Uchwała

Sądu Najwyższego

7 sędziów - zasada prawna

z dnia 17 listopada 1981 r.

III CZP 12/81

Roszczenie o wyrażenie zgody na przeniesienie własności nieruchomości w wykonaniu umowy, zobowiązującej do przeniesienia własności, realizowane na podstawie art. 64 k.c. i art. 1047 k.p.c., jest roszczeniem o charakterze majątkowym.

OSNC 1982/4/44

2717

Dz.U.1964.43.296: art. 1047

Dz.U.1964.16.93: art. 64; art. 117; art. 158

Skład orzekający

Przewodniczący: prezes SN A. Filcek. Sędziowie SN: S. Dmowski, A. Gola, W. Kuryłowicz, W. Łysakowski, J. Majorowicz (sprawozdawca), J. Niejadlik.

Sentencja

Sąd Najwyższy z udziałem Prokuratora Prokuratury Generalnej PRL, M. Sławińskiej, rozpoznał wniosek Prezesa Sądu Najwyższego Izby Cywilnej i Administracyjnej z dnia 23 grudnia 1980 r. o udzielenie odpowiedzi na następujące pytanie prawne:

"Czy roszczenie o wyrażenie zgody na przeniesienie własności nieruchomości w wykonaniu umowy zobowiązującej do przeniesienia własności, realizowane na podstawie art. 64 k.c. i art. 1047 k.p.c., jest roszczeniem o charakterze majątkowym?"

uchwalił i postanowił wpisać do księgi zasad prawnych następującą zasadę prawną:

Roszczenie o wyrażenie zgody na przeniesienie własności nieruchomości w wykonaniu umowy, zobowiązującej do przeniesienia własności, realizowane na podstawie art. 64 k.c. i art. 1047 k.p.c., jest roszczeniem o charakterze majątkowym.

Uzasadnienie faktyczne

Zagadnienie prawne przedstawione składowi siedmiu sędziów Sądu Najwyższego powstało na tle rozbieżności w orzecznictwie dotyczącym kwestii przedawnienia roszczenia o wyrażenie zgody na przeniesienie własności nieruchomości w wykonaniu umowy zobowiązującej do przeniesienia własności w sytuacji, gdy orzeczenie sądowe zastępuje wyrażenie woli przez osobę do tego zobowiązaną.

W szczególności w uchwale z dnia 15.VI.1978 r. III CZP 34/78 (OSPiKA z 1978 r. poz. 220) Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że roszczenie o wyrażenie zgody na przeniesienie własności nieruchomości w wykonaniu umowy zobowiązującej do przeniesienia własności nie ulega przedawnieniu, gdyż nie jest to roszczenie o charakterze majątkowym. W uzasadnieniu tej uchwały podkreślono, że roszczenie nabywcy o wyrażenie zgody przez właściciela nieruchomości nie znajduje odpowiednika w powszechnie przyjętym podziale obowiązków zobowiązanego - czynienia, nieczynienia lub znoszenia. Wprawdzie roszczenie nabywcy wywiera skutki w sferze majątkowej stron, jednakże skutki te następują w wyniku funkcji wywołanej orzeczeniem sądu, a nie w następstwie określonego działania zobowiązanego czy też współdziałania kontrahentów (art. 1047 k.p.c.). W ten sposób nowy stosunek prawny zostaje ukształtowany niezależnie od woli i zachowania się zbywcy nieruchomości i dlatego omawiane roszczenie nie odpowiada przyjętym w odniesieniu do art. 117 § 1 k.c. kryteriom roszczenia majątkowego. Skoro roszczenie nie ma charakteru majątkowego, to zgodnie z treścią art. 117 § 1 k.c. nie może odnosić się do niego skutek przewidziany w tym przepisie.

Ponadto w uchwale powołano się na względy celowościowe. W szczególności - według poglądu Sądu Najwyższego - względy natury społecznej wymagają, aby podjęta przez nabywcę ważka i nieodwracalna z życiowego punktu widzenia decyzja nabycia własności nieruchomości nie spotkała się wraz z upływem czasu z sankcją przedawnienia roszczenia, co mogłoby wywołać zbyt daleko sięgające perturbacje w stosunkach życiowych, w tym także finansowych.

Z kolei w tej samej kwestii Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 25.V.1979 r. III CRN 83/79 (OSNCP z 1980 r. poz. 10) wypowiedział odmienny pogląd, stwierdzając, że roszczenie o wyrażenie zgody na przeniesienie własności nieruchomości w wykonaniu umowy zobowiązującej do przeniesienia własności jest roszczeniem o charakterze majątkowym, a tym samym podlega ogólnym zasadom o przedawnieniu roszczeń.

Uzasadnienie prawne

Przechodząc do rozważenia przedstawionego składowi powiększonemu Sądu Najwyższego zagadnienia prawnego, należy zauważyć, co następuje:

a. Zgodnie z ustalonym poglądem w nauce prawa przez roszczenie rozumie się wynikającą z prawa podmiotowego możność domagania się przez uprawnionego od oznaczonej osoby określonego zachowania się, mianowicie działania lub zaniechania. Cechą charakterystyczną roszczeń jest więc to, że konkretny podmiot zobowiązany do określonego zachowania się jest z góry określony, oraz zarazem to, że określone jest konkretne zachowanie się zobowiązanego. Zakres określonego zachowania się zobowiązanego wyznacza równocześnie sferę możności postępowania uprawnionego. Klasycznym przykładem tej postaci praw podmiotowych jest wierzytelność wynikająca ze stosunku zobowiązaniowego. Stosownie zaś do art. 353 § 1 k.c. zobowiązanie polega na tym, że wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia, a dłużnik. Powinien świadczenie spełnić. W rozważanej sprawie chodzi o kwestię realizacji umowy zobowiązującej do przeniesienia własności nieruchomości, a więc o roszczenie wynikające z prawa podmiotowego względnego. Roszczenie to, wbrew poglądowi wyrażonemu w powołanej uchwale III CZP 34/78, znajduje odpowiednik w przyjętym podziale obowiązków zobowiązanego - czynienia, nieczynienia lub znoszenia.

Roszczenie o przeniesienie prawa własności sprowadza się właśnie do możliwości domagania się od dłużnika zachowania czynnego (facere), polegającego na złożeniu odpowiedniego oświadczenia woli, bądź na dokonaniu innej czynności rozporządzającej (np. wydaniu rzeczy). Źródłem i podstawą tego roszczenia jest konkretny stosunek zobowiązaniowy, w którym określone są konkretne osoby oraz przedmiot tego stosunku. Skoro zaś chodzi o stosunek zobowiązaniowy, który ma za przedmiot świadczenie o charakterze majątkowym, już sama klasyfikacja uprawnień wynikających z prawa podmiotowego względnego, mającego swoje źródło w zobowiązaniach, prowadzi do wniosku, że roszczenie o wyrażenie zgody na przeniesienie własności nieruchomości w wykonaniu uprzednio zawartej umowy zobowiązującej do przeniesienia własności jest roszczeniem o charakterze majątkowym.

b. U podstaw poglądu wyrażonego w uchwale III CZP 34/78 leży założenie, że roszczenie nabywcy, zmierzające do realizacji umowy zobowiązującej do przeniesienia własności nieruchomości, jest jakby jakościowo innym roszczeniem od roszczeń normalnie z danego stosunku zobowiązaniowego wynikających i dlatego nie podlega ogólnym zasadom, jakie tym stosunkiem rządzą. Stanowiska tego nie można uznać za prawidłowe. Jak wiadomo, kodeks cywilny, jeżeli chodzi o przeniesienie własności, przyjął jako ogólną regułę zasadę podwójnego skutku umów obligacyjnych, a więc że umowa zobowiązująca do przeniesienia własności wywołuje skutki nie tylko w sferze obligacyjnej, lecz także w sferze rzeczowej, zarazem więc przenosi własność na nabywcę. Ta ogólna reguła wypowiedziana w art. 155 § 1 k.c. doznaje kilku wyjątków, przewidzianych w kodeksie, przy czym art. 156 i 157 § 2 k.c. wyraźnie wprowadzają możliwość zawarcia następnie umowy rozporządzającej, a co najważniejsze - w art. 156 k.c. wprowadzona została zasada kauzalnego charakteru umowy przenoszącej własność. Hipoteza bowiem art. 156 k.c. zakłada, że umowa zostaje zawarta "w wykonaniu zobowiązania do przeniesienia własności", a więc w celu wypełnienia takiego zobowiązania (causa solvendi). Umowa zobowiązująca do przeniesienia własności posiada przyczynę prawną, od której uzależniona jest jej skuteczność. Dla umowy sprzedaży, która wywoływać ma jedynie skutki obligacyjne, będzie to causa obligandi vel acquirendi (np. przy umowie sprzedaży) albo też causa donandi (przy umowie darowizny). Otóż między tymi przyczynami prawnymi istnieje ścisły związek. Przyczynowy bowiem charakter umowy rzeczowej polega na tym, że jej ważność zależy od istnienia zobowiązania, którego wypełnieniem jest przeniesienie własności, a więc zależy od tego, czy istnieje causa solvendi. Jeżeli zobowiązanie takie nie istnieje, przeniesienie własności jest bezwzględnie nieważne.

Jak podkreślono w nauce prawa, przyczynowy charakter przeniesienia własności w naszym prawie cywilnym stanowi jeden z istotnych argumentów, które przemawiają, w wypadkach gdy jest to możliwe, za ukształtowaniem umowy zobowiązującej jako umowy o podwójnym skutku - obligacyjnym i rzeczowym (art. 155 § 1 k.c.). Ten przyczynowy charakter sprawia, że jednolita z gospodarczego punktu widzenia transakcja przeniesienia własności rzeczy indywidualnie oznaczonej może być także z prawnego punktu widzenia traktowana jako całość, że zaciągnięcie umownego zobowiązania do przeniesienia własności takiej rzeczy i wykonanie tego zobowiązania stanowią - z zastrzeżeniem odmiennej woli stron - jednolitą czynność prawną. W świetle powyższych założeń, wynikających z przyczynowego charakteru umowy zobowiązującej i rozporządzającej, odmówienie charakteru majątkowego roszczeniu nabywcy lub zbywcy o realizację umowy zobowiązującej poprzez zawarcie umowy przenoszącej własność nieruchomości prowadziłoby do oderwania takiego roszczenia od przyczyn prawnych umowy zobowiązującej. Oznaczałoby to także oderwanie orzeczenia sądu wydanego w trybie art. 64 k.c. i 1047 k.p.c. od causae umowy zobowiązującej i niemożności oceny jej ważności, co zgodnie z treścią art. 156 k.c. jest konieczną przesłanką skuteczności przeniesienia prawa własności. Trafnie zwrócono również uwagę w literaturze prawa, że przy przyjęciu poglądu wyrażonego w omawianej uchwale Sądu Najwyższego musiałoby dojść do niejednolitej oceny roszczeń w zakresie przedawnienia. Tak np. w przypadku zapisu roszczenie przedawnia się z upływem lat pięciu od dnia wymagalności zapisu (art. 981 k.c.), w przypadku roszczenia z tytułu niesłusznego wzbogacenia (m.in. realizacja roszczenia o zwrot nieruchomości, która jest przedmiotem odwołanej darowizny, odbywa się według przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu) przedawnienie jest dziesięcioletnie. Tymczasem roszczenie uprawnionego na podstawie art. 64 k.c. i art. 1047 k.p.c. mające na celu realizację wynikającego z tych zobowiązań prawa przeniesienia własności nieruchomości nie podlegałoby w ogóle przedawnieniu. Marginesowo należy zauważyć, że również roszczenie o zawarcie umowy przyrzeczonej w wykonaniu umowy przedwstępnej (które może być także realizowane w trybie art. 64 k.c.) z mocy przepisu art. 390 § 3 k.c. przedawnia się z upływem roku od dnia, w którym umowa przyrzeczona miała być zawarta.

c. Jak już zaznaczono na wstępie, roszczenie zmierzające do realizacji uprzednio zawartej umowy zobowiązującej do przeniesienia własności nieruchomości jest roszczeniem, u podstawy którego leży cel majątkowy - przyczyna przysporzenia. Na przykład umowa sprzedaży nieruchomości jest umową wzajemną, w której kupujący dąży do uzyskania własności lub innego prawa będącego przedmiotem umowy, sprzedawca - do uzyskania ceny w pieniądzach. Jeżeli na podstawie takiej umowy nie doszło jednocześnie do przeniesienia prawa własności, to każdej ze stron umowy przysługuje roszczenie, oparte na uprzednio dokonanej czynności zobowiązującej, zmierzające do realizacji podjętego celu gospodarczego. W sytuacji gdy dłużnik ma obowiązek złożenia określonego oświadczenia woli, w omawianym przypadku oświadczenia, że przenosi na kupującego prawo własności nieruchomości, a oświadczenia takiego nie chce złożyć, kodeks cywilny w art. 64 przyjmuje fikcję wykonania oświadczenia w ten sposób, że z chwilą uprawomocnienia się wyroku zasądzającego na złożenie oświadczenia woli uchodzi ono za dokonane i wywołuje wszelkie związane z tym skutki prawne. Ten przymusowy sposób realizacji obowiązku dłużnika (zbywcy) nie wpływa jednak na zmianę charakteru tego obowiązku i nie stwarza jakiegoś nowego stanu prawnego oderwanego od poprzednio istniejącego zobowiązania. Stąd też nie można podzielić poglądu wyrażonego w uchwale III CZP 34/78, jakoby na podstawie orzeczenia sądowego wydanego w trybie art. 64 k.c. i art. 1047 k.p.c. powstał jakiś nowo ukształtowany i niezależny od woli i zachowania się zbywcy stosunek prawny.

d. Przy rozważaniach nad przedstawionym pytaniem prawnym nie bez znaczenia są również argumenty wynikające z wykładni celowościowej. Jest w szczególności rzeczą oczywistą, że obrót nieruchomościami wymaga możliwie jasnych sytuacji, wskazujących, kto jest właścicielem danej nieruchomości. Temu celowi, który znalazł m.in. wyraz w przyjęciu przez ustawodawcę ogólnej zasady, że przeniesienie własności następuje solo consensu, na podstawie umowy wywołującej podwójny skutek zobowiązująco-rozporządzający, a także w przyjęciu zasady, że samoistny posiadacz w dobrej wierze nabywa własność nieruchomości już po 10 latach - nie służyłoby i byłoby z nim sprzeczne założenie, wedle którego stan niepewności co do prawa własności nieruchomości utrzymywałby się przy bezczynności wierzyciela (nabywcy) przez okres dłuższy niż 10 lat.

Wychodząc z powyższych założeń, należy więc uznać, że roszczenie o wyrażenie zgody na przeniesienie własności nieruchomości w wykonaniu umowy zobowiązującej do przeniesienia własności, realizowane na podstawie art. 64 k.c. i art. 1047 k.p.c., jest roszczeniem o charakterze majątkowym.

2