ścigania - w wypadku przestępstw seksualnych oscyluje ona w
granicach 80%. Świadczy to o występowaniu u ich ofiar wielu blokad
psychicznych: wstydu, strachu, braku wiary w skuteczność swojego
działania. Nie dokładajmy do tego blokady polegającej na
nieznajomości "podstępnych" wobec ofiary przepisów!
Przydatna jest tu także wiedza, jak ma się zachować ofiara gwałtu.
Co robić w razie gwałtu
Najbardziej
racjonalnym postępowaniem powinno być natychmiastowe wezwanie
policji, która przede wszystkim poda pokrzywdzonej środki poronne
(powinny one być w dyspozycji policji). Gdyby jednak wynikiem
przestępstwa była ciąża, to na podstawie zaświadczenia wydanego
przez prokuratora, a opartego na art. 4a ust. 1.3 Ustawy o planowaniu
rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności
przerywania ciąży - ofiara gwałtu może poddać się zabiegowi
usunięcia ciąży. Następnie policja przewozi pokrzywdzoną do
lekarza w celu dokonania przez niego badań połączonych z
oględzinami ciała. Badania te przeprowadza się w celu poszukiwania
ewentualnych obrażeń (podbiegnięcia krwawe, otarcia śluzówki
narządów płciowych, odbytu, czerwieni wargowej ust, ślady
defloracji). Lekarz pobiera wymaz z pochwy do późniejszych badań,
mających na celu wykrycie nasienia, bądź też - w razie użycia
przez sprawcę środków zabezpieczających - śladów substancji
konserwujących lub nawilżających stosowanych przy produkcji
prezerwatyw.
Niezwykle
istotne jest, aby ofiara gwałtu nie myła się, nawet nie podmywała,
zachowała bieliznę, a najlepiej całą odzież, w którą była
ubrana w dniu zdarzenia, i pod żadnym pozorem nie wyrzucała np.
podartej w czasie gwałtu bielizny lub jej nie prała!
Bardzo ważne jest także wskazanie miejsca dokonania gwałtu,
podanie okoliczności, np. informacji o paleniu przez sprawcę
papierosów (na odnalezionych niedopałkach można odnaleźć ślady
czerwieni wargowej sprawcy i jego ślinę).
Wszelkie części ciała sprawcy i jego płyny ustrojowe (sperma,
ślina) to nosiciele jego kodu genetycznego!
W przypadku ustalenia potencjalnego sprawcy badania tych materiałów
dają pewność jego identyfikacji z prawdopodobieństwem powyżej
99%.
Jeżeli
ofiara gwałtu może wcześniej niż do policji dotrzeć do lekarza,
powinna to uczynić - lekarz będzie wiedział, jakie badania
powinien wykonać.
Przesłuchanie
Kolejną
czynnością, jaką przeprowadzi policja, będzie przesłuchanie
osoby pokrzywdzonej w charakterze świadka. Policjant musi przed tą
czynnością odebrać od pokrzywdzonej, w sposób protokolarny,
wniosek o ściganie sprawcy. Jeżeli sprawcą jest osoba - nominalnie
- najbliższa dla pokrzywdzonej, np. mąż, policjant uprzedzi o
możliwości odmowy złożenia zeznań przez pokrzywdzoną. Taka
sytuacja nie jest tylko teoretyczna - małżeństwo
nie jest przyzwoleniem na jakąkolwiek formę wymuszania pożycia
seksualnego!
Przesłuchanie
ofiary gwałtu nie może być dla niej dodatkową traumą, dlatego
też zarówno policjantom, jak i prokuratorom znane jest zalecenie,
aby osobę pokrzywdzoną przesłuchiwała osoba tej samej płci.
Ofiara gwałtu powinna się takiego potraktowania stanowczo domagać.
Nie można się jednakże przeciwstawiać dociekliwości osoby
przesłuchującej w ujawnianiu okoliczności intymnych i krępujących
- taka jest prawidłowość tej czynności, niezbędna dla
postępowania karnego.
Ochrona praw ofiary
W
toku postępowania karnego ochronie praw pokrzywdzonej będzie
służyć:
niejawność rozprawy (rozprawa "przy drzwiach zamkniętych", bez publiczności - należy się tego od sądu domagać na podstawie art. 360 par. 2 k.k., o ile sam tego nie zarządzi),
zachowanie w tajemnicy danych personalnych osoby pokrzywdzonej - zarówno w toku postępowania przygotowawczego, jak i sądowego - na podstawie art. 184 par. 1 k.k. (gdy zachodzi, z uwagi np. na agresywną postawę sprawcy i okoliczności popełnienia przez niego przestępstwa, uzasadniona obawa niebezpieczeństwa dla życia i zdrowia pokrzywdzonej),
przesłuchanie przez sąd pokrzywdzonej - na jej żądanie - pod nieobecność oskarżonego na sali sądowej (art. 390 par. 2 k.p.k.).
Wszelkie
wydatki ponoszone przez ofiarę gwałtu w związku z dokonaniem na
jej osobie przestępstwa (wizyty lekarskie, zniszczona odzież,
utrata zarobków wskutek czasowej niemożności wykonywania pracy)
należy dokumentować. W wypadku skierowania przez prokuratora aktu
oskarżenia przeciwko sprawcy pokrzywdzona będzie mogła wystąpić
przeciwko niemu z powództwem cywilnym (tzw. powództwem adhezyjnym)
w procesie karnym (takie powództwo opisałem w "NL" nr
3/8/2000). Będzie mogła domagać się odszkodowania za straty i
zadośćuczynienia za krzywdę.
Czyny lubieżne wobec osoby małoletniej
Kolejnym
przestępstwem seksualnym wymienionym w Kodeksie karnym jest to
opisane w art. 200. Dotyczy ono karalności doprowadzenia osoby
małoletniej (poniżej 15. roku życia) do obcowania płciowego lub
do poddania się innej czynności seksualnej (czyny lubieżne), a
także (w par. 2 tego artykułu) zakazu utrwalania treści
pornograficznych z udziałem takiej osoby. Jak łatwo stwierdzić, w
opisanym przypadku nie ma znaczenia zgoda wyrażona przez dziecko,
czy jej brak na dokonanie opisanych czynności.
Po prostu: nie można przedsiębrać wobec dziecka żadnych czynności
o charakterze seksualnym! Przestępstwo to ścigane jest z urzędu,
podobnie jak i wszystkie pozostałe przestępstwa opisane niżej.
Przypominam jednakże o stosowaniu wszelkich sposobów chronienia
dzieci przed traumą postępowań karnych
(sposoby te opisałem w numerze 5/10/2000 "NL", poświęconym
ochronie dzieci przed przemocą).
Kazirodztwo
Identyczny
bezwzględny zakaz obcowania płciowego został przewidziany w
stosunku do wstępnego (rodzice), zstępnego (dzieci),
przysposobionego, przysposobiajacego, brata lub siostry (art. 201).
Do
pozostałych przepisów karnych określających formy przemocy
seksualnej należą:
Art. 202 k.k., dotyczący zakazu publicznego prezentowania treści pornograficznych (zakaz dotyczy prezentowania ich w taki sposób, że może to narzucić ich odbiór osobie, która sobie tego nie życzy - par. 1); prezentowania treści pornograficznej małoletniemu (poniżej 15 lat) lub udostępniania mu przedmiotów mających taki charakter (par. 2); produkcji treści pornograficznych z udziałem małoletniego lub związanych z użyciem przemocy, lub też posługiwaniem się zwierzęciem (zoofilia).
Art. 203 i 204, z których wynika zakaz doprowadzania przemocą, groźbą, podstępem i z wykorzystaniem stosunku zależności lub krytycznego położenia do uprawiania prostytucji, nakłanianie innej osoby do tego procederu, ułatwianie go, czerpanie korzyści majątkowej z uprawiania prostytucji przez inną osobę, uprowadzanie innej osoby w celu uprawiania prostytucji za granicą (tzw. handel żywym towarem).
Kary
Za
wyżej wymienione przestępstwa przewidziano bardzo surowe kary, np.
za zgwałcenie - do 10 lat pozbawienia wolności, za zgwałcenie
zbiorowe lub ze szczególnym okrucieństwem - nawet do 12 lat
pozbawienia wolności, za czyn lubieżny na małoletnim dziecku - do
10 lat pozbawienia wolności. Kary wymierzane przez sądy niestety
oscylują przeważnie w granicach poniżej połowy tych najwyższych.
Na pocieszenie mogę tylko poinformować czytelników, że sprawcy
gwałtów, a w szczególności gwałtów popełnionych na dzieciach,
w czasie odbywania kar w więzieniach są traktowani przez
współwięźniów - delikatnie mówiąc - nadzwyczaj nieprzychylnie.
Miejsca, w których można uzyskać pomoc
Zarząd
Główny Towarzystwa Rozwoju Rodziny
Poradnia
Młodzieżowa i Rodzinna TRR
00-331
Warszawa, ul. Sewerynów 4
tel./fax
(0-22) 828-61-92
Ogólnopolska
Lekarska Przychodnia
Specjalistyczna
TRR
00-449
Warszawa, Plac Trzech Krzyży 16
tel.
(0-22) 621-69-29
Poradnia
Przedmałżeńska i Rodzinna TRR
45-064
Opole, ul. Damrota 6
tel./fax
(0-77) 454-48-45
Poradnia.
Ośrodek Interwencji Kryzysowej TRR
50-449
Wrocław, ul. Podwale 74,
oficyna
23
tel./fax
(0-71) 342-14-13, 343-79-55
Poradnia
Młodzieżowa i Rodzinna TRR, Zakład Poradnictwa Młodzieżowego i
Edukacji Seksualnej
65-729
Zielona Góra, ul. Energetyków 2
tel.
(0-68) 323-79-44, 323-79-47
Centrum
Praw Kobiet
00-679
Warszawa, ul. Wilcza 60 m. 19
(0-22)
652-01-17
Ogólnopolskie
Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie "Niebieska Linia"
Warszawa,
tel.
0-800-120-002, (0-22) 666-00-60
Ośrodek
Interwencji Kryzysowej
32-026
Kraków, ul. Radziwiłłowska 8 b
tel.
(0-12) 421-92-82
Centrum
Interwencji Kryzysowej PCK
80-219
Gdańsk, al. Zwycięstwa 27
tel.
(0-58) 341-73-77
Poradnia
Seksuologiczna
04-125
Warszawa, ul. Fieldorfa 40,
tel.
(0-22) 610-20-56, 610-59-93