Mowa jest najważniejszym sposobem porozumiewania się między ludźmi. Pozwala dokładnie przekazać bogactwo naszych myśli, uczuć i woli, a wzbogacona o gesty i mimikę staje się bardziej żywa i przekonywująca.

Troska o należyty rozwój mowy dziecka powinna przenikać całokształt pracy nauczyciela. Bogacenie i precyzowanie słownictwa dzieci, wyrabianie poczucia językowego, wprowadzenie ucznia w świat bogactwa mowy odbywa się codziennie w szkole. Program nauczania przewiduje rozmaite typy ćwiczeń, które ułatwią uczniowi zrozumienie i odczucie walorów artystycznych języka.

Również na zajęciach koła teatralnego, poprzez obcowanie z dziełem literackim, dzieci mają okazję do tego rodzaju ćwiczeń. Zabawa a teatr stanowi też doskonały pretekst do prowadzenia ćwiczeń wyrabiających poprawność wymowy, doskonalących samą technikę mówienia, na co często nie ma czasu w trakcie zajęć lekcyjnych.

Podczas pracy w kole teatralnym stosujemy różnorodne ćwiczenia ortofoniczne, poprawiające wyrazistość mowy, kształtujące umiejętność posługiwania się głosem, wyrabiające umiejętność prawidłowego stosowania elementów prozodycznych mowy, takich jak: melodia, akcent, rytm.

Oprócz funkcji kształcącej, ćwiczenia ortofoniczne pełnią też funkcję profilaktyczną. Zapobiegają błędom w wymowie, niedbałości i niestaranności w mówieniu, powielaniu złych nawyków artykulacyjnych, pomagają zwalczyć "lenistwo" narządów artykulacyjnych.

Zajęcia koła teatralnego rozpoczynamy właśnie od ćwiczeń podnoszących sprawność aparatu artykulacyjnego. Ćwiczenia te prowadzimy z użyciem lusterek, aby dzieci miały możliwość obserwowania pracy własnych narządów mowy. Oto parę przykładów:

a) Ćwiczenia szczęki dolnej

· "Ziewanie" - powolne opuszczanie i unoszenie żuchwy

· wysuwanie szczęki dolnej do przodu i do tyłu, do skrajnych pozycji

· "Na pastwisku" - naśladowanie ruchów żujących, połączone z ćwiczeniami ruchowymi (chodzenie na czworaka) i fonacyjnymi (naśladowanie głosu zwierzęcia: muuu...)

b) Ćwiczenia warg

· uśmiechanie się "od ucha do ucha"

· maksymalne zbliżanie do siebie kącików ust (robienie ryjka)

· wyraziste wymawianie na przemian samogłosek: a-e, a-u, o-u, a-o, i-a-u, e-o-a itd.

· "Koniki" - naśladowanie głosu woźnicy (cmokanie) i konika (parskanie)

c) Ćwiczenia języka

· "Łakomczuch" - oblizywanie warg przy szeroko otwartych ustach, oblizywanie zewnętrznych powierzchni górnych zębów

· ślizganie się językiem po wewnętrznej stronie zębów, po dziąsłach

· "Malowanie językiem" - język ślizga się po podniebieniu w głąb jamy ustnej i z powrotem

· mlaskanie, kląskanie językiem

· wysuwanie języka jak najdalej do przodu, wysuwanie na brodę, próba dotknięcia czubkiem języka do nosa

· robienie z języka grotu (język ostry), łopaty (język szeroki), rynienki (uniesione boki i czubek języka), zwijanie języka w rurkę

Na zajęciach koła teatralnego nie może zabraknąć ćwiczeń oddechowych. Mają o ne na celu nauczenie ekonomicznego zużywania powietrza podczas mówienia, zapobieganie mówieniu na wdechu, zapobieganie rozbieżności między mówionym tekstem, a rytmem oddychania. Ćwiczenia oddechowe pomagają też rozładować napięcie emocjonalne i psychiczne. Prowadzimy je w różnych pozycjach: stojącej, siedzącej, leżącej, przy rozluźnionych mięśniach szyi, rąk i tułowia, w swobodnej postawie. Oto kilka z nich:

· "Huśtanie zabawki" - na brzuchu leżącego płasko na twardym podłożu dziecka kładziemy książkę, a na niej zabawkę. W czasie powolnego wdechu zabawka unosi się do góry, przy powolnym wydechu opada. Wdech i wydech powinny być równomierne, z chwilowym zatrzymaniem powietrza.

· "Kto dłużej" - w pozycji jak przy poprzednim ćwiczeniu dziecko kładzie rękę na brzuchu, nabiera powietrza i stara się wypuszczać je jak najdłużej, wymawiając przy tym głoskę sss... Zabawę można przeprowadzić na stojąco.

· naśladowanie szumu wiatru, szumu drzew: szszsz...

· chuchanie na "zmarznięte dłonie"

· "Wąchanie kwiatów" - wciągamy zapach, zatrzymujemy jak najdłużej i powoli wydmuchujemy

· naśladowanie jadącego pociągu: czczcz...

· zdmuchiwanie lekkich przedmiotów (wacików, pasków papieru, kulek z waty, piłeczki ping-pongowej)

Ćwiczenia oddechowe łączymy często z ruchem rąk, nóg i tułowia, ze śpiewem, z wypowiadaniem pojedynczych głosek, sylab, wyrazów, zdań np.:

· wdech - ręce w górze, wydech - skłon

· wymawianie na jednym wydechu szeregu sylab: ma, me, mi, mo, mu itp.

· liczenie jak najdłużej na jednym wydechu

· rozbudowywanie zdania - dzieci rozbudowują zdania dodając kolejno po wyrazie i starają się je wypowiedzieć (głośno i szeptem) na jednym wydechu

Równocześnie z ćwiczeniami oddechowymi prowadzimy z dziećmi ćwiczenia dykcyjne i głosowe, bardzo istotne ze względu na specyfikę i cel zajęć teatralnych. Wyrabianie poprawnej dykcji odbywa się poprzez ćwiczenia wymowy samogłosek, z zachowaniem prawidłowego rozwarcia jamy ustnej i odpowiednim ułożeniem języka oraz poprzez przesadnie precyzyjne artykułowanie trudnych do wymówienia zbitek spółgłoskowych np.:

1. Ćwiczenia samogłosek

· wymawianie samogłosek, przedzielone małymi przerwami wdechowymi (np. a-wdech-a-wydech-a-wdech-a-wydech)

· wymawianie samogłosek z zamykaniem ust po każdorazowym wypowiedzeniu

· wymawianie samogłosek bez zamykania ust po każdorazowym wypowiedzeniu

· wymawianie samogłosek legato: aaaa..., eeee... i staccato a-a-a, e-e-e itd.

2. Ćwiczenia spółgłosek

a) ćwiczenia spółgłosek w połączeniu z samogłoskami

· spółgłoski w nagłosie, np.: ba-be-by, bia-bie-bi

ba-bo-bu, bia-bie-biu itd.

· spółgłoski w wygłosie, np.: ab-bab, ap-pap, aw-waw, af-faf itd.

· spółgłoski między samogłoskami, np.: baba-papa-nawa-rafa

b) ćwiczenia zbitek spółgłoskowych

· w nagłosie, np.: rba-bra, rbe-bre, rby-bry

rpa-pra, rpe-pre, rpy-pry itd.

· w wygłosie, np.: arb-abr, erb-ebr, yrb-ybr

arp-apr, erp-epr, yrp-ypr itd.

c) ćwiczenia spółgłosek w wyrazach i tekstach

· przesadnie dokładne wymawianie trudnych artykulacyjnie wyrazów, zestawów słów, np.:

jabłko - jabłkowy

zmókł - zmógł

jad - jadł

· możliwie jak najszybsze wymawianie zdań:

Sasza sobie szosą szedł.

Wietrzyk zżółkłe strząsał liście.

Szczera strzyga szczygła strzygła.

· recytacja krótkich rymowanek, wierszyków, np.:

Srebrzą się strzeliste pnie

pnie strzeliste srebrzą się

szeleszczące, smukłe, drżące

drżące, srebrne, szeleszczące.

Przedstawione ćwiczenia dykcyjne mogą być jednocześnie ćwiczeniami głosowymi, prowadzącymi między innymi do:

· wyrobienia miękkiego nastawienia głosu (w celu zapobiegania schorzeniom strun głosowych). Pomagają w tym ćwiczenia w wymawianiu samogłosek z przerwami, na jednym wydechu, poprzedzone lekkim przydechem, jakby chuchnięciem.

· wyrobienia nawyku kierowania głosu "na maskę" tzn. na przednią część twarzy (w celu odciążenia strun głosowych i uzyskania przyjemnej barwy głosu). Można to uzyskać ćwicząc wymawianie samogłosek w połączeniu z przedłużoną wymową głosek "m" i "n" - mmma, mmme, nnna, nnne itd.

· wyrobienia umiejętności modulowania siły głosu - na przykład przy wymawianiu samogłosek, recytowaniu wierszyków z płynną zmianą głośności dźwięku

· wyrobienia umiejętności modulowania wysokości głosu - przy wymawianiu samogłosek z płynną zmianą wysokości dźwięku

Ćwiczenia dykcji i ćwiczenia głosowe wykonujemy na stojąco, w niewielkim rozkroku, z głową pochyloną nieco do przodu i opuszczeniem rozluźnionych ramion. Nie powinny o ne trwać zbyt długo, aby nie powodować zmęczenia mięśni krtani.

Prowadząc ćwiczenia dykcyjne i głosowe można jednocześnie wyrabiać w dzieciach umiejętność stosowania w mowie melodii, akcentu, rytmu, intonacji - przy wymawianiu samogłosek z akcentowaniem wybranej samogłoski w szeregu, wymawianie samogłosek z zachowaniem podanego rytmu, zachowaniem odpowiedniej intonacji (na przykład takiej, jak przy rozkazie, pytaniu itp.).

Ćwiczenia ortofoniczne powinny być prowadzone systematycznie, uwzględniać wiek i możliwości dzieci, przebiegać od najprostszych do bardziej złożonych. Ważne jest też, by były o ne wykonywane bardzo starannie i dokładnie. Tylko wtedy można liczyć na pozytywne efekty.

Zaprezentowane ćwiczenia stanowią jedynie przykładowe propozycje. Bogaty zestaw takich ćwiczeń można znaleźć w literaturze np. w "Szkicach logopedycznych" J.T. Kani, "Uczymy się poprawnej wymowy" E. Sachajskiej, "Ćwiczeniach dykcyjnych dla dzieci przedszkolnych i szkolnych" G. Billewicz, B. Ziło, Z. Batora, "Sztuce mówienia" B. Wieczorkiewicza, "Sarabandzie w chaszczach" B. Toczyskiej.