Wstęp

Pojęcie"inscriptio" użyto pierwszy raz w XIV w. a epigrafika w końcu XVII w. Akceptacja pojęcia nastąpiła dopiero w XIX w. Definicja którą przyjęto brzmi następująco: "epigrafika to nauka zajmująca się historią pisma wykonanego w materiale trwałym bez użycia zwykłego narzędzia pisarskiego, pióra, w jego historycznym rozwoju, lub zastępującej go czcionki drukarskiej".
W Polsce dorobek badawczy jest bardzo skromny do lat 60 XX w. znano ok. 30 zabytków i to powstałych przed 1300 r. Stąd epigrafika romańska doczekała się w miarę pełnych badań.
Poza inskrypcjami, ważną częścią badań jest również pismo, gdyż w wielu przypadkach jest jedynym elementem pozwalającym datować dany zabytek, wymaga badań nad nim i porównań z epigrafiką zachodnią.
Zabytki ulegały różnego rodzaju zniszczeniom, które dalej postępują. Stąd wypływa konieczność opracowania tego, co jeszcze jesteśmy w stanie uchwycić, rozpoznać i poddać analizie.
Badaniami objęto zabytki epigrafiki od końca XIII w. do końca lat 80 XVI w. skupiając się na epigrafice gotyckiej, a występowanie pisma gotyckiego w inskrypcjach wykreśla cezurę końcową. Występujące źródła epigraficzne, sporządzone pismem protorenesansowym czy kapitałą humanistyczną, poddano obserwacji do czasu budowy kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu. Przyjęto za historykami sztuki, że poczynania i fundacje Jana Łaskiego w Gnieźnie i Włocławku, a także budowa kaplicy Zygmuntowskiej wyznaczają pełny rozkwit renesansu w Polsce.
Lata 30 XVI w. przyniosły olbrzymią ilość epigrafiki humanistycznej, gotycka dalej funkcjonująca była już tylko pozostałością okresu poprzedniego.
Analiza pisma pozwoliła na wyodrębnienie trzech okresów w dziejach gotyckiej epigrafiki w Polsce:
1. Od końca XIII w. sięga po lata 80 XIV w. - 50 inskrypcji (analiza niepełna z powodu złego stanu zachowania). Używana jest w epigrafice majuskuła gotycka.
2. Od II poł. XIV w. do poł. XV w. (1448 r.) - 82 inskrypcje. w latach 80 XIV w. majuskuła gotycka lecz w latach 60 tego wieku pojawia się już minuskuła gotycka dla tego pisma przyjęliśmy termin "uformowana tekstura kaligraficzna" (mamy do czynienia z okresem przejściowym gdzie występowały obok siebie, czasem nawet na tym samych zabytkach - polichromia w Bejscach.
Przez okres lat 50 w epigrafice w Polsce niepodzielnie panowało pismo minuskulne charkteryzujące się cechami jednorodnymi, nie widać praktycznie w nim różnic w zależności od przedmiotu, na którym zostało umieszczone. Zmiany obserwujemy dopiero pod koniec I poł. XV w. gdzie ponownie chociaż w niewielkim stopniu wrócono do majuskuły gotyckiej. W użyciu pozostała ona obok uformowanej tekstury kaligraficznej jeszcze w wieku XVI.
3. Od 1448 r. do lat 80 XVI w. -342 inskrypcje. W Polsce cechuje ten okres używanie wielu pism. Obok ozdobnej majuskuły gotyckiej, w użyciu była bastarda, kapitała protorenesansowa i kapitała humanistyczna, która całkowice zwyciężyła dopiero w latach 80 XVI w. Oddziaływanie bastardy, ale na inicjały, obserwuje się już w pierwszej ćwierci XV w., samodzielnie pojawiła się w końcu wieku XV.
Różnice w ilości wynikają nie tyle ze stanu zachowania co z wprowadzania do użycia wytworów rzemiosła i sztuki nie istniejących wcześniej (malarstwo tabliczkowe II poł. XV w.)
Rozmieszczenie zabytków epigrafiki gotyckiej spowodowane jest względami gospodarczymi i znaczeniem politycznym (najwięcej w Małopolsce i na Śląsku, w XV w. również w Wielkopolsce rośnie ilość).
Dzieje pisma, jego funkcja i użytek jaki z niego robiono, wymaga podjęcia problemu fundatora/ów, wykonawców, a wreszcie odbiorcy (ważna rola wykształcenia wszystkich wymienionych grup).
Do badań w owym dziele autorzy włączyli również badania nad cyframi arabskimi, interpunkcji i brachygrafii.
Z zebranego materiału wynika, że najwcześniej wprowadzono cyfry arabskie na Śląsku (1447 r. na obrazie), ale już w 1450 r. występuje na słupie granicznym w Biskupicach Radłowskich w Małopolsce. Na zmiany zachodzące w gotyckim piśmie epigraficznym w Polsce miało bardzo duży wpływ pismo kodeksowe, obok oddziaływań kultury i epigrafiki obcej, ale także wytworów społeczeństwa polskiego w okresach wcześniejszych. Stąd widoczne sięganie w wieku XIV do epigrafiki polskiej, ale romańskiej.
Funkcje ornamentacyjne pisma epigraficznego odegrały ważką rolę w zwyczaju posługiwania się nim. Litery, tworząc inskypcje, przekazują przy okazji ogrom różnorakich informacji. W konsekwencji inskrypcja przemawia do chłopa, mieszczanina i możnego, do czytających i nie czytających. Tak więc funkcja semiologiczna i gnoseologiczna dokładnie się mieszały i wiązały w jedną całość.
Przy braku informacji dotyczących badań w literaturze przedmiotu, lub gdy nie udało się dotrzeć do inskrypcji w terenie, wielkie znaczenie mają publikacje, zawierające zdjęcia fotograficzne zabytków znajdujących się w muzeach, do których dotarcie w wielu przypadkach jest utrudnione. Podobną funkcję spełnił Katalog zabytków sztuki w Polsce ze względu na umieszczone w nim ilustracje. Do tej grupy zaliczyć należy także publikacje malarstwa ściennego. Inną grupę stanowią publikacje zawierające przerysy zabytków epigraficznych (mniejsza warość niż ilustracji). Do źródeł epigraficznych zaliczyć należy także edycje inskrypcji, które oddają treść, a nie wygląd pisma ( zamieszczane często przez histyryków sztuki).
Do badać włączane są wydawnictwa zagraniczne pozwalające na porównania pism epigraficznych w Polsce i na terenie Europy Zachodniej. Szczególne znaczenie dla tych celów ma Die Deutschen Inschriften. Pozwala na analizę pisma wraz z jego przemianami i badać jak przebiegały owe zmiany (na terenie Niemiec i Austrii). Wykrzystuje się też Corpus des Inscriptions de la France medievale i Corpus Inscriptionum medii aevi Helvetiae. Oba pozwalają tylko na porównanie początków pisma epigraficznego, ponieważ edycja sięga do roku 1300.
Polski stan badań jest bardzo skromny. Najwcześniej zainteresował się zagadnieniem Józef Łepkowski. Zwraca uwagę na moduł pisma, brachygrafię, łączenie liter, interpunkcje i znaki początkowe.
Historykami, którzy podjęli badania nad zagadnieniem byli A.Z. Hecel i F. Piekosiński. Potraktowali oni pismo jako źródło na równi z treścią inskrypcji i wyobrażeniem zamieszczonym na płytach. Poczynania badawczę w tym także nad epigrafiką gotycką kontynuowali K. Bacecki, F. Kopera, S. Tomkiewicz i T. Szydłowski (ostatni o dzwonach).
Próba opracowania syntezy średniowiecznej epigrafiki polskiej w tym gotyckiej wyszła spod pióra K. Ciechanowskiego (historyk architektury). Analiza pisma, poszczególnych liter, ich wielkością i rozmieszczeniem, a także brachygrafii pozwoliła na ustalenie gatunków pisma używanego w epigrafice wczesnogotyckiej w Polsce. W. Semkowicz (historyk), napisał dogłębną analizę pisma w inskrypcjach na dwóch dzwonach kościoła Mariackiego w Krakowie i zarys wczesnej epigrafiki gotyckiej. Powiązał źródła epigraficzne i rękopiśmienne by ustalić czas, warsztat i miejsce powstania dzwonów. Szczególne zainteresowania wzbudzają inskrypcje powstałe w kręgu Jana Długosza (nie zawsze sprowadzane do badań nad pismem).
A. Gieysztor i jego Zarys dziejów pisma łacińskiego przyniósł pierwszą syntezę dziejów epigrafiki polskiej. Badania nad pismem epigraficznym w Corpus inscriptionum Poloniae są pogłębiane. Zwracana jest uwaga na gatunki pisma, moduł, relief i brachygrafię.