SŁOWNIK SZKOLNY. MALARZE, RZEŹBIARZE, ARCH
Praca zbiorowa konsultacja naukowa MARIA POPRZĘCKA
AUTORZY
WALDEMAR BARANIEWSKI JOLANTA GOLA
KATARZYNA MIKOCKA-RACHUBOWA KATARZYNA NOWAKOWSKA-SITO ANDRZEJ PIEŃKOS MARIA POPRZĘCKA ANNA SIERADZKA WOJCIECH SIERADZKI ANTONI ZIEMBA
WARSZAWA 1993
SŁOWNIK
MALARZE RZEŹBIARZE ARCHITEKCI
SZKOLNY
WYDAWNICTWA SZKOLNE l PEDAGOGICZNE
Opracowanie merytoryczne Iwona Ramotowska Opracowanie leksykograficzne Anna Szymanowska Okładka i karta tytułowa Andrzej Opoka Redaktor techniczny Monika Rudnik-Kulikowska Korekta Zespól
Fotografie J. Sahara, I. Straburzyński, T. Źóltowska-Huszcza, Archiwum WSiP, Editions d'Art Albert Skira SA
Książka zalecana przez Ministra Edukacji Narodowej do użytku szkolnego i wpisana do zestawu książek pomocniczych do nauki plastyki na poziomie klas starszych szkoły podstawowej oraz na poziomie szkoły średniej. Numer w zestawie 183/93.
(c) Copyright by WSiP Warszawa 1993
ISBN 83-02-05137-3
<^^ r^ ^\
[:? CZHBLNIJl S l p [^ dla BorwtTA "/ W\1.^<
^.^
WSTĘP
Słownik szkolny. Malarze, rzeźbiarze, architekci jest przeznaczony dla młodzieży szkolnej i nauczycieli wychowania plastycznego, a także dla tych, którzy interesują się historią sztuki, zwłaszcza życiem i twórczością sławnych artystów. Książka ta powstała z myślą o przybliżeniu uczniom postaci spotykanych w lekturach szkolnych, literaturze popularnej, w programach telewizyjnych poświęconych problematyce artystycznej czy też twórców dzieł oglądanych w muzeach, na wystawach.
Słownik zawiera 318 haseł biograficznych (biogramów) ułożonych w porządku alfabetycznym, poświęconych najsłynniejszym twórcom w dziejach sztuki, od starożytności po czasy współczesne. W każdym z haseł można znaleźć ważniejsze fakty z życia artysty, podstawowe informacje o jego twórczości i najsłynniejszych dziełach. Przy nazwiskach twórców nie mających w Słowniku własnych biogramów zamieszczono informacje, kim była dana postać (z wyjątkiem postaci powszechnie znanych, jak Szekspir, Dante). Na końcu książki znajduje się słowniczek wyjaśniający trudniejsze terminy występujące w biogramach. W nawiasach kwadratowych podano przybliżoną wymowę nazwisk obcych, zastosowano przy tym następujące znaki: a - samogłoska między "e" i "a", u - samogłoska między "u" i "i", ó - samogłoska między "o" i "e", a - "a" nosowe. W tekstach haseł, oprócz skrótów wymienionych w wykazie, używane są skróty (pierwsze litery) wyrazów hasłowych. Pod hasłami zamieszczono bibliografię zawierającą popularne, ogólnie dostępne opracowania i monografie dotyczące twórców. Słownik wzbogaca 120 ilustracji, prezentuj ąvych najbardziej znane lub charakterystyczne dzieła.
Redakcja
SKRÓTY
amer. - amerykański
ang. - angielski
austr. - austriacki
belg. - belgijski
czes. - czeski
czyt. - czytaj
egip. - egipski
eur. - europejski
(lam. - flamandzki
franc. - francuski
gen. - generał
gl. - główny, głównie
gr. - grecki
hiszp. - hiszpański
hol. - holenderski
im. - imienia
jap. - japoński
km - kilometr
m - metr
m.in. - między innymi
mit. - mitologiczny
mł. - młodszy
niderl. - niderlandzki
niem. - niemiecki
norw. - norweski
np. - na przykład
ob. - obecnie
ok. - około
pd. - południe, południowy
pl. - plac
pn. - północ, pomocny
p.n.e. - przed naszą erą
poi. - polski
pot. - połowa
pseud. - pseudonim
rei. - religijny
roś. - rosyjski
rzym. - rzymski
st. - starszy
szwajc. - szwajcarski
św. - święty
tzn. - to znaczy
tzw. - tak zwany
ul. - ulica
UNESCO- United Nations Education Scientific and Cultural Orga-nization (Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty Nauki i Kultury)
ur. - urodzony
w. - wiek
węg. - węgierski
wg - według
wł. - włoski
właśc. - właściwie
wsch. - wschód, wschodni
wyd. - wydanie, wydany
zm. - zmarł
zw. - zwany
zwł. - zwłaszcza
A
M. Abakanowicz Abakan czerwony, 1968-69
Aalto [alto] Alvar Hugo, ur. 1898, zm. 1976, fiński architekt, urbanista i projektant; działał w Finlandii i w Stanach Zjednoczonych. Studiował w Helsinkach. Od 1928 członek CIAM. Od 1940 profesor architektury instytutu technicznego w Cambridge w Stanach Zjednoczonych. Praktykę projektową rozpoczął od opracowania projektu klubu robotniczego w Jyyóskyla. Następnie w Turku zaprojektował pierwszy w pełni funkcjonalny budynek dla redakcji gazety "Turun Sano-mat" oraz sanatorium w Paimio. Natomiast w Helsinkach zajmował się m.in. projektowaniem mebli oraz drobnych przedmiotów użytkowych. Projektował pawilony fińskie na wystawy światowe w Paryżu (1937) i w Nowym Jorku (1939). W 1947-48 wybudowano wg jego projektu dom studencki w Massachusetts Institute of Technology w Cambridge. Głównym przedmiotem zainteresowania A. były zagadnienia integracji przestrzeni oraz harmonijnych relacji z naturą. Dążył do połączenia funkcjonalnej czystości planu z formami o rodowodzie naturalnym, do wykorzystania estetycznych wartości cegły i drewna. Do licznych realizacji projektów A. w Finlandii należą m.in. ratusz w Saynatsalo, budynek politechniki w Otaniemi, dom kultury oraz reprezentacyjny gmach "Finlandia" w Helsinkach.
M. Piprek Alvar Aalto, Warszawa 1987.
Abakanowicz Magdalena, ur. 1930 w Falentach pod Warszawą, rzeźbiarka używająca jako materiału gł. tkanin. Studiowała w warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych. Profesor Państwowej Wyższej
Szkoły Sztuk Plastycznych w Poznaniu. A. należy do twórców tkanin przestrzennych. Przez łączenie techniki tkania, wiązania i splatania nadała tradycyjnemu tkactwu cechy rzeźb. Tworzyła monumentalne kompozycje trójwymiarowe, od jej nazwiska zw. abakanami. Wprowadziła
nowe tworzywa, m.in. końskie włosie, różnej grubości włókno sizalowe, płótno krawieckie i workowe (np. cykl rzeźb z płótna workowego Alteracje: Głowy, Postacie siedzące. Plecy, Embriologia). Sztuka A., chociaż wywodzi się z tkactwa, wykracza poza jego granice i łączy się z rzeźbą i malarstwem. A. uprawia oprócz rzeźby (Mitologia - 33 postacie z brązu) i malarstwa (cykl Twarze, literę nie są portretami) również rysunek (cykle
Adamowie
Korpusy i twarze). Prace A. znajdują się w muzeach poi. i w wielu muzeach świata.
Współczesna sztuka polska, praca zbiorowa. Warszawa 1981.
Adamowie [edamowie], bracia: Robert, ur. 1728, zm. 1792, i James, ur. 1734, zm. 1794, architekci ang. Byli uczniami ojca, Williama, autora adaptacji traktatu Wit-ruwiusza o architekturze. Pracowali często razem. Robert był zafascynowany antykiem rzym. i dziełami A. Palladia, które poznał m.in. w czasie podróży do Włoch. Opublikował ważny dla eur. klasycyzmu i rozwoju starożytnictwa opis pałacu Dioklecjana w Splicie. Styl Adamów stał się jednym z wzorów architektury rezy-dencjonalnej od Francji po Polskę (np. pałace J. Ch. Kamsetzera). Największą sławę przyniosły A. neoklasycystyczne
• pałace o palladiańskich reminiscencjach (posiadłości: Osteriey House, Syon Hou-se) oraz neogotyckie zamki (Cuizean Cas-tle). A. nawiązywali do różnych epok stylistycznych zależnie od rodzaju, przeznaczenia budowli i jej miejsca w krajobrazie. Budowali także gmachy publiczne w Edynburgu (uniwersytet) i Londynie (liczne place, Adelphi Terrace - jedno z arcydzieł urbanistyki klasycyzmu). Występowały w nich barwne dekoracje wnętrz, inspirowane m.in. odkryciami w Pompejach, z użyciem płaskich sztukaterii. Mimo antycznego repertuaru ornamentalnego traktowanie ścian i rodzaj rysunku w budowlach A. były jeszcze bliskie rokoka. Dekoratorstwo A. wywarło wielki wpływ na ornamentykę i rzemiosło artystyczne Europy, m.in. na styl Hepple-white'a w meblach i styl Ludwika XVI.
W. Juszczak Romantyzm a działalność artystyczna R. Adama, w: Fakty i wyobraźnia. Warszawa 1979.
Adier Jankiel, ur. 1895 w Tuszynie pod Łodzią, zm. 1949 w Aldbourne pod Londynem, malarz pochodzenia żydowskiego.
Studiował w Niemczech. W 1918-20 przebywał w Polsce i współpracował z łódzką grupą artystów żydowskich Ing Idisz. Od 1920 wraz z A. Nachtem-Sam-borskim wyjechał do Niemiec. W Berlinie nawiązał kontakt ze środowiskiem ekspresjonistów. W Dusseldorfie wystawiał z grupą młodych artystów Das Junge Rheinland; w 1931 otrzymał pracownię w akademii, gdzie zawarł znajomość z P. Kleem. W 1933 opuścił Niemcy i zamieszkał w Paryżu, gdzie przebywał, poza krótkim pobytem w Polsce, aż do wybuchu II wojny światowej. W 1940 wstąpił do organizującej się armii poi. we Francji, z której został ewakuowany do Anglii. Po demobilizacji osiadł w Anglii. Malarstwo A. kształtowało się pod wpływem niem. ekspresjonizmu, kubizmu, sztuki P. Picassa i Kleego oraz Neue Sachlichkeit. Tematem twórczości A. jest żydowski folklor, wątki biblijno-talmudyczne ujmowane w poetyce abstrakcyjno-surre-alistycznej (Moi rodzice, Para). A. dążył do uchwycenia w swoich dziełach istoty sztuki żydowskiej.
J. Pollakówna Malarstwo polskie. Między wojnami 1918-1939, Warszawa 1982.
Aigner Chrystian Piotr, ur. 1756 w Puławach, zm. 1841 we Florencji, architekt i teoretyk architektury. Studiował we Włoszech, gdzie zapoznał się z architekturą antyku i renesansu. Wykształcenie zawdzięczał w dużej mierze S. K. Potockiemu, był jego protegowanym i długoletnim współpracownikiem w zakresie projektowania architektury. Pracował gł. dla rodzin magnackich (Potockich, Czartory-skich, Lubomirskich). Profesor Uniwersytetu Warszawskiego, członek Akademii Świętego Łukasza w Rzymie. Po 1815 A. prowadził ożywioną działalność w Warszawie. Był budowniczym generalnym Królestwa Polskiego i przyczynił się do nadania miastu nowej, klasycy stycznej
Alberti
szaty. W 1825 opuścił Warszawę i po krótkim pobycie w Krakowie wyjechał na stałe do Włoch. Twórczość A. reprezentowała dojrzały klasycyzm, inspirowany bezpośrednio przez wpływy wł. (przede wszystkim A. Palladia). Zaznaczył się w niej także nurt romantyczny, będący wyrazem zainteresowań architekturą średniowiecza. Główne dzieła A.: przekształcenie rezydencji Czartoryskich w Puławach (Domek Grecki, Pałacyk Marynki, Domek Gotycki, Świątynia Sy-billi, kościół, przebudowa pałacu), przebudowa zamku w Łańcucie, pałac w Igo-łomii, pałac w Zarzeczu, prace w Warszawie - fasada kościoła św. Anny (wspólnie z Potockim) i przebudowa dzwonnicy przy tym kościele, przebudowa pałacu Radziwiłłów na siedzibę namiestnika Królestwa Polskiego, kościół św. Aleksandra, kamienica Petyskusa. A. napisał również kilka prac teoretycznych.
T. S. Jaroszewski Chrystian Piotr Aigner, architekt warszawskiego klasycyzmu, Warszawa 1970.
Alberti Leone Battista, ur. 1404, zm. 1472, wł. architekt, rzeźbiarz, malarz, teoretyk sztuki wczesnego renesansu; humanista i uczony o wielu specjalnościach, zajmujący się także prawem, literaturą, filozofią, muzyką. A. był najsilniej związany ze środowiskiem artystycznym Florencji, choć działał w różnych miastach. W Ri-mini wzniósł kościół San Francesco, zw. Tempio Malatestiano (mauzoleum władcy S. Malatesty); w jego fasadzie, nigdy nie ukończonej, zastosował po raz pierwszy w architekturze kościelnej schemat rzym. łuku triumfalnego. We Florencji zaprojektował Palazzo Rucellai, w którego fasadzie (pierwszy) "spiętrzył" jeden nad drugim porządki architektoniczne kolejnych kondygnacji (toskański, joński, kompozytowy), a także renesansową fasadę gotyckiego kościoła Santa Maria Novella. Dziełem A. były również dwa
kościoły w Mantui: San Andrea, w którym stworzył typ wnętrza kościelnego o kaplicach otwartych do nawy głównej, podjęty wiele lat później przez jezuicką architekturę wczesnego baroku, oraz San Sebastiano - kościół zrealizowany na planie równoramiennego krzyża greckiego. Malarskie i rzeźbiarskie dzieła A. się nie zachowały. A. był najwybitniejszym w XV w. teoretykiem sztuki. Napisał trzy traktaty: O malarstwie, O rzeźbie i O sztuce budowania. Dzieła te ujmują całość ówczesnej problematyki artystycznej; wywarły ogromny wpływ na rozwój sztuki i teorii artystycznej w XV-XVI w. W traktacie O malarstwie A. postulował wzorowanie się na obserwacji natury i studiowanie dzieł antyku, harmonię kompozycji i barw, zwięzłość i klarowność w przedstawianiu zdarzeń, podejmowanie tematów antycznych, dopasowanie formy do tematu; po raz pierwszy opisywał też za-
L.B. Alberti, Palazzo Rucellai, Florencja, 1446-51
Altdorfer
sady poprawnej perspektywy w malarstwie. Traktat O rzeźbie stanowił gł. zespół przepisów uzyskiwania idealnych proporcji ciała ludzkiego, zgodnych z kanonem antycznym, oraz omówienie technik rzeźbiarskich. W traktacie O architekturze A. wzorował się w dużej części na rozprawie teoretyka rzym. Witruwiusza, ale znacznie ją rozszerzył, m.in. omawiając różne typy budowli, zajmując się zagadnieniami porządków architektonicznych, proporcji i zawierając własne poglądy estetyczne.
J. Białostocki Myśliciele, kronikarze i artyści o sztuce od starożytności do 1500, Warszawa 1988.
Altdorfer Albrecht, ur. przed 1480, zm. 1538, niem. malarz i grafik, gi. przedstawiciel szkoły naddunajskiej; działał w Ra-tyzbonie (Bawaria). Krajobrazy A. są rozległe, panoramiczne (motywy morza i gór) lub odwrotnie - zamknięte i zwarte przestrzennie (motyw gęstwiny lasu). Charakteryzuje je dążność do realistycznego oddania natury i drobiazgowego, precyzyjnego malowania szczegółów (listowia, skał, chmur, budowli) oraz poszukiwanie malowniczości i tworzenie baśniowego, romantycznego nastroju. Efekt ten osiągał A. przez nagromadzenie elementów fantastycznych, dziwacznych, manierycznych (wymyślna architektura budowli umieszczanych w pejzażu, malownicze ruiny). W twórczości A. znaczącą rolę w tworzeniu nastroju pełni światło:
migotliwe, rozedrgane, połyskliwe, podkreślające nerwowy rysunek konturów oraz atmosferyczność kolorystyki, złożonej z mocnych barw, kładzionych ekspresyjnie, szybkimi, urywanymi dotknięciami pędzla. Cechy te są widoczne w najwybitniejszym obrazie A. - Bitwa Aleksandra Wielkiego z Dariuszem pod Issos, stojącym na pograniczu gatunków tematycznych: pejzażu i batalistyki. A. malował też liczne obrazy o tematyce rei. (Od
poczynek w czasie ucieczki do Egiptu, 01-tarz sw. Sebastiana, Ołtarz św. Floriana, Narodziny Marii, Zuzanna w kąpieli). Zajmował się także grafiką (cykl drzeworytów Grzeszność i zbawienie rodu ludzkiego, miedziorytowy portret M. Lutra). Twórczość A. wywarła znaczący wpływ na rozwój niem. malarstwa pejzażowego XVI w., a w XIX w. stała się przedmiotem podziwu i źródłem inspiracji dla niem. malarzy romantycznych.
Andrea del Castagno [a.d. kastańjo], ur.l421(?), zm. 1457, malarz wł. wczesnego renesansu; działał we Florencji, zajmował się gł. malarstwem ściennym. Charakterystyczne dla stylu A. del C. są:
linearny, twardy, "rzeźbiarski" sposób malowania kształtów, monumentalność figur, klarowność i prostota kompozycji oraz chłodna kolorystyka. Dążył do perfekcyjnego opanowania perspektywy geometrycznej (fresk Ostatnia Wieczerza w klasztorze Santa Apollonia we Florencji, obraz Wniebowstąpienie z postacią Chrystusa w drastycznym, ukośnym skrócie perspektywicznym). Starał się sugestywnie oddawać trójwymiarowość i plastyczność figur i przedmiotów, często wykorzystując przy tym efekty iluzjonis-tyczne (np. fresk Kondotier Niccoló da Tolentino na koniu w katedrze florenckiej, naśladujący kamienny pomnik konny). Dla A. del C. była ważna wyrazistość fizjonomii postaci (cykl fresków Sławni mężowie i sławne niewiasty z Villa Carducci w Legnaia pod Florencją). Próbował też przedstawiać figury w gwałtownym ruchu (obraz Dawid). Eksperymentatorskie podejmowanie problemów malarskich przez A. del C. było jedną z podstaw rozwoju wł. malarstwa renesansowego w 2. pół. XV w.
Angelico Fra [andżeliko f] (Fra Giovanni de Fieście, właśc. Guido di Piętro), ur. ok. 1395, zm. 1455, malarz wł. wczesnego
Arp
renesansu. Między 1418 a 1420 wstąpił do zakonu dominikanów, najpierw przebywał w klasztorze w Fiesole, potem w klasztorze San Marco we Florencji, gdzie został przeorem. W czasie służby zakonnej zajmował się malarstwem. Zyskał sławę zręcznego artysty i otrzymał zlecenia także spoza kręgu zakonnego - od Medyceuszów i Strozzich we Florencji i od papieży Eugeniusza IV i Mikołaja V w Rzymie. Styl Fra A. ukształtował się pod wpływem dekoracyjnego i lirycznego malarstwa późnogotyckiego, lecz silnie oddziałali na niego mistrzowie wczesnego renesansu florenckiego, Gentiie da Fabriano i Masaccio. Fra A. rozwinął styl dekoracyjny i wielobarwny, pełen lirycznego wdzięku (stąd przydomek Angelico, czyli anielski). Dążył do oddania plastyczności figur i wrażenia przestrzeni. Nadawał postaciom wyraz łagodności i subtelną urodę. Stosował jasne, pastelowe barwy, przejrzyste i świetliste; akcentował plamy mocnego złota, żółcieni i błękitu, tworzył pogodną, radosną grę kolorów. Farby kładł miękko i płynnie, zgodnie z późnogotyckim sposobem modelowania form. Szukał nastroju harmonii, spokoju, łagodności. Główne dzieła Fra A.: freski i obrazy dla klasztoru San Marco i w kaplicy Strozzich przy kościele Santa Trinita we Florencji, freski w kaplicy Mikołaja V w Watykanie, liczne obrazy ołtarzowe i dewocyjne z przedstawieniami m.in. Zwiastowania oraz Marii z Dzieciątkiem, świętymi i aniołami.
Apelles, żył w 2. pół. IV w. p.n.e., malarz gr. Nadworny portrecista Aleksandra III Wielkiego i Ptolemeusza I Sotera. A. malował obrazy historyczne, mit. (Afrodyta Anadyomene, Herakles), alegoryczne (Po-twarz) oraz liczne portrety Filipa II i Aleksandra Wielkiego, a także dostojników i władców hellenistycznych. Namalował
również autoportret. Był mistrzem perspektywy i kolorytu, choć ograniczył paletę do czterech barw: białej, czarnej, czerwonej i żółtej. W obrazach przez stosowanie półtonów i odcieni, mistrzowsko cienkiej linii, uzyskiwał niezwykłe efekty iluzjonistyczne, stąd anegdota o koniach rżących na widok namalowanego przez A. rumaka. Malowidła A. są znane tylko z przekazów literackich. Wywarły one wielki wpływ na późniejsze malarstwo hellenistyczne i rzym., były kopiowane i naśladowane w gr. malarstwie wazowym, w mozaikach i freskach. Teoretyczny traktat A. o malarstwie (zaginiony) był wykorzystywany przez kilka stuleci. Starożytne opisy dzieł A. inspirowały artystów w czasach odrodzenia.
Arp Hans (Jean), ur. 1887, zm. 1966, franc. malarz, rzeźbiarz i poeta, pochodzenia niem. Studiował w szkole rzemiosł artystycznych w Strasburgu, następnie w Weimarze i w prywatnej szkole artystycznej Academie Julian w Paryżu. W 1911 poznał W. Kandinsky'ego, uczestniczył w wystawie grupy Der Blaue Reiter. W Paryżu A. zbliżył się do kręgu A. Mo-diglianiego, P. Picassa, G. Apollinaire'a i M. Jacoba. W Szwajcarii związał się z ludźmi skupionymi wokół kabaretu artystycznego zw. Cabaret Yoltaire i współtworzył ruch dadaistyczny. W 1919-20 A. uczestniczył wraz z M. Ernstem w ruchu dadaistycznym w Kolonii. Po powrocie do Francji związał się z grupą surrealis-tów i brał udział w ich pierwszej wystawie. Członek ugrupowania Cercłe et Car-re, a następnie Abstraction-Creation. Pobyt w Szwajcarii miał zasadnicze znaczenie dla rozwoju artystycznego A. Tworzył wówczas eksperymentalne collage'e (z żoną, malarką S. Taeuber), a później pierwsze abstrakcyjne reliefy wycinane w drewnie i polichromowane (Dad Relief). Od
Arp
1930 A. tworzył collage'e z dartych i zwijanych papierów, w 1931 powrócił do rzeźby. Powstały wówczas dzieła uznane za najbardziej charakterystyczne i samodzielne, o zmysłowych, abstrakcyjnych formach i kształtach sugerujących organiczne pochodzenie. W ostatnich latach życia A. wykonał wiele prestiżowych dzieł (relief
w Harvard Graduate Center, rzeźba Pasterz Obloków dla uniwersytetu w Caracas, relief dla budynku UNESCO w Paryżu), które jednak nie osiągnęły rangi artystycznej wcześniejszych prac. A. uprawiał także poezję i wydał kilkanaście tomików utworów.
A. Kotula, P. Krakowski Rzeźba współczesna. Warszawa 1985.
B
Bacciarelli [baczcziarelli] Marcello, ur. 1731, zm. 1818, malarz wł. Studiował w Rzymie. W 1750 przybył do Drezna, gdzie zajmował się m.in. kopiowaniem obrazów ze zbiorów Augusta III. W 1756-63 działał w Warszawie; z tego okresu datuje się jego znajomość ze Sta-nisławem Augustem Poniatowskim. Następnie przebywał na dworze cesarskim w Wiedniu. W 1765 mianowany profesorem akademii w Dreźnie. W 1766 B. przybył ponownie, teraz już na stałe do Polski; otrzymał szlachectwo i tytuł pierwszego malarza nadwornego; został kierownikiem Malarni na Zamku Królewskim w Warszawie (pierwsza w Polsce zawodowa szkoła malarska), generalnym dyrektorem budowli królewskich i gł. realizatorem polityki artystycznej króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Członek akademii wł., austr. i niem. oraz Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie, profesor na Oddziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Warszawskiego. Wszechstronnie wykształcony, reprezentował w swej twórczości - dekoracyjnej i portretowej - typową sztukę dworską. B. malował reprezentacyjne portrety króla (Portret Stanisława Augusta w stroju koronacyjnym) i osób z jego otoczenia oraz wielkie kompozycje alegoryczne, zdobiące plafony sal Zamku Królewskiego i pałacu w Łazienkach (Sala Salomona), a także obrazy rei. Na zlecenie króla malował też obrazy historyczne (cykl sześciu obrazów do Sali Rycerskiej, 22 portrety królów poi. do Sali Marmurowej na Zamku Królewskim) i o tematyce współczesnej (Posłuchanie młynarza u króla). Duży zbiór prac B. znajduje się na Zamku Kró
lewskim i w Muzeum Narodowym w Warszawie.
A. Chyczewska Marcello Bacciarelli, Wrocław 1973. S. Kozakiewicz Marceli Bacciarelli (1731 1818). (Przewodnik po wystawie. Muzeum Narodowe w Warszawie, czerwiec - wrzesień 1970).
Bacon [bejken] Francis, ur. 1909, zm. 1992, malarz ang. Z rodzinnego Dublina przeniósł się w 1925 do Londynu, a następnie do Berlina i Paryża. Po II wojnie światowej powrócił do Anglii. Wczesne obrazy B. wskazywały na wpływ F. Legera i P. Picassa. Większość z nich sam zniszczył. Nowy etap twórczości B. rozpoczął po wojnie, cyklem Three Studies for Figures at the Base o f a Crucifixion (Trzy studia postaci na motywie Ukrzyżowania); do tematu ukrzyżowania B. wracał wielokrotnie. Głównym medium dostarczającym tematów malarstwu B. była fotografia, np. pierwszy obraz z cyklu Papieży był parafrazą znanego tylko z reprodukcji Portretu Innocentego X D. Velazqueza. Kolejno powstały: cykl ośmiu obrazów przedstawiających papieża, w których dokonywało się przejście od spokojnej fi-guracji do dramatycznej, konwulsyjnej i histerycznej ekspresji, a następnie cykl obrazów inspirowany twórczością V. van Gogha o drapieżnych, dosadnych i ekspresyjnych formach. Obrazy B., malowane na płótnie bez podkładu, cienkimi warstwami farby, o ograniczonej skali barwnej, cechuje specyficzna -jakby z reprodukcji wywiedziona - nieostrość widzenia. Jednocześnie postacie i przedmioty są poddane destrukcyjnej deformacji. B. jest określany przez krytykę malarzem "grozy, strachu i krzyku". Sztuka B. stanowiła inspirację dla twórców "nowej fi-guracji". Jest najwybitniejszym współcze-
Balthus
snym malarzem ang., o międzynarodowej sławie.
Balthus (właśc. Balthasar Klossowski de Rola), ur. 1908, malarz franc. pochodzenia poi. B. nie przeszedł systematycznej edukacji artystycznej. Kształtował się pod wpływem rodziców - malarzy oraz zaprzyjaźnionych z domem artystów:
m.in. P. Bonnarda, A. Deraina, A. Mar-queta i R. M. Riikego. B. malował obrazy już od 16. roku życia. W 1935 powstała jego pierwsza znacząca praca - cykl rycin do powieści E. Bronte Wichrowe Wzgórza. Niemal od początku w obrazach B. ujawnił się gł. temat jego artystycznych zainteresowań: tajemnicza granica między dzieciństwem a dojrzałością, tęsknoty i niepokoje budzącego się erotyzmu, zobrazowane w wizerunkach dojrzewających dziewcząt (Alicja, Biala spódnica). Żyjąc i tworząc w całkowitym odosobnieniu, niewrażliwy na artystyczne mody i nurty, wierny własnej zasadzie "tworzenia surrealizmu z natury", B. stworzył dzieła nie mające odpowiedników we współczesnym malarstwie.
Beardsiey [birdsiej] Aubrey Vincent, ur. 1872, zm. 1898, ang. rysownik i ilustrator. Samouk, jedynie kilka miesięcy uczył się w szkole artystycznej w Londynie. Wczesne prace B. wykazują wpływ prera-faelitów. Zafascynowanie drzeworytem jap. oraz studia nad franc. grafiką XVIII w. przyczyniły się do ukształtowania oryginalnego stylu B. Jego rysunki przesycone atmosferą dekadencji i wyrafinowanego erotyzmu charakteryzuje dekoracyj-no-płaszczyznowe, sylwetkowe ujęcie postaci, operowanie czernią i bielą, niemal bez walorów pośrednich, oraz kapryśną, giętką splecioną omamentalnie linią. B. jest twórcą licznych winiet, ilustracji książkowych i projektów okładek (ilustracje do Madame Bovary G. Flauberta, do Sa-
lome O. Wilde'a, do dzieł E. A. Poego, H. Balzaka, Arystofanesa; winiety i ilustracje do czasopism ang. "The Yellow Book" i "The Savoy"). Twórczość artystyczna B. wywarła wpływ na grafikę modernizmu.
E. Kuryluk Salome albo o rozkoszy, Kraków 1976.
Bellini, rodzina malarzy wł. okresu renesansu, działających w Wenecji.
Jacopo, ur. ok. 1400, zm. 1471 lub 1472, ojciec Gentiiego i Giovanniego. Uczeń malarza wł. ze szkoły umbryjskiej Gentiiego da Pabriano. Mimo wpływu malarzy renesansowych, m.in. A. del Castagna, A. Mantegni i P. Ucella, w obrazach Jacopa pozostała silna tradycja gotyckiego malarstwa XIV w. Jego Madonny, podobnie jak portrety, są ujęte hieratycznie, sztywno i surowo, barwy są przygaszone. Zniszczeniu uległy w przeważającej mierze freski w Weronie, Padwie, Brescii i Wenecji. Zachowały się natomiast (po części przerabiane i preparowane) szkicowniki Jacopa, wykazujące zainteresowanie perspektywą geometryczną oraz naśladowaniem antyku i studiowaniem natury.
Gentlle, ur. 1429, zm. 1507, syn i uczeń Jacopa, brat Giovanniego. W 1479-81 przebywał w Konstantynopolu (ob. Stambuł) jako poseł cesarza Fryderyka III. Styl Gentiiego wywodzi się od precyzyjnego linearyzmu ojca i od subtelnej płynności i lekkości form malarza mediolańskiego Pisanella. Pod wpływem A. Mantegni oraz malarzy renesansu florenckiego, Gentiie przyswoił sobie znajomość perspektywy i plastycznego modelunku kształtów. Jest to modelunek twardy, ostry, precyzyjny, drobiazgowy i bardzo rysunkowy. Nastrój obrazów Gentiiego pozostaje powściągliwy, chłodny, beznamiętny. Postacie są statyczne, kompozycja pozbawiona mocniejszego poruszenia. W ten sposób malował świętych, Madon-
Bellotto
ny oraz sceny rei. Malował znakomite portrety (m.in. doży Mocaniego, królowej Cypru Catariny Cornaro, sułtana Mehmeda II, autoportret). W Konstantynopolu wykonał liczne studia rysunkowe (np. przedstawienia kobiet tureckich, jan-czarów). Namalował też freski w Scuola di San Giovanni Evangelista w Wenecji z przedstawieniem legendarnych cudów (Procesja Świętego Krzyża na placu sw. Marka, Cud z relikwią Świętego Krzyża) oraz obrazy Cudowne uleczenie Pietra de Ludofisi i Kazanie sw. Marka w Aleksandrii. Są to bardzo precyzyjne i wierne dokumenty dawnego wyglądu Wenecji oraz paradnego życia patrycjatu miejskiego. Najwybitniejszym uczniem i kontynuatorem Gentiiego był malarz wenecki V. Car-paccio.
Giovanni, ur. 1430, zm. 1516, syn Jacopa, brat Gentiiego. Szybko uwolnił się od drobiazgowego, linearnego i suchego stylu ojca i brata. Ważny dla wczesnych prac Giovanniego był wpływ twórczości jego szwagra A. Mantegni, od którego może pochodzić surowość, szorstkość pełnoplastycznego modelunku form w takich obrazach, jak Ukrzyżowanie, Pięta ze sw. Janem czy Chrystus na Górze Oliwnej. Stopniowo Giovanni uwolnił swój styl od surowości Mantegni i zaczął dążyć do idealnej harmonii kompozycji, poetycznej liryczności, nastroju spokoju i skupienia, niezwykłego nasycenia intensywnych i słonecznych kolorów oraz do przesycenia światłem powietrznej przestrzeni obrazu. Stosował technikę olejną. Najlepsze dzieła Giovanniego: ołtarz kościoła Santa Maria dei Prari, obraz Alegoria chrześcijańska, ołtarz kościoła San Zac-charia. W ołtarzach tych Giovanni usystematyzował typ ikonograficzny Sacra Conversazione. W późnym okresie podjął tematykę antyczno-mit. (Uczta bogów), a jego styl malarski stał się bardziej swo
bodny, sposób kładzenia farby - szerszy, modelunek kształtów - nieco bardziej płynny. Malował też portrety, inspirując się stylem wł. malarza renesansowego Antonella da Messina oraz malarstwem niderl., zwł. H. Memlinga (Doża Leonardo Loredan). Giovanni prowadził w Wenecji wielki warsztat, który zdominował w tym czasie produkcję artystyczną miasta i regionu; wykształcili się w nim m.in. Giorgione i Tycjan.
Bellotto Bernardo (zw. Canaletto), ur. 1720, zm. 1780, malarz wł., akwaforcista. Uczył się w pracowni wuja, A. Canala, zw. Canalettem (od którego przyjął przydomek). Początkowo działał w Wenecji i w innych wi. miastach, następnie w Dreźnie, gdzie był nadwornym malarzem Augusta III. Pracował też na dworze cesarskim w Wiedniu i elektorskim w Monachium. Wykładowca w akademii w Dreźnie. Od 1767 pracował dla króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w Warszawie, gdzie przebywał do końca życia. B. był przedstawicielem weneckiego malarstwa wedutowego. Głównym tematem prac B. są panoramy miast, widoki ulic, placów i budowli (tzw. weduty), np. Drezna, Wiednia i Warszawy, ożywione rodzajowym sztafażem (zwł. doskonale scharakteryzowane drobne figurki ludzi ze wszystkich stanów społecznych). Malował również fantastyczne widoki architektoniczne (Dziedziniec pałacowy z fontannami). Oprócz wedut (słynny cykl dla Sali Prospektowej, obecnie zw. Salą Canaletta na Zamku Królewskim) tworzył freski (w Zamku Ujazdowskim, nie istniejące), obrazy historyczne (Elekcja Stanisława Augusta, dwie wersje. Wjazd Jerzego Ossolińskiego do Rzymu w 1633), sceny rodzajowe (Ulica Miodowa), a także dekoracje teatralne. W pracach warszawskich B. częściej pojawiał się pejzaż (Widok lak wi-lanowskich). Dzieła B. cechuje precyzyjny
1 <
Bernini
rysunek i bezbłędna perspektywa linearna, osiągnięta m.in. dzięki stosowaniu ciemni optycznej. Malarstwo B. wywarto wpływ łna sztukę poi. końca XVIII i l. pół. XIX w. i znalazło licznych kontynuatorów. Po zniszczeniach II wojny światowej obrazy B. stanowiły cenny dokument ikonograficzny do rekonstrukcji zabytkowych dzielnic Warszawy.
H. Kozakiewicz, S. Kozakiewicz Bernardo Bellono zwany Canalello, Warszawa 1980. M. Wallis Canaletto, malarz Warszawy, Warszawa 1983.
Bernini Giovanni Lorenzo (Gianiorenzo), ur. 1598, zm. 1680, wł. rzeźbiarz, architekt, projektant dekoracji teatralnych i okolicznościowych, malarz i rysownik, komediopisarz. Wykształcony w warsztacie ojca, Pietra, pracującego od 1605 w Rzymie na zlecenie papieskie. Następnie sam prowadził duży warsztat. Działał
G.L. Bernini, kolumnada na placu św. Piotra, Rzym, 1667
dla wł. elity arystokratycznej - dla rodów: Borghese, Barberini, Orsini, Corna-ro, Chigi, Altieri, dla wielu papieży, dla króla franc. Ludwika XIV i kardynała A. J. Richelieugo oraz posłów rezydujących przy Stolicy Apostolskiej. Początki kariery artystycznej B. są związane z mecenatem rodu Borghese, zwł. kardynała S. Borghese, dla którego wykonał grupy rzeźb: Eneasz z Anchizesem, Porwanie Prozerpiny, Apollo i Dafne, figurę Dawida, popiersia: Pawła V i S. Borghese. B. korzystał z wzorów antycznych, nawiązywał do stylu Michała Anioła i manierys-tycznych rzeźb Giovanniego da Bologna. Dzięki temu osiągnął skupienie ekspresji (patosu bądź liryzmu), umiejętność oddania walorów dynamicznych, zwł. przez uchwycenie kulminacyjnego momentu ruchu i akcji, niezwykłą wirtuozerię w sugerowaniu w kamiennym tworzywie różnych faktur i konsystencji naturalnej materii (np. ogień pod figurą św. Wawrzyńca; rozwichrzona, ażurowa struktura włosów i liści oraz złudzenie przemiany ciała w drzewo w figurze Dafne), psychologiczną trafność w portretowaniu postaci (nagrobek P. de Foix Montoya). Te osiągnięcia artystyczne i protekcja mecenasów przyniosły B. poparcie papieża Urbana VIII i jego rodziny oraz prestiżowe zlecenia na prace w bazylice św. Piotra: baldachim nad grobem św. Piotra, oprawę architektoniczno-rzeźbiarską filarów podkopułowych (figurę św. Longi-na), nagrobek Urbana VIII.
Domeną twórczości B. stało się od tego czasu projektowanie i realizacja fontann:
Barcaccia na Piazza di Spagna (z ojcem), Trytona na Piazza Barberini, w których łączył triki inżynieryjno-wodne i wirtuozerię rzeźbiarską z bogatym programem alegorycznym. B. wykonał dla kardynała F. Cornaro dekorację kaplicy rodowej w kościele Santa Maria delia Vittoria.
Bernini
G.L. Bernini Ekstaza sw. Teresy, 1644-46
W tej dekoracji łączył w iluzyjny sposób efekty architektoniczne, rzeźbiarskie, malarskie i świetlne, dzięki temu osiągnął w grupie ołtarzowej zw. Ekstazą sw. Teresy sugestię odmaterializowania kamiennej rzeźby (chmury, zwiewność szat, efekt zawieszenia figur w powietrzu) i oddał przekonywająco ideę mistycznego uniesienia. W 1648 papież Innocenty X zlecił B. wzniesienie na Piazza Navona Fonta nny Czterech Rzek, która stała się popisem iluzjonizmu fakturalnego, inwencji kompozycyjnej i bogactwa barokowej alego-ryki. Inne dzieła z tego okresu to m.in.:
projekt Palazzo Pamphili-Montecitorio, Fontana del Moro na Piazza Navona, popiersie Innocentego X i Francesca d'E-ste. W czasie pontyfikatu papieża Aleksandra VII B. zyskał rangę dyktatora sztuki w Rzymie. Wykonywał wówczas prace w bazylice św. Piotra, należące do jego najwyższych osiągnięć artystycznych (Cathedra Petri, tj. oprawa tronu św. Piotra, kolumnada placu przed fasadą bazyliki, pomnik konny Konstantyna Wielkiego) i w obrębie pałacu watykańskiego (Scala Regia, tj. Schody królewskie, stanowiące popis iluzji perspektywicznej).
W 1664 B. otrzymał zamówienie na przebudowę pałacu królewskiego w Paryżu dla Ludwika XIV; projekt został jednak odrzucony z powodu niezgodności z kla-sycyzującym gustem franc. dworu. Z tych samych względów pomnik konny Ludwika XIV, wykonany już po powrocie do Rzymu, nie zyskał aprobaty króla. Dla papieża Klemensa IX B. zaprojektował dekorację mostu Anioła - wielkie przedsięwzięcie zmierzające do stworzenia na osi Watykan-zamek Świętego Anioła reprezentacyjnej drogi triumfalnej, związanej papieską symboliką tytularną i ideą triumfu Kościoła nad pogaństwem.
Ostatnie wielkie prace B. to: nagrobek Aleksandra VII w bazylice św. Piotra
i nagrobek błogosławionej Ludwiki Albertom w kaplicy Altierich w kościele San Francesco a Ripa, w którym mistrzowsko operując światłem, barwnością materiału i efektami scenograficznej kompozycji, stworzył wizję mistycznego przejścia z doczesności w sferę niebiańską. B. najpełniej spośród współczesnych mu rzeźbiarzy i dekoratorów wykształcił repertuar cech dojrzałego baroku rzym.: intensywność ekspresji, dynamiczność i bogactwo form, inwencję kompozycyjną, techniczną biegłość i absolutne panowanie nad materiałem, znakomite operowanie efektami światła, barwy i faktury, łączenie środków i gatunków arty^CSrtftT^Jedno-lite, przekonujące aM^uzJi 3zieRfc<ftero-mną inwencję ikonograficzną, oparfipna rozbudowanych ( no-symbolicznyci
Berrecci
townych pomysłach zw. concetto [czyt. konczetto]. W dziedzinie architektury B. stosował formy klasyczne, nadając im jednak wzmożoną monumentalność (kolumnada placu św. Piotra) lub dynamicz-ność (kopuła kościoła SanfAndrea al Quirinale), wprowadzając nowe rozwiązania planistyczno-przestrzenne (elipsa:
plac św. Piotra), po mistrzowsku stosując triki perspektywiczne i efekty scenograficzne (kaplica Comaro, Scala Regia). B. pozostawił wielu uczniów i naśladowców. Styl barokowej rzeźby i architektury B. oddziałał na sztukę całej Europy XVII i XVIII w.
J. Białostocki Cianiorenzo Bemoli, Warszawa 1980.
Berrecci [berreczczi] Bartolomeo, ur. ok. 1480, zm. 1537, wł. architekt i rzeźbiarz doby odrodzenia, działający w Polsce. Około 1516 został sprowadzony przez Zygmunta I Starego do Krakowa, prawdopodobnie z Węgier. B. prowadził duży warsztat rzeźbiarsko-architektoniczny, w którym pracowali przede wszystkim artyści z Florencji. Głównym dziełem B. jest kaplica Zygmuntowska w katedrze na Wawelu, jedno z najwybitniejszych dzieł architektury renesansowej w pn. Europie; formą i dekoracją kaplica nawiązuje do wzorców rzym. i florenckiej architektury XVI w.; stała się wzorem dla wielu kaplic grobowych w całej Polsce. B. kierował przebudową zamku królewskiego na Wawelu. Dziełem B. jest też kaplica biskupa P. Tomickiego w katedrze na Wawelu. Przypisuje mu się budowę balkonu i chóru przy kaplicy Kauffmanów w kościele Mariackim w Krakowie. Do dzieł rzeźbiarskich B. należą prace w kaplicy Zygmuntowskiej (np. cztery tonda z przedstawieniami ewangelistów, posąg św. Zygmunta), nagrobki biskupów: J. Konarskiego, P. Tomickiego w katedrze na Wawelu. B. przypisuje się także nie
które dekoracje architektoniczne zamku na Wawelu. B. był najwybitniejszym pracującym w Polsce wł. artystą renesansowym.
H. i S. Kozakiewiczowie Renesans w Polsce, Warszawa 1976.
Beuys [bojs] Joseph, ur. 1921, zm. 1986, niem. rzeźbiarz, rysownik i twórca per-formance, wpływowy przedstawiciel awangardy eur. w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Podczas II wojny światowej był pilotem Luftwaffe i został strącony nad terytorium Związku Radzieckiego, a następnie uratowany przez Tatarów, którzy natarli go tłuszczem i zawinęli w wojłok. Przeżycia te stały się później ważnym tworzywem sztuki B. Po wojnie B. wstąpił do akademii w Diissel-dorfie na wydział rzeźby. W 1961-72 pełnił w akademii obowiązki tzw. wolnego profesora w pracowni rzeźby monumentalnej, zdymisjonowany w następstwie zorganizowania strajku okupacyjnego. Od początku lat sześćdziesiątych był czynnym uczestnikiem międzynarodowego ruchu fluxus. Występował przeciw tradycji i profesjonalizacji sztuki, na rzecz skrajnego egalitaryzmu tworzenia. Zaangażowany w sprawy publiczne, tworzył instytucje społeczne, polityczne i dydaktyczne poszukujące alternatywnych programów działania. Głosił pierwszeństwo aktu twórczego wobec dzieła artystycznego. Uważał, że sztuka używa materialnych nośników jedynie do przekazania "energii mentalnej". Swoje akcje i wystąpienia zaopatrywał w rozbudowane komentarze i wyjaśnienia. Akcje artystyczne, które budował na własnej osobie stanowiącej "nośnik znaczeń", definiował jako czysty akt twórczy. Jedną z najgłośniejszych była urządzona w 1965 w Galerie Schmela w Diisseldorfie akcja W jaki sposób wyja-
Boceioni
śnie obrazy martwemu zającowi. W 1981 przekazał zespół prac i dokumentacji do Muzeum Sztuki w Łodzi w ramach akcji, którą nazwał Przesyłka do Polski 1981.
J. Beuys Teksty, komentarze, wywiady. Warszawa 1990.
Blake [blejk] William, ur. 1757, zm. 1827, ang. poeta i wizjoner romantyczny, grafik, ilustrator, malarz. Pracował jako czeladnik w zakładzie rytowniczym, gdzie poznał techniki graficzne. W 1778 podjął naukę w akademii królewskiej. Sztychując zabytki rzeźbiarskie Westminsteru, uległ fascynacji średniowieczem. Duży wpływ wywarła na B. wizjonerska sztuka oraz osobiste kontakty z J. H. Fiissiim i ang. rzeźbiarzem i rysownikiem J. Flax-manem. Twórczość plastyczna B. była związana z literaturą: wykonywał ilustracje do utworów poetyckich (Noce E. Younga), także do Boskiej komedii Dantego, Raju utraconego J. Miliona i do biblijnej Księgi Hioba. Główną część jego dzieł stanowią jednak ilustracje i oprawa typograficzna własnych utworów poetyckich czy poematów filozoficznych {Pieśni niewinności, Zaślubiny Nieba i Pieklą, Ameryka, Jeruzalem). Na podstawie lektury Biblii i pism teozoficznych (filozofi-czno-rel.-mistycznych), gł. E. Swedenbor-ga, B. wypracował własny system rel.-fi-lozoficzny oraz związaną z nim oryginalną koncepcję dziejów świata i historii zbawienia. Jej wizualnemu przekazowi służył skomplikowany system symboli i motywów czerpanych z tradycji chrześcijańskiej, pism mistycznych, ale też z innych religii i mitologii. Forma prac B., zaskakująca inwencją kompozycyjną i zastosowaniem własnych technik graficznych, ujawnia wpływ kultu Michała Anioła i linearnego klasycyzmu Flaxma-na oraz sztuki gotyckiej. Osobliwa twórczość B., prawie nie zauważona przez
współczesnych, została odkryta w 2. pot. XIX w. i wzbudziła zainteresowanie pre-rafaelitów i symbolistów.
W. Blake Poezje wybrane. Warszawa 1972. W. Blake Zaślubiny Nieba i Pieklą, w. Manifesty romantyzmu 1790-1830. Anglia. Niemcy, Francja, Warszawa 1975. A. Konopacki William Blake, Warszawa 1987.
Boccioni [boczczioni] Umberto, ur. 1882, zm. 1916, wł. malarz, rzeźbiarz i teoretyk sztuki. Studiował w Rzymie, gdzie zaprzyjaźnił się z G. Severinim i malarzem wł. G. Balią. W 1902-04 przebywał w Paryżu i w Petersburgu; w 1908 osiadł w Mediolanie. Był współtwórcą wł. futu-ryzmu (m.in. z F. T. Marinettim) i współautorem manifestu malarzy futurystów (1910), opublikował również inne prace teoretyczne dotyczące futuryzmu. W 1914 wstąpił do wojska jako ochotnik. Twórczość B., podobnie jak innych futurystów, pozostawała w ścisłym związku z teorią, była próbą realizowania podstawowych założeń doktryny: szybkości, sy-multaniczności i dynamizmu. B. występował przeciw kultowi przeszłości, akcentował powiązanie sztuki ze współczesnym życiem. W odróżnieniu od analitycznego i obiektywnego podejścia do przedmiotu, jakie postulował kubizm, B. uważał, że sztuka futurystyczna winna również ukazywać "stany duszy". Wierzył, że przedmiot fizyczny jest "rzeczywistością żywą, całkowicie nową i oryginalną". Postulowana symultaniczność czasowa wyrazić się miała przez "kontinuum form" (np. w rzeźbie Jedyne kształty ciągłości w przestrzeni żywe formy ruchu zdają się odpowiednikiem cielesności figury). Teoria rzeźby B. zawierała wiele nowatorskich sformułowań. B. opowiadał się za stosowaniem nietradycyjnych materiałów, jak szkło, za użyciem światła elektrycznego czy też silników wytwarzających rzeczywisty ruch przedmiotów.
Artyści o sztuce. Od von Gogha do Picassa, Warszawa 1977. Ch. Baumgarth Futwyzm, Warszawa 1978.
Bocklin
P. Bonnard Sjesta, 1900
Bócklin [bókiin] Arnold, ur. 1827, zm. 1901, malarz szwajc. Uczeń malarza niem. J. W. Schirmera, którego pejzaże idealne wywarły na niego wpływ. Studiował w Dusseldorfie, Brukseli, Antwerpii i Genewie. Podróżował do Paryża i do Włoch. Mieszkał we Florencji i w Rzymie. W swojej twórczości B. w realistycznie, drobiazgowo malowaną przyrodę wkomponowywał mit. treści, posługując się symbolizmem nastroju i oryginalną ikonografią mit. (Pan w trzcinach. Polowanie Diany). Jego specjalnością były sceny z bóstwami morskimi (Tryton i Nerei-dd). Proste, często monstrualne w charakterze kompozycje (Vita somnium breve) wypełniał mocnym kolorytem o oryginalnych odcieniach. Czerpał chętnie inspiracje z niem. renesansu (gł. z twórczości A. Diirera, H. Holbeina) i z weneckiego malarstwa XVI w. - zwł. w portretach. Włoskie reminiscencje powracają w lirycznych, nastrojowych pejzażach nadmorskich (Willa nad brzegiem morza) oraz w najsłynniejszym obrazie B. - Wyspa umarłych, który dzięki tajemniczości tematu i mrocznemu kolorytowi zdobył wielką popularność. B. był też autorem fresków w muzeum w Bazylei oraz kilku rzeźb i licznych rysunków, niekiedy stylizowanych na renesansowe. Oryginalne wizje B., podbudowane filozoficznymi ideami (przeważnie pozbawionymi jednak głębi) budziły zawsze kontrowersje. Uznawany w końcu XIX w. za jednego z największych artystów Europy, następnie zapomniany, od niedawna jest odkrywany na nowo, m.in. ze względu na wartości malarskie obrazów.
Bonnard [bonar] Pierre, ur. 1867, zm. 1947, malarz franc. Uczeń prywatnej paryskiej szkoły artystycznej Academie Julian, w której poznał malarzy franc. M. Denisa i P. Serusiera. Współtwórca (m.in. z De-
nisem i Serusierem) grupy nabiści. Podróżował po Europie, Afryce Północnej, Stanach Zjednoczonych. Ostatnie lata życia spędził w Le Cannet, nad Morzem Śródziemnym. Początkowo B. tworzył liczne parawany i dekoracyjne panneau, potem gł. niezbyt wielkie obrazy sztalugowe. Były to sceny z paryskich ulic, oryginalnie kadrowane (Bulwar Batignolles), wnętrza (Kobieta z lampą), martwe natury i wspaniałe akty, zaliczone do arcydzieł tego gatunku w malarstwie eur. Ich śmiałość kompozycyjna (np. odbicia w lustrze, ujęcia przez uchylone drzwi) dorównuje aktom E. Degasa, a feeryczna barwność (np. Akt w wannie) bywa porównywana z ostatnimi obrazami C. Moneta. Wśród nabistów B. był najbliższy impresjonizmowi w sposobie malowania i użycia czystego koloru. Obcy był mu jednak wrażeniowy obiektywizm impresjonizmu, a także mistyczny symbolizm innych nabistów. Budował obraz jako płaską powierzchnię pokrytą wibracjami drobnych plam barwnych, tworzących arabeski dekoracyjnie traktowanych kształtów. Deformował je niekiedy niemal karykaturalnie. Wiele jego obrazów ma wyraz ironiczny. Pod koniec życia B. coraz częściej
Bosch
malował pełne lirycznej melancholii barwne ogrody i panoramiczne pejzaże (Le Cannet). Był też autorem wielu ilustracji do książek, litografii barwnych (m.in. jedne z najwcześniejszych plakatów) inspirowanych drzeworytem jap. oraz nielicznych rysunków. Wywarł wielki wpływ na różne nurty eur. koloryzmu, m.in. na poi. kapistów i ich nauczyciela - J. Pankiewicza.
A. Terrasse Bonnard. Akty, Warszawa 1977.
Borromini Francesco (właśc. F. Castelli), ur. 1599, zm. 1667, architekt wł., jeden z gł. twórców rzym. baroku. Był uczniem architekta wł. C. Maderny; przez pewien czas pracował z G.L. Berninim, m.in. przy przebudowie bazyliki św. Piotra i budowie Palazzo Barberini. W 1633 B. zerwał współpracę z Berninim, stał się jego konkurentem i zawziętym wrogiem. Był protegowany przez papieża Innocentego X oraz przez rzym. rody arystokratyczne: Pamphili, Spada, Chigi. B. odszedł od kanonu klasycznej architektury barokowej Berniniego i Maderny i stworzył typ architektury dekoracyjnej, fantazyjnej, bogatej i bujnej, czasem wręcz kapryśnej i ekscentrycznej, zawsze jednak o przemyślanej strukturze. Budowle B. są założone na wymyślnych, fantazyjnych planach, składających się z przecinających się w skomplikowany sposób czworoboków, trójkątów, kół, elips i figur o swobodnym zarysie. Ściany są faliste, płynne, efektownie wygięte; podziały i dekoracje podkreślają światłocieniowość elewacji. Elementy przestrzeni przecinają i przenikają się wzajemnie, tworzą całość wyrafinowaną, bogatą w zaskakujące pomysły i efekty przestrzenne. Najlepszymi dziełami B. są: kościoły San Carlo alle Ouatro Fontane, San Ivo delia Sa-pienza, oratorium św. Filipa Nereusza, San Giovanni in Laterano. Twórczość B.
F. Borromini, San Carlo alle Quattro Fontane, Rzym, 1636-41
stanowiła źródło wzorów dla architektury późnobarokowej w Europie, zwł. w pd. Niemczech, w Austrii, Czechach i na Śląsku.
Bosch [boś] Hieronymus, ur. ok. 1450, zm. 1516, malarz niderl.; działał w 's-Herto-genbosch (ob. w Holandii). B. stworzył niezwykle oryginalny rodzaj malarstwa, nasyconego motywami fantastycznymi o trudnym do wyjaśnienia znaczeniu. Jego obrazy, wypełnione tłumem małych stworów, pół insektów, pół ludzi, postaciami demonów, nierealnych zwierząt i ptaków oraz dziwacznymi roślinami i przedmiotami, były interpretowane rozmaicie. Widziano w nich wykład tajemnych nauk alchemicznych bądź astrologicznych, moralizatorskie pouczenie o grzechu i cnocie chrześcijańskiej, wizję apokaliptycznego upadku ludzkości, trawionej
Bosch
przez wrodzoną jej skłonność do grzechu, wreszcie - rzekomy wyraz rei. poglądów heretyckiej sekty adamitów, głoszącej rychły koriec doczesnego świata i nadejście nowej epoki, w której ludzkość zostanie ostatecznie zbawiona, dzięki panowaniu wolnej miłości cielesnej i duchowej. Realistyczny sposób malowania ludzi i przedmiotów, oparty na tradycji flam. malarstwa XV w. (m.in. J. van Eycka, R. van der Weydena,
H. van der Goesa), zderza się w malarstwie B. z fantastycznym, groteskowym zestawianiem lub deformowaniem przedmiotów, postaci lub ich elementów. Styl malarski B. cechują: subtelność w prowadzeniu pędzla, precyzja w modelowaniu kształtów, wielka wrażliwość w doborze kolorów. Do najważniejszych osiągnięć B. należy umiejętność realistycznego przedstawiania pejzażu w tłach obrazów.
H. Bosch Ogród rozkoszy ziemskich i niebiańskich, środkowa część tryptyku, 1510-15
Boucher
Główne dzieła B. to tryptyki: Wóz z sianem, Ogród rozkoszy ziemskich i niebiańskich, Oltarz św. Antoniego. Twórczość B., będąca początkiem rozwoju niderl. malarstwa pejzażowego i rodzajowego, oddziałała bardzo silnie na malarstwo niderl. XVI w. (m.in. na L. van Leydena, P. Bruegla).
A. Boczkowska Hieronymus Bosch, Warszawa 1977. W. Fraenger Bosch. Warszawa 1988.
Botticelli [botticzelli] Sandro (właśc. Ales-sandro di Mariano Filipepi), ur. 1444, zm. 1510, malarz wł., przedstawiciel renesansowego malarstwa florenckiego. B. przebywał gł. we Florencji, pozostawał w służbie Medyceuszów. Malował obrazy rei., alegoryczne, mit., portrety oraz freski. Wczesne obrazy B. to Alegoria męstwa, Wiosna oraz Poklon Trzech Króli, w którym B. ukazał siebie oraz przedstawicieli rodu Medyceuszów, m.in. swego protektora Lorenza de Medici. Pozostawał wówczas pod wpływem innych malarzy wł., zwł. swego nauczyciela Filippa Lippi (Fra Filippa). Na polecenie papieża Sykstusa IV, B. wykonał freski w kaplicy Sykstyńskiej w Rzymie; były to epizody z życia Chrystusa i Mojżesza. Po powrocie do Florencji B. stworzył znane obrazy mit. Narodziny Wenus oraz Wenus i Mars, z których tchnie fascynacja antykiem. Postacie są łagodne, melancholijne, pełne wdzięku. Szaty nie tyle przesłaniają, ile pomagają w oddaniu piękna ciała ludzkiego. Nawet w licznych przedstawieniach Madonny z Dzieciątkiem - często w formie tonda, o kompozycji podporządkowanej kolistemu kształtowi obrazu - B. oddawał ludzką urodę i wdzięk osób świętych. Po 1490, być może pod wpływem kazań wł. reformatora rel.-politycz-nego, dominikanina G. Savonaroli, potępiającego brak pobożności możnych duchownych i świeckich (m.in. Medyceuszów), B. zaprzestał przedstawiania tema
tów mit. ("pogańskich") i tworzył bardzo ekspresyjne, o podniosłym nastroju obrazy rei. Koronacja Matki Bożej, Zwiastowanie, Opłakiwanie, Zlozenie do grobu. B. zilustrował także Boską komedię Dantego. W obrazach B. zwraca uwagę czysty, chłodny koloryt, niezwykła precyzja i subtelność rysunku, płynność linii i dekoracyjność ujęcia.
Z. Waźbinski Botlicelli. Warszawa 1973.
Boucher [busze] Francois, ur. 1703, zm. 1770, franc. malarz i rysownik okresu rokoka. Uczeń malarza franc. F. Lemoy-ne'a; rozpoczynał jako grafik, reprodukując m.in. dzieła J. A. Watteau. Studiował też we Włoszech. Od 1734 członek akademii, szybko stał się najsławniejszym malarzem epoki Ludwika XV. Pełnił m.in. funkcję gł. scenografa opery, inspektora manufaktury Gobelins i wytwórni porcelany w Sevres, wykonywał liczne dekoracje dla pałaców królewskich (Wersal, Fontainebleau) i arystokratycznych. Jego dekoracyjny styl rozpowszechniał się także poza Francją, dzięki rycinom, tkaninom i porcelanie, powstającym wg jego projektów lub pod jego wpływem. Tworzył gł. erotyczne sceny mit. oraz przedstawienia parkowych towarzystw w kostiumach. Te frywolne obrazy cechuje pastelowy koloryt, konwencjonalne ujęcie natury, zwiewność postaci i płynny rysunek (Triumf Wenus, Odlot poslańca). Do arcydzieł rokokowego egzotyzmu należy cykl fantazyjnych przedstawień dworu chińskiego. W scenach rodzajowych ze współczesnych buduarów (Śniadanie) i w idyllicznych pejzażach (Pejzaż z pustelnikiem) widoczny jest zmysł przenikliwej obserwacji, podbudowany studiami nad hol. malarstwem XVII w. Powodzenie na dworze królewskim B. zawdzięczał gł. poparciu markizy de Pompadour, którą wielokrotnie portretował. W jego dorobku szczególną wartość mają rysunki
Boznańska
kredkami, zwł. miękko modelowane akty, należące do arcydzieł franc. rysunku. B. oddziałał silnie na artystów swojej epoki ^(np. na J. H. Fragonarda i J. P. Norblina).
Boznańska Olga, ur. 1865 w Krakowie, zm. 1940 w Paryżu, malarka. Początkowo B. uczęszczała w Krakowie na kursy artystyczne przeznaczone dla kobiet. W 1886 wyjechała na studia do akademii w Monachium, następnie kontynuowała naukę w prywatnych pracowniach monachijskich, najdłużej u - związanego z ruchem modernistycznym - W. Durra. W 1889 B. usamodzielniła się i założyła własną pracownię w Monachium, skąd wyjeżdżała na dłużej do Krakowa, Berlina, Wiednia i do Francji. W końcu 1898 przeniosła się na stałe do Paryża. Wystawiała bardzo dużo, już w czasie studiów, zyskując uznanie krytyki. Pod koniec wieku cieszyła się opinią jednej z najlepszych malarek Europy. Członek Towarzystwa Artystów Polskich "Sztuka" (przez krótki okres jego prezes), prezes krakowskiego Stowarzyszenia Artystek Polskich; należała również do franc. So-ciete Nationale des Beaux-Arts5 Malarstwo B. było od początku indywidualne stylowo i nie podlegało znacznym ewolucjom. Dominuje w nim portret oraz nieliczne martwe natury i widoki wnętrz. B. prawie wyłącznie posługiwała się techniką olejną i malowała gł. na tekturze. Przejmując pewne elementy impresjonistycznej metody budowania obrazu plamami koloru, B. nie używała nigdy, właściwej dla tego kierunku jasnej gamy barwnej, stosowała kolory lokalne. Obrazy są utrzymane najczęściej w ulubionych przez B. zgaszonych barwach srebrzysto-szarych i popielatych, ożywianych akcentami czerni czy intensywniejszych tonów (Dziewczynka z chryzantemami, Portret dwóch dziewczynek, Autoportret). Swoje
modele zatapiała w płytkiej przestrzeni wypełnionej rozproszonym światłem, uzyskując przez oszczędność środków intensywną ekspresję i koncentrację na psychologicznej charakterystyce modela.
H. Blum Olga Boznańska, zarys życia i twórczości, Kraków 1964. H. Blum Olga Boznańska, Warszawa 1974. W. .łuszczak Modernizm, Warszawa 1977.
Bramante Donato (właśc. Donato di Pa-succio di Antonio), ur. ok. 1444, zm. 1514, wł. architekt i malarz okresu dojrzałego renesansu. Wychował się i kształcił w Urbino, pracował w Mediolanie (dla księcia Lodovica Sforzy) i w Rzymie. W Mediolanie wzniósł transept i kopułę kościoła Santa Maria presso San Satiro oraz prezbiterium i transept kościoła Santa Maria delie Grazie. Nawiązał kontakt z Leonardem da Vinci, co miało wpływ na dalszy rozwój jego twórczości.
D. Bramante, Tempietto, Rzym, 1502
Brancu?
Budowle B. z tzw. okresu mediolańskiego, odznaczające się cechami jeszcze wczesnorenesansowymi, wywarły duży wpływ na rozwój renesansowej architektury w Lombardii. W Rzymie na dziedzińcu klasztoru San Piętro in Montorio B. wzniósł świątyńkę centralną, na planie koła, w typie antycznym, zwaną Tempietto. Zaprojektował zabudowę Wzgórza Watykańskiego, mającą na celu połączenie willi Belweder, wzniesionej przez papieża Innocentego VIII, z bazyliką i pałacem watykańskim. Koncepcja tego zespołu, składającego się z dziedzińców, schodów i ogrodów, nie została przez B. całkowicie urzeczywistniona; prace ukończył jego uczeń Rafael. Papież Juliusz II powierzył B. opracowanie projektu nowego kościoła św. Piotra, mającego stanąć na miejscu bazyliki starochrześcijańskiej; budowa nowej bazyliki była największym przedsięwzięciem architektonicznym renesansu. Według planów B. budowla miała być wzniesiona na planie równoramiennego krzyża greckiego, z czterema absydami, z wielką kopułą na skrzyżowaniu naw, wspartą na czterech filarach;
między ramionami krzyża miały być umieszczone cztery nakryte kopułami kaplice, a na narożach cztery wieże. Bazylika miała mieścić grób św. Piotra oraz mauzoleum Juliusza II. Budowę rozpoczęto w 1506. B. zdołał zrealizować jedynie część swego projektu. Jego koncepcja została częściowo zachowana, mimo udziału w dalszych fazach budowy wielu architektów. Rozwiązania formalne i konstrukcyjne B. zapoczątkowały okres dojrzałego renesansu.
Brancu^i [brynkuszi] Constantin, ur. 1876, zm. 1957, rzeźbiarz rumuński; działał gł. w Paryżu. Po studiach w Bukareszcie, Wiedniu i w Monachium w 1904 udał się do Paryża; kształcił się w Ecole des Beaux-Arts. Początkowo B. uległ wpły
wom A. Rodina, który nawet proponował mu przejście do swojej pracowni. B. łączył w twórczości, metodzie pracy i charakterze refleksji elementy różnych tradycji kulturowych. Po etapie stylizacji i uproszczeń brył (Pocałunek) doszedł do redukcji form naturalnych dla wydobycia ich elementarnej prostoty. W rzeźbach Uśpiona muza, Prometeusz osiągnął idealne formy jajowate, a w kilku wersjach rzeźby ptaka (Maiastra) stworzył wrzecionowatą strzelistą formę ruchu. B. starannie dobierał i różnicował tworzywa rzeźbiarskie, dążył do ich perfekcyjnego opracowania. Idealnie wygładzone i wypolerowane powierzchnie rzeźb, odbijające świat zewnętrzny są przykładem dematerializacji samej materii i zarazem źródłem przeobrażeń przestrzennych otoczenia (Murzynka blondynka, Księżna X,
C. Brancu§i Ptak w przestrzeni, 1925
Brandt
Panna Pogany - kilka wersji). Z drewna tworzył B. totemowe, tajemnicze kompozycje (Chimera, Czarownica) oraz ciesielskie, geometryczne podstawy dla rzeźb. Znalazły w nich wyraz poszukiwania nowych relacji między rzeźbą i otoczeniem. B. wykonał również w kilku wersjach i w różnych materiałach kompozycję zbudowaną z identycznych, powtarzalnych, geometrycznych elementów złożonych w formie kolumny (Nie kończąca się kolumna). W Targu Jiu w Rumunii wzniósł przestrzenną kompozycję pomnikową składającą się z ponad trzydziestometro-wej Kolumny, Stolu milczenia i Bramy pocałunków. Pracował również nad projektem Świątyni Medytacji, który nie został zrealizowany. Twórczość B. jest uważana za początek nurtu abstrakcji organicznej, lecz złożonością i wielowątkowością przekracza nie tylko ramy stylistyki, ale także dotychczasowe wyobrażenia o rzeźbie i jej funkcji. Siła oddziaływania dzieł B. płynie z umiejętności odnawiania wyobrażeń archetypowych. B. zapisał w testamencie paryską pracownię rządowi Francji. Jej zawartość została udostępniona w centrum sztuki, tzw. Centre Pompidou w Paryżu.
A. Kotula, P. Krakowski Rzeźba współczesna. Warszawa 1980.
Brandt Józef, ur. 1841 w Szczebrzeszynie, zm. 1915 w Radomiu, malarz. Studiował w Paryżu, następnie w Monachium. Działał gł. w Monachium. Od 1875 prowadził tam prywatną szkołę malarstwa, w której kształciło się wielu Polaków (m.in. A. Wierusz-Kowalski, W. Kossak, L. Wyczółkowski); stał się przywódcą tzw. monachijskiej szkoły malarstwa poi. Tworzył gł. kompozycje batalistyczne, osnute na tle walk kozacko-tatarskich i wojen szwedzkich w XVII w. (Chodkie-wicz pod Chocimiem, Czarniecki pod Kol-dyngą. Odsiecz Wiednia), sceny historycz-
no-rodzajowe (Wyjazd Jana Sobieskiego na polowanie) i rodzajowe (Przy studni). Malarstwo B. cechuje literackie ujęcie tematu, realizm szczegółów, swobodna kompozycja i mistrzowskie oddanie ruchu. Koloryt obrazów jest utrzymany w tonacji brunatnej, stopniowo rozjaśniony. B. wywarł silny wpływ na malarstwo poi., oddziaływał także na literaturę (Trylogia H. Sienkiewicza).
J. Derwojed Józef Brandt, Warszawa 1969. T. Sowińs-ka Józef Brandt, Warszawa 1984.
Braque [brak] Georges, ur. 1882, zm. 1963, franc. malarz, grafik, rzeźbiarz, jeden z twórców kubizmu. Studiował w Hawrze i w Paryżu. Podczas I wojny światowej ciężko ranny na froncie. Początkowo B. tworzył pod wpływem impresjonizmu i fowizmu, a następnie inspirowany poszukiwaniami P. Cezanne'a i P. Picassa malował akty i pejzaże, w których na pierwszy plan wysuwał problem bryły i przestrzeni. W obrazach tych B. geometryzo-wał przedstawiane przedmioty i ludzi, tak że przekształcały się w ułożone w ciasnej przestrzeni kubiczne formy (np. seria pejzaży z l'Estaque). Współpracując ściśle z Picassem, B. przeszedł wszystkie kolejne fazy kubizmu: analityczną, hermetyczną i syntetyczną, w której wprowadził do
G. Braque Martwa natura
Bruegel
swych obrazów technikę collage'u, imitację tworzyw i faktur (np. drewna). Powstały wówczas martwe natury, w których występują często motywy: instrumentów muzycznych (W hołdzie Bachowi) oraz litery i cyfry (Portugalczyk); cechuje je zgaszony, elegancki koloryt o dominujących tonach szarych i brązowych. Po 1920 B. zaczął się oddalać od kubizmu i przechodzić do form bardziej dekoracyjnych, niekiedy klasycyzujących, i bogatszych kolorystycznie. W ostatnim okresie twórczości łączył swoje doświadczenia malarskie i stosował wielowymiarowe, symultaniczne widoki przedstawianych przedmiotów (np. twarze malowane jednocześnie en face i z profilu w obrazie Malarz i modelka). B. zajmował się również grafiką (Helios), scenografią (m.in. dla baletu S. Diagilewa), rzeźbił niewielkie postacie zwierząt o syntetycznych, ar-chaizujących kształtach, projektował też witraże. Twórczość B. jest uważana za jedną z najwybitniejszych w sztuce XX w.;
wywarła wpływ na rozwój współczesnego malarstwa i grafiki.
M. Gutowski Braque 1906-1930, Warszawa 1975. M. Porębski Kubizm, Warszawa 1980.
Brodowski Antoni Stanisław, ur. 1784 w Warszawie, zm. 1832 tamże, malarz, przedstawiciel klasycyzmu w malarstwie poi. Studiował w Paryżu jako stypendysta rządu Księstwa Warszawskiego, uczył się m.in. w pracowniach J. L. Davida i F. Gerarda. Profesor malarstwa na Oddziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie zorganizował system nauczania w duchu klasycyzmu franc., członek Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Tworzył kompozycje o tematyce biblijnej (Gniew Saula na Dawida) i mitologicznej (Edyp i Antygona). Portretował wiele znanych osobistości (m.in. J. Sułkowskiego, księcia Józefa Poniatowskiego, W. Bogusławskiego) i członków Towarzystwa Przyja
ciół Nauk (m.in. J. Ursyna Niemcewicza, S. K. Potockiego), namalował również Autoportret. Dla generała W. Krasińskiego wykonał galerię portretów rodzinnych. Dorobek B. obejmuje cztery większe kompozycje i ponad 50 portretów (znaczna część uległa zniszczeniu). Świadczy on o wysokim poziomie malarstwa B., ukształtowanego pod wpływem szkoły Davida, nie pozbawionego jednak cech realizmu, a także akcentów romantycznych.
K. Sroczyńska Antoni Brodowski 17S4--1832, Warszawa 1985.
Bronzino [broncino] Agnolo (Angelo), ur. 1503, zm. 1572, malarz wł.; działał we Florencji, był związany z dworem Medy-ceuszów. Twórczość B. reprezentuje ma-nieryzm dworski w sztuce wł. XVI w. Znajomość dzieł Rafaela, Michała Anioła, wł. malarza późnego renesansu Sebastiana del Piombo oraz doświadczenia z nauki u wł. malarza maniery sty J. Pon-torma umożliwiły B. stworzenie stylu, który charakteryzuje: wirtuozeria wykonania malarskiego, gładkość i połyskli-wość powierzchni barwnych, świadoma sztuczność i elegancja kompozycji ze skomplikowanym układem póz i gestów postaci (którym B. nadawał rozmyślnie wyraz wyszukanej nonszalancji), wyrafinowana kolorystyka (przełamane odcienie różu, szarości, turkusu, malachitu, szmaragdu, ultramaryny, bieli). Cechy te noszą portrety B. (Ugolino Martelli, Książę Cosimo I de Medici, Księżna Eleonora Toledańska, Laura Battiferri) oraz obrazy i freski o tematyce rei. (np. malowidła w kaplicy Eleonory Toledańskiej w Pa-lazzo Vecchio we Florencji) i alegorycznej (Alegoria Miłości i Czasu).
Bruegel [bróchel] (Brueghel, Breugel, Breu-ghel, zw. Chłopskim) Pięter, starszy, ur. między 1525 a 1530, zm. 1569, niderl. malarz, rysownik i grafik. Uczył się w Bruk-
Bruegel
seli, od 1551 mistrz cechu malarzy w Antwerpii. Odbył podróż przez Alpy do Włoch. W 1563 przeniósł się do Brukseli. B. otfracał się w kręgu wykształconych humanistów i uczonych, przyjaźnił się m.in. z wybitnym geografem i pisarzem A. Orteliusem. Stanowili oni, obok bogatych mieszczan i dworu hiszp. namiestników Niderlandów grupę odbiorców sztuki B. We wczesnym okresie twórczości B. zajmował się gł. pejzażem (rysunki z krajobrazami alpejskimi, liczne ryciny pejzażowe, obrazy: Chrystus ukazujący się apostołom na Jeziorze Tyberiadzkim, Upadek łkara, Widok portu w Neapolu, Pejzaż z przypowieścią o siewcy). Są to rozległe, panoramiczne widoki, o wysoko umieszczonym horyzoncie, sugerującym, że namalowano je z wysokiego punktu obserwacyjnego. Często pojawia się motyw wyniosłych, skalistych gór, będący wspomnieniem podróży przez Alpy.
We wczesnych krajobrazach B. jest widoczny wpływ wcześniejszego pokolenia pejzażystów antwerpskich (gł. J. Patiniera), charakteryzujący się zastosowaniem kompozycyjnego schematu tzw. pejzażu panoramicznego lub "kosmicznego". B. odszedł jednak od fantastycznej ekspresji pejzaży Patiniera w kierunku bardziej spokojnego, zwykłego realistycznego obrazu natury. Następnie B. tworzył ryciny i obrazy rei., alegoryczne i rodzajowe, charakteryzujące się obszerną panorami-
P. Bruegel Przypowieść o ślepcach, 1568
cznie ujętą przestrzenią, w której kłębi się tłum małych figurek ludzkich, rozłożonych równomiernie w grupkach na powierzchni obrazu (cykle rycin Występki i Cnoty chrześcijańskie: obrazy: Przystawia niderlandzkie. Walka karnawału z postem, Zabawy dziecięce. Triumf śmierci, Dulle Griet, czyli Szalona Greta, Budowa wieży Babel, Droga Krzyżowa). W wielu z nich B. nawiązał do twórczości H. Bos-cha (motywy fantastyczno-groteskowe, tematyka piekielno-apokaliptyczna). Dzieła te wyrażają treści moralistyczne, oparte na filozofii Erazma z Rotterdamu i pokrewnych mu niderl. i niem. humanistów. Wyszydzają one ludzką głupotę, skłonność do występku, grzechy chciwości, lubieżności, obżarstwa i opilstwa, próżniactwa, pychy, hipokryzji, zawiści, niezgodne ze stoickim ideałem renesansowego humanizmu, propagującego umiar i powściągliwość w sposobie życia, które przez pielęgnowanie cnót duchowych i intelektualnych miało prowadzić do zbawienia duszy. Przesłanie moralne jest wyrażane u B. przez symbolikę, wykorzystującą przypowieści biblijne, antyczne i ludowe, przysłowia, motywy z popularnej poezji i komedii oraz z pism uczonych humanistów.
Podobne znaczenie moralizatorskie mają kolejne dzieła B.: Kraina lenistwa. Taniec chłopski. Wesele chłopskie. Złodziej gniazd. Taniec pod szubienicą, Mizantrop, Przypowieść o ślepcach. Kaleki. Kompozycja w tyc h obrazach jest prosta i klarowna, na ogół zbudowana z kilku figur - dużych, monumentalnych, ujętych plastycznie i umieszczonych w realistycznym pejzażu. W cyklu obrazów Pory roku B. wprowadził nowy typ krajobrazu; przestrzeń stała się bardziej zwarta i wyraźnie podzielona, horyzont niższy, zgodny z rzeczywistym sposobem widzenia człowieka. Widok sprawia wrażenie natural
nego wycinka przyrody, której wszystkie elementy są realistyczne, choć ich zestawienie nie ma dokładnego odpowiednika w realnym krajobrazie Niderlandów (jest to tzw. pejzaż komponowany, a nie topograficzny). W obraz zwyczajnej przyrody jest włączony człowiek, którego czynności i prace są poddane prawom natury: jej cyklicznym zmianom - prawom wzrostu, dojrzewania, obumierania, następstwu pór roku, oddziaływaniu słońca, księżyca i planet. Zgodnie ze stoickim ideałem niderl. humanistów, człowiek powinien wypełniać swoją rolę w naturze, żyjąc w cnocie, umiarkowaniu i pokorze wobec stałych reguł, ustalonych w przyrodzie przez Boga. B. stworzył także typ pejzażu zimowego, który stał się w XVII w. jedną ze specjalności hol. malarstwa (m.in. Pejzaż ze ślizgawką i pułapką na ptaki. Zimowy pejzaż z myśliwymi w cyklu Pory roku, Spis ludności w Betlejem). Cenionymi ma-
Brunelleschi
larzami byli również synowie B.: Pięter (młodszy), zw. Piekielnym, oraz Jan, zw. Aksamitnym. Twórczość B. miała decydujące znaczenie dla rozwoju malarstwa pejzażowego i rodzajowego w Niderlandach w XVI-XVII w.
J. Białostocki Bruegel-pejzażysta, Poznań 1956.
Brunelleschi [brunelleski] (Brunellesco) Fi-lippo, ur. 1377, zm. 1446, wł. architekt i rzeźbiarz. Z wykształcenia był złotnikiem. Działał we Florencji, gdzie znajduje się większość jego dzieł. Jako rzeźbiarz wziął udział w słynnym konkursie (1401) na wykonanie drzwi brązowych do flo-renckiego baptysterium. B. prowadził studia nad mechaniką, matematyką i geometrią, w wyniku których opracował zasady perspektywy linearnej. Niektóre z jego prac architektonicznych były uzupełnieniem budowli jeszcze gotyckich, np. olbrzymia kopuła nad skrzyżowaniem naw katedry Santa Maria del Fiore we
-70
F. Brunelleschi, Ospedale degli Innocenti, Florencja, 1419-44
Brzozowski
Florencji, wzniesiona bez użycia specjalnych rusztowań, dzięki zastosowaniu metody wewnętrznych powiązań w jej podwójnej czaszy i specjalnemu układowi budulca. W 1420-45 B. wzniósł pierwszą budowlę o formach renesansowych - przytułek dla podrzutków (Ospedale dę-gli Innocenti). W projekcie kościoła San Lorenzo B. zastosował wiele nowych elementów pod wpływem znajomości architektury antyku oraz odkrytego wówczas starożytnego traktatu Witruwiusza. Przy tym kościele wzniósł B. zakrystię, tzw. Starą. B. jest również twórcą kaplicy Paz-zich przy kościele Santa Croce oraz kościoła Santo Spirito. B. zaprojektował też pierwszy w architekturze renesansu kościół centralny - Santa Maria degli An-geli, którego budowy wkrótce zaniechano. Wykonał też liczne prace fortyfikacyjne, m.in. w Pizie i Mantui. Działalność B. miała charakter pionierski w kształtowaniu się architektury renesansowej i wywarła duży wpływ na dalszy jej rozwój. Nowatorstwo B. polegało na jasnym, logicznym kształtowaniu bryły i planu budowli oraz na wprowadzeniu na dużą skalę elementów zaczerpniętych z antyku.
Brzozowski Tadeusz, ur. 1918 we Lwowie, zm. 1987 w Rzymie, malarz. Studiował w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. W 1943-44 współpracował z konspiracyjnym teatrem T. Kantora w Krakowie. Początkowo wystawiał z Grupą Młodych Plastyków, a od 1957 był członkiem Grupy Krakowskiej. Dyrektor Państwowego Liceum Sztuk Plastycznych w Zakopanem, profesor Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Poznaniu. Uprawiał malarstwo sztalugowe (np. Prorok, Struna, Konszachty) i ścienne (polichro-
T. Brzozowski Prorok, 1950
mię w kościołach w Głogówku, Godzisze-wie, Mogilanach i Imielnie) oraz scenografię. Twórczość B. cechuje przenikanie się elementów surrealizmu i sztuki abstrakcyjnej, metafory i ekspresji. Doświadczenia wyniesione z teatru Kantora nasyciły obrazy i rysunki B. atmosferą gry, autoironii i prowokacji widza. W jego kompozycjach jest widoczne zainteresowanie problemem przestrzeni i koloni. Przez zastosowanie różnorodnych spoiw oraz nakładanie wielu warstw farb B. osiągnął złożoną strukturę i wewnętrzne lśnienie powierzchni obrazu. Zestawy barw odznaczają się niezwykłością, nasyceniem, wyrafinowaniem i dużym ładunkiem emocjonalnym.
A. Jakimowicz Tadeusz Brzozowski, Warszawa 1961. M. Markiewicz Tadeusz Brzozowski, Warszawa 1987.
C
Calder [kolde] Alexander, ur. 1898, zm. 1976, amer. rzeźbiarz i malarz, prekursor sztuki kinetycznej. Pochodził z rodziny o artystycznych tradycjach. Rozpoczął studia inżynierskie, a następnie odbył studia artystyczne w Nowym Jorku. W 1926 przeniósł się do Paryża. Pierwsze prace C. to niewielkie portrety - karykatury wykonane z drutu oraz druciane figurki zwierząt i klownów, składające się na miniaturowy cyrk. Pod wpływem malarstwa P. Mondriana C. wykonał pierwsze abstrakcyjne konstrukcje z blach, nazwane przez H. Arpa "stabilami", a następnie abstrakcyjne konstrukcje wprawiane w ruch ręcznie lub za pomocą silnika, określone przez M. Duchampa "mobila-mi". Od 1934 C. zrezygnował z ruchu mechanicznego w rzeźbach na rzecz ruchu naturalnego, zależnego od konstrukcji i warunków zewnętrznych. Rzeźby tworzone z drutów i kawałków blachy, malowane i zawieszane w misternych układach poruszają się nieustannie, ulegają zmiennym ruchom powietrza i temperatury. W późniejszej twórczości C. przeplatają się masywne, często wielkich rozmiarów stabile i lekkie, rozedrgane, niematerialne mobile. Doświadczenia C. nad wykorzystaniem naturalnego ruchu w przestrzeni miały duże znaczenie dla wszelkich form kinetyzmu w sztuce współczesnej.
A. Kotula, P. Krakowski Rzeźba współczesna. Warszawa 1990.
Canova [kanowa] Antonio, ur. 1757, zm. 1822, rzeźbiarz wł., przedstawiciel eur. neoklasycyzmu. Kształcił się w barokowym środowisku Wenecji, mieszkał i tworzył gł. w Rzymie, poza kilkoma pobyta-
mi w Paryżu w okresie napoleońskim. Uznawany za życia za pierwszego rzeźbiarza Europy, otrzymywał zamówienia z wielu krajów (nagrobek arcyksiężnej Marii Krystyny w Wiedniu, Henryk Lu-bomirski jako Amor w pałacu w Łańcucie). Pracował dla papieży (grobowiec Klemensa XIV w Rzymie), Napoleona I i jego rodziny (Paulina Borghese). Podejmował tradycyjne tematy rzeźby barokowej i rokokowej (Amor i Psyche), stając się jednocześnie jednym z propagatorów surowszej tendencji antykizującej, czyli nawiązującej do antyku (Herkules i Lichas). Nieobca mu była pewna senty-mentalność i wdzięk bliski franc. rzeźbie XVIII w., a w sztuce antycznej poszukiwał wzorów gł. w epoce hellenistycznej. W mniejszych nagrobkach (małe stele, np. dla przyjaciół artysty) naśladował też gr. rzeźbę klasyczną, w portretach zaś, np. Napoleona, inspirował się sztuką rzym. Nieliczne obrazy olejne C. są utrzymane w tradycji rokokowego malarstwa weneckiego. Ikonograficzne innowacje C.
A. Canova Paulina Borghese, 1808
11
Caravaggio
(np. w grobowcach) i klasycystyczna stylistyka wywarły wielki wpływ na rzeźbę eur. XIX w. Obecnie wysoce cenione są również jego gliniane szkice rzeźbiarskie oraz ekspresyjne studia figurek przedstawionych w różnych sytuacjach.
Caravaggio [karawadżdżio] (właśc. Michel-angelo Merisi da Caravaggio), ur. 1573, zm. 1610, malarz wł. Kształcił się w Mediolanie. W wieku ok. 20 lat przybył do Rzymu, gdy miał niespełna 24 lata otrzymywał już poważne zamówienia malarskie. Wykonywał gł. kompozycje rei. do rzym. kościołów. Ze względu na trudny, gwałtowny charakter popadał w konflikty z otoczeniem. Po jednej z kłótni, zakończonej zabójstwem, musiał zbiec z Rzymu. Ostatnie cztery lata życia spędził w Neapolu, na Malcie, na Sycylii. Zmarł w drodze do Rzymu, dokąd wracał po uzyskaniu - dzięki możnym protektorom - ułaskawienia. C. malował początkowo obrazy rodzajowe i mit. (U wróżki, Gracze w karty, Bachus), następnie rozwinął swój kunszt we wspaniałych kompozycjach rei., jak Powalanie sw. Mateusza na apostola, Święty Mateusz
Caravaggio Powalanie sw. Mateusza na apostola
z aniołem, Męczeństwo sw. Mateusza, Nawrócenie Szawla, Ukrzyżowanie sw. Piotra, Śmierć Marii, Wskrzeszenie Łazarza. Nie mniejszą uwagę niż postaciom poświęcał akcesoriom i martwym naturom. Sztuka C. budziła wielokrotnie protesty. Tematy rei. ujmował w sposób bardzo prosty, jakby to były sceny z życia codziennego, osoby święte bardziej przypominały postacie z gminu (Święty Mateusz z aniołem, pierwsza wersja, odrzucona przez duchowieństwo). Niekiedy święci byli ukazywani w osobliwej scenerii, np. wśród wesołego towarzystwa grającego w karty (Powołanie sw. Mateusza na apostola); nie zawsze to oni są najbardziej eksponowani (np. w Nawróceniu Szawla dwie trzecie obrazu zajmuje koń). C. malował także obrazy przedstawiające ludzi młodych, najczęściej młodzieńców z koszami kwiatów, z instrumentami muzycznymi (Koncert), czy jako postacie mit. (Narcyz). C. unikał przedstawiania ludnych scen, ograniczał się do niewielkiej liczby postaci. W jego obrazach nie było również głębi perspektywy. Najczęściej C. stosował ciemne tło, rozświetlane w istotnych partiach mocnym światłem (Nawrócenie Szawla, sceny ze św. Mateuszem). Dzięki owemu kontrastowemu śwatłocie-niowi, mocnemu kolorytowi, silnym skrótom perspektywicznym, żywej kompozycji C. osiągał znaczny stopień dramatyzmu. W najpóźniejszych obrazach (Wskrzeszenie Łazarza, Ścięcie sw. Jana) pogłębił psychologiczną ekspresję przedstawianych scen. C., choć nie miał uczniów, miał wielu naśladowców, nie tylko we Włoszech. Cechy jego malarstwa nazwano caravaggionizmem. Oddziałał niezwykle silnie na wł., hol., franc. i hiszp. sztukę barokową.
J. Białostocki Caravaggio, Warszawa 1955.
Caro [karo] Sir Anthony, ur. 1924, rzeźbiarz ang. Po uzyskaniu dyplomu inży
niera w Cambridge i służbie w marynarce podczas II wojny światowej, rozpoczął studia artystyczne w Londynie. Był asystentem H. Moora, następnie rozpoczął samodzielną pracę pedagogiczną. W początkowym okresie twórczości uprawiał rzeźbę figuralną. Od 1960, po pobycie w Stanach Zjednoczonych, gdzie zetknął się z twórczością rzeźbiarza amer. D. Smitha, zaczął tworzyć rzeźby z metalu i używać elementów prefabrykowanych, rur, prętów, blach itp. Zachowując ich pierwotne formy, łączył je w konstrukcje, które następnie malował równomiernie na jeden kolor lub wydzielał kolorystycznie poszczególne partie. Zabieg ten w konsekwencji unieważniał wszelką rolę tworzywa rzeźbiarskiego. Innym istotnym posunięciem C. było całkowite zerwanie z tradycją cokołu czy piedestału. Rzeźby C. są bezpośrednio ustawiane bądź układane na podłożu. Doświadczenia C. mają wpływ na twórczość wielu współczesnych rzeźbiarzy.
Carracci [karraczczi], rodzina wł. malarzy i grafików, założycieli tzw. szkoły bolońs-kiej. Miała ona charakter nieformalnej akademii artystycznej, działającej najpierw w Bolonii, potem także w Rzymie. Do szkoły bolońskiej należeli m.in. artyści wł.: F. Albani, Domenichino, F. Gue-rcino, G. Lanfranco i G. Reni. Styl rozwinięty przez nich stał się, obok stylu Ca-ravaggia, podstawą rozwoju wł. malarstwa barokowego. Bolończycy oparli się na wzorach wielkich mistrzów XVI w. (Rafael, Michał Anioł, Correggio, Tintoret-to) oraz na studiach nad sztuką antyczną. Ich malarstwo było klasyczne w formie, monumentalne w kompozycji, patetyczne w wyrazie, iluzjonistyczne w dekoracyjnych elementach (motywy malowanej architektury i iluzyjnych rzeźb i płaskorzeźb, zacierające granice między rzeczy-
Cellini
wista a imitowaną architekturą i dekoracją wnętrza). Ich malowidła ścienne stały się punktem wyjścia bujnego rozwoju barokowego malarstwa iluzjonistyczno-de-koracyjnego.
Agostfno, ur. 1557, zm. 1602, grafik, malarz, brat Annibala. Autor miedziorytów wg własnych, oryginalnych kompozycji oraz miedziorytów reprodukujących dzieła mistrzów XVI w. (m.in. Tintoretta, Ty-cjana), pozostawał pod wpływem malarstwa weneckiego XVI w.
Annibale, ur. 1560, zm. 1609, malarz, brat Agostina, najwybitniejszy artysta w rodzinie C., działał w Bolonii i w Rzymie. Właściwy twórca klasycyzującego stylu szkoły bolońskiej. Autor zespołu fresków w bolońskich i rzym. pałacach (Palazzo Farnese) oraz licznych obrazów. Antonio, ur. ok. 1589, zm. 1618, malarz fresków, syn Agostina; działał w warsztacie Annibala.
Ludovico, ur. 1555, zm. 1619, malarz, kuzyn Agostina i Annibala, drugi rangą, po Annibalu, artysta w rodzinie C. Jego styl, dzięki wpływowi Tycjana i Correg-gia, wykazuje większą swobodę malarską i bardziej dramatyczną ekspresję kompozycji.
Castagno [kastańjo] Andrea del -> Andrea del Castagno.
Cellini [czellini] Benvenuto, ur. 1500, zm. 1571, wł. złotnik, rzeźbiarz i teoretyk sztuki. Początkowo pracował w Rzymie, m.in. dla papieży Klemensa VII i Pawła III. Wiódł życie awanturnicze; uwięziony za zabójstwo, zbiegł w 1540 do Francji, na dwór króla Franciszka I, dla którego pracował jako architekt, rzeźbiarz i złotnik. Po powrocie do Włoch działał na dworze książęcym Cosimo I de Medici. We wczesnym okresie zajmował się wyłącznie złotnictwem i medalierstwem. We Francji wykonał dla króla zaprojektowaną jeszcze w Rzymie solniczkę - swoje
Cćzanne
B. Cellini, solniczka Franciszka I, 1540-43
najkunsztowniejsze dzieło złotnicze - oraz relief z Dianą do dekoracji Porte Doree (Złotej Bramy) pałacu w Fontaine-bleau (tzw. Nimfa z Fontainebleau). Na dworze we Florencji zajął się monumentalną rzeźbą w brązie (popiersie Cosimo de Medici, posąg Perseusza w budowli zw. Loggia dei Lanzi). Późną pracą C. był marmurowy krucyfiks w hiszp. pałacu królewskim Escorial pod Madrytem. C. był, obok G. Yasariego i Bronzina, gł. przedstawicielem manieryzmu florenckie-go. Stosował formy pełne wirtuozerii i elegancji, kunsztownie opracowane w najdrobniejszych szczegółach, dekoracyjne. Sławę przyniosła C. również autobiografia, opisująca jego barwne życie i dająca szczegółowe informacje o procesach technologicznych w dziedzinie rzeźby, ówczesnych dyskusjach nad funkcjami i treściami dziel sztuki oraz stosunkach między mecenasem a artystą w XVI w. Pod koniec życia C. napisał traktaty o złotnictwie i o rzeźbie.
Cezanne [sezan] Pauł, ur. 1839, zm. 1906, malarz franc., jeden z najwybitniejszych artystów przełomu XIX i XX w. Nie odbył regularnych studiów artystycznych, uczył się tylko rysunku w rodzinnym Aix-en-Provence, następnie krótko w paryskiej niezależnej pracowni malarskiej
Academie Suisse. Początkowo pod wpływem manieryzmu oraz wł. i hiszp. baroku C. malował mroczne, kontrastowe sceny rodzajowe i fantastyczne o grubej fakturze (Maria Magdalena), a także wnikliwe psychologicznie, ekspresyjne portrety (A. Emperaire). Przyjaźń z popierającym niezależnych artystów pisarzem E. Zola oraz z niektórymi impresjonistami wprowadziła malarza w krąg sztuki zbuntowanej wobec realizmu. Pod wpływem impresjonizmu C. rozjaśnił koloryt i obrał naturę jako jedyne źródło inspiracji. Wytrwale studiując to, co widział, ograniczał tematykę do portretu, martwej natury, aktu i pejzażu. Technice impresjonistów C. starał się nadać, jak sam to określał, "trwałość sztuki muzeów". Do impresjonistycznego wrażenia dodawał długą i pracochłonną refleksję nad budową przestrzeni i barwą. Dążył do syntezy rzeczywistości widzianej dzięki dyscyplinie kolorystycznej i zwartej konstrukcji obrazu. W tym celu powracał stale do tych samych motywów pejzażu pd. Francji (Zatoka Estaąue, Góra Sainte- Yictoire) czy autoportretów lub kompozycji z owocami na stole. Porzucił tradycyjne metody sugerowania głębi w obrazie i próbował ją uzyskać zestawieniami barwnych plam. Ostatnie lata życia poświęcił C.
P. Cezanne Martwa natura z draperią, 1898-99
Chagall
m.in. budowaniu wielkiego obrazu Kąpiące się, w którym poszukiwanie syntezy skierowało go ku klasycznej kompozycji, inspirowanej malarstwem N. Poussina. Wydobywanie logiki budowy rzeczywistości kazało C. deformować formy i ograniczać rozpiętość barw (Wielka sosna, wizyjne portrety A. Vollarda). Oficjalnie nie uznawany, osamotniony, C. zyskał sławę dopiero po 1900, gł. dzięki kilku zaprzyjaźnionym marszandom i malarzom (M. Denis, E. Bernard). Przedstawiciele wielu kierunków awangardowych uznali go za swojego patrona (kubizm, konstrukty-wizm, poi. kapiści), przeważnie jednak wybierając pewne tylko aspekty jego dziedzictwa artystycznego, np. geometry-zację, swobodę barwnej plamy.
P. Cezanne Listy, Warszawa 1968. W. Jaworska Cezanne, Warszawa 1973. W. Juszczak PostimpresJonisci, Warszawa 1985.
Chagall [szagal] Marę, ur. 1887, zm. 1985, franc. malarz i grafik, pochodzenia roś. (z rodziny żydowskiej z Witebska). Studiował w akademii w Petersburgu i u malarza roś. L. Baksta. Przed I wojną światową mieszkał w Paryżu, gdzie zaprzyjaźnił się z poetami franc. awangardy (m.in. z M. Jacobem i G. Apollinaire'em). W 1914-22 przebywał w Rosji; w czasie rewolucji październikowej założył akademię malarską w rodzinnym Witebsku, współpracował też z teatrem żydowskim w Moskwie (dekoracje, kostiumy), którego foyer ozdobił malowidłem ściennym. W 1922 osiadł w Paryżu. W czasie II wojny światowej przebywał w Stanach Zjednoczonych i w Meksyku, projektując kostiumy do baletów (m.in. do Ognistego ptaka I. Strawińskiego) i dekoracje teatralne. Ch. malował początkowo naiw-no-realistyczne kompozycje, następnie, korzystając z różnych kierunków nowoczesnych (symbolizmu, ekspresjonizmu, kubizmu) stworzył własny styl, pełen
M. Chagall Ja i wieś, 1911
liryzmu, fantazji i poetyckich metafor. W obrazach i projektach graficznych Ch. przewijają się wspomnienia młodości:
motywy zaczerpnięte z żydowskiego folkloru małych miasteczek przedrewolucyj-nej Rosji, sceny biblijne i rei. Są to najczęściej pogodne i liryczne małomiasteczkowe pejzaże z motywami par kochanków, uskrzydlonych postaci, zegarów, skrzypiec, zwierząt i kwiatów. Deformacja, naruszanie proporcji, zestawianie elementów rzeczywistości z baśniowymi i ekspresyjny koloryt tworzą charakterystyczny klimat jego obrazów. Do najbardziej znanych należą: Ja i wieś. Skrzypek, Urodziny, Kochankowie w bzach. Ulica zakochanych. Po II wojnie światowej Ch. uprawiał również ilustrację książkową (m.in. do Biblii, akwaforty), ceramikę, rzeźbę i witrażownictwo, a także malarstwo monumentalne (plafon w operze w Paryżu).
Z. Baranowicz Chagall 1918-1939, Warszawa 1975.
Chardin
Chardin [szardę] Jean Baptiste Simeon, ur. 1699, zm. 1779, malarz franc. Cale życie spędził w Paryżu, uczestniczył w pracach akademii i regularnie wystawiał na jej salonach sztuki powszechnie podziwiane martwe natury i sceny rodzajowe, inspirowane hol. i flam. malarstwem XVII w. W odróżnieniu od tych wzorów Ch. koncentrował się na niewielkiej liczbie przedmiotów, unikał anegdoty na rzecz wirtuo-zerskiego oddania rzeczywistości za pomocą środków malarskich. Malował przedmioty codziennego użytku (Miedziane naczynie), śniadania i owoce (Rozcięty melon), rzadziej ubitą zwierzynę (Martwa rają). Jego przedstawienia dzieci (Chłopiec z bąkiem) i sceny rodzinne (Modlitwa przy stole) są pełne skupienia, choć interesowała go bardziej czynność przedstawiana niż psychologia postaci. Technika olejna Ch., określana przez D. Diderota jako "magiczna", wykorzystywała drobne uderzenia pędzla i wielkie zróżnicowanie niuansów barwnych przy ograniczonej dosyć palecie. Tworzył także bogatsze w kolorystyce i kompozycji dekoracyjne martwe natury dla pałaców królewskich (Alegoria sztuk), a pod koniec życia namalował kilka wspaniałych autoportretów i portretów pastelem, porówny-
J.B.S. Chardin Martwa natura z atrybutami sztuk,
n 66
wanych pod względem siły wyrazu z portretami Rembrandta.
W. N. Łazariew Dawni mistrzowie. Warszawa 1984. K. Mittelstiidt J. B. S. Chardin. Warszawa 1968.
Chelmoński Józef, ur. 1849 w Boczkach pod Łowiczem, zm. 1914 w Kuklówce pod Grodziskiem Mazowieckim, malarz, przedstawiciel kierunku realistycznego w malarstwie poi. Studiował w Warszawie u W. Gersona i w Klasie Rysunkowej oraz w Monachium, gdzie związał się z poi. kolonią artystyczną, skupioną wokół J. Brandta i M. Gierymskiego. Przez pewien czas przebywał również w Paryżu, skąd wielokrotnie przyjeżdżał do Polski i do Włoch. Po powrocie do kraju osiadł we wsi Kuklówka i tworzył w coraz większej izolacji od współczesnych mu prądów artystycznych. Styl Ch. ukształtował się w bezpośrednim obcowaniu z przyrodą, podczas licznych podróży po Ukrainie i Podolu. Charakteryzuje go: realizm, wrażliwość na piękno rodzimego pejzażu (Żurawie, Kuropatwy na śniegu), żywiołowy temperament, wirtuozeria techniczna (Czwórka), umiejętność uchwycenia nastroju i kolorytu w scenach rodzajowych o tematyce wiejskiej (Sprawa u wójta, Przed deszczem. Na folwarku. Przed burzą, Orka, Bociany, Babie lato). Egzotyka tematyki poi. zapewniła Ch. popularność w Monachium i w Paryżu, liczne zamówienia obniżały jednak poziom artystyczny jego prac.
J. Krzymuska Józef Chelmoński, Warszawa 1978. A. Ligocki Józef Chelmoński. Warszawa 1983.
Chirico [kiriko] Giorgio de, ur. 1888, zm. 1978, malarz wł. Studiował w akademii w Atenach, następnie w Monachium, gdzie poznał m.in. twórczość A. Bócklina i niem. malarza i grafika M. Klingera. W pracach obu malarzy zainteresowało Ch. zestawienie elementów codzienności z wizjami fantastycznymi. Powstały wów-
G. de Chirico Niepokojące muzy, 1917
czas pierwsze "zagadkowe" obrazy Ch., przedstawiające puste przestrzenie miejskie zabudowane arkadowymi budowlami, nieruchome i milczące, przepojone atmosferą dziwności i tajemniczości. W 1917 wraz z wł. malarzem futurystą C. Carrą stworzył tzw. metafizyczną szkołę malarstwa. Obrazy Ch. przedstawiają nieokreślone, tajemnicze miejsca, zbudowane wg zasad nieoczekiwanej, jakby scenicznej perspektywy i są wypełnione równie tajemniczymi manekinami, często udrapowanymi na wzór antycznych posągów. Specyficzny koloryt i sposób oświetlenia, wywołujący efekt długich cieni, potęgują nastrój niesamowitości i niezwykłości tych płócien. W latach dwudziestych Ch. zmienił sposób malowania, wrócił do realistycznych, niemal akademickich kompozycji pozbawionych technicznego wyrafinowania wcześniejszych dzieł. Malarstwo metafizyczne Ch. było szczególnie cenione przez surrealistów i wywarło
Chwistek
zasadniczy wpływ na twórczość R. Mag-ritte'a, T. Tanguyego i S. Dali.
K. Janicka Surrealizm, Warszawa 1985.
Christo (właśc. Ch. Jaracheff), ur. 1935, artysta amer. pochodzenia bułgarskiego. Po studiach w Sofii i w Wiedniu przybył do Paryża, gdzie w 1961 został członkiem grupy Nouveau Realisme, bliskiej pop-ar-towi. W 1964 osiedlił się w Nowym Jorku. Ch. jest znany gł. jako twórca dziel "opakowanych", tzn. przedmiotów bądź też fragmentów natury, czy architektury spowitych w płócienne lub foliowe przykrycia i tym sposobem wyodrębnionych z rzeczywistości. Według Ch. opakowanie jest współczesną formą artystycznej transformacji rzeczywistości. Wielka skala tych opakowań i ich kontekst były przyczyną zakwalifikowania Ch. jako przedstawiciela tzw. sztuki ziemi (land art), polegającej na artystycznej ingerencji w środowisko naturalne przez zaplanowane i zakomponowane działania (np. wykopy, groble). W 1958 Ch. wykonał pierwszy opakowany obiekt. W ciągu wielu lat swojej działalności m.in. opakował budynek Kunsthalle w Bernie oraz opakował powietrze w prawie stumetrowej plastikowej rurze. Następnie zrealizował monumentalne Opakowane wybrzeże Littie Bay w pobliżu Sydney, w Australii, oraz przeprowadził Zagrodzenie wąwozu w okolicy Rifie w stanie Kolorado, w Stanach Zjednoczonych. Jedną z nowszych realizacji, Ch. jest opakowanie mostu Pont Neufw Paryżu (1985).
U. Czartoryska Od pop-artu do sztuki konceptualnej. Warszawa 1973.
Chwistek Leon, ur. 1884 w Zakopanem, zm. 1944 w Berwiszach pod Moskwą, logik, matematyk, filozof, malarz, teoretyk sztuki. Malarstwa uczył się w pracowni J. Mehoffera w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, a także podczas pobytu
Cimabue
w Wiedniu i w Paryżu. Profesor logiki matematycznej na uniwersytecie we Lwowie. ^Członek i gł. teoretyk grupy Formiści oraz współredaktor czasopisma "Formiści". W dziedzinie nauki interesował się gł. logiką, metodologią i filozofią (był twórcą tzw. prostej teorii typów logicznych). W estetyce był teoretykiem formizmu i odnosząc do sztuki swą filozoficzną teorię wielości rzeczywistości rozróżniał cztery jej typy, związane z jedną z czterech wyróżnionych przez siebie rzeczywistości: prymitywizm (związany z rzeczywistością naturalną), realizm (z fizykalną), impresjonizm (z sensualną) i kierunki nowoczesne (z wizyjną). Ch. tworzył gł. portrety, akty, martwe natury, pejzaże, charakteryzujące się precyzyjną konstrukcją o uproszczonych i silnie zgeometry-zowanych formach. Jego kompozycje malarskie cechuje zwielokrotnienie elementów w kontrastowo zestawionych strefach form i kolorów. Ch. określał je teoretycznie i stylistycznie za pomocą własnej doktryny artystycznej, tzw. strefi-zmu. Namalował m.in.: Portret żony, Miasto, Szermierka, Uczta. Główne prace naukowe: Wielość rzeczywistości w sztuce, Przyszłość kultury w Polsce, Granice nauki.
K. Estreicher Leon Chwistek. Biografia artysty, 1884-1944, Kraków 1971.
Cimabue [czimabue] (właśc. Bencivenni lub Cenni di Pepo), ur. ok. 1240, zm. przed 1303, malarz wł.; działał ok. 1272-1302 we Florencji, w Asyżu, Pizie, Sienie. Był przedstawicielem tzw. maniery greckiej (bizantyńskiej) - kierunku we wczesnym malarstwie wł., nawiązującego do wzorów malarstwa bizantyńskiego. Obrazy, mozaiki i malowidła ścienne C. ukazują hieratyczność figur ujętych na ogół frontalnie, rytmiczność w kompozycji, monumentalność i patos w przedstawianiu postaci, złagodzone lirycznością nastroju,
stosunkową płaskość w modelowaniu kształtów (m.in. zespół fresków w kościele San Francesco w Asyżu, obraz Madonna z Dzieciątkiem z kościoła Santa Trini-ta we Florencji). Styl C., rozpowszechniony w malarstwie toskańskim na przełomie XIII/XIV w., został przekształcony na początku XIV w. przez jego następcę Giotta, który wprowadził tzw. manierę łacińską.
Cleve [klefe] Joos van (właśc. J. van der Bekę), ur. ok. 1485, zm. 1540 lub 1541, malarz niderl.; działał w Antwerpii. Należał do grupy malarzy antwerpskich, którzy stopniowo odeszli od tradycji malarstwa flam. XV w. (m.in. J. van Eyck, H. Memling, R. van der Weyden) w kierunku inspiracji renesansowym malarstwem wł. i niem. (wpływ m.in. Leonarda da Vinci, A. Dlirera). Do najwybitniejszych wczesnych dzieł C. należy Ołtarz św. Rein-holda (ob. w Muzeum Narodowym w Warszawie), prezentujący cechy tzw. manieryzmu antwerpskiego l. pół. XVI w.: jaskrawą, kontrastową kolorystykę, bogatą scenerię fantastycznej architektury, dynamiczną kompozycję, gwałtownie ekspresyjne pozy i gesty, fantastyczne, pełne przepychu stroje postaci, dekoracyjne mnożenie ornamentalnych detali. W dziełach C. po 1520 uwidocznił się silny wpływ Leonarda da Vinci (ołtarz Opłakiwania, Madonna z goździkiem). C. malował też portrety, charakteryzujące się elegancją upozowania modela (Franciszek I król Francji).
Constable [kanstebl] John, ur. 1776, zm. 1837, malarz ang., pejzażysta. Studiował w akademii królewskiej w Londynie. Początkowo tworzył idealizowane krajobrazy, wzorowane na klasycznych pejzażach, m.in. C. Lorraina i N. Poussina. Od 1802 malował w plenerze, rejestrując w szkicach i studiach olejnych współzależności
światła i barwy w zmiennych warunkach atmosferycznych i oświetleniowych (Zatoka w Weymouth, Wóz siana. Katedra w Salisbury). C. wielokrotnie malował te same miejsca i motywy. Jego robione z natury studia, często przetwarzane następnie w pracowni, cechuje świeżość obserwacji natury, naturalne, nie heroizo-wane jej ujmowanie, wycinkowa kompozycja, rozjaśniona, świetlista gama barwna, swobodna, impastowa faktura. Malarstwo C., eksponowane m.in. w Paryżu, wywarło wpływ na poszukiwania twórcze E. Delacroix i barbizończyków.
Corazzi [koracci] Antonio, ur. 1792, zm. 1877, architekt wł., działający w Polsce, przedstawiciel późnego klasycyzmu w Europie i gł. twórca architektury Warszawy l. pół. XIX w. Studiował we Florencji. Zaproszony przez rząd Królestwa Polskiego przebywał w Polsce 1818-47. Prawie całym dorobkiem artystycznym związany z Polską, a przede wszystkim z Warszawą, gdzie na zlecenie władz rządowych podjął regulację placów m.in. Teatralnego i Bankowego oraz wzniósł wiele monumentalnych budowli, m.in. kamienicę arcybiskupa S. Hołowczyca (obecnie ul. Nowy Świat 35), gmach Towarzystwa Przyjaciół Nauk (Pałac Staszica), zespół budynków na placu Bankowym (gmach Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu, Pałac Ministerstwa Skarbu, Bank Polski), Teatr Wielki - jeden z najpiękniejszych klasycystycznych budynków teatralnych w Europie, gmach Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych (tzw. Pałac Mosto-wskich). W Radomiu wzniósł budynek Oddziału Komisji Rządzącej. Po 1847 przebywał we Florencji, gdzie wykonał między innymi projekty gmachu parlamentu oraz Panteonu Dantego. C. projektował monumentalne budowle, w których umiejętnie korzystał z repertuaru form klasycznych: portyków, elewacji
Corot
kolumnowych, dekoracji architektonicznych. Wyróżniał się rozmachem koncepcji urbanistycznych, a zwł. kompozycji zabudowy wielkich ścian placów miejskich. Uczniami C. byli m.in. architekci poi. A. Idźkowski i A. Kropiwnicki.
P. Biegański Paląc SfaKicn.Warszawa 1951. P. Biegań-ski Teatr Wielki w Warszawie, Warszawa 1961.
Corot [koro] Jean Baptiste Camille, ur. 1796, zm. 1875, franc. malarz i grafik, jeden z największych pejzażystów XIX w. Kształcił się w tradycji pejzażu klasycznego (N. Poussina i C. Lorraina). Odbywał liczne podróże w poszukiwaniu motywów pejzażowych (Włochy, Szwajcaria, Holandia, Francja), gł. jednak malował w okolicach Paryża. Związany był, raczej przyjaźnią niż stylistyką, z barbizończy-kami. We Włoszech malował liczne studia plenerowe, zadziwiające świeżością szkice, początkowo służące tylko do wykonywania wykończonych obrazów na wystawy salonów sztuki (Most Nami). Wierność wobec przedmiotu, głębokie studium światła i atmosfery wraz z lekcją harmonii klasycyzmu składają się na oryginalny styl krajobrazów C., uważanego zarazem za romantyka i realistę. Malował zabytki (katedry z Chartres i w Man-tes), uliczki miast i lasy, polany, łąki (Poryw wiatru). Jego poetyckie wizje natury,
.I.B.C. Corot Wspomnienie z Mortefontaine, 1863
Correggio
budowane światłem i bogatym w niuanse, ale przeważnie ograniczonym do jednej gamy, kolorytem, najczęściej są pozbawione literackiego symbolizmu. Dopiero w późnych dziełach chętnie włączał sztafaż, niosący anegdotę historyczną czy biblijną (Homer i pasterze). W jednym obrazie potrafił wszechstronnie wykorzystać różne możliwości techniki olejnej (laserunek, przecieranie, grube faktury, drobne wibracje plam przypominające technikę A. Watteau). Niektóre z jego popularnych scen leśnych (Wspomnienie z Mor-tefontaine) cechuje dość powierzchowna, sentymentalna nastrojowość. Malował też znakomite akty (Marietta) i wizerunki melancholijnych kobiet (Kobieta z perlą). Jako grafik stosował m.in. akwafortę i eksperymentalną technikę graficzną wykorzystującą elementy fotografii zw. cli-che-verre.
P. Courthion Corot w oczach własnych i przyjaciół, Warszawa 1968.
Correggio [korredżdżio] (właśc. Antonio Allegri), ur. 1489 lub 1494, zm. 1534, malarz wł.; działał w Pannie i Correggio. Na uformowanie się stylu C. wywarła wpływ twórczość Leonarda da Vinci, Rafaela oraz tradycja lokalnego malarstwa pn. Włoch. Kompozycje C. mają bardzo bogaty i skomplikowany układ figur o wyrafinowanych pozach i gestach. Charakterystyczna dla C. jest miękkość i delikatność w modelowaniu kształtów, których kontury są zatarte i zamglone, oraz liryczna nastrojowość (Madonna z Dzieciątkiem i św. Hieronimem, Narodziny Chrystusa). C. wielokrotnie podejmował tematy mit., silnie akcentując w nich zmysłową erotykę (Jowisz i Antiope, Wychowanie Amora, Danae. Leda, Ganimedes). W malowidłach ściennych wprowadził i rozwinął efekty iluzjonistyczne (np. motyw altany porosłej latoroślą w klasztorze San Paolo w Pannie, iluzyjna architektu
ra i złudzenie "otwarcia" sklepień w przestwór nieba, wypełnionego postaciami świętych i aniołów siedzących na chmurach w kościele San Giovanni Evangelista oraz w katedrze w Pannie). Były to rozwiązania prekursorskie, które zapoczątkowały późniejszy rozwój barokowych dekoracji wnętrz kościelnych. Twórczość C. wywarła silny wpływ na malarzy ma-nierystycznych (np. na Pannigianina) i wczesnobarokowych (na Carraccich i P. P. Rubensa).
Cortona [kortona] Piętro da (właśc. P. Ber-rettini), ur. 1596, zm. 1667, wł. malarz i architekt, jeden z twórców rzym. baroku. Pochodził z pn. Włoch, ok. 1612 mieszkał w Rzymie, gdzie pracował na zlecenie arystokratycznych rodów Sacchetti i Barberini, papieża Urbana VIII i kościołów. Głównym dziełem malarskim C. jest dekoracja freskowa re prezentacyjnej sali Palazzo Barberini (m.in. malowidła plafonowe z alegorią pontyfikatu Urbana VIII - Triumf Bożej Opatrzności). C. rozwinął w niej formułę iluzjonistycznego malarstwa ściennego bogatego w triki, dającego złudzenie malowanej architektury i rzeźby. Malarstwo to kontynuuje realną architekturę i dekorację rzeźbiarską oraz sugeruje otwarcie przestrzeni rzeczywistej w iluzyjna. Dzieło to stało się przedmiotem burzliwej polemiki o ideał sztuki (barokowej czy klasycznej), toczonej w 1639 w Akademii Świętego Łukasza. W podobnej konwencji C. wykonał w Rzymie dekoracje malarskie kilku pałaców, willi i kościołów (m.in. Palazzo Pitti, Palazzo Pamphili, Santa Maria in Yallicella). Jako architekt C. dążył do rozwinięcia klasycznego stylu tradycji renesansowej (m.in. D. Bramantego, A. Palladia, Michała Anioła) w kierunku barokowego bogactwa i bujności form, światłocieniowego i kulisowo-scenogra-ficznego komponowania dynamicznie
kształtowanych, płynnie wygiętych fasad, integralnej syntezy planów centralnego i podłużnego (np. kościoły Santi Martina e Luca i Santa Maria delia Pace, pałace i wille w Rzymie).
Courbet [kurbe] Gustave Jean Desire, ur. 1819, zm. 1877, malarz franc., twórca programu estetyczngo i gł. przedstawiciel realizmu. Pierwsze lekcje rysunku pobierał w rodzinnym Omans i w Besancon. W Paryżu studiował w niezależnej pracowni malarskiej Academie Suisse, jednocześnie samodzielnie kopiował w Luwrze obrazy dawnych mistrzów. Odbył podróże do Holandii i Belgii. Pozostawał w bliskim kontakcie z franc. malarzem i rysownikiem P. P. Prud'honem oraz z franc. pisarzem i krytykiem J. Champfleurym, który później czynnie zaangażował się w stworzenie teoretycznych podstaw kierunku realistycznego. Po odrzuceniu kilku jego obrazów w 1855 na Wystawie Powszechnej w Paryżu, C. zorganizował własny pawilon, gdzie pod hasłem "realizm" wystawił ok. 40 prac. W latach sześćdziesiątych C. był już malarzem akceptowanym, odnosił sukcesy, potwierdzone w 1870 - odrzuconą przez artystę - Legią Honorową. Zaangażowany po stronie Komuny Paryskiej, C. był inicjatorem zburzenia kolumny Vendóme. Skazany w 1871 na pokrycie kosztów jej odbudowy, schronił się w Szwajcarii. Pierw-
G. Courbet Kamieniarze, 1849
Cranach
sze programowe dzieła realistyczne C. to Pogrzeb w Ornans i Kamieniarze. Szokowały one współczesnych przedstawieniem pospolitych fizjonomii i realistycznych detali w kompozycjach monumentalnych, o skali zastrzeżonej dla malarstwa historycznego lub rei. C., walcząc o prawo artysty do swobody wypowiedzi, prowadził często przewrotną grę z obowiązującymi konwenansami, np. w Kąpiących się wprowadził kontrast między sielankowym schematem a niedoskonałą anatomią bohaterek. Obrazy C. charakteryzują się swobodną techniką, szerokimi pociągnięciami pędzla, gęstą materią malarską, często kształtowaną szpachlą i dającą ciekawe efekty faktury. Stopniowo C. zmieniał tematykę, w której zaczęły dominować sceny z polowań. W latach sześćdziesiątych powstały liczne pejzaże z Fran-che-Comte oraz nonnandzkie pejzaże nadmorskie. Twórczość C., w której obecny jest zarówno program społeczny, jak śmiałe akty (Białe pończochy) i obrazy sytuujące się na krawędzi kiczu, jest trudna do zaklasyfikowania. C., prowadzący bezkompromisowy dialog z rzeczywistością i sztuką swojej epoki, był niewątpliwie jedną z najważniejszych postaci w sztuce 2. pół. XIX w.
P. Courthion Courbet w oczach własnych i oczach przyjaciół, Warszawa 1963. L. Nochlin Realizm, Warszawa 1974. E. Zola Słuszna walka. Od Cowbeta do impresjonistów, Warszawa 1982.
Cranach [kranach] Lucas, starszy, ur. 1472, zm. 1553, niem. malarz i grafik. Mieszkał i pracował w Wittenberdze. Był nadwornym malarzem elektora saskiego Fryderyka Mądrego, tworzył też na zlecenia innych książąt, kościołów katolickich i protestanckich oraz bogatych mieszczan. Związał się blisko z reformacją (m.in. przyjaźnił się z M. Lutrem), choć pracował także dla przedstawicieli kleru katolickiego. C. prowadził duży warsztat,
Cybis
w którym pracowali m.in. jego synowie:
Hans i Lucas (mł.), kontynuujący styl ojca. Był twórcą nowej ikonografii protestanckiej (tematy: Chrystus błogosławiący dzieci, Tablica Prawa i Łaski, portrety reformatorów). W obrazach i drzeworytach o tematyce rei. akcentował dramaty cz-ność nastroju (np. Oltarz Ukrzyżowania ze Schleissheim). Pod wpływem szkoły naddunajskiej wprowadził w tła obrazów obszerny pejzaż. Często przedstawiał tematy mit., nadając im erotyczny charakter (Wenus i Amor, Nimfa leżąca przy źródle). W jego aktach mit. i rei. (Adam i Ewa) uderza elegancja i kunsztowność upozowania i ujęcia gestów postaci. C. był znakomitym portrecistą (Portret dr J. Cuspiniana, portrety Lutra, mieszczan, książąt). Styl malarski C. cechują: precyzja w oddaniu szczegółów, ruchliwy, nerwowy rysunek linii, sugestywne efekty fa-kturalne (miękkość włosów i futer, metaliczna połyskliwość zbroi, delikatność przezroczystych welonów i innych tka-
L. Cranach Wenus i Amor. 1509
nin), bogaty zestaw intensywnych kolorów.
W. Schade Malarski rod Cranachów, Warszawa 1980.
Cybis Jan, ur. 1897 we Wróblinie na Śląsku, zm. 1972 w Warszawie, malarz, gł. przedstawiciel koloryzmu w sztuce poi. Studiował we Wrocławiu, następnie w Krakowie, m.in. pod kierunkiem J. Mehoffera i J. Pankiewicza. Współzało-życiel grupy kapiści, z którą wyjechał na studia malarskie do Paryża. W 1934 C. osiadł w Krakowie. Od 1945 profesor Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Tak jak inni kapiści, tak i C. wysuwał w malarstwie na pierwszy plan kolor, czerpiąc przede wszystkim z doświadczeń franc. impresjonistów oraz P. Bonnarda. Malował gł. pejzaże i martwe natury. We wczesnych pracach C. przeważały ciemne i przyciszone tony (Pejzaż z Moret). Stopniowo doszedł do własnej, oryginalnej koncepcji kolorystycznej charakteryzującej się swobodną fakturą i ekspresyjną plamą barwną (Martwa natura czerwona, Afiyn w Suffczynie, Bukiet i waza). Cennym uzupełnieniem dzieła C. są jego Notatki malarskie. Dzienniki 1945-1966, w których wyraził pogląd na własną twórczość, jak również na sztukę i kulturę. Muzeum C. znajduje się na zamku w Głogówku.
T. Dominik, H. Cybisowa Jan Cybis, Warszawa 1985.
Czapski Józef (właśc. J. Hutten-Czapski), ur. 1896 w Pradze, zm. 1993 w Paryżu, malarz, rysownik, pisarz, publicysta i krytyk. Uczył się w Petersburgu. Uczestniczył w wojnie pol.-radzieckiej 1919-20. W 1921 rozpoczął studia malarskie w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie w pracowni J. Pankiewicza. Wraz z kolegami utworzył grupę kapiści, w 1924 wyjechał do Paryża. Po powrocie do kraju brał aktywny udział w życiu artystycznym, wystawiał obrazy oraz zajmował się
Czyżewski
krytyką. Po kampanii wrześniowej w 1939 wzięty do niewoli przez Armię Czerwoną, przebywał w obozach w Sta-robielsku i Griazowcu. Prowadził wówczas dziennik z rysunkowymi i tekstowymi notatkami; zapoczątkował on dziennik artysty, prowadzony przez całe życie. Po zwolnieniu z obozu Cz. na zlecenie gen. W. Andersa prowadził poszukiwania poi. oficerów i żołnierzy zaginionych na terenie Związku Radzieckiego. Przeszedł cały szlak bojowy z armią Andersa. Po wojnie uczestniczył w założeniu paryskiej "Kultury", osiadł w domu Instytutu Literackiego w Maisons-Laffitte pod Paryżem. Tematem prac Cz. z okresu międzywojennego były proste motywy figuralne (Scena w parku, Opera leśna w Sopocie), malowane gęstymi, nasyconymi plamami barwnymi. Obrazy z lat powojennych cechuje silna ekspresja, zaskakujące zestawienia kolorystyczne, specyficzne kadrowanie wycinające fragmenty rzeczywistości ulicy, metra, galerii sztuki. W obrazach z ostatnich lat, malowanych przy postępującej chorobie oczu, Cz. osiąga niezwykłe zespolenie syntetycznego, całościowego ujęcia sceny ze swobodnie i szeroko kładzioną farbą. Cz. jest autorem monografii J. Pankiewicza, napisał także wiele artykułów i książek, m.in. Wspomnienia starobielskie, Na nieludzkiej ziemi, Oko, Tumult i widma. Patrząc.
J. Pollakówna Malarstwo polskie. Między . wojnami 1918 1939, Warszawa 1982.
Czechowicz Szymon, ur. 1689 w Krakowie, zm. 1775 w Warszawie, malarz. Studiował w Akademii Świętego Łukasza w Rzymie. Po powrocie do kraju pracował dla rodzin magnackich (Ossolińskich, Rzewuskich), malował portrety (Portret Narębskiego) i liczne obrazy rei. (Wskrzeszenie Piotrowina, Komunia sw. Stanisława Kostki). Pod koniec życia prowadził w Warszawie szkołę malarską. Twórczość
Cz. w dziedzinie malarstwa rei. pozostawała pod wpływem wł. sztuki baroku. Jego obrazy odznaczają się biegłością techniczną, zwartą kompozycją, liryzmem i prostotą wyrazu, natomiast portrety - wysokim poziomem technicznym, surowym realizmem w duchu sarmatyzmu i rzadką w XVIII w. dążnością do ukazania psychiki postaci. Uczniami Cz. byli m.in. F. Smuglewicz i J. B. Plersch.
Czyżewski Tytus, ur. 1880 w Przyszowej pod Limanową, zm. 1945 w Krakowie, malarz, poeta, krytyk sztuki. Studiował malarstwo w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie u J. Mehoffera i L. Wyczół-kowskiego. W Paryżu zetknął się z neo-impresjonizmem i kubizmem. W 1917 współzałożyciel ugrupowania Formiści. Podróżował do Włoch, Hiszpanii i Francji. W obrazach Cz. geometryczne i kubi-zujące formy, o ekspresyjnej dynamice linii, splatały się z nastrojowym liryzmem zaczerpniętym ze sztuki ludowej (np. Zbójnik, Muzykanci, Madonny). Cz. poszukiwał też nowych rozwiązań przestrzennych i, aby zerwać z dwuwymiaro-wością płótna, tworzył polichromowane kompozycje wielopłaszczyznowe z płaskich i trójwymiarowych elementów, jak drewno i tektura. Z czasem twórczość Cz. ewoluowała ku koloryzmowi (np. Zamek w Cagnes). Cz. rozwijał też własne założenia kolorystyczne, nie rezygnując z obwiedzionej konturem bryły, zbudowanej przez plamę barwną. Malował martwe natury (np. Martwa natura z konikiem) portrety, pejzaże, utrzymane często w rozbielonej tonacji. Jako poeta Cz. przeszedł ewolucję od poetyki futurystycznej do oryginalnych stylizacji ludowych, nawiązujących do folkloru podhalańskiego. Zajmował się również krytyką artystyczną.
J. Pollakówna Formiści, Wrocław 1972. J. Pollakówna Tytus Czyżewski, Warszawa 1971.
A-t
D
Dali Salvador, ur. 1904, zm. 1989, malarz hiszp., surrealista. Studiował w Madrycie, mieszkał w Hiszpanii, podróżował i przebywał również we Francji, Włoszech i w Stanach Zjednoczonych. W 1929 w Paryżu związał się z grupą surrealis-tów, której przewodził pisarz franc. A. Breton, twórca manifestu artystycznego grupy. D. nie podporządkował się jednak wszystkim regułom narzuconym grupie przez Bretona i wykształcił własną metodę twórczą, którą nazwał "paranoicz-no-krytyczną". Jak wszyscy surrealiści pozostawał pod wpływem psychoanalitycznej teorii S. Freuda - eksploatował tajemnice podświadomości, dając upust nieskrępowanej wyobraźni. Zaskakujące zestawienia codziennych przedmiotów z nierzeczywistymi, oddane z sugestywną realnością, tworzyły niepokojącą atmosferę sennego koszmaru. Obrazy D. (jak np.: Płonąca żyrafa. Trwałość pamięci, Kanibalizm jesienny) odznaczają się wirtuozerią techniki, precyzją detalu oraz bezbłędnie wykreśloną perspektywą. D. interesował się filmem, współpracował m.in. z reżyserem hiszp. L. Bunuelem (filmy Pies andaluzyjski. Zloty wiek). Jest też twórcą plakatów, scenografii, grafiki książkowej, a także biżuterii o niezwykłych formach. Opublikował autobiografię. Słynny z ekstrawagancji, był jednym z najbardziej popularnych i kontrowersyjnych artystów XX w.
K. Janicka Surrealizm, Warszawa 1973.
Daumier [domje] Honore, ur. 1808, zm. 1879, franc. grafik, rysownik, malarz, rzeźbiarz, jeden z najbardziej konsekwentnych, choć nie programowych przedstawicieli realizmu. Początkowo samouk;
44
rozpoczął naukę w niezależnej pracowni malarskiej Academie Suisse. Następnie trafił do Ecole des Beaux-Arts, gdzie zetknął się po raz pierwszy z litografią. Zaczynał jako karykaturzysta w paryskich pismach "Caricature", "Charivari", "Monde illustre". Wkrótce zwrócił na siebie uwagę ostrymi rysunkami politycznymi (np. Wolność prasy). Przejawem republikańskiego radykalizmu D. były karykaturalne terakotowe biusty parlamentarzystów skrajnej prawicy, stanowiące początek jego twórczości rzeźbiarskiej. Sławę przyniosła mu karykatura Ludwika Filipa, zatytułowana Gargantua, za którą został skazany na sześć miesięcy więzienia. W cyklach graficznych ośmieszał stosunki panujące w instytucjach państwowych, w sądownictwie (Ludzie Sprawiedliwości}, obyczaje mieszczańskie czy kult współczesnych dla antyku (Historia starożytna). Obok ulotnych, rysunkowych komentarzy bieżących wydarzeń stworzył dzieła o wymowie uniwersalnej (Ulica Transnonain 1834, Wagon trzeciej klasy). Z czasem koncentrował się gł. na malarstwie, w którym często powracał do tematu cyrkowców i Don Kichota. Stosował indywidualną technikę, opartą na ekspresyjnym uproszczeniu obrysowywa-nych grubym konturem form (Republika, Praczka). Jako jeden z najbardziej oryginalnych talentów swojej epoki był ceniony przez artystów różnych orientacji.
Francuscy pisarze i krytycy o malarstwie 1820-1876, Warszawa 1977. L. Nochlin Realizm, Warszawa 1974.
David Jacques Louis, ur. 1748, zm. 1825, malarz franc., przedstawiciel neoklasycy-zmu eur. Uczeń malarza franc. J. M. Vie-na. Początkowo nawiązywał do sztuki ro-
J.L. David Przysięga Horacjuszy, 1784
kokowej, po pobycie w Rzymie zmienił styl i zwrócił się ku klasycyzmowi. W 1784 został członkiem akademii. W czasie rewolucji franc. prowadził aktywną działalność publiczną (członek Konwentu, Komitetu Oświecenia Publicznego, Komisji Sztuki). Był nadwornym malarzem cesarza Napoleona I. Pozycję pierwszego malarza Francji, wyrażającą się m.in. w dużej liczbie wybitnych uczniów, wykorzystywał do różnych reform życia artystycznego. Po upadku Napoleona przebywał na wygnaniu w Brukseli. D. dążył do odrodzenia malarstwa przez naśladowanie sztuki antycznej, proponował jednocześnie starożytne wzorce moralne (Śmierć Sokratesa, Brutus). Surowy koloryt, jasna kompozycja, inspirowana często malarstwem N. Poussina i podniosły temat były nośnikami moralnej czystości (Przysięga Horacjuszy). Postawę tę. próbował D. konsekwentnie realizować w czasie rewolucji, tak w swojej kontrowersyjnej działalności publicznej, jak i w malarskiej (Przysięga w sali do gry w pitkę. Śmierć Marata, dekoracje okazjonalne). Jako cesarski doradca artystyczny wielokrotnie portretował Napoleona, rejestrował wielkie wydarzenia jego panowania w ogromnych płótnach, nie
Degas
posiadających już jednak inwencji wcześniejszych prac (Koronacja). Osłabienie siły twórczej trwało już do końca życia. W Brukseli malował gł. sentymentalne sceny mit. i homeryckie. D. wywarł wielki wpływ, gł. kompozycjami wielofigurowy-mi, na malarstwo akademickie XIX w. w wielu krajach. Obecnie szczególnie cenione są jego precyzyjne rysunki o tematyce antycznej oraz pejzażowe i portrety olejne. Pomnikowe, monumentalne wizerunki (Stanisław Kostka Potocki na koniu) oraz kameralne portrety, zwł. kobiece (Pani Thelusson) imponują przenikliwością charakterystyki i subtelnością kolorystyczną oraz fakturalną.
A. Ryszkiewicz J.L. David i recepcja jego sztuki w Polsce, Wrocław 1968.
Degas [dega] (De Gaś) Edgar, ur. 1834, zm. 1917, franc. malarz, grafik, rzeźbiarz. Od 1855 studiował w Ecole des Beaux-Arts w Paryżu. Podróżował do Włoch. Na jego wczesną twórczość oddziałało malarstwo J.A.D. Ingresa, toteż przywiązywał dużą wagę do klasycznej poprawności ry-
E. Degas Egzamin z tańca 1894
Delacroix
sunku i przejrzystości kompozycji. Po nawiązaniu kontaktu z E. Manetem, D. brał udział w pierwszych wystawach impresjonistów, z którymi łączyło go zamiłowanie do przedstawiania postaci w migawkowo uchwyconym ruchu oraz wykorzystywanie doświadczeń fotografii i drzeworytu jap., w zakresie "kadrowej", pozornie przypadkowej kompozycji obrazów. Tematyka dojrzałych prac D. to przede wszystkim wyścigi konne, praca tancerek baletu, scenki rodzajowe z życia paryskiej ulicy (Na wyścigach. Tancerka na scenie, Prasowaczki). Interesowało go gł. oddanie skomplikowanych układów ciała, pokazanych w śmiałych skrótach perspektywicznych kobiecych aktów w czasie kąpieli lub toalety (Kąpiel, Akt). Stosował swobodnie różnorodne techniki: olejną, gwasz, pastel, akwarelę, monotypie i litografię. D. zajmował się także rzeźbą, zwł. pod koniec życia, gdy z powodu postępującej utraty wzroku musiał porzucić malarstwo. W wosku i glinie modelował akty i postacie tancerek (Czternastoletnia tancerka). Metoda twórcza D., będąca połączeniem elementów klasycyzmu i impresjonizmu, wywarła wpływ na malarzy postimpresjonistycznych, m.in. na H. Toulouse-Lautreca.
S. Botdok Degas. Wyścigi, Warszawa 1979. F. Kresak Edgar Degas, Warszawa 1986. A. Yollard Słuchając Ce-zanne'0, Degusa i Renoira, Warszawa 1960.
Delacroix [delakrua] Eugene, ur. 1798, zm. 1863, franc. malarz; grafik i krytyk sztuki, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli eur. romantyzmu. Uczył się w Ecole des Beaux-Arts w Paryżu, studiował jednocześnie zbiory malarskie w Luwrze, zwł. dzieła P.P. Rubensa, F. Goi, Verone-sa. Lektura dzieł Dantego, Szekspira, G.G. Byrona i W. Scotta oraz pobyt w Anglii i zapoznanie się z twórczością malarzy ang.: J. Constable'a, W. Turnera i R.P. Boningtona, a następnie podróż do
Algierii i Maroka wywarły zasadniczy wpływ na ukształtowanie się romantycznej tematyki i swobodnej formy malarskiej obrazów D. Na krąg zainteresowań malarza składały się z jednej strony inspiracje historyczno-literackie, z drugiej wydarzenia współczesne i wrażenia z egzotycznych podróży. Dzieła D. charakteryzuje patos i dynamika kompozycji, dramatyzm przedstawianych zdarzeń, ekspresja kolorystyczna i światłocieniowa, bogata faktura malarska (Barka Dantego, Rzeź na Chios, Śmierć Sardanapala, Wolność wiodąca lud na barykady. Kobiety algierskie). D. tworzył też świetne portrety (m.in. F. Chopina), dynamicznie traktowane pejzaże i sceny egzotycznych polowań (Walka z tygrysem), a także malowidła ścienne w wielu gmachach (m.in. w pałacu Burbońskim, w Luwrze) i w kościołach Paryża (Saint Sulpice). Tworzył też akwarelowe i litograficzne ilustracje do utworów literackich (m.in. do Hamleta i Fausta), publikował krytyczne artykuły o sztuce. Od 1822 prowadził dziennik, w którym zawarł również swoje poglądy estetyczne. Twórczość D. wywarła znaczny wpływ na rozwój sztuki XIX w.
E. Delacroix Dzienniki, Wrocław 1968. P. Julian Delacroix, Warszawa 1967. J. Starzyński Delacroix i Baude-laire, Wrocław 1981.
E. Delacroix Barka Dantego, 1822
Delaunay [dółone] Robert, ur. 1885, zm. 1941, malarz franc. Edukację artystyczną rozpoczął od praktyki dekoratorskiej w Belleville. Był członkiem ugrupowania Section d'0r. W 1911-12 brał udział w wystawach grupy Der Blaue Reiter. W 1914-21 przebywał w Hiszpanii i Portugalii. D. tworzył początkowo pod wpływem impresjonistów, interesował się bardzo techniką dywizjonizmu (Morze w Bretanii, Portret Wilhelma Uhde). Pierwsze samodzielne obrazy D. mają charakter kubistyczny (Saint Severin, Wieża Eiffia). Razem z żoną Sonią Delaunay--Terk tworzył nowy sposób malarskiego kształtowania obrazu. Kierunek ten został przez G. Apollinaire'a nazwany orfi-zmem. Łącząc kolorystyczne osiągnięcia postimpresjonistów z kubistycznym sposobem myślenia o komponowaniu obrazu oraz z własną apoteozą światła, D. wypracował bardzo indywidualny styl (seria Okna, w której zostały zagubione ostre granice przedmiotów emanujących światłem i kolorem, seria Dyski symultaniczne, dzięki której wielu krytyków uznało D., obok m.in. W. Kandinsky'ego, za pierwszego malarza abstrakcjonistę). W latach dwudziestych zgodnie z tendencjami dekady D. malował obrazy figuratywne, aby po 1930 powrócić do wcześniejszych poszukiwań abstrakcyjnych (Formes cir-culaires). D. był również autorem pracy teoretycznej dotyczącej problemu światła. Malarstwo D. jako jeden z najwcześniejszych przykładów abstrakcji, wywarło wpływ na wielu artystów współczesnych (m.in. na P. Kleego).
K. Adams Orfizm, w: Kierunki i tendencje sztuki nowoczesnej, praca zbiorowa. Warszawa 1980.
Denis [dóni] Maurice, ur. 1870, zm. 1943, franc. malarz i teoretyk, współzałożyciel grupy nabiści. Kształcił się kopiując dawne malarstwo w Luwrze oraz w prywatnej paryskiej szkole artystycznej Academie
Derain
Julian. Wraz z malarzem P. Serusierem i innymi nabistami walczył z naturalizmem w malarstwie, formułując m.in. sławną definicję "obrazu autonomicznego", rządzącego się własnymi prawami. Postulowany zwrot ku dawnej tradycji sztuki franc. sprzed naturalizmu określał jako "neotradycjonizm". Tworzył symboliczne kompozycje figuralne, obrazy rei., portrety, krajobrazy i sceny rodzajowe. Stylistyka obrazów D. nawiązuje do malarstwa wczesnego renesansu, widoczne w niej jest zafascynowanie sztuką jap. Uproszczone formy D. rytmizowal w dekoracyjną arabeskę, wypełnianą pastelowymi barwami (Wieczór, Muzy). Ilustrował wiele książek oraz czasopismo "La Revue Blanche", popierające symbolistów. Prowadzone m.in. we Włoszech studia nad malarstwem rei. (np. Fra Angelica, Giotta) doprowadziły go do wypracowania własnej formuły śródziemnomorskiego klasycyzmu, utożsamianego ze sztuką chrześcijańską (Boże Narodzenie, Raj, Zwiastowanie). Od ok. 1900 wykonywał liczne polichromie i witraże w kościołach Francji, a także w gmachach publicznych Paryża i Genewy. Europejskie malarstwo monumentalne XX w. zawdzięcza D. dość powierzchowną, ale mającą duże walory dekoracyjne, formułę obrazu ściennego. W wielu artykułach i rozprawach teoretycznych D. wypowiadał się za ciągłością wielkiej tradycji klasycznej, próbował też zdefiniować współczesną sztukę religijną.
E. Grabska i H. Morawska Artyści o sztuce. Warszawa 1969.
Derain [dórę] Andre, ur. 1880, zm. 1954, franc. malarz, grafik i rysownik. Studiował nauki techniczne, następnie malarstwo w prywatnej szkole Academie Carrie-re w Paryżu, gdzie poznał m.in. H. Matis-se'a. W 1906 podróżował do Londynu. Podczas I wojny światowej walczył na
Dientzenhofer
froncie. W 1935 osiedlił się w Chambour-cy. Najbliższym przyjacielem i towarzyszem pracy D. byt M. Vlaminck. Po wspólnych wystawach, zwł. po Salonie Jesiennym w 1905, zostali obdarzeni przez krytyka L. Vauxcellesa mianem fo-wistów. Od 1906 byli sponsorowani przez marszanda M. Yollarda. Obrazy D. powstawały pod wpływem neoimpresjoniz-mu, choć stosował on kolory bardziej jaskrawe, zawsze czyste, z pominięciem bieli, a pociągnięcia pędzla były dużo szersze. Malował gł. martwe natury, portrety, czasem akty; po podróży do Londynu serię widoków Tamizy. Intrygował go również temat drzewa (np. Stare drzewo). D. dążył do efektownej maniery malarskiej (np. na obrazie Most Westminster dekoracyjna linia ulicy, biegnącej nad rzeką, i mostu jest przerywana liniami drzew). Po I wojnie światowej D. powrócił do realizmu, odszedł od pointylizmu i stosował barwy ciemniejsze. Malował przede wszystkim portrety (Portret Paula Poiret, Portret Zborowskiego) i martwe natury z przewijającym się motywem klowna (Ariekin i Pierot). Po II wojnie światowej oprócz malarstwa D. rozwijał również wcześniejsze zainteresowania ilustracją książkową, scenografią oraz rzeźbą.
S. Whitfieid Fowizm, w: Kierunki i tendencje sztuki nowoczesnej, praca zbiorowa, Warszawa 1980.
Dientzenhofer [dincenhofer], rodzina architektów niem. z pd. Bawarii, działających w 2. pół. XVII i w XVIII w. w Czechach i Frankonii, nawiązujących do sztuki barokowej. Rodzina D. wywarła wpływ na późnobarokową architekturę niem.-czes.-śląską.
Georg, ur. 1642, zm. 1689, brat Christo-pha, Johanna i Johanna Leonharda;
współpracował z Christophem przy budowie kaplicy Świętej Trójcy w Kappel pod Waldsassen, a także, wzorując się na barokowej architekturze rzym., zaprojek
tował kościół św. Marcina w Bamber-gu.
Christoph, ur. 1655, zm. 1722, brat Geo-rga, Johanna i Johanna Leonharda, ojciec Kiliana Ignaza; od 1685 działał w Czechach. W Pradze wzniósł korpus kościoła św. Mikołaja. Jego prace wykazują powiązania z projektami wł. architekta doby baroku G. Guariniego.
Johann Leonhard, ur. 1660, zm. 1707, brat Christopha, Georga i Johanna; projektował pałace (w Bambergu) i kościoły (w Walldum), a także klasztory (w Banz). Johann, ur. 1663, zm. 1726, brat Christopha, Georga i Johanna Leonharda; po pobycie w Rzymie, od 1700 działał w Ful-dzie, gdzie wzniósł katedrę i pałac opatów. Zbudował pałac w Pommersfelden oraz wiele innych budowli świeckich i kościelnych, w których wyraźnie odbił się wpływ sztuki architektów wł. baroku - F. Borrominiego i Guariniego.
Kilian Ignaz, ur. 1689, zm. 1751, syn Christopha, najmłodszy i najwybitniejszy z całej rodziny; działał przede wszystkim w Czechach, gdzie uchodził za gł. przedstawiciela architektury barokowej, oraz na Śląsku. Jego architekturę cechują dynamika i rozmach bujnych, swobodnie łączonych i malowniczych form. Jest autorem wielu kościołów, m.in. w Pradze (np. Jana Nepomucena, św. Tomasza), w Legnickim Polu, w Karłowych Warach. Są to budowle wznoszone na skomplikowanych planach będących kombinacją elips, kół i wieloboków; elewacje i ściany wewnętrzne wyginają się faliście, belkowania są łamane skokowo lub płynnie wygięte. Projektował też rezydencje w Pradze.
Dix [dyks] Otto, ur. 1891, zm. 1969, niem. malarz i grafik. Studiował w Dreźnie, gdzie w 1927 został profesorem akademii. Początkowo D. działał w kręgu dadais-
Donatello
tów, należał do ugrupowania November-gergruppe, był inicjatorem dadaistycznej Gruppe 1919, w 1925 przystąpił do Neue Sachlichkeit. Mieszkał w Niemczech, w okresie faszyzmu był prześladowany za radykalne, antynazistowskie poglądy (m.in. zakaz wystawiania). Po II wojnie światowej osiadł w Niemieckiej Republice Demokratycznej. Wczesne prace D. wskazują na wpływ kubizmu, ekspresjonizmu i dadaizmu (Czerwona głowa). Własny styl wykształcił ok. 1920. Obrazy antywojenne (Ofiary wojny. Ulice Paryża) są pełne ułomnych ludzi i chaosu. Postać człowieka jest poddana ostrej deformacji. Z czasem styl D. stał się bardziej realistyczny. Nadal jednak malował obrazy pełne sarkazmu wobec ułomności człowieka (Portret historyka Schmidta) i satyry spo-łeczno-politycznej (Salon, Matka dziecka). Częściej niż inni stosował w obrazach język symboliczny (tryptyk Wielkie Miasto, Siedem grzechów głównych). Po II wojnie światowej malował obrazy rei. (Ecce Homo, Ukrzyżowanie).
J. Willet Ekspresjomzm, Warszawa 1976.
Doesburg [dusbiirch] Theo van (właśc. Christian Emil Marie Kiipper), ur. 1883, zm. 1931, hol. malarz, architekt, pisarz i teoretyk sztuki. Współtwórca (z P. Mond-rianem) ugrupowania De Stijl; redaktor pisma "De Stijl", lansującego teorie neo-plastycyzmu. Współpracownik Bauhau-su. Teoria neoplastycyzmu sformułowana przez Mondriana opierała program komponowania obrazu i architektury na wer-tykalno-horyzontalnym podziale płaszczyzny czy przestrzeni oraz na zastosowaniu kolorów podstawowych (czerwień, żółć, błękit). D. propagował założenia neoplastycyzmu poprzez serie odczytów i publikacji. W duchu neoplastycyzmu D. opracowywał wraz z urbanistą hol. C. van Eesterenem projekty architektonicz
ne. Konflikt z Mondrianem przyczynił się do narodzin nowej wersji neoplastycyzmu, określanej przez D. mianem elemen-taryzmu. W powstałej w tym czasie serii Kontrkompozycji, przy zachowaniu kolorów podstawowych artysta wprowadził nowe (tzn. skośne) linie kompozycyjne. D. zaprojektował wówczas wnętrza kawiarni Aubette w Strasburgu (nie istniejące) oraz własny dom (razem z van Eesterenem). D. interesował się również ruchem dadaistów (w tym duchu opublikował pracę literacką pod pseud. I. K. Bon-set), wydał także Manifest sztuki konkretnej, w którym opowiedział się przeciw tendencjom symbolicznym i lirycznym w sztuce, a za technicznym kontrolowaniem kompozycji obrazu (czasopismo "Art Concret"). Działalność artystyczna D. miała duży wpływ na rozwój sztuki XX w.
P. Overy De Stijl, Warszawa 1979.
Donatello (właśc. Donato di Betto Bardi), ur. 1386, zm. 1466, rzeźbiarz wł.; działał gł. we Florencji, przebywał również w Rzymie i Padwie. D. był artystą wszechstronnym, podejmował różnorodne tematy, stosował wiele technik. Tworzył monumentalne posągi, płaskorzeźby dekoracyjne, portrety rzeźbiarskie, nagrobki i pomniki; rzeźbił w kamieniu, drewnie, brązie. Początkowo tworzył monumentalne kamienne posągi proroków, zdobiące dzwonnicę katedry florenckiej, odznaczające się psychologiczną wyrazistością i ekspresyjnym realizmem, nie cofającym się przed ukazaniem brzydoty. Najwybitniejszym dziełem tego okresu jest posąg św. Jerzego. D. wykonywał popiersia portretowe, w których starał się przekazać indywidualne cechy modela. Stworzył typ przyściennego nagrobka renesansowego, rozwinięty przez artystów XV i XVI w. Po pobycie w Rzymie D.
Dubuffet
Da-
Donatello
wid, 1430
stworzył dzieła, w których najpełniej wyraził swą fascynację rzeźbą starożytną (reliefowe fryzy roztańczonych dzieci na ambonie w Prato i na trybunie dla śpiewaków we Florencji). Wówczas też powstał Dawid, pierwszy renesansowy akt męski. W Padwie D. wykonał pomnik konny kondotiera Gattamelaty, a także zespół posągów i reliefów do bazyliki św. Antoniego. Dzieła późnego okresu jego twórczości cechuje silna ekspresja i dramatyzm (Maria Magdalena i Judyta). D. w swoich dziełach, odznaczających się realizmem i wielką siłą charakterystyki, łączył wnikliwą obserwację natury z twórczym nawiązywaniem do antyku. W jego sztuce ujawniły się wszystkie cechy rzeźby renesansowej. Twórczość D. wywarła wpływ nie tylko na rzeźbiarzy, ale również na malarzy i architektów.
H. Sachs Donatello, Warszawa 1982.
Dubuffet [dubiife] Jean, ur. 1901, zm. 1985, franc. malarz i rzeźbiarz. Po krótkim pobycie w prywatnej szkole artystycznej Academie Julian w Paryżu zajął się handlem winem. Dopiero po 1942 poświęcił się twórczości artystycznej. Sztuka D., kształtująca się pod wpływem doświadczeń surrealizmu i dadaizmu, wprowadzała nowy język plastyczny o rodowodzie zdecydowanie pozaartystycznym. D. proponował odwrócenie hierarchii wartości między sztuką profesjonalną a produktem spontanicznej ekspresji amatorów. Jego pierwsze wystawy wywołały skandal. W latach czterdziestych gromadził kolekcję sztuki nieprofesjonalnej (dzieci, umysłowo chorych, ludzi z marginesu społecznego) i sformułował koncepcję 1'art brut [czyt. lar brii] - sztuki w stanie surowym, charakteryzującej się spontanicznością i brakiem określonych reguł formalnych. D. świadomy ograniczeń tradycyjnego warsztatu malarskiego, stosował w swoich płótnach asfalt, piasek, żużel, smołę, lakiery, w których żłobił rylcem płaskie i linearne wyobrażenia inspirowane rysunkiem dzieci (cykl Gruba pasta). Tworzył również collage'e z fragmentów naturalnych, ze skrzydeł motyli, z liści oraz elementy przestrzenne zbudowane z gąbek, sznurków i skorup. Od początku lat sześćdziesiątych tworzył formy trójwymiarowe pokrywane abstrakcyjnym systemem barwnych linii (fiourloupe). Prace te kontynuował budując environment Ogród zimowy. Twórczość D. należała do tych tendencji w sztuce nowoczesnej, które odrzucając tradycyjne środki wyrazu oraz metody pracy artystycznej, podjęły trud nowej definicji samego pojęcia sztuki.
B. Majewska Sztuka inna sztuka ta sama. Warszawa 1974.
Duccio di Buoninsegna [duczczio di buo-ninseńja], ur. między 1250 a 1260, zm. ok.
Duchamp
1318, malarz wł.; działał gł. w Sienie oraz zapewne w Asyżu i we Florencji. Początkowo był dekoratorem opraw książek, skrzyń weselnych (zw. cassone) i mebli, potem malował obrazy tablicowe (na desce), freski i projektował witraże. Dla stylu D. miał znaczenie kontakt z Cimabuem w Asyżu oraz inspiracja gotyckim malarstwem franc., którego pełne elegancji formy zostały zaszczepione w Sienie przez G. Pisano. Głównymi dziełami D. są Madonna Rucellai oraz Maesla - dawny ołtarz główny katedry w Sienie. Ukazują one rozluźnienie sztywności i hieratycz-ności kompozycji, rozbudowanie przestrzenności scenerii, wprowadzenie w nią elementów pejzażu i odejście od ścisłego zagęszczenia figur. D. zrezygnował z rygorystycznej rytmiczności w kompozycji na rzecz bardziej swobodnego, płynnego i giętkiego, nieco nerwowego, lecz subtelnego i ozdobnego układu linii, budujących postacie i przedmioty. Szczególnie charakterystyczne dla stylu D. są delikatność i miękkość w modelowaniu kształtów oraz liryczny wyraz nadawany figurom, pełnym uroku i wdzięku.
Duchamp [dusza] Marcel, ur. 1887, zm. 1968, franc. artysta i teoretyk sztuki. Pochodził z bardzo uzdolnionej rodziny;
znanymi artystami byli również jego bracia, rzeźbiarz Raymond Duchamp-Villon i malarz Jacques Villon. D. studiował w prywatnej szkole artystycznej Academie Julian w Paryżu. W 1915 przeniósł się do Stanów Zjednoczonych i wraz z F. Picabią aktywnie uczestniczył w ruchu dadaistycznym, był współtwórcą pism dadaistycznych ("291", "Rong-wrong", "The Blind Mań"). Brał udział wraz z M. Rayem w pracach grupy Societe Anony-me. Od 1923 D. ograniczył swą aktywność, poświęcaj ąc się ulubionym przez siebie szachom. W 1932 otrzymał status
profesjonalnego szachisty, był prezesem klubu szachowego Marshall Chess Ciub. Uczestniczył w organizacji wielu wystaw surrealistów, wykonywał również repliki swoich dawnych prac.
Początkowo D. malował obrazy nawiązujące do fowizmu, wykonywał również ilustracje dla "Le Courier Francais". Następnie związał się z kubistami, był członkiem grupy Section d'0r. Jednocześnie prowadził doświadczenia nad zagadnieniem wyobrażania ruchu. Stworzył w tym czasie kilka bardzo indywidualnych dziel o podtekście erotycznym, utrzymanych w stylistyce łączącej poszukiwania formalne kubizmu i futuryzmu (Akt schodzący po schodach. Przejście od dziewicy do mężatki). Akt schodzący... został pokazany w 1913 na słynnej wystawie sztuki nowoczesnej Armory Show w Nowym Jorku i wywołał skandal. Od tego momentu D. porzucił konwencjonalne środki wyrazu i radykalnie zmienił swą postawę artystyczną. Programowo dążył do intelektuali-
M. Duchamp Suszarka do butelek, 1914
S1
Dunikowski
zacji poczynań twórczych, do zerwania z utrwalonymi koncepcjami piękna i gustu, zarówno dobrego, jak i złego, do rezygnacji z aktywności malarskiej. Powstały wówczas pierwsze ready-made, gotowe, seryjnie produkowane przedmioty, np. koło rowerowe przymocowane do taboretu (Koło rowerowe), suszarka do butelek kupiona na paryskim targu (Suszarka do butelek). Umieszczając je na wystawie jako dzieła sztuki D. podkreślał, że rangę twórczego artystycznego gestu ma już sam prosty i niepowtarzalny akt wyboru, uczyniony przez artystę. Jednocześnie były one próbą zakwestionowania wszelkich zachowań i konwencji artystycznych, form i sposobów funkcjonowania sztuki, twórcy, ale także odbiorcy czy kolekcjonera. Radykalizm tego wystąpienia znalazł odzwierciedlenie w terminie "anty-sztuka", którym określono ówczesną działalność D. Na wystawę wysłał również D. muszlę pisuarową, sygnowaną nazwiskiem wytwórcy (R. Mutt) i nazwaną Fontanna. Odrzucony przez jury obiekt stał się z czasem najpopularniejszym ready-made D. Innym jego sławnym i prowokacyjnym dziełem było domalowanie wąsów i bródki na reprodukcji Mony Lisy Leonarda da Vinci i zaopatrzenie jej w skrótową, obsceniczną inskrypcję (L.H.0.0.0).
W 1915-23 D. pracował nad gł. dziełem, kompozycją zmontowaną z różnych elementów i mechanizmów umieszczonych między taflami szkła (Panna mtoda rozebrana przez swych kawalerów, jednak). Symbolika tego dzieła, łącząca elementy erotyczne z treściami ezoterycznymi, czy wręcz kabalistycznymi, odnosiła się do wizji sztuki jako formy ekspresji intelektualnej i zarazem złożonego procesu analizy mechanizmów świadomości. Po śmierci D. odkryto w pracowni dzieło, nad którym pracował w tajemnicy (1946-66).
Wielki asamblaż, umieszczony w zamkniętej i niedostępnej przestrzeni, został zbudowany z drobiazgowo oddanego aktu kobiecego spoczywającego w pejzażu, ze źródłem wody i płonącą lampą. Oglądać można go było tylko przez otwory wywiercone w starych drzwiach (Mając dane: 1° wodospad, 2° gaz oświetlający). Działalność D., zmierzająca do obalenia koncepcji piękna w sztuce i wyeliminowania pojęcia dzieła sztuki, stanowi jedno z najistotniejszych doświadczeń kultury wizualnej XX w. Jego osobowość, legenda i sztuka silnie oddziałały na twórców 2. poi. XX w.
H. Richter Dadaizm, Warszawa 1986.
Dunikowski Xawery, ur. 1875 w Krakowie, zm. 1964 w Warszawie, rzeźbiarz i malarz. Studia rzeźbiarskie odbył w Warszawie i w Krakowie. Profesor rzeźby w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie. W 1914 wyjechał do Londynu, potem do Paryża. Po powrocie do kraju profesor Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. W czasie II wojny światowej więziony pięć lat w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu. Po wojnie wznowił pracę twórczą i pedagogiczną, działał w Krakowie, Warszawie, Wrocławiu. Początkowo D. tworzył w duchu sztuki Młodej Polski, inspirując się twórczością A. Rodina i symbolizmem. Jego rzeźby stawiają podstawowe pytania o tajemnice bytu i istotę ludzkiej egzystencji (Macierzyństwo, Fatum, Tchnienie, Kobiety brzemienne). D. dążył do syntezy i zwartości formy stosując lapidarny skrót formalny oddający skomplikowaną treść dzieła. Powstałe w Paryżu monumentalne rzeźby:
Grobowiec Bolesława Smiatego i Autoportret, o silnie uproszczonej formie, świadczą o wpływie tendencji kubistycznych i ekspresjonistycznych. Do 1939 powstały liczne rzeźby: portretowe (Portret H. Szczyglińskiego, Portret F. Mączyńskie-
Durer
X. Dunikowski Fatum, 1901
go), religijne, architektoniczne (dekoracja rzeźbiarska portalu kościoła Jezuitów w Krakowie) i pomniki (np. pomnik J. Dietla w Krakowie) oraz cykl Glowy wawelskie. Po wojnie D. stworzył cykl monumentalnych pomników: Czynu Powstańczego na Górze Świętej Anny, Wyzwolenia Ziemi Warmińskiej i Mazurskiej w Olsztynie, projekt pomnika Powstańców Warszawskich). Podjął również pracę nad drugim cyklem Głów wawelskich, oraz cyklami malarskimi: Oświęcim, Kaktusy, Człowiek w przestrzeni. Twórczość D. należy do najwybitniejszych zjawisk w historii poi. rzeźby. Muzeum poświęcone twórczości D. znajduje się w pałacyku Królikamia w Warszawie.
A. Kodurowa Xawery Dunikowski, Warszawa 1975.
Durer Albrecht, ur. 1471, zm. 1528, niem. malarz i grafik, jeden z najwybitniejszych artystów renesansu. Mieszkał i pracował w Norymberdze. Uczył się w warsztacie złotniczym ojca, a potem u późnogotyc-kiego malarza niem. M. Wolgemuta. Kontakt z weneckim malarzem i grafikiem J. de Barbarim, działającym w Niemczech, oraz podróże do Włoch dały D. świetną znajomość wzorów renesansu (m.in. A. Mantegni i G. Belliniego). D. spójnie połączył te wzory z tradycją ekspresyjnego, późnogotyckiego malarstwa niem. Inspirowało go również malarstwo niderl., poznane za pośrednictwem obrazów i rycin niem. malarza i grafika M. Schongauera oraz podczas podróży do Niderlandów. D. obracał się w kręgu miejskich patrycjuszy oraz wybitnych humanistów i uczonych; był ceniony przez Erazma z Rotterdamu. Pozostawał w kontakcie z przywódcami reformacji (m.in. z M. Lutrem), ale nigdy w pełni się z nią nie utożsamił - pozostał przy wyznaniu katolickim. Do patronów D. należeli też książęta niem. oraz cesarz Maksymilian I.
D. był ceniony szczególnie za twórczość graficzną. Sławę przyniósł mu cykl 14 drzeworytów ilustrujących Apokalipsę;
osiągnął w nich najwyższą wirtuozerię techniczną i umiejętność obrazowego przedstawienia mistycznych treści (m.in. ekspresyjne przedstawienia burzy, błyskawic, chmur, ognistych deszczy). W następnych cyklach graficznych (drzeworytowe: Wielka Pasja, Życie Marii, Mała Pasja oraz miedziorytowa Pasja) połączył ekspresję form z elementami renesansowymi: poprawną perspektywą geometryczną, klarownością kompozycji, przestrzenną plastycznością figur i przedmiotów. D. był autorem wielu miedziorytów, wśród których najbardziej są znane portrety humanistów (m.in. Erazma z Rot-
Dyck
A. Diirer Autoportret, 1496
terdamu) oraz trzy tzw. Mistrzowskie sztychy: Rycerz, diabeł i śmierć - przedstawienie rycerza chrześcijańskiego, niezłomnego i niepodatnego na podszepty szatana, Melancholia - humanistyczna alegoria umysłowej i artystycznej siły twórczej, borykającej się ze skłonnością do zwątpienia, apatii i niepewności temperamentu melancholicznego i Święty Hieronim w pracowni - pochwała humanistycznej uczoności i działalności umysłowej.
Również w malarstwie D. łączył tradycję późnogotycką (Ołtarz rodziny Paum-gartnerów) z formami renesansowymi:
Święto Różańcowe - wykorzystujące wł. typ harmonijnej kompozycji symetrycznej Sacra Conyersazione, Adam i Ewa - idealne w proporcjach akty wzorowane na posągach antycznych. Dwunastoletni Chrystus wśród mędrców żydowskich - nawiązujący do kompozycji z kręgu Bel-liniego i Leonarda da Vinci. Portrety D.
oddają indywidualne cechy charakteru i psychiki modeli (H. Krell, rysunkowy Portret matki. Portret mężczyzny, H. Holz-schuher, J. Muffel). Stała, wnikliwa obserwacja fizycznego i psychicznego dojrzewania własnej osoby wyraziła się w kolejnych autoportretach: rysunkowym, w trzech malarskich oraz w rysun-ku-akcie. Ostatni obraz D. Czterej apostołowie łączy surowy monumentalizm figur i charakterologiczno-psychologiczną wnikliwość w ujęciu ich fizjonomii z ideową wymową refonnacyjną (przez towarzyszące obrazowi podpisy).
D. był również autorem szkiców teoretycznych i trzech traktatów (o geometrii, o fortyfikacjach i o proporcjach ciała ludzkiego). Postulował w nich oparcie sztuki na obserwacji i badaniu natury, stosowanie reguł perspektywy geometrycznej i studiowanie typowych proporcji ciała ludzkiego. Według D. piękno sztuki pochodzi od Boga, który ukrył je w naturze;
artysta, obdarzony geniuszem twórczym, powinien je w natchnieniu wyrywać naturze i przenosić w obszar sztuki. W krajach na pn. od Alp D. był pierwszym artystą, który w pełni zastosował formy wt. renesansu i wykorzystał twórczo ekspresyjne cechy tradycji sztuki późnogoty-ckiej. Wywarł wielki wpływ na niem. i ni-derl. sztukę XVI w., a jego graficzne kompozycje były wzorcami także dla wł. i franc. artystów XVI-XVII w.
J. Białostocki Albrecht Diirer, Warszawa 1970. K. Mit-telstadt Albrecht Diirer, Warszawa 1977.
Dyck [dejk] Anthonis (Anionie, Anton) van, ur. 1599, zm. 1641, malarz flam. Pochodził z Antwerpii, gdzie mieszkał do 1632. W 1617-20 pracował w warsztacie P. P. Rubensa, od 1618 był mistrzem cechu malarskiego. Wiele podróżował, m.in. kilkakrotnie do Anglii, gdzie tworzył dla dworu królewskiego, oraz do Włoch, gdzie na dłużej zatrzymał się
Dyck
w Genui. W 1632 osiadł w Londynie i pracował tam jako pierwszy malarz królewski. Wielka kariera van D. zaczęła się bardzo wcześnie: jako piętnastolatek otrzymał znaczące zamówienie na obraz Niesienie krzyża do kościoła Dominikanów w Antwerpii. Wkrótce stał się drugim, po Rubensie, malarzem flam.; podczas podróży zdobył wysoką pozycję w kręgach wł. i ang. arystokracji; jego sztukę ceniono też w Hiszpanii. Malował obrazy rei. i mit., lecz największą sławę zyskał w dziedzinie portretu. Stworzył, pod wpływem Rubensa i Tycjana, typ wytwornego portretu dworskiego, ukazującego postacie pełne elegancji, upozowa-ne kunsztownie, lecz i z pewną nonszalancją, widoczne na tle pejzażu i fragmentów paradnej architektury, często na tle upiętej kotary (kardynał Bentivoglio, markiza Doria, portrety dam genueńskich, portrety króla ang. Karola l i jego rodziny - m.in. Karol I na polowaniu, grupowy portret Dzieci Karola I, autoportrety - m.in. Autoportret ze słonecznikiem). Styl van D. ukształtował się pod wpływem Rubensa, lecz wyróżniał się większą elegancją, łagodnością ujęcia postaci, bardziej przełamaną, stłumioną i wyrafino-
A. van Dyck Karol I na polowaniu, ok. 1635
waną kolorystyką, płynnością i delikatnością w sposobie kładzenia farby. Malarstwo van D. miało duże znaczenie dla późniejszego rozwoju portretu rokokowego we Francji i w Anglii (m.in. dla Th. Gain-sborougha).
J. K. Ostrowski Anton van Dyck, Warszawa 1980.
E
Eiffel [efel] Gustave Alexandre, ur. 1832, zm. 1923, franc. inżynier, architekt
G.A. Eiffel, wieża Eiffla, Paryż, 1889
i przedsiębiorca. Wykształcenie techniczne zdobył w Paryżu. W 1867 założył firmę, realizującą najśmielsze wówczas w Europie konstrukcje z kutego żelaza (most na Douro w Portugalii, niezwykłej rozpiętości wiadukt Garabit w Owemii we Francji), później także inne nowatorskie przedsięwzięcia techniczne (śluzy Kanału Panamskiego). Wraz z architektem franc. L.A. Boileau ukończył w Paryżu magazyn Au Bon Marche - pierwszy dom towarowy o wyłącznie żelaznym szkielecie i wielkich szklanych świetlikach. Realizacje te oraz słynna wieża, postawiona w imponującym tempie z prefabrykowanych elementów żelaznych na wystawę światową w Paryżu w 1889 (najwyższa wówczas budowla na świecie), przyniosły E. popularność i sławę pioniera architektury nowoczesnej. W rzeczywistości jego "inżynierska" estetyka, wynikająca z używania maksymalnie ekonomicznej niczym nie skrywanej konstrukcji, była owocem pracy całej firmy (m.in. inżyniera M. Koechlina). Pod koniec życia E. prowadził nowatorskie eksperymenty meteorologiczne i aerodynamiczne.
Eksekias, żył w VI w. p.n.e., gr. garncarz i malarz waz, mistrz stylu czarnofiguro-wego; działał w Attyce-Jeden z pierwszych podpisujących swoje dzieła. Dekorował wazy scenami figuralnymi zaczerpniętymi z mitologii i z poematów Homera; umieszczał je gł. na brzuścu naczynia. Wazy E. odznaczają się pięknym kształtem, a w niezwykle precyzyjnych rysunkach o przejrzystej kompozycji wyczuwa się nastrój zadumy i melancholii. Najsłynniejsze dzieła E. to amfora z Achille-
Eksekias Dionizos w lodzi, VI w. p.n.e.
sem i Ajaksem grającymi w kości oraz czara z Dionizosem w podróży morskiej.
El Greco [el greko] (właśc. Dominikos Theo-tokopulos), ur. 1541, zm. 1614, malarz hiszp. pochodzenia gr. Urodził się na Krecie i tam wykształcił na wzorach bizantyńskiego malarstwa ikonowego. Od 1565 przebywał w Wenecji, gdzie prawdopodobnie uczył się w warsztacie Tycja-na i gdzie uległ wpływowi Tintoretta. Następnie mieszkał w Rzymie i pozostawał pod protekcją miejscowej arystokracji oraz humanisty i malarza G. Clovia. Około 1575 przeniósł się do Hiszpanii, ponieważ nie znalazł uznania na dworze królewskim w Madrycie, w 1577 osiedlił się na stałe w Toledo. We wczesnych pracach El G. wyraźnie nawiązywał do stylu Tintoretta. Później, w okresie hiszp., coraz silniej wzmagał dramatyczny nastrój swych obrazów. Wydłużył proporcje figur, nadając im nierealną formę, przypominającą kształt płomienia. Ekspresję podkreśla dynamiczna, niestatyczna kompozycja, zbudowana z ciał skręconych, wijących się, których pozy i gesty
El Greco
układają się w gwałtownie poruszony, manierystycznie wyszukany sposób. Ascetycznie wychudłe twarze przekazują mistyczną żarliwość wewnętrznych emocji. Obrazy charakteryzują się mocnymi, soczystymi, głębokimi barwami, najczęściej przełamanymi i odcieniowymi. Światłocień nadaje konturom i powierzchniom kształt rozedrganych płomieni, podkreśla też ekspresję nerwowego, powikłanego, jakby poszarpanego układu płynnych, giętkich, wibrujących linii. Z tego okresu pochodzą:' Adoracja imienia Jezusowego (tzw. Sen króla Filipa II), Expolio (Obnażenie Chrystusa przed ukrzyżowaniem), Męczeństwo sw. Maurycego, Pogrzeb hrabiego Orgaza oraz liczne serie obrazów do dekoracji kościołów i klasztorów w Toledo, a także obrazy o tematach rei. przeznaczone do kontemplacji i modlitwy domowej, wykonywane przez El G. i jego warsztat dla prywatnych zleceniodaw-
El Greco Pogrzeb hrabiego Orgaza, 1586
Ensor
ców. W tym czasie powstały też znakomite portrety, wydobywające z psychologiczną ostrością cechy charakteru przedstawianych osób (np. Portret inkwizytora Nino de Guevara).
W późnych dziełach El G. jeszcze bardziej pogłębił ekspresję, odrzucając panujące w ówczesnej sztuce i teorii zasady naśladowania natury. Figury i przedmioty są kształtowane z całkowitą swobodą, szeroką, pozbawioną konturu plamą barwną, przesyconą nierealnym, mistycznym światłem. Gesty postaci i ich pozy są ekstatycznie ruchliwe, niemal konwulsyjne. Przestrzeń przestaje sprawiać wrażenie realności, jest świadomie deformowana. Intensywność kolorów ulega stopniowo stłumieniu, zyskują one natomiast świetlistość, a modelowane przez nie kształty i powierzchnie sprawiają wrażenie niematerialnych. Obrazy przenika nastrój mistycznej wizji (Zeslanie Ducha Świętego, Laokoon, Apokalipsa, Widok Toledo, Wniebowzięcie Marii, Zaślubiny Marii z Józefem). Twórczość El G. stanowiła odpowiedź na potrzeby nowej religijności, wytworzonej przez kontrreformację (pogłębionej, uduchowionej, medytacyjnej), którą w Hiszpanii propagowali wielcy mistycy: św. Jan od Krzyża i św. Teresa z Avila. Jedyny obraz El G. w Polsce - Ekstaza św. Franciszka znajduje się w Kurii Biskupiej w Siedlcach.
K. Zawanowski El Greco, Warszawa 1979.
Ensor [enso] James, ur. 1860, zm. 1949, belg. malarz i grafik. Życie spędził w rodzinnej Ostendzie, miasto opuścił jedynie na trzyletni okres studiów w Brukseli. By} współzałożycielem belg. ugrupowania Les Vingt (Les XX), skupiającego artystów zafascynowanych impresjonizmem i postimpresjonizmem; brał udział w salonach ugrupowania La Librę Esthetique, będącego kontynuacją Les Vingt. Początkowo E. malował realistyczne pejzaże,
martwe natury, mieszczańskie wnętrza i portrety utrzymane w ciemnych tonacjach (Popołudnie w Ostendzie). Wkrótce pod wpływem impresjonistów rozjaśnił paletę (Autoportret w kapeluszu), wprowadził też do obrazów elementy satyry i krytyki. Coraz częściej dawna tematyka nabierała wymowy symbolicznej (Smutny pejzaż. Muzyka rosyjska. Dziewczynka z lalką). Faktura obrazów stawała się grubsza i bardziej urozmaicona. W końcu lat osiemdziesiątych pojawiły się obrazy najbardziej charakterystyczne dla E. W groteskowo-makabrycznych zestawieniach elementów rzeczywistych i fantastycznych (widma, szkielety, złośliwe karnawałowe maski) jest zawarta ostra krytyka stosunków międzyludzkich, przede wszystkim społecznych. E. ujmował ją w sposób symboliczny. Deformacja postaci ludzkiej potęguje ekspresję poruszanych tematów. Paleta obrazów jest jasna, rozświetlona, przesycona bielą i czerwienią (Śmierć i maski. Walka szkieletów). Najbardziej reprezentatywnym dziełem tego okresu jest Wjazd Chrystusa do Brukseli - całą płaszczyznę tej ogromnej karnawałowej kompozycji wypełniają ekspresyjne twarze ludzi orkiestry, cyrku i masek karnawałowych. Ekspresję wzmaga kontrast jaskrawej czerwieni i zieleni. W następnych latach E. namalował serie obrazów naigrawających się z bezsensu wojny
J. Ensor Intryga, 1890
i szaleństwa tłumu (Waterloo, Triumf śmierci). W tym czasie powstały również martwe natury (gł. kompozycje kwiatowe) oraz weduty. Twórczość E., nawiązująca do ludowości i fantastyki prac P. Bruegla (mł.) i H. Boscha, fascynowała wielu surrealistów.
H. Hofstatter Symbolizm. Warszawa 1980.
Epstein [epstajn] Sir Jaeob, ur. 1880, zm. 1959, rzeźbiarz ang. pochodzenia amer. Studiował w Nowym Jorku, a następnie w Ecole des Beaux-Arts i w prywatnej szkole artystycznej Academie Julian w Paryżu. W 1905 przeniósł się do Londynu, w 1907 uzyskał obywatelstwo ang. W 1910-12 pracował w Paryżu, gdzie zetknął się z P. Picassem, C. Brancusim i A. Modiglianim; dzięki nim zainteresował się sztuką prymitywną. Pod wpływem ku-bizmu tworzył rzeźby o uproszczonych, zgeometryzowanych kształtach (Matka i dziecko). W najgłośniejszym dziele E. z tego okresu, nagrobku O. Wilde'a na cmentarzu Pćre-Lachaise w Paryżu, są widoczne inspiracje starożytną sztuką asyryjską. Po powrocie do Londynu E. zbliżył się do środowiska wortycystów - awangardowego ugrupowania utworzonego w 1919 przez malarza W. Lewisa, rozwijało ono osiągnięcia futuryzmu i kubizmu w Anglii. Bliska koncepcjom wortycyzmu jest rzeźba Świder skalny, przedstawiająca postać człowieka-maszy-ny, robota o silnie uproszczonych, zbru-talizowanych kształtach. W późniejszych dziełach E. powrócił do konwencji realistycznej, tworzył również monumentalne rzeźby rei. (Święty Michał i diabeł, w katedrze w Coventry). Twórczość E. zapoczątkowuje nowoczesną tradycję artystyczną w rzeźbie brytyjskiej.
A. Kotula, P. Krakowski Rzeźba współczesna. Warszawa 1980.
Ernst Max, ur. 1891, zm. 1976, niem. malarz, grafik, rzeźbiarz i poeta, przedstawi-
Ernst
ciel surrealizmu; działał gł. we Francji. Od wczesnej młodości zajmował się malarstwem i rysunkiem, nie uczęszczał jednak do szkoły artystycznej. Studiował filozofię i psychologię na uniwersytecie w Bonn. Po I wojnie światowej podjął działalność artystyczną początkowo w Niemczech, a od 1922 w Paryżu, gdzie zamieszkał na stałe. W okresie II wojny światowej przebywał w Stanach Zjednoczonych, gdzie wraz z A. Bretonem i M. Duchampem wydawał czasopismo "WV". Był przez krótki czas mężem P. Guggenheim, kolekcjonerki i patronki artystów nowoczesnych. W 1953 powrócił do Francji. Początkowo E., m.in. z H. Arpem, tworzył ruch dadaistyczny w Kolonii. Stal się wkrótce jednym z najaktywniejszych twórców ruchu surrealistycznego i pierwszym malarzem surrealistą. Jego twórczość łączyła walory niezwykłej wyobraźni i wrażliwości z kulturą plastyczną i ogromną inwencją techniczną. Stosował nowe techniki - collage i frottage, budując cykle graficzne poddane zasadzie halucynacyjnego następstwa obrazów (Kobieta stugłowa) oraz przywołujące wyobrażenia o nieznanej, zakrytej przed wzrokiem stronie rzeczywistości materialnej zwykłych przedmiotów (Historia naturalna). W latach trzydziestych i czterdziestych E. stworzył wiele kompozycji rzeźbiarskich oraz wprowadził do malarstwa technikę dekalkomanii - mechanicznego lub ręcznego odciskania plam barwnych z pokrytej farbami powierzchni na papier lub płótno (Europa po deszczu). Formalne zerwanie z surrealistami pozostało bez konsekwencji stylistycznych dla twórczości E. (Ubieranie poślubionej). Obrazy E. prezentujące pełne oryginalności, niezwykłe poetyckie wizje, były malowane z ogromnym wyczuciem kolorystycznym i świadomością oddziaływania materii malarskiej.
K. Janicka Surrealizm, Warszawa 1985.
Erwin von Steinbach
Erwin von Steinbach [erwyn fon sztajn-bach], ur. ok. 1244, zm. 1318, niem. architekt i budowniczy. Prawdopodobnie w 1284-93 pracował przy budowie kated-
Eyck [ejk] Jan van, ur. 1390, zm. przed 1441, malarz niderl. Niektóre dzieła (miniatury w Godzinkach mediolańska- turyń-skich. Ołtarz Baranka Mistycznego) wykonywał być może ze starszym bratem Hubertem, którego życie i twórczość są prawie nie znane. Van E. rozpoczął od malarstwa miniaturowego. Pracował na dworach książęcych, początkowo dla Jana Bawarskiego w Niderlandach, później był malarzem nadwornym Filipa Dobrego, księcia Burgundii, który zlecał mu także misje dyplomatyczne. Styl van E. bardzo się różnił od lirycznego, miękkiego stylu gotyckiego malarstwa XV w. Niewiarygodny realizm szczegółów łączył artysta z umiejętnością syntetycznego ujęcia całości. Przedstawiane przedmioty miały często znaczenie symboliczne. Postacie fundatorów obrazów rei. oraz osób portretowanych nie zostały upiększone, lecz przedstawione z pełnym realizmem.
J. van Eyck Portret malzonków Arnolflni, 1434
Erwin von Steinbach, katedra w Strasburgu, 1284-93
ry w Strasburgu, zwł. fasady i iglicy. Zachował się szkic rysunkowy fasady jego autorstwa. Twórczość E. von S. sławił J.W. Goethe w tekście poświęconym katedrze w Strasburgu.
Eyek
Mistrzostwo van E. polega m.in. na umiejętności przedstawiania zamkniętej (wnętrze kościoła czy izby, np. w Portrecie malzonków Arnolflni) i otwartej przestrzeni (pejzaże w tłach obrazów rei., np. w Madonnie kanclerza Rolin), tworzenia iluzji przestrzeni dzięki operowaniu światłem i perspektywą barwną. Bogatą i intensywną kolorystykę obrazów van E. uzyskał dzięki znakomitemu operowaniu techniką olejną, której co prawda nie wynalazł, jak chciała tradycja, ale którą w zasadniczy sposób udoskonalił. Największe dzieło van E. to poliptyk Oltarz
Baranka Mistycznego (zw. Ołtarzem Gandawskim) w katedrze św. Bawona w Gandawie. Namalował ok. 20 portretów i obrazów rei., jak Portret Tymoteusza, Portret malzonków Arnolfini, Madonna kanonika van der Paele, Portret Małgorzaty van Eyck, Madonna przy fontannie. Wiele obrazów jest mu przypisywanych, m.in. Madonna kanclerza Rolin, Madonna z kartuzem. Portret Giovannie-go Arnolfini.
J. Maurin-Bialostocka Jan van Eyck, Warszawa 1973. J. Vegh Van Eyck, Warszawa 1983.
F
Falat Julian, ur. 1853 w Tuligłowach, zm. 1929 w Bystrej na Śląsku, malarz, akwarelista. Studiował w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie (SSP) oraz w akademii w Monachium, W 1895-1910 rektor krakowskiej SSP, którą przekształcił w Akademię Sztuk Pięknych i zreformował. F. wiele podróżował po Europie i Bliskim Wschodzie. Na zaproszenie Wilhelma II, którego osobiście poznał u Radziwiłłów na Litwie, przebywał w Berlinie, gdzie wspólnie z W. Kossakiem malował panoramę Przejście przez Berezynę. F. chętnie przebywał na Litwie i Polesiu, skąd czerpał tematykę do swych prac. Największą sławę przyniosły mu sceny rodzajowe o tematyce myśliwskiej w zimowej scenerii (np. Polowanie w Nieświeżu, Oszczepnicy, Powrót z niedźwiedziem, Potok w śniegu). Utrwalał też, zarówno w akwareli, jak w technice olejnej, zabytkową architekturę Krakowa, widoki wiejskich drewnianych kościołów. Muzeum poświęcone życiu i twórczości F. mieści się w willi Fałatówka w Bystrej, w województwie bielskim.
J. Malinowski Julian Falaf, Warszawa 1985. M. Mas-łowski Julian Fafat, Warszawa 1964.
Ferrari Pompeo, ur. ok. 1660, zm. 1736, architekt wł., działający w Polsce. Studiował w Akademii Świętego Łukasza w Rzymie. Sprowadzony do Polski przez rodzinę Leszczyńskich, osiadł w ich dobrach w Rydzynie, gdzie pozostał do śmierci. Był zwolennikiem i reprezentantem stylu wybitnego architekta rzym. baroku F. Borrominiego. W swych licznych projektach dążył do uzyskania centralizacji podłużnego wnętrza i nadania mu cech maksymalnej jednolitości struktury
i przestrzeni. Stosował typowe dla Borrominiego systemy sklepień kopułowych, a także efekty falujących ścian, uzyskane dzięki specjalnej konstrukcji gzymsów. Dla Leszczyńskich wybudował pałac w Rydzynie. W kościołach, np. w kościele Cystersów w Lądzie, stosował najchętniej plan centralny z kopułą. W Gostyniu ukończył budowę kościoła Filipinów, a w katedrze w Gnieźnie wystawił owalną w planie kaplicę biskupa T. Potockiego z bogatą dekoracją rzeźbiarsko-architek-toniczną. Zaprojektował też portal i ołtarz główny fary w Poznaniu oraz nagrobki Leszczyńskich w farze w Lesznie. Zasługą F. było ugruntowanie w poi. architekturze najlepszych wzorców dojrzałego baroku wł. z kręgu Borrominiego.
M. Karpowicz Sztuka polska XVIII wieku. Warszawa 1985.
Fidiasz, żył w V w. p.n.e., najsławniejszy rzeźbiarz starożytnej Grecji. Przyjaciel i doradca artystyczny Peryklesa, kierował przebudową i dekoracją świątyń na Ak-ropolis ateńskiej. Twórca monumentalnych, dostojnych i szlachetnych w wyrazie posągów gr. bogów. Wykonał w technice chryzelefantyny (drewniany trzon obłożony okładziną ze złota i kości słoniowej) dwa kolosalne posągi kultowe:
Zeusa Olimpijskiego, zaliczonego do siedmiu cudów świata, i Atenę Partenos. Posąg Ateny Promachos, również jego autorstwa, umieszczony na szczycie Akro-polis, wskazywał drogę żeglarzom (pozłacane ostrze włóczni bogini było widoczne z odległości 10 km). Pod kierunkiem i zapewne przy udziale F. zespół artystów wykonał dekorację rzeźbiarską Parteno-nu na Akropolis (fryz, metopy i przyczó-
Fischer von Erlach
Fidiasz Trzy boginie z wsch. przyczółka Partenonu, ok. 435 p. n. e.
łki), częściowo zachowaną. Dzieła F. i jego uczniów - największe osiągnięcia plastyki w V w. p.n.e. - wywarły znaczny wpływ na dalsze losy gr. rzeźby. Naśladowano je i kopiowano w okresach hellenistycznym i rzym. oraz w sztuce nowożytnej (wg rzym. kopii).
M.L. Bernhard Sztuka grecka V w. p.n.e.. Warszawa 1989.
czony przez syna, Josepha Emmanuela. W tej monumentalnej budowli przejawiły się cechy sztuki architektonicznej F. von E.: harmonijne połączenie znamion architektury dojrzałego baroku rzym. F. Borrominiego (np. kopuła, owalny plan, dwuwieżowa fasada) z architekturą o cechach klasycyzujących, uprawianą wów-
Fischer von Erlach [fyszer fon e.] Johann Bernhard, ur. 1656, zm. 1723, architekt austr. Karierę rozpoczął jako rzeźbiarz. W 1670-86 przebywał we Włoszech. W 1693 rozpoczął działalność architektoniczną, początkowo projektując kościoły w Salzburgu. Wkrótce jego talent dostrzeżono na dworze cesarskim w Wiedniu, dokąd też ok. 1696 został wezwany. W tym czasie rozpoczął prace nad budową reprezentacyjnego pałacu w Schónbrunn pod Wiedniem. Autorstwa F. von E. były też liczne rezydencje arystokracji austr., powstałe w końcu XVII i na początku XVIII w. (pałac Schwarzenberg, Batthya-ny-Schónborn, Trautson w Wiedniu). Głównym dziełem F. von E. jest kościół św. Karola Boromeusza w Wiedniu, ukoń
J.B. Fischer von Erlach, kościół św. Karola Boromeusza, Wiedeń, 1716-37
f.'\
Fontana
czas przez Francuzów. F. von E. był też autorem pałacu CIam-Gallas w Pradze, kaplicy Elektorskiej przy katedrze we Wrocławiu. Projektował wiele pomników, ołtarzy, dekoracji okolicznościowych.
Fontana Jakub, ur. 1710, zm. 1773 w Warszawie, architekt warszawski pochodzenia wl., syn znanego architekta Józefa. Nadworny architekt Stanisława Augusta Poniatowskiego; w 1764 uzyskał szlachectwo. Najważniejszą realizacją F. była przebudowa pałacu E. Potockiego w Ra-dzyniu Podlaskim. W Warszawie F. zaprojektował gmach pijarskiego Colle-gium Nobilium, pałac Bielińskich, boczne skrzydła pałacu Briihia (nie istniejące), a także kamienicę Prażmowskich przy Krakowskim Przedmieściu, uważaną za najlepsze dzieło świeckiej architektury rokokowej w stolicy. Z realizacji sakralnych F. najważniejsza jest dwuwieżowa fasada kościoła Świętego Krzyża w Warszawie, która stała się wzorcem tego typu fasad kościelnych w poi. architekturze XVIII w. Autorstwa F. są ponadto: przebudowa pałacu w Starym Otwocku, kościół Bernardynów w Górze Kalwarii, kościół w Sernikach, a także projekty rezydencji Branickich w Białymstoku. F. czerpał inspiracje z form frane. i wł. rokoka, lecz stosowane przez niego oryginalne dekoracje architektoniczne (np. pałac w Ra-dzyniu, kamienica Prażmowskich) są, jak się wydaje, twórczą inwencją samego artysty.
A. Bartczakowa Jakub Fontann, architekt warszawski XVIII wieku. Warszawa 1970.
Fouquet [fuke] Jean, ur. ok. 1420, zm. ok. 1480, malarz franc.; działał w Paryżu, Bourges, gł. w Tours (prowadził tam warsztat pracujący dla dworu królewskiego). Odbył podróż do Włoch, gdzie poznał sztukę i teorię artystyczną wł. renesansu. F. był malarzem ilustracji książkowych
64
(miniatury w Godzinkach Etienne'a Che-yaliera, w Wielkich Kronikach królów Francji, w Starożytnościach żydowskich Józefa Flawiusza), twórcą obrazów tablicowych (Dyptyk z Melun, Pięta z Nou-ans), a także autorem portretów (Karol VII, król Francji, Guillaume Jwenal des Ursinś). Od malarzy flam., działających ok. 1400-1420 na dworach franc. i bur-gundzkim (np. bracia Limburg), F. przejął precyzyjnie realistyczny sposób malowania, z niezwykle sugestywnym oddaniem faktur i materii przedmiotów, strojów, elementów architektury (np. iluzyj-nie namalowany kamień, trzymany przez św. Stefana w Dyptyku z Melun). W obrazach tablicowych F. dążył do monumentalności kompozycji, umieszczając duże, statuaryczne figury w realistycznie ujętej przestrzeni architektonicznego lub pejzażowego tła. W miniaturach książkowych F. rozwinął zmysł dramatyczny, tworząc wielofiguralne, dynamiczne kompozycje, m.in. ze scenami bitew i tłumnych pochodów. We wszystkich dzie-
J. Fouquet Maria z Dzieciątkiem, ok. 1450
łach F. zaznacza się wpływ wł. renesansu, przejawiający się w harmonii kompozycji, prawidłowej perspektywie, motywach antycznej architektury i renesansowej ornamentyki. Szczególnie efektowne jest u F. użycie lśniąco złocistego, migotliwego, rozedrganego światła, podkreślającego fakturalne zróżnicowanie powierzchni architektonicznych, strojów, przedmiotów. Psychologicznie wyraziste ujęcie postaci w portretach F. było podstawą rozwoju tego gatunku we Francji w XVI w.
K. Secomska Mistrzowie i książęta. Malarstwo francuskie XV i XVI wieku. Warszawa 1972.
Fra Angelico [fra andżeliko] -> Angelico Fra.
Fra Filippo -> Lippi Filippo.
Fragonard [fragonar] Jean Honore, ur. 1732, zm. 1806, franc. malarz i rysownik. Uczył się u F. Bouchera, któremu zawdzięczał też wyjazd na studia do Rzymu. Sztuka wł. rokoka (G.B. Tiepola), Boucher i malarstwo Rembrandta oraz P.P. Rubensa ukształtowały oryginalny styl F., wyrażający się w zmysłowej fakturze farby olejnej, dynamicznym rysunku i kompozycji oraz gorącym kolorycie (przewaga tonów złocistych i czerwieni, kontrasty błękitów i turkusu). Także jego szkice kredkowe i tuszem należą do arcydzieł sztuki rysunkowej. W mniejszym stopniu niż jego współcześni związany z dworem królewskim i akademią F. pracował gł. dla arystokracji, kontynuował tradycję fetę galante A. Watteau oraz mit. scen erotycznych w typie Bouchera (Huśtawka, Wyspa milosci, cykl Postępów mifosci dla pani du Barry). Tworzył w nich zjawiskowy świat poetyckiej wizji, idylli inspirowanej często literaturą dworską renesansu i rokoka. Bardzo rzadko podejmował tematykę rei. i historyczną, oryginalnym natomiast jego gatunkiem
Francesca
były tzw. portrety fantazyjne (m.in. D. Diderota, Lalande'a, aktorki Guimard), w których rokokowy wdzięk przeistaczał się w wizjonerską niekiedy ekspresję. Wizerunki te, także sceny rodzajowe (Skradziony pocałunek) i alegorie (Ofiara na ołtarzu miłości} wyróżniają się swobodą ujęcia i inwencją ikonograficzną wśród dworskiego franc. malarstwa epoki.
Francesca [franczeska] Piero delia, ur. między 1416 a 1420, zm. 1492, wł. malarz i teoretyk sztuki. Za młodu F. przebywał we Florencji, gdzie silnie oddziałały na niego dzieła malarzy wł.: Masaccia, P. Uccella i D. Veneziana, przypuszczalnie jego mistrza. Po 1440 działał gł. w Umbrii: w Borgo San Sepoicro (skąd
Piero delia Francesca Biczowanie, fragment fresku z Urbino, ok. 1455
Friedrich
pochodził), na dworze Sigismonda Mala-testy w Rimini, na dworze księcia Mon-tefeltro w Urbino, a także w Rzymie, Ferrarze i Arezzo. Malował obrazy sztalugowe i freski o tematyce rei. oraz portrety. Główne jego dzieła: poliptyk Madonna di Misericordia, Chrzest Chrystusa, Zmartwychwstanie, Biczowanie, dyptyk portretów F. da Montefeltro i B. Sforzy, Narodziny oraz freski w kościele San Francesco w Arezzo. F. napisał traktat poświęcony perspektywie i geometrii. Nowatorstwo formy w malarstwie F. polega na doskonałym opanowaniu perspektywy linearnej i malarskiej, a także na wprowadzeniu efektów świetlnych - światłocieni, barwnych refleksów rzucanych przez przedmioty. Malarstwo F. jest utrzymane w jasnym, świetlistym kolorycie, odznacza się uproszczoną formą i zwartą kompozycją. Przedstawienia F. są nacechowane swoistym monumentaliz-mem, panuje w nich spokój, harmonia i statyka. Postacie niemal posągowe, ale zarazem delikatne, o powściągliwych gestach, nie wyrażają żywszych uczuć. Jasna atmosfera, pełna światła, nadaje im znamiona bezczasowej egzystencji.
A. Sartoris Piero delia Francesca. Freski z Arezzo, Warszawa 1979. V. Tatrai Piero delia Francesca, Warszawa 1982.
Friedrich [fridryś] Gaspar David, ur. 1774, zm. 1840, malarz niem. Kształcił się w akademii w Kopenhadze. Po studiach osiadł w Dreźnie, którego nie opuszczał do końca życia (z wyjątkiem krótkich wypraw w strony rodzinne, na Rugię i w Sudety). Początkowo tworzył rysunki i studia sepią. Pierwszy obraz olejny Krzyż w górach (tzw. Tetschner Altar), zamówiony do kaplicy zamkowej w Dećinie na Morawach, był dziełem przełomowym w ikonografii malarstwa rei. i wywołał dyskusję, przynosząc F. rozgłos. Jako
malarz pejzażu F. rozwinął osobisty styl, w którym przedstawiane z niezwykłą dokładnością formy natury służą przekazywaniu symbolicznych i mistycznych treści. Obrazy F. cechuje lekki i świetlisty kolor, gładkie, jakby szkliste powierzchnie oddające sugestywnie przejrzystość powietrza, efekty mgieł i niemal irrealnego światła. W częstych przedstawieniach postaci błądzących wśród rozległych przestrzeni F. wywołuje wrażenie zagubienia, samotności, wobec ogromu przyrody (Mnich nad morzem). Początkowo zapomniany, obecnie F. jest uznany za najwybitniejszego malarza niem. romantyzmu.
J. Białostocki Romantyczna symbolika u" sztuce C.D. Friedricha. w. 3. Białostocki Symbole i obrazy w świecie sztuki. Warszawa 1982.
FiissU Johann Heinrich (Henry Fuseli), ur. 1741, zm. 1825, malarz ang. pochodzenia szwajc. Studiował w Szwajcarii teologię, byt pod intelektualnym wpływem środowiska wybitnych pisarzy i uczonych Zurychu. W 1764 osiadł w Anglii przyjmując ang. pisownię nazwiska. W 1767 za radą J. Reynoidsa poświęcił się sztuce. Artystycznie ukształtował go ośmioletni pobyt we Włoszech, gdzie oddziałała na niego przede wszystkim sztuka Michała Anioła i szesnastowiecznych wł. maniery-stów, jej wyszukany i niepokojący charakter był zgodny z artystyczną osobowością F. Po powrocie do Anglii wystawiał w akademii królewskiej, której został dożywotnim profesorem. Mimo osobliwego i często dwuznacznego charakteru sztuki, a także ekstrawaganckiego usposobienia F. cieszył się wielkim uznaniem jako nauczyciel akademicki. Erudyta, wszechstronnie wykształcony, inspiracje poetyckie czerpał z Homera, Dantego, Szekspira, J. Miliona, wybierając tematy wzniosłe, gwałtowne, często o erotycznym zaba-
Fussii
rwieniu (Lady Macbeth, Nocna mara). Malarstwo F. jest połączeniem "gotyckiej" fantastyki i upodobania do niesa-mowitości z poszanowaniem klasycznych zasad rysunku. Dla zaskakującego, przewrotnego stylu F. charakterystyczne są zawiłe układy kompozycyjne, tworzone
przez nienaturalnie wydłużone postacie skręcone w skomplikowanym ruchu, ostre skróty perspektywiczne, zakłócenia skali. F. był również autorem kunsztownych i wymyślnych Aforyzmów na temat sztuki. Twórczość F. oddziałała na W. Blake'a.
G
Gabo Naum (właśc. N. Pevsner), ur. 1890, zm. 1977, rzeźbiarz pochodzenia roś., brat A. Pevsnera. Studiował medycynę, historię sztuki i matematykę w Monachium, zetknął się wówczas z czołowymi przedstawicielami awangardy: W. Kan-dinskym i A. Archipenką. Lata I wojny światowej spędził w Norwegii. Po powrocie do Moskwy w 1917, działał w kręgu uczelni artystycznej Wchutiemas. W 1920, wraz z bratem, sformułował Manifest realistyczny, w którym zawarł zasady konstruktywizmu. W związku z narastaniem dezaprobaty dla sztuki awangardowej, G. musiał opuścić Rosję. Osiedlił się w Niemczech, następnie przebywał w Paryżu, gdzie był członkiem ugrupowania Abstraction-Creation, w Londynie, a od 1946 w Stanach Zjednoczonych. G. był artystą awangardowym i w swoich poszukiwaniach i eksperymentach ewoluował od (iguratywnych kompozycji kubi-stycznych (Głowa kobiety) ku formie abstrakcyjnej. Był twórcą dynamicznych konstrukcji, złożonych z przenikających się płaszczyzn z metalu lub mas plastycznych (Skręty, Konstrukcja sferyczna - fontanna. Konstrukcja w przestrzeni), często obracających się wokół osi (Konstrukcja kinetyczna). Projektował również dekoracje i kostiumy do baletu La Chatte, wystawianego przez S. Diagilewa.
A. Kotula, P. Krakowski Rzeźba współczesna. Warszawa 1980. A. Turowski Wielka utopia awangardy. Warszawa 1989.
Gabriel [gabrijel] Jacques Ange, ur. 1698, zm. 1782, architekt franc., przedstawiciel klasycyzmu. Uczeń J. Hardouin-Mansar-ta, członek Królewskiej Akademii Architektury; w 1742-70 nadworny architekt
AC
J.A. Gabriel, Petit Trianon, Wersal, 1762-64
Ludwika XV. Wykonał dekoracje wielu wnętrz w pałacach królewskich (Compie-gne, Fontainebleau, Wersal, Dijon, Marły), jest twórcą opery w pałacu wersalskim oraz gmachu Ecole Militaire w Paryżu. Do najlepszych dzieł G. należą ponadto: założenie i częściowo obudowa placu Concorde w Paryżu (m.in. Hotel Crillon) oraz pałacyk Petit Trianon w parku wersalskim, o niezwykle harmonijnych proporcjach i wyważonej dekoracji architektonicznej - przykład wytwornego franc. klasycyzmu XVIII w.
Gainsborough [gejnzboro] Thomas, ur. 1727, zm. 1788, malarz ang. Uczył się u grafika franc. Gravelota, od którego przejął wzory rokokowej sztuki dworskiej. Początkowo malował portrety prowincjonalnej arystokracji. Już jako sławny malarz zamieszkał na stałe w Londynie. Od 1769 był członkiem akademii królewskiej, z którą jednak w 1784 zerwał i wystawiał odtąd we własnym domu. Wczesne portrety G. nawiązywały do ang. tradycji i włączały do przedstawienia elementy rodzajowości i pejzażowe tło
Gauguin
(Państwo Andrew). Tła krajobrazowe G. były jednak mniej konwencjonalne, a wnikliwość obserwacji zawdzięczał m.in. studiom nad hol. i flam. pejzażem XVII w. (J. van Ruisdael, P.P. Rubens). W samodzielnych pejzażach, pełnych sentymentalnego uroku (W drodze na targ) G. był już bliski formuły realistycznego krajobrazu romantycznego. Sławę przyniosły mu jednak idylliczne scenki z dziećmi i pasterkami (najbliższe w malarstwie eur. założeniom literackiego sentymentalizmu) i portrety arystokracji, przeważnie całopostaciowe, na tle natury (Poranny spacer). Swobodne upozowanie modela i unikanie kostiumu alegorycznego oraz lekkie, niekiedy brawurowe pociągnięcia pędzla nie odbierają jego portretom monumentalnego wyrazu (Błękitny chłopiec, Pani Graham).
Gaudi Antonio y Cornet, ur. 1852, zm. 1926, architekt hiszp., twórca oryginalnej i niepowtarzalnej odmiany secesji. Studiował w Barcelonie. Pracował w różnych biurach architektonicznych, w tym u F. de Paula Villara, po którym przejął budowę katedry Sagrada Familia. Od 1878 prowadził własną praktykę w Barcelonie, gdzie spędził całe twórcze życie. Przyjacielem i patronem G. był fabrykant E. Giiell, dla którego zaprojektował miejski pałac Giiell w Barcelonie. Zastosował w nim konstrukcję opartą na łukach parabolicznych, pozwalającą uzyskać nowe przestrzenne efekty oraz bogatą ornamentykę transponującą płaskie secesyjne ornamenty w rzeźbiarskie formy. Następnie G. projektował partiami park dla Guella, w którym stosował miękkie, naturalisty-czne formy, nieregularne rzuty, skośne dynamiczne podpory. Używał surowego kamienia, zestawiając go z kompozycjami mozaikowymi, glazurowanymi kaflami, kreując świat fantazyjnej fauny i flory. Najbardziej znanymi budowlami G. są
A. Gaudi, kościół Sagrada Familia, Barcelona, 1903-26
Casa Batlló i Casa Mila w Barcelonie. Charakteryzują się płynnymi kształtami fasad i "organicznymi" swobodnymi planami, pozbawionymi kątów prostych. Ich architektura tworzy jedność z bogatym plastycznym detalem o formach zoomor-ficznych i zróżnicowaną kolorystyką zastosowanych materiałów. Od 1914 G. koncentrował się na projektach (pracował nad nimi do końca życia) dla monumentalnej świątyni Sagrada Familia, której budowa trwa do dzisiaj.
A. Morayanszky Antonio Gaudi, Warszawa 1983.
Gauguin [gogę] Pauł, ur. 1848, zm. 1903, malarz franc., przedstawiciel postimpresjonizmu. Samouk; w młodości służył
Gćricault
w marynarce, potem pracował jako urzędnik bankowy w Paryżu; malarstwem zajmował się po amatorsku. W 1883 porzucił pracę, wkrótce potem rodzinę i całkowicie oddał się malowaniu. Po podróży do Panamy i na Martynikę oraz po krótkim pobycie wraz z V. van Goghiem w Aries, G. tworzył w Bretanii (Pont--Aven i Le Pouldu). W 1891 wyjechał na wyspy Oceanii (Tahiti, Markizy). Mimo narastającej choroby i trudności bytowych pozostał tam, poza krótkim pobytem we Francji, do końca życia. Bretoń-ski pejzaż i folklor, a także zafascynowanie drzeworytem jap. zdecydowały o ukształtowaniu się specyficznego stylu malarstwa G., nasyconego poetyckim symbolizmem, operującego płasko i dekoracyjnie traktowanymi dużymi płaszczyznami o jednolitych, intensywnych barwach, okolonymi wyraźnym konturem (Walka Jakuba z aniołem, Żóity Chrys-
P. Gauguin Kobieta trzymająca owoc, 1893
tus). Wraz z franc. malarzem, poetą i krytykiem sztuki E. Bernardem G. opracował teoretyczne zasady tego stylu, stały się one podstawą szkoły z Pont-Aven i nabistów. Pełny rozkwit twórczości G. nastąpił na wyspach Oceanii. Bujna zmysłowość i egzotyka tropików oraz nie skażona cywilizacją obyczajowość krajowców i ich wierzenia wzmogły tajemniczą symbolikę i intensywność barw obrazów G. (Dwie kobiety tahitańskie na plaży, Duch zmarłych. Skąd przybywamy? Kim jesteśmy? Dokąd idziemy?. Biedy koń). W ostatnich latach życia G. zajmował się także rzeźbą i grafiką oraz ceramiką, pisywał artykuły do czasopism paryskich. Pozostawił obszerną korespondencję i pamiętnik z pierwszego pobytu na Tahiti Noa-Noa (wyd. poi. 1959). Twórczość G. wywarła istotny wpływ na kształtowanie się sztuki XX w., zwł. fowizmu.
W. Jaworska Gauguin. Tahiti, Warszawa 1974. W. .łuszczak Postimpre.fjoniści, Warszawa 1985. K. Mit-telstadt Paul Gauguin, Warszawa 1975. H. Perruchot Gauguin, Warszawa 1963.
Gericault [żeriko] Theodore, ur. 1791, zm. 1824, franc. malarz i grafik. Uczył się u malarza franc. C. Verneta, u którego doskonalił malowanie koni, i u P.N. Gue-rina, który zapoznał go ze sztuką N. Poussina. Legendarna była pasja G. do studiów natury (np. konie w stajniach, trupy w prosektorium). Kopiował dzieła dawnych mistrzów. We Włoszech poznał twórczość Michała Anioła, Caravaggia i P.P. Rubensa. Podróżował również do Anglii. Jego wczesne dzieła (Oficer szaserów, Wyścigi koni) odznaczające się dynamizmem kompozycji i faktury były pierwszymi przejawami romantyzmu w malarstwie franc. Najsłynniejszy obraz G. Tratwa Meduzy, w którym ujawniła się jego pasja w sposobie malowania i zaan-, gazowanie w tematykę współczesną (autentyczna tragedia rozbitków z okrętu
Ghiberti
"Meduse"), został uznany za manifest romantyzmu. G. malował też heroiczne pejzaże w klasycystycznej tradycji Poussina, sceny z końmi (Derby w Epsom) i liczne studia tych zwierząt oraz kilka studiów umysłowego szaleństwa (Klonowania zazdrości). Twórczość G. składa się przede wszystkim z wielkiej liczby szkiców i projektów różnych oryginalnych kompozycji, przeważnie związanych z wydarzeniami współczesnymi. G. był jednym z pierwszych artystów uprawiających litografię, w której swą skłonność do dramatyzowania kompozycji próbował oddać przez "nerwowość" kresek.
P. Courthion GericaulI u' oczach wlasnych i n' oczach przyjuciól. Warszawa 1966.
Gerson Wojciech, ur. 1831 w Warszawie, zm. 1901 tamże, malarz, przedstawiciel realizmu. Kształcił się w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie i w akademii w Petersburgu. W 1856-58 przebywał w Paryżu. Po powrocie związał się na stałe z Warszawą, gdzie nauczał malarstwa, początkowo prywatnie, później jako profesor Klasy Rysunkowej. Współzatożyciel Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych, stowarzyszenia popularyzującego sztukę przez organizację wystaw artystycznych (1860). G. cenił najwyżej malarstwo historyczne, któremu przyznawał rolę wychowawczą. Do najbardziej znanych obrazów o tej tematyce należą: Jadwiga i Dymitr z Goraja, Kopernik. Tworzył również pejzaże, spośród których wyróżniają się nastrojowe krajobrazy tatrzańskie (m.in. W dolinie Białej Wody, Cmentarz w górach), sceny rodzajowe (Przy studni), portrety. Zajmował się też litografią i ilu-stratorstwem (Album widoków Warszawy). Publikował w czasopismach warszawskich liczne artykuły o sztuce i recenzje z wystaw. Interesował się archeologią, etnografią, historią i konserwacją zabyt
ków. Uczniami G. byli m.in.: J. Cheł-moński, J. Pankiewicz, W. Podkowiński, L. Wyczółkowski.
Wojciech Gerson 1831 -1901 (katalog wystawy monograficznej w Muzeum Narodowym w Warszawie), Warszawa 1978.
Ghiberti [giberti] Lorenzo, ur. 1380, zm. 1455, wł. rzeźbiarz, architekt, złotnik, teoretyk sztuki, przedstawiciel wczesnego renesansu (quattrocento). Gh. działał we Florencji, gdzie prowadził warsztat brą-zowniczo-złotniczy. Jako młody artysta zwyciężył w konkursie na drugie drzwi baptysterium florenckiego. W 28 scenach, ujętych w ozdobne czterolistne ramy, przedstawił tematy z Nowego Testamentu. W tym pierwszym dziele są widoczne jeszcze silne wpływy gotyku. W następnych pracach, m.in. w posągach brązowych św. Jana, św. Mateusza i św. Szczepana
drzwi baptysterium, Florencja,
L. Ghiberti,
1425-52
Giacometti
dla Or San Michele (dom kupców, potem kościół) we Florencji, w reliefach dla bap-tystenum kościoła San Giovanni w Sienie i relikwiarzu św. Zenobiusza w katedrze florenckiej, Gh. był coraz bliższy formom renesansowym. W pełni renesansowym dziełem Gh. są trzecie drzwi baptysterium florenckiego, nazwane przez Michała Anioła Drzwiami Raju (Porta del Paradi-so). Gh. dziesięć wielkich kwater ze scenami ze Starego Testamentu otoczył bor-diurą o motywach roślinnych i figuralnych. Reliefy cechuje wieloplanowe, przestrzenne malarskie ujęcie oraz bogactwo i precyzja szczegółów. Gh. pracował także przy budowie katedry florenckiej (wykonał model kopuły i projekty witraży). Podsumowaniem jego działalności artystycznej był traktat Commentarii, składający się z trzech części, w których zawarł omówienie sztuki antyku, autobiografię oraz wiadomości o innych, współczesnych mu artystach florenckich, oraz teoretyczne rozważania z dziedziny optyki i anatomii.
Giacometti [dżiakometti] Alberto, ur. 1901, zm. 1966, szwajc. rzeźbiarz i malarz. Po krótkim pobycie w szkole artystycznej w Genewie przeniósł się do Paryża, gdzie rozpoczął studia rzeźbiarskie pod kierunkiem rzeźbiarza franc. E.A. Bourdella. G. wcześnie porzucił rzeźbę naturalistyczną i tworzył zagadkowe wyobrażenia, przedmioty o silnie uproszczonych formach, inspirowane sztuką prymitywną. W 1930-35 członek grupy surrea-listów. Lata II wojny światowej spędził w Genewie, w 1945 powrócił do Francji. Wówczas skrystalizował się własny, bardzo indywidualny styl G. Tworzył rzeźby, otwarte klatki z umieszczonymi wewnątrz tajemniczymi przedmiotami i postaciami, utrzymane w sennej, melancholijnej atmosferze (Paląc o czwartej nad ranem). Groteskowe i świadomie ironiczne podej
ście do obiektu (Przedmiot nieprzyjemny do wyrzucenia) łączył G. z precyzyjnym badaniem relacji przestrzennych i skalo-wych rzeźb. Po odejściu od surrealizmu G. powrócił do figuralnej rzeźby z modela. Wypracował wówczas własny kanon postaci ludzkiej, o spłaszczonych i silnie wydłużonych proporcjach, tworzących rodzaj przezroczystej konstrukcji. Jego izolowane figury, osadzone w pustych przestrzeniach placów przywołują nastrój egzystencjalnej tragedii i samotności
A. Giacometti Rydwan, 1950
Gierymscy
(Plac, trzy postacie, jedna glowa). Większość płócien i rysunków G. to portrety rodziny i przyjaciół, w tym brata Diego, który przez wiele lat był jego gł. modelem. Twórczość G. należy do najwybitniejszych zjawisk sztuki współczesnej.
A. Kotula, P. Krakowski Rzeźba współczesna. Warszawa 1985.
Gielniak Józef, ur. 1932 w Denain we Francji, zm. 1972 w Bukowcu na Dolnym Śląsku, grafik. Studiował w Ecole des Beaux-Arts w Yalencienne we Francji. W 1949 wrócił do Polski, ciężko chory na gruźlicę. Od 1953 przebywał w sanatorium w Bukowcu. Ważną rolę w życiu i twórczości G. odegrał rektor Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych we Wrocławiu S. Dawski, który czuwał nad rozwojem sztuki chorego artysty. G. pozostawił 68 grafik, układających się w trzy zasadnicze cykle: Sanatoria, Improwizacje i Improwizacje dla Grażynki. Posługiwał się techniką linorytu, w której płytą jest wycinek linoleum żłobiony nożem lub dłutkiem. Mimo że wybór tej techniki podyktowany był chorobą, G. osiągnął w niej nadzwyczajne efekty artystyczne. Pracował w odosobnieniu, z dala od artystycznych sporów i mód, stworzył dzieła o wielkiej sile wyrazu i własnych indywidualnych formach.
M. Hermansdorfer Józef Gielniak, Wrocław 1972. I. Jakimowicz Józef Gielniak, Warszawa 1982.
Gierymscy, bracia: Maksymilian i Aleksander, wybitni malarze XIX w.
Maksymilian, ur. 1846 w Warszawie, zm. 1874 w Reichenhall w Bawarii. Studiował w Klasie Rysunkowej w Warszawie i u J. Kossaka oraz w Monachium, gdzie przebywał od 1867. Był czołową postacią poi. kręgu artystów w Monachium, współtwórcą poi. szkoły pejzażowej. Przeważająca część bogatego i różnorodnego dorobku Maksymiliana powstała w ciągu niespełna czterech lat
(1870-74). Malował typowo poi. pejzaże Mazowsza z realistycznymi scenami figuralnymi, gdzie ważną rolę 'odgrywała gra kolorów (Krajobraz leśny) i światła, także wieczornego (zestawienie światła naturalnego i sztucznego). Szczególnie ważną grupę stanowią obrazy związane tematycznie z powstaniem listopadowym i powstaniem styczniowym (Maksymilian był jego uczestnikiem), stworzył w nich osobistą wizję artystyczną, będącą obrazem codziennych przeżyć powstańców (m.in. Adiutant sztabowy z 1830, Patrol polski w 1830, Powstaniec z 1863, Patrol powstańczy). Malował także inne sceny żołnierskie (Pochód ułanów) oraz typowo poi. sceny rodzajowe (Pogrzeb w maty m miasteczku. Zima w małym miasteczku), jak również bardzo wczesne w malarstwie poi. sceny nocne, tzw. nokturny (Obóz cyganów. Noc). Dużym powodzeniem cieszyły się kostiumowe sceny z polowań w strojach rokokowych z XVIII w., tzw. zopfowe (Polowanie ,,par f orce" na jelenia). Maksymilian był jednym z niewielu poi. malarzy XIX w., który zdobył uznanie za granicą. Twórczością i poglądami estetycznymi wywarł znaczny wpływ na rozwój poi. malarstwa, m.in. na twórczość J. Chełmońskiego i S. Witkiewicza oraz brata Aleksandra.
Aleksander, ur. 1850 w Warszawie, zm. 1901 w Rzymie. Studiował w Klasie Rysunkowej w Warszawie i w Monachium. Wiele podróżował, często zmieniał miejsce pobytu (Warszawa, Kraków, Włochy, Wiedeń, Monachium, Paryż). Z pobytów w kraju szczególnie ważne są dwa okresy twórczości Aleksandra: okres warszawski, w którym pozostawał w kontaktach m.in. z S. Witkiewiczem, B. Prusem, zamieszczał liczne ilustracje w czasopismach warszawskich, oraz okres krakowski. Podczas pobytu w Warszawie tworzył gł. obrazy realistyczne, ujęte w po-
Giorgione
wtarzające się, wielokrotnie opracowywane cykle tematyczne, ukazujące fragmenty miasta, często dzielnic peryferyjnych (np. Powiśla) wraz z charakterystycznymi scenami z życia ich mieszkańców (Żydówka z pomarańczami. Przystań na Solcu, Święto Trąbek, Piaskarze). W okresie krakowskim malował gt. pejzaże z okolic Bronowic i obrazy o tematyce chłopskiej, często wzbogacone o elementy krytyki społecznej (Trumna chłopska. Chłopiec niosący snop). Podejmował skomplikowane problemy malarskie światła i koloru, wypracował własną formę wypowiedzi artystycznej. Od zainteresowań i studiów nad malarstwem muzealnym, gł. holenderskim XVII w. i wł. renesansu (Sjesta wioska), przez realistyczne studia z natury (Austeria rzymska) oraz studia światła i barwy (różne wersje tematu Altana), doszedł do efektów bliskich impresjonizmowi. W późniejszym okresie twórczości dużą rolę odegrały tzw. kompozycje luministyczne (kształtowanie kompozycji przede wszystkim za pomocą gry światła), a zwł. sceny nocne, tzw. nokturny (Ulica w Monachium, Opera paryska). Twórczość Aleksandra została w pełni doceniona w XX w.; jego poszukiwania artystyczne wyznaczają ważne etapy rozwoju poi. malarstwa XIX w. - realizmu, impresjonizmu i lu-minizmu.
J. Bogucki Gierymscy, Warszawa 1959. M. Masłowski Maksymilian Gierymski i jego czasy. Warszawa 1970. P. Morawski Aleksander Gierymski, Warszawa 1979. T. Stepnowska Maksymilian Gierymski, Warszawa 1976. H. Stępień Maksymilian Gierymski, Warszawa 1986.
Giorgione [dżiordżione] (właśc. Giorgio da Castelfranco), ur. ok. 1477, zm. 1510, malarz wł., jeden z gł. twórców renesansowego malarstwa weneckiego. Uczeń G. Belliniego. Zmarł młodo, podczas zarazy. Malował obrazy rei. (Madonna ze sw. Li-beralisem i sw. Franciszkiem, tzw. Madonna z Castelfranco, Judyta), mit., portrety
oraz kompozycje figuralne w pejzażu (Burza, Trzej filozofowie). Zerwał z występującym jeszcze u Belliniego lineary-zmem, malował miękko, zacierając ostrość konturów. Był wybitnym kolorystą, zwracał gł. uwagę na intensywność i głębię koloru i nasycenie go światłem. Był wrażliwym obserwatorem zmiennych stanów natury. W tlach pejzażowych wprowadzał niekiedy specjalne efekty świetlne (Burza, Pejzaż z zachodem slonca). Obrazy G. cechuje harmonijne zespolenie przedstawianych postaci z krajobrazem, liryzm i nastrojowość. Autorstwo wielu dzieł G. jest od lat przedmiotem sporu. Część tych dzieł kończyli koledzy, gł. Ty-cjan. Przyjął się także pogląd o istnieniu kręgu G. (tzw. giorgioneschi), złożonego z wielbicieli i naśladowców artysty. Być może niektóre obrazy (Sąd Salomona) były dziełem zespołowym. Obecnie kilka znanych dzieł G. (Śpiąca Wenus, Koncert wiejski) jest przypisywanych Tycjanowi.
U. Kesseihut Giorgione. Warszawa 1976.
Giotto di Bondone [dżiotto di b.], ur. 1266(?), zm. 1337, wł. malarz i architekt. Pochodził z Toskanii. Pracował kolejno:
w Asyżu dla zakonu franciszkanów, w Rzymie dla papieża, w Neapolu dla króla Roberta Andegaweńskiego, przede wszystkim jednak we Florencji i w Padwie, dla tamtejszej oligarchii miejskiej. Był najwybitniejszym artystą wł. XIV w., związany z florenckim i padewskim środowiskiem wczesnohumanistycznym oraz z kręgiem odnowy rei. propagowanej przez zakony żebracze (zwł. z franciszkanami). G. przełamał tradycyjny, bizantyński kanon malarstwa rei., zw. manierą grecką, z jego hieratycznością i płasko-ścią ujęcia przedstawianych postaci, na rzecz tzw. maniery łacińskiej: bryłowatego, plastycznego modelunku kształtów, przestrzenności kompozycji, wprowadzania elementów pejzażu bądź architektoni-
Gogh
Giotto di Bondone Pocałunek Judasza, fresk z kaplicy Santa Maria dell'Arena, Padwa, ok. 1305
cznego tła, dramatyczności przedstawianych scen. Główne dzieła G. to: freski w górnym kościele św. Franciszka w Asyżu (historia św. Franciszka i św. Bona-wentury), freski w kaplicy Santa Maria dell'Arena (Scrovegnich) w Padwie, obraz Madonny z Dzieciątkiem z kościoła Ognissanti we Florencji, freski w kaplicach kościoła Santa Croce we Florencji (Perruzzich - historia św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty, oraz Bardich - historia św. Franciszka). Uczniami G. we Florencji byli: T. Gaddi, B. Daddi i Maso di Banco. Rozpowszechnili oni w środowisku toskańskim wprowadzoną przez mistrza formułę dramatycznego i plastycznego malarstwa.
M. Prokopp Giotto, Warszawa 1989.
Goes [chus] Hugo van der, ur. ok. 1440, zm. 1482, malarz niderl.; działał w Gan-dawie. Od 1477 brat świecki w zakonie augustianów w Roode K-looster pod Brukselą. W swojej twórczości G. wyszedł od tradycji malarza niderl. R. Campina (zw. Mistrzem z Flemalle), a także J. van Eyc-ka i R. van der Weydena, lecz znacznie wzbogacił ich formułę malarską. Stoso
wał duże formaty obrazów, pierwszy wprowadził do malarstwa północnoeuro-pejskiego półtno jako podłoże obrazów;
jego kompozycje są monumentalne, wypełnione dużymi figurami. G. zróżnicował i zindywidualizował typy postaci, nadając ich twarzom pogłębiony wyraz psychologiczny. Z realizmem oddawał wygląd ludzi, zwierząt, przedmiotów, roślin, zawsze umieszczając je w określonej przestrzeni i sugerując, że są otoczone powietrzem. Kolorystyka obrazów G. jest lśniąca i świetlista. Cechy te są szczególnie wyraziste w najwybitniejszych jego dziełach: Tryptyk Portinarich i Ołtarz Monforte (oba z Adoracją Dzieciątka w scenie środkowej). W późnych dziełach G. wzmocnił dramatyczność ujęcia: zagęścił kompozycję grup figuralnych, wprowadził dziwacznie nierealną, zdeformowaną kompozycję przestrzeni, nerwową ekspresję linii i modelunku postaci, zimną kolorystykę i blade światło (Śmierć Marii, Poklon pasterzy). Kompozycje G. były źródłem inspiracji dla niderl. i wł. malarzy XV-XVIw.
Gogh [gog] Vincent van, ur. 1853, zm. 1890, malarz hol., przedstawiciel postimpresjonizmu; tworzył gl. we Francji. Początkowo pracował jako sprzedawca obrazów i reprodukcji w antykwariatach w Hadze i Londynie, następnie - chcąc zostać pastorem - prowadził działalność misyjną wśród górników w zagłębiu węglowym w Borinage w Belgii. Malarstwem zajął się późno, gdy miał już ponad trzydzieści lat. W 1881-86 przebywał kolejno w Hadze, Nuenen i Antwerpii. W 1886 van G. wyjechał do Paryża, do swego brata Theo, przyjaciela i doradcy w sprawach artystycznych, od którego otrzymywał też pomoc materialną. Tworzył wyłącznie dla siebie, nie wystawiał i nie sprzedawał swych obrazów. W 1888 wyjechał na pd. Francji, do Arłes, marząc o stwo-
Gorkv
V. van Gogh Droga z cyprysem i gwiazdą, 1890
rżeniu tam wspólnoty artystów. Krótki okres pracy z zaproszonym przez niego P. Gauguinem zakończył się ostrym sporem i van G. w stanie ciężkiego rozstroju nerwowego został umieszczony w szpitalu dla umysłowo chorych, a wkrótce w zakładzie w Saint-Remy. W maju 1890 van G. zamieszkał w Auvers-sur-0ise pod opieką doktora P. Gacheta, miłośnika sztuki, przyjaciela artystów. W lipcu zastrzelił się pod wpływem depresji psychicznej.
Początkowo, jeszcze w Holandii, van G. tworzył obrazy olejne, akwarele i rysunki, ciemne w kolorze, przedstawiające martwe natury, pejzaże, portrety chłopów, sceny z ich życia, nawiązywał w nich do hol. malarstwa rodzajowego (Jedzący kartofle). W Paryżu pod wpływem malarstwa impresjonistów i drzeworytów jap. rozjaśnił i wzbogacił koloryt. Malował gł. pejzaże (Montmartre i okolice Paryża) i portrety (Ojciec Tanguy, Autoportret
przy sztalugach). W Aries ukształtował się w pełni styl malarski van G. Głównym środkiem ekspresji stał się kolor - intensywne barwy widma słonecznego, czyste, jasne, z przewagą ulubionych żółci. Uproszczony, syntetyczny rysunek nabrał wyrazistości. Pociągnięcia pędzla przybrały kształt krótkich wijących się smużek. Dążąc do wyrażenia w malarstwie własnych przeżyć, uczuć i nastrojów, van G. traktował kolor, fakturę i rysunek jako środki ekspresji. Jego pejzaże i portrety zyskały bogatą treść emocjonalną i symboliczną (Most w Aries, Nocna kawiarnia w Aries, Pokój artysty, kilka wersji Słoneczników, Autoportret z zabandażowanym uchem). W okresie rozwijającej się choroby, zwł. w Saint-Remy, powstawały liczne pejzaże o potęgującym się dramatycznym napięciu i dynamizmie (Gwiaździsta noc. Droga z cyprysem i gwiazdą), kwiaty, portrety, kompozycje figuralne. Podczas ostatnich dwóch miesięcy życia, w Auvers-sur-0ise, van G. tworzył jakby gorączkowo. Namalował tam siedemdziesiąt obrazów, pełnych niepokoju i dramatyzmu (Pole pod burzliwym niebem. Kruki nad polem pszenicy). Twórczość van G., nie doceniana za życia, wywarła silny wpływ na malarstwo XX w., zwł. na fowistów i ekspresjonistów. Z czasem stał się jednym z najpopularniejszych artystów. Zachowały się jego listy do brata Theo, Gauguina i franc. malarza i poety E. Bernarda. Muzeum obrazów van G. znajduje się w Amsterdamie.
W. Juszczak Postimpresjonisci, Warszawa 1985. K. Mittelstaedt Ymcent van Gogh, Warszawa 1986. H. Perruchot Van Gogh, Warszawa 1960. I. Stone Pasja życia. Powieść o van Goghu, Warszawa 1971.
Gorky Arshile (właśc. Yosdanig Manoog Adoian), ur. 1905, zm. 1948, malarz amer. pochodzenia ormiańskiego. W 1920 wyemigrował do Stanów Zjednoczonych. Studiował od 1925 w jednej z nowojor-
Goya y Lucientes
skich szkół artystycznych. W 1946 pożar w pracowni G. w Connecticut strawił większość jego prac. Po wypadku samochodowym, w którym stracił nogi, opuszczony przez żonę, popełnił samobójstwo. W początkowej twórczości G. są widoczne wpływy P. Picassa, J. Miro i W. Kan-dinsky'ego. Dojrzały styl G. ukształtował się na początku lat czterdziestych, gdy zetknął się z przebywającymi na emigracji w Stanach Zjednoczonych członkami grupy surrealistów. Malował wówczas liczne fantazyjne pejzaże, pozostające na granicy sztuki abstrakcyjnej i przedstawiającej (Ogród w Soczi). W ciągu zaledwie 16 lat aktywności artystycznej G. stworzył dzieła określające przyszły kształt i specyfikę amer. nowej sztuki. Jego twórczość, podobnie jak działalność J. Pollocka, pozostawała wówczas na granicy twórczości figuratywnej i abstrakcji, surrealizmu i abstrakcyjnego ekspresjoni-zmu. Posługując się abstrakcyjną formą i wyrazistą plamą koloru, G. tworzył obrazy o dużej ekspresji, wyrażające często rozpacz i lęk przed rzeczywistością (Agonia, Zaręczyny II).
A. Kolula, P. Krakowski Sztuka abstrakcyjna, Warszawa 1973.
Goujon [guza] Jean, ur. między 1510 a 1514, zm. między 1564 a 1568, franc. rzeźbiarz i architekt, przedstawiciel póź-norenesansowego manieryzmu. Działał gł. w Paryżu, gdzie współpracował z architektem franc. P. Lescotem. Wraz z nim prowadził prace przy lektorium w kościele Saint Germain l'Auxerrois i przy przebudowie Luwru (płaskorzeźby na elewacji dziedzińcowej Cour Carre). Również z Lescotem wzniósł Fontannę Niewiniątek, której obudowę ozdobił dekoracyjnymi reliefami (słynne postacie nimf, ob. w Luwrze). Dekoracyjne płaskorzeźby G. zdobią też elewacje dziedzińcowe Hotel Carnavalet w Paryżu. Na za
mku Anet wyrzeźbił posąg tzw. Diany z Anet (ob. w Luwrze). Uprawiał ponadto grafikę (karta tytułowa i ilustracje do franc. przekładu z 1547 dzieła o architekturze Witruwiusza). Typowe dla twórczości G. dekoracyjne plakiety reliefowe cechuje manieryczna wysmukłość kształtów i wyrafinowany wdzięk przedstawianych postaci, co zbliża jego sztukę do szkoły z Fontainebleau.
Goya y Lucientes [goja i lusiętes] Francisco Jose de, ur. 1746, zm. 1828, hiszp. malarz i grafik, jeden z największych artystów eur. W 1763 znalazł się w Madrycie, ośrodku artystycznym kwitnącym gł. dzięki działalności artystów cudzoziemskich (malarza niem. A.R. Mengsa, G.B. Tiepola). Po paru latach niepowodzeń, w 1774 otrzymał pierwsze poważne zamówienie na projekty gobelinów dla ozdoby wnętrz rezydencji królewskich, co przyniosło mu uznanie, zabezpieczenie finansowe i stanowisko malarza królewskiego, na którym mimo wszystkich zmian politycznych pozostał do śmierci. Wkrótce utrwaliła się pozycja G. jako portrecisty, zarówno dworu królewskiego, jak też arystokratycznych i literacko-artystycz-nych kręgów Madrytu. Wyraźną cezurę
F. de Goya Rodzina Karola IV, 1800-01
Goya y Lucientes
w życiu i twórczości G. przyniosła choroba (1792/93), która pozostawiła go głuchym na resztę życia. Ogromna żywotność ^sprawiła, że G. powrócił do malowania i oficjalnych zajęć - na lata dziewięćdziesiąte XVIII w. przypada kulminacja jego sukcesu (prezydent akademii królewskiej, pierwszy malarz królewski). Po okresie wojen z napoleońską Francją (1808-14) w latach antyliberalnych prześladowań, G. odsuwał się coraz bardziej od życia publicznego pozostając w odosobnieniu, w posiadłości Ouinta del Sor-do (Dom Głuchego). Ostatnie swe lata spędził na dobrowolnym wygnaniu we Francji, w Bordeaux.
Powstałe w początkowym okresie twórczości G. projekty gobelinów do rezydencji królewskich były jedynym radosnym rozdziałem w jego malarstwie. W pastoralnej stylizacji przywoływały one urzekający obraz dawnej Hiszpanii, b ędąc równocześnie ostatnim odblaskiem sztuki rokoka. Malarskie umiejętności G. najwyraźniej objawiły się w malowanych przez całe życie setkach portretów (Rodzina Karola IV, Portret księżnej Alba, Toreador Jose Romero). Odznaczały się one maestrią kolorystyczną i techniczną wirtuozerią, bliską sztuce podziwianego przez artystę D. Velazqueza. Powodzenie, oficjalne uznanie kryło jednak głęboki kryzys nurtujący umysł G., objawił się on po raz pierwszy w cyklu 80 rycin zw. Kaprysy (Caprichos). Przesłanie cyklu (Kaprys nr 43 Sen rozumu rodzi potwory) wyraża jeszcze oświeceniową wiarę w możliwości ludzkiego rozumu. Jednak większość rycin łączy szyderczą obyczajową satyrę z wybuchem nieokiełznanej wyobraźni, dręczonej chorobą i postępującą izolacją od świata. Dalsze najważniejsze dzieła G. mają związek z wypadkami politycznymi i wojną z Napoleonem. W tym okresie przygotował cykl rycin Okropności wojny
(Desastres de la guerra), będących jednym z najdramatyczniejszych oskarżeń wojny, jakie kiedykolwiek powstało w sztuce eur. Tematykę wojny podjął w serii obrazów (m.in. Rozstrzelanie powstańców madryckich 3 maja 1808 roku), tworząc podstawowe motywy nowej ikonografii politycznej. W odosobnieniu, w Ouinta del Sordo, sztuka G. stawała się coraz bardziej wyrazem wewnętrznych stanów artysty, jego lęków i obsesji - cykl rycin Przysłowia (Proverbios), tzw. czarne malowidła, którymi pokrył ściany własnego domu. W tych przerażających dziełach, często widzianych jako świadectwo obłędu artysty, w halucynacyjnej formie doszły do głosu idee od dawna przewijające się przez sztukę G.: okrucieństwa ludzi, marności życia, czasu unicestwiającego wszystko, przekleństwa artystycznego geniuszu rządzonego mrocznymi siłami kosmicznymi. Pod koniec życia G. tworzył obrazy ukazujące proste sceny z codziennego życia (Mleczarka, Nosi-woda).
Ogrom i rozmaitość twórczości G. sprawiły, że jego dzieło było i jest różnie rozumiane i interpretowane przez kolejne pokolenia, odnajdujące w nim treści dla siebie najaktualniejsze. Romantycy dostrzegli u G. przede wszystkim elementy sata-nicznej fantastyki i anarchicznej wyobraźni, przykład artysty, który odchodzi od sztuki służebnej i przechodzi do czysto indywidualnej ekspresji własnej osobowości. Uważano też dzieło G. za szczególnie przemawiający do współczesnej wrażliwości obraz świata rozbitego, bezsensownego. Sądzono również, że właśnie w sztuce G. po raz pierwszy objawiła swą moc nieświadoma strona ludzkiej psychiki, którą wyzwolić miał dopiero dwudziestowieczny surrealizm. Zwolennicy czystej formy cenili przede wszystkim jego malarską materię i technikę bliską nie-
Gropius
którym praktykom malarstwa abstrakcyjnego. Rzecznicy sztuki politycznie i społecznie zaangażowanej widzieli w G. artystę uczestniczącego swym dziełem w wielkich wydarzeniach epoki, opowiadającego się po stronie dążeń wolnościowych i jednego z pierwszych malarzy prostego ludu. Wielość odczytań sztuki G. sprawia, że nigdy nie stał się on artystą zapomnianym.
Geniusze sztuki. Goya, Warszawa 1987.
Gropius Walter, ur. 1883, zm. 1969, architekt niem., przedstawiciel współczesnej architektury funkcjonalnej. Wspolzaloży-ciel i przez wiele lat dyrektor Bauhausu w Weimarze, a następnie w Dessau; członek międzynarodowej organizacji architektów CIAM. Od 1934 przebywał w Wielkiej Brytanii, następnie w Stanach Zjednoczonych. W architekturze G. stosował nowoczesne materiały - konstrukcje żel
betowe i stalowe szkielety, był rzecznikiem prefabrykacji i typizacji elementów budowlanych. Planował formy ściśle geometryczne, uwydatniał konstrukcję budowli, wprowadzał na dużą skalę przeszklone powierzchnie ścian. Główne dzieła G:
zakłady przemysłowe Fagus w Alfeid, zakłady przemysłowe na wystawie Werkbu-ndu (niem. stowarzyszenie artystów plastyków, architektów, przemysłowców i handlowców) w Kolonii, budynki Bauhausu w Dessau, typowe domy dla osiedli robotniczych, np. osiedle Dessau-Tórten, gmachy Harvard University w Cambridge w Stanach Zjednoczonych (z zespołem), gmach ambasady amer. w Atenach, budynki uniwersytetu w Bagdadzie. G. projektował również makiety i modele karoserii samochodowych, lokomotywy Diesla, a także meble i urządzenia wnętrz.
G. Preisich Walter Gropius, Warszawa 1981.
79
W. Gropius, warsztaty Bauhausu, Dessau, 1925-26 1
Grosz
Grosz [gros] George, ur. 1893, zm. 1959, niem. malarz, grafik i rysownik. Studia ukończył w Dreźnie i Berlinie. Działał w Niepiczech, wiele podróżował. Prześladowany przez władze faszystowskie, zmuszony do opuszczenia kraju, w 1932 wyjechał do Stanów Zjednoczonych. Do Berlina powrócił na krótko przed śmiercią. Początkowo G. tworzył pod wpływem impresjonistów, szybko jednak włączył się w nurt awangardy, działał w kręgu da-daistów, mimo że sam nie identyfikował się do końca z założeniami tego ruchu. Należał do ugrupowań: Novemberger-gruppe i dadaistycznej Role Gruppe, w 1926 przystąpił do Neue Sachlichkeit. Twórczość G. zawiera ostrą krytykę antywojenną i społeczną. Tworzył obrazy szydercze, początkowo silnie związane z tradycją ekspresjonizmu i futuryzmu (Metropolis, Pogrzeb). Najbardziej charakterystyczne dla G. były cykle rysunkowe i graficzne, związane z jego wieloletnią współpracą z prasą (np. z pismem "Die Aktion"). Satyryczne rysunki i grafiki stanowiły dla G. narzędzie polityczne. G. określał swój styl jako "weryzm", wiążąc sztukę z bezpośrednią relacją rzeczywistości. Obrazy z lat dwudziestych, pełne szyderstwa i karykatury, wykazywały odejście od ostrej deformacji ku większemu realizmowi (Filary społeczeństwa).
Artyści o sztuce. Od von Gogha do Picassa, Warszawa 1977. J. Willet Ekspresjonizm, Warszawa 1976.
Grottger Artur, ur. 1837 w Ottyniowicach (Podole), zm. 1867 w Amelie-les-Bains (Francja), rysownik i malarz. G. uczył się rysunku we Lwowie u J. Maszkows-kiego i J. Kossaka. Za akwarelę Wjazd Franciszka Józefa do Lwowa otrzymał cesarskie stypendium umożliwiające mu podjęcie studiów. Studiował w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych pod kierun
kiem W. Łuszczkiewicza i W. Stattiera. Naukę kontynuował w akademii w Wiedniu. Współpracował jako ilustrator z pismami wiedeńskimi (np. z "Postępem"), wykonywał rysunki rodzajowe, polityczne i rysunkowe reportaże, m.in. z kampanii austr.-wł. 1859. Mieszkał na stałe w Wiedniu (krótkie pobyty w Monachium i pn. Włoszech), przed śmiercią spędził rok we Lwowie i w okolicznych dworach oraz w Paryżu, gdzie przygotowywał na Wystawę Światową 1867 cykl Wojna. Prace G. z okresu krakowskiego to gł. sceny batalistyczne; widoczny jest w nich wpływ J. Kossaka i J. Suchodols-kiego, a zwł. A. Orłowskiego, za którego przykładem podejmował motyw jeźdźca wschodniego (gł. Czerkiesa). G. namalował kilka obrazów historycznych: Ucieczka Walezego z Polski, Zygmunt i Barbara, Modlitwa konfederatów barskich. Sławę przyniosły mu cykle rysunkowe przeznaczone do fotograficznych i fototypicz-nych reprodukcji: Warszawa I, Warszawa II, związane z manifestacjami i represjami poprzedzającymi powstanie styczniowe, oraz cykle: Polonia, Lituania, stanowiące zarazem reporterskie i symboliczne przedstawienie wypadków powstańczych. Tematyka patriotyczna znalazła również odbicie w obrazach olejnych (Przejście przez granicę. Pochód na Sybir). G. pozostawił także liczne portrety i autoportrety. Był artystą popularnym dzięki tematyce swoich prac, które ceniono także ze względu na mistrzowskie opanowanie rysunkowej techniki. G. stworzył niezwykle sugestywne stereotypy wyobrażeniowe, które oddziałały silnie na poi. sztukę i literaturę XIX i XX w.
Z. Gohibiew, A. K-ról Grottger. Wystawa w 150 rocznicę urodzin i 120 rocznicę śmierci artysty (katalog wystawy w Muzeum Narodowym w Krakowie), Kraków 1988. W. Juszczak Artur Grottger. Piec cyklów. Warszawa 1957- J. Puciata-Pawłowska Artur Grottger, Toruń 1962.
80
Gucci
Griinewald (Nithardt, Neithardt, Go-thardt) Mathis, ur. między 1460 a 1480, zm. 1528, niem. malarz i rysownik, przedstawiciel sztuki przełomu gotyku i renesansu w Niemczech. O początkach działalności artystycznej G. wiadomo niewiele. Od 1508 był związany z dworem arcybiskupim w Moguncji, a od 1522 pozostawał na służbie u kardynała Albrechta Brandenburskiego w Halle. Malował przede wszystkim obrazy tablicowe o treściach rei. Dzieła te są przepojone średniowieczną uczuciowością, mistycyzmem i odznaczają się drastyczną ekspresją (patologicznie zdeformowane ciała, gwałtowne gesty, dramatyczny wyraz twarzy, brutalny weryzm szczegółów, dynamiczna kompozycja, ostry światłocień, efekty światła intensywnego i rozedrganego, mocne kolory). Sztuka G., choć w podstawach formalnych gotycka, zawierała już pewne cechy renesansowe (np. poprawnie wykreślana perspektywa, kompozy-
M. Griinewald Ukrzyżowanie Chrystusa, Ołtarz z Isenheim, 1512-15
cja przestrzeni obrazu). Do gł. prac G. należą: Ołtarz z Isenheim z centralną sceną Ukrzyżowanie Chrystusa, Naigrawa-nie. Madonna w ogrodzie z kościoła w Stuppach, Ołtarz z Tauberbischofshe-im oraz wiele znakomitych rysunków.
W. Fraenger Mathias Griinewald, Warszawa 1990. W. Hlitt Malarstwo i grafika późnego gotyku i renesansu, Warszawa 1985.
Gucci [guczczi] Santi, ur. ok. 1530, zm. ok. 1600, wł. rzeźbiarz i architekt; działał w Polsce, gdzie przybył ok. 1568, zmarł w Krakowie lub w Pińczowie. Pracował dla królów: Zygmunta II Augusta, Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy. W Pińczowie założył warsztat architektonicz-no-rzeźbiarski, w którym zatrudniał wielu uczniów i pomocników. Warsztat ten wykonywał nagrobki, portale, kominki dla zleceniodawców z całej niemal Polski. Najsłynniejszym nagrobkiem G. jest kaplica grobowa Stefana Batorego w katedrze na Wawelu, wraz z nagrobkiem króla. G. wniósł nową, manierystyczną formę do poi. rzeźby nagrobnej, odznaczającą się malowniczością i różnorodnością elementów ornamentalnych. Do bardziej znanych prac G. należą: pałac w Książu Wielkim, pałac w Baranowie, kaplica z nagrobkami Branickich w Niepołomicach, nagrobek Firlejów w Janowcu nad Wisłą oraz nagrobki Zygmunta Augusta i Anny Jagiellonki w kaplicy Zygmuntow-skiej na Wawelu. G. był reprezentantem manieryzmu florenckiego, korzystał też z wzorców ornamentyki niderl. Twórczość G. wywarła ogromny wpływ na ówczesną poi. rzeźbę, małą architekturę i dekorację architektoniczną.
H. Kozakiewiczowa Renesans w Polsce, Warszawa 1983. H. Kozakiewiczowa Rzeźba XVI wieku w Polsce, Warszawa 1985.
H
Hals Frans, ur. między 1581 a 1585, zm. 1666, malarz ho!.; działał w Haarlemie, gł. jako portrecista. Pierwszym jego dojrzałym dziełem był Bankiet oficerów Bractwa Strzelców sw. Jerzego, w którym dał nowe, swobodne ujęcie portretu zbiorowego. Następnie wykonał cztery dalsze grupowe portrety strzelców św. Adriana i św. Jerzego. Stworzył też wiele pojedynczych wizerunków mieszczan hol. Osoby portretowane H. ujmował początkowo w pozach reprezentacyjnych (Portret Aletty Hanneman), a z czasem bardziej swobodnie i malowniczo (Portret Wille-ma van Heythuysena, Portret Balthassara Coymansa). Obrazy te cechują szerokie i płynne pociągnięcia pędzla, bogata gama jasnych kolorów i mistrzowskie operowanie światłem, charakterystyczne dla indywidualnego stylu i techniki artysty.
F. Hals Portret mężczyzny, 1634
H. malował też kompozycje rodzajowe wyobrażające dzieci, rybaków, muzykantów, pijących wino lub palących tytoń. Kompozycje te, niezwykle żywiołowe i spontaniczne, wyróżniają się śmiałą fakturą, równowagą świateł i cieni, żywym kolorytem (Śmiejący się kawaler, Wesoly pijak. Cyganka, Maltę Babbe). Po 1640 H. ograniczył skalę barw do brązów, bieli i czerni, pogłębiając jednocześnie charakterystykę psychologiczną portretowanych. Dwa ostatnie jego dzieła to zbiorowe portrety przełożonych domu staruszek i przełożonych domu starców w Haarlemie. Styl H. kontynuowali brat Dirck i synowie: Jan, Harmen i Frans (mł.). H. był jednym z najbardziej indywidualnych malarzy hol. i jednym z najwybitniejszych portrecistów eur. Wywarł wpływ na hol. malarstwo portretowe i rodzajowe.
A. Dobrzycka Hals, Warszawa 1958. M. Wallis Pozna twórczość wielkich mistrzów. Warszawa 1971.
Hanson Duane, ur. 1925, rzeźbiarz amer. Studiował w Seattłe. H. jest przedstawicielem hiperrealizmu, kierunku w sztuce, gł. amerykańskiej, powstałego w latach siedemdziesiątych XX w., charakteryzującego się skrajnym iluzjonizmem i wykorzystującego fotografię jako materiał do kopiowania i drobiazgowego odtwarzania w malarstwie oraz odlew postaci ludzkiej jako podstawę rzeźby. Dzieła H., wykonane ze sztucznych tworzyw z nadzwyczajną drobiazgowością, przedstawiają naturalnych rozmiarów postacie ludzkie, ubrane w prawdziwe, codzienne okrycia. Przedmiotem zainteresowań H. są zwykli ludzie w typowych, wręcz banalnych sytuacjach (Kobieta z zakupami, Turyści, Czytająca kobieta). Mimo pozor-
Hiller
D. Hanson Turyści, 1970
nej zwykłości tych postaci, ich naturalizm i iluzjonizm zawiera w sobie duży ładunek ekspresji.
E. Kuryluk Hiperrealizm - nowy realizm, Warszawa 1983.
Hasior Władysław, ur. 1928 w Nowym Sączu, rzeźbiarz. Uczył się w Państwowym Liceum Technik Plastycznych w Zakopanem u A. Konara. Studiował w Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, następnie w pracowni rzeźbiarza franc. O. Zadki-ne'a w Paryżu. H. tworzy kompozycje z tkanin, blachy, części zabawek, fragmentów mebli i innych przypadkowych przedmiotów, które zestawione ze sobą tworzą pełne dramatyzmu i ekspresji col-lage'e i asamblaże. Kompozycje H. pozornie zabawne, jakby jarmarczne, stanowią często metaforę i aluzję do mitów, tradycji historycznych, religii (Arkadia, Golgota, Rzeź winiątek. Sztandar świętego emeryta). H. posługiwał się również
happeningiem (pochód Sztandarów na Święto Kwitnącej Jabłoni w Łącku), często z wykorzystaniem ognia (np. Pięta płomienna, Ogniste ptaki). H. jest autorem pomników: Rozstrzelanych partyzantów w Kuźnicach i Poległych w walce o utrwalenie władzy ludowej w Kluszko-wcach pod Czorsztynem. Działalność H. stanowi w poi. sztuce współczesnej jedno z najoryginalniejszych zjawisk. Muzeum poświęcone twórczości H. znajduje się w Zakopanem.
A. Micińska Władysław Hasior, Warszawa 1983.
Hepworth [hepuert] Barbara, ur. 1903, zm. 1975, rzeźbiarka ang., przedstawicielka sztuki abstrakcyjnej. Studiowała w Leeds i w Londynie. W czasie studiów zaprzyjaźniła się z H. Moorem. W 1931 została żoną malarza abstrakcjonisty B. Nichol-sona, dzięki niemu poznała środowiska eur. awangardy artystycznej. W czasie pobytu w Paryżu w 1932 zawarła znajomość z P. Picassem, C. Brancusim i H. Arpem, a także została członkiem grupy Abstraction-Creation. Główną inspiracją dla twórczości H. była gr. i egip. rzeźba archaiczna. W latach dwudziestych powstały rzeźby realistyczne o silnie uproszczonych kształtach, kute w marmurze lub rzeźbione w egzotycznych gatunkach drzew (Kobieta). Od początku lat trzydziestych rzeźby H. stały się całkowicie abstrakcyjne, o formach organicznych, a później geometrycznych (Forma pojedyncza, Dwa segmenty i kula). Od 1939 w kompozycjach H. pojawiły się napięte sznury łączące różne punkty rzeźby (Pejzaż). Twórczość H., obok rzeźb Moora, należy do najwybitniejszych zjawisk w ang. rzeźbie XX w.
A. Kotula, P. Krakowski Rzeźba współczesna, Warsza-wa 1980.
Hiller Karol, ur. 1891 w Łodzi, zm. 1939, malarz i grafik. Studiował chemię
Hippodamos z Miletu
w Darmstadt w Niemczech, a następnie inżynierię budowlaną w Warszawskim Instytucie Politechnicznym. W 1916 ewakuowany wraz z Instytutem znalazł się w Moskwie. Studia kontynuował w akademii w Kijowie, pod kierunkiem M. Boj-czuka, malarza roś. nawiązującego do tradycji bizantyńskiej. Po powrocie w 1921 do kraju osiadł w Łodzi. Założyciel malarskiej grupy awangardowej Start, twórca oryginalnej metody graficznej heliografii. H. interesował się filmem i fotografią. Był związany z lewicą społeczną, ilustrował m.in. poezje W. Wandur-skiego. Współredagował łódzkie pismo "Forma", w którym zamieścił wiele artykułów programowych i teoretycznych. Zginął rozstrzelany w lasach lućmiers-kich. Twórczość malarska H. stanowi oryginalny stop awangardowych postulatów artystycznych z indywidualnym, odkrywczym podejściem do środków technicznych. W jego malarstwie z lat dwudziestych dominuje stylistyka konstrukty-wistyczna. Tematem prac są stechnicyzowane, na poły abstrakcyjne wizje wielkiego miasta, elementy maszyn. Przez zgłębianie techniki i wszechstronne przygotowanie chemiczne osiągnął w latach trzydziestych niezwykle bogate efekty formalne. Obrazy i grafiki H. są poetycką interpretacją świata natury, form organicznych, kosmicznych wizji stworzenia. Wiele prac H. znajduje się w Muzeum Sztuki w Łodzi oraz w Muzeum Narodowym w Warszawie.
Karol Hitler 1891 1939 (katalog wystawy). Łódź 1967. J. Zagrodzki Nowe widzenie-twórczość Karola Hitlera, w: Sztuka lat trzydziestych. Warszawa 1991.
Hippodamos z Miletu, żył w V w. p.n.e., gr. filozof, matematyk, urbanista. Wiadomości o nim pochodzą z pism Arystotelesa. Wprowadził regularny plan zabudowy miast w Grecji. Obszar miejski, z prostokątną siecią ulic, był podzielony główny
mi arteriami wg osi północ-południe i wschód-zachód. W części centralnej znajdował się plac (agora) ze świątyniami i innymi budowlami użyteczności publicznej. Jeżeli miasto zakładano nad rzeką lub brzegiem morza, centrum przesuwało się ku portowi; całość była otoczona murem. Najsłynniejsze realizacje H. z M.:
odbudowa Miletu po zniszczeniu przez Persów, budowa Pireusu (port Aten) i Turioj (gr. miasto-kolonia na Sycylii). W okresie hellenistycznym tzw. hippoda-mejski plan znalazł zastosowanie przy zakładaniu licznych nowych miast na Wschodzie, m.in. w Aleksandrii i w An-tiochii.
Hogarth [hougart] William, ur. 1697, zm. 1764, ang. malarz i grafik. Po nauce w pracowni grawerskiej rozpoczął błyskotliwą karierę grafika, jako karykaturzysta, autor scen teatralnych oraz ilustracji do książek. Próbował, bez powodzenia, olejnego malarstwa historycznego. Sukces finansowy przyniosły mu portrety (Aktor Garrick z żoną}, sceny rodzajowe (Bal) i teatralne (Scena z ..Opery żebraczej"). Niektóre z jego obrazów odznaczają się brawurowym prowadzeniem pędzla, bogatą fakturą i śmiałym kolorytem, ujawniają inspirację wł. rokokiem (Sprzedawczyni krewetek). Sławę zdobył H. dzięki oryginalnie komponowanym i starannie wprowadzanym na rynek (kontrolowane prawa autorskie, narzucanie cen) cyklom satyrycznym: Kariera nierządnicy, Małżeństwo modne, Pracowitość i lenistwo. Powstawały one przeważnie jako seria obrazów olejnych i następująca po niej graficzna reprodukcja. Były to cykle kilku lub kilkunastu scen moralizato-rskich z rozwijającą się fabułą, bezlitośnie obnażające ludzkie ułomności, z wieloma aktualnymi społecznie odniesieniami. Taka moralistyka w kostiumie współczes-
Houdon
nym nie miała precedensu we wcześniejszej sztuce. H. opublikował też oryginalny traktat teoretyczny Analiza piękna. Twórczość H. wywarła wielki wpływ na ang. i franc. sztukę rodzajową epoki oświecenia.
J. Białostocki Hogarth, Warszawa 1959. R. Paulson W. , Hogarth, Warszawa 1984.
Holbein [holbajn] Hans, młodszy, ur. 1497 • lub 1498, zm. 1543, niem. malarz, rysownik, grafik, przedstawiciel późnego renesansu w sztuce pn. Europy, wybitny portrecista. Uczył się u ojca (Hansa, st.) w Augsburgu, a od ok. 1515 wraz z bratem Ambrosiusem działał w Bazylei, gdzie zetknął się ze środowiskiem humanistów protestanckich (m.in. z Erazmem z Rotterdamu). W 1517 prawdopodobnie podróżował po Włoszech, zapoznając się z malarstwem renesansowym. W 1532 osiadł w Anglii, gdzie został nadwornym malarzem króla Henryka VIII. Najwspanialszym portretem H. są słynni Ambasadorzy, obraz, który prawdopodobnie otworzył przed nim drzwi ang. dworu. W Anglii powstały także liczne inne portrety dostojników i rodziny królewskiej,
H. Holbein Ambasadorzy, 1533
wszystkie o najwyższym poziomie artystycznym (np. Portret rodziny Thomasa More'a, Charles de Morette). Styl portretowy H. odznacza się najwyższą precyzją plastycznego modelunku i realistyczną, drobiazgową skrupulatnością w oddaniu szczegółów. Oprócz portretów H. wykonał wiele dzieł o treści rei., m.in. ilustracje do Biblii, cykle rysunków do drzeworytów Obrazy śmierci.
Houdon [uda] Jean Antoine, ur. 1741, zm. 1828, rzeźbiarz franc., przedstawiciel neo-klasycyzmu. Uczeń m.in. rzeźbiarza franc. J.B. Pigalle'a, studiował także w Rzymie. Od 1777 członek akademii, już przed rewolucją franc. był najgłośniejszym rzeźbiarzem Francji, pracował też dla dworu niem. i roś. Kongres Stanów
J. A. Houdon Walter w fotelu, 1778-81
Hunt
Zjednoczonych zlecił mu wykonanie pomnika J. Waszyngtona. Portretował też Napoleona I i przedstawicieli eur. dworów, poświęcając się jednak coraz bardziej pracy pedagogicznej. Po 1814 zaprzestał rzeźbienia. Z wielką wirtuozerią stosował brąz (własne eksperymenty odlewnicze), terakotę, gips i marmur. Najlepszą część jego dzieł stanowią imponujące przenikliwością i nierzadko naturalizmem portrety (Molier), wśród nich prawdziwa galeria twarzy oświecenia (D. Diderot, J.J. Rousseau, B. Frankiin) oraz wizerunków najbliższych; nawiązał w nich do pełnych wdzięku portretów franc. rokoka (Popiersie żony, Dzieci A.Th. Brongniartd). Pełne surowej powagi posągi polityków i filozofów były stylizowane na antyczne pomniki (Walter w fotelu). Klasycyzm H. bywał bliski monumentalnej rzeźbie franc. XVII w. (Posąg marszałka de Tourville), ale miał też odmianę sentymentalną (Pocalunek, nagrobki). Studiom H. nad rzeźbą klasyczną towarzyszyła wnikliwa obserwacja natury (np. rzeźbiarskie studia ptaków).
Hunt [hant] William Holman, ur. 1827, zm. 1910, malarz ang. Syn londyńskiego magazyniera, z wielką determinacją dążył do realizacji swego artystycznego powołania. W 1848 wraz z kilkoma innymi studentami akademii królewskiej w Londynie niezadowolonymi z akademickiego nauczania (D.G. Rossetti, J.E. Millais) zawiązał Bractwo Prerafaelitów, "tajny" związek mający na celu odrodzenie sztuki przez powrót do szczerości i prostoty ma
larstwa przedrenesansowego (stąd nazwa stowarzyszenia). H. pozostał najwierniejszy młodzieńczym ideałom Bractwa. Tak jak inni jego członkowie uważał, że ewangeliczne przesłanie można przekazać nie tylko w obrazie o temacie biblijnym, lecz także współczesnym. Podejmując zarówno współczesne tematy obyczajowe (Przebudzone sumienie), jak religijne (Światłość świata) realizował program sztuki moralnie budującej, pełnej biblijnych odniesień i pouczeń. Nawet jego pejzaże były nasycone politycznymi i rei. aluzjami (Nasze angielskie wybrzeża, inny tytuł Zbłąkane owce). W obrazach łączył drobiazgowy realizm z dążeniem do nasycenia wszystkich szczegółów symbolicznym znaczeniem. Głęboko religijny, podejmował tematy biblijne i tworzył dzieła dalekie od tradycyjnej ikonografii, wyrastające z osobistych przeżyć, a zarazem wierne rzeczywistej scenerii wydarzeń testamentowych, którą poznał w trakcie podróży na Bliski Wschód (Kozioł ofiarny. Cień śmierci). Dzięki niezliczonym reprodukcjom ogromną popularność w Europie i Ameryce zdobył jego obraz Światlosc świata, przedstawiający Chrystusa Króla pukającego do zarosłych chwastami drzwi - symbolu duszy ludzkiej. Cechy formalne malarstwa H.: obsesyjne nagromadzenie szczegółów, natarczywa lecz niejasna symbolika, stłumiony erotyzm sprawiają, że z jego dzieł emanuje niepokojąca, dwuznaczna aura zaciemniająca ich zamierzoną dydaktyczno-kaznodziej-ską wymowę.
A. Konopacki Prerafaelici, Warszawa 1989.
I
Iktinos, żył w V w. p.n.e., architekt gr.; ok. 45(M20 p.n-.e. działał w Attyce i na Peloponezie. Współpracownik Fidiasza. Wykonał projekt Partenonu na Akropolis ateńskiej (zrealizowany przez Kallikrate-sa), jedną z najdoskonalszych świątyń starożytnej Grecji. I. był również autorem przebudowy Telesterionu (sali misteriów) w Eleuzis oraz świątyni Apollina Epiku-riosa w Bassai. Cechą budowli I. była synteza elementów różnych porządków architektonicznych w nową jakość stylową. I. był również autorem traktatu o ilu
zjach optycznych w architekturze doryc-kiej (nie zachowanego).
Imhotep, żył na przełomie XXVII i XXVI w. p.n.e., egip. architekt i uczony; twórca najstarszego monumentalnego zespołu grobowego króla Dżesera (XXVII w. p.n.e.) w Sakkarze. Zespół ten, zbudowany z kamienia (a nie jak dotychczas z suszonej cegły), składał się z piramidy schodkowej (60 m wysokości), wzniesionej na planie prostokąta (140 m długości i 118 m szerokości), grobowców - mastab (w
Iktinos i Kallikrates, Partenon, Ateny, 447-432 p. n. e.
Ingres
Ingres
Imhotep, Piramida Dżesera w Sakkarze, XVII w. p. n. e.
kształcie ściętego ostrosłupa o podstawie prostokąta) dostojników, krewnych monarchy i służby oraz towarzyszących świątyń kultu pośmiertnego władcy; całość była otoczona murem. Zespół ten był wzorem dla późniejszych licznych konstrukcji grobowych królów egip. Sława I. przetrwała w legendzie, powoływali się na niego architekci późniejszych czasów. Z czasem uznano go za boga i oddawano mu cześć w sanktuariach (m.in. w Dejr
el-Bahari) jeszcze w okresach hellenistycznym i rzymskim.
Ingres [ęgr] Jean Auguste Dominique, ur. 1780, zm. 1867, franc. malarz i rysownik, przedstawiciel neoklasycyzmu. Uczeń J.L. Davida, tworzył w Rzymie, Florencji i w Paryżu. Członek akademii. Przez pewien czas prowadził też pracownię. Początkowo I. był krytykowany za zbyt suchy linearyzm swej archaicznej stylizacji (Wergiliusz czytający Eneidę). Wkrótce jednak zdobył publiczność dzięki portretom w stylu Rafaela (Pani Devau<}ay). Rozgłos przyniosły mu kompozycje historyczne i alegoryczne (Jowisz i Tetyda, Śluby Ludwika XIII). W swoim zainteresowaniu archaicznym antykiem (Apoteoza Homera, graficzna stylistyka rysunków), orientem (liczne odaliski), w doborze literackich inspiracji (Paolo i Frances-ca wg Dantego) I. był bliski romantykom, choć jego linearyzm ustawicznie przeciwstawiano koloryzmowi E. Delac-roix. Do arcydzieł należą portrety pełne
spokojnej siły, o zdecydowanym konturze i harmonijnym kolorycie (Pan Berlin) i akty, w których konkurował z klasycznym pięknem Rafaela i rzeźby gr. (Źród-fo). Tak pojmowany ideał klasyczny prowadził I. do stosowania gładkiej, starannej faktury i łagodnego modelunku, równomiernie budującego plastyczność brył. W dążeniu do perfekcji tworzył dziesiątki
szkiców, a obrazy przerabiał niekiedy po kilkudziesięciu latach (Łaźnia turecka). Portrety I. rysowane ołówkiem należą do najwybitniejszych w dziejach eur. rysunku. Jako pedagog I. wywarł wielki wpływ na malarstwo akademickie.
P. Courhion Ingres w oczach własnych i w oczach przyjaciół, Warszawa 1969. H. Ebert J.A.D. Ingres, Warszawa 1983.
J. A. D. Ingres Wielka odaliska, 1814
J
Jarema Maria, ur. 1908 w Starym Sambo-rze, zm. 1958 w Krakowie, malarka, rzeż-biarka, scenografka. Studiowała w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie u X. Dunikowskiego. Podróżowała do Paryża i Wiednia. Należała do awangardowej Grupy Krakowskiej, a po II wojnie światowej do Grupy Młodych Plastyków. Zajmowała się twórczością rzeźbiarską, w której przeszła ewolucję od swoistego ekspresjonizmu do kompozycji abstrakcyjnych o aluzyjnie organicznych formach (Akt, Taniec). W malarstwie, posługując się techniką tempery, gwaszu, akwareli i przede wszystkim monotypii, ewoluowała od tematyki figuralnej z elementami ekspresjonistycznymi i surrealistycznymi do sztuki abstrakcyjnej, w której przez nakładanie na siebie płaskich, przejrzystych zarysów i sylwet barwnych osiągała wrażenie przestrzeni i ruchu (cykle: Filtry, Rytmy, Glowy). Współpracowała jako scenografka i aktorka z awangardowym teatrem Cricot (założonym przez jej brata Józefa), a po II wojnie światowej - z teatrem Cricot 2 T. Kantora i z teatrzykiem kukiełkowym krakowskiego pisarza i publicysty A. Polewki, który wystawiał szopki polityczne.
H. Blum Maria Jarema, Kraków 1965. M. Sobieraj Maria Jarema. Warszawa 1984.
Jarnuszkiewicz Jerzy, ur. 1919 w Kaliszu, rzeźbiarz i grafik. Studiował w Miejskiej Szkole Sztuk Dekoracyjnych, następnie w Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, gdzie w 1951-85 prowadził pracownię rzeźby. Samodzielną twórczość rozpoczął podczas studiów, wykonując m.in. monumentalne rzeźby dla Cmentarza Żoł
nierzy Radzieckich w Warszawie i fontannę na Rynku Mariensztackim. Od końca lat pięćdziesiątych J. tworzy prawie wyłącznie w metalu, łącząc dramatyczną ekspresję i dynamikę formy z rygoryzmem geometrycznych podziałów przestrzennych (Kręgi). Brał udział w wielu konkursach na pomniki, m.in. wraz z O. Hansenem i J. Pałką zdobył nagrodę za projekt Międzynarodowego Pomnika Pamięci Ofiar Faszyzmu w Oświęcimiu--Brzezince. Uczestniczył w realizacji tego pomnika (projekt pol.-wł.). Tworzył również monumentalne rzeźby rei. (Krucyfiks w kościele Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Krucyfiks w kościele w Que-bec w Kanadzie). Autor wielu medali pamiątkowych i monet obiegowych. Twórczość rzeźbiarska oraz wieloletnia działalność pedagogiczna J. miały wpływ na ukształtowanie się nowoczesnej tradycji rzeźbiarskiej w środowisku warszawskim.
Współczesna rzeźba polska.
A. Osęka, W. Skrodzki Warszawa 1977.
Johns [dżons] Jasper, ur. 1930, amer. malarz, rzeźbiarz i grafik, przedstawiciel pop-artu. Początkowo pracował w Nowym Jorku, jako dekorator okien wystawowych. W 1955 odniósł spektakularny sukces dzięki indywidualnej wystawie, zorganizowanej w nowojorskiej Galerii Leo Castelli. Ówczesne prace J. to malowane frontalnie i płasko, banalne dwuwymiarowe przedmioty - flagi, tarcze, mapy, plansze z cyframi (Trzy flagi. Tarcza). Na początku lat sześćdziesiątych J. wykonał malowane odlewy z brązu puszek po piwie (Malowany brąz) oraz ręcznej latarki. Prace J. podejmowały problematykę
Judd
związków między sztuką i rzeczywistością, zacierały różnice między dziełem artystycznym a funkcjonalnym znakiem. J. zajął się również grafiką, przyczyniając się do odrodzenia tej dziedziny sztuki w Stanach Zjednoczonych.
U. Czartoryska Od pop-artu do sztuki konceptualnej, • Warszawa 1973.
Jones [dżounz] Inigo, ur. 1573, zm. 1652, architekt ang. Podróżował po Europie, m.in. dwukrotnie był we Włoszech, gdzie podziwiał i studiował dzieła A. Palladia. Od 1605 działał w Londynie, w 1615 został mianowany inspektorem budowli królewskich. Wprowadził do architektury ang. klasyczne formy palladiańskie, przerywając długotrwałą tradycję gotycką. W Londynie wzniósł Banqueting House w rezydencji królewskiej White Hali, kaplicę królewską w pałacu Saint James, zaprojektował założenie i zabudowę londyńskich placów: Lincoln's Inn Fields i Covent Garden; w Greenwich zbudował Queen's House, a w Wiltshire - pałac Wilton House. Po raz pierwszy w Anglii (w Oxfordzie) zastosował techniczne i scenograficzne osiągnięcia wł. teatru barokowego (m.in. malowane na płótnie dekoracje zw. telari). Projektował oprawę plastyczną widowisk zw. maskami. Jego klasycyzująca architektura o spokojnych, zrównoważonych, harmonijnych formach była źródłem inspiracji dla późniejszych architektów ang., np. dla Ch. Wrena.
Jordaens [jordans] Jacob, ur. 1593, zm. 1678, malarz flam.; działał w Antwerpii. Uczył się w pracowni malarza flam. A. van Noorta, w 1615 został przyjęty do cechu. W 1645 przyjął kalwinizm. Początkowo ulegał wpływom caravaggionizmu oraz ozdobnemu stylowi malarzy flam. XVI w. Około 1625 w twórczości J. przejawiły się wyraźne wpływy P.P. Rubensa.
J. tworzył portrety, odznaczające się wiernością modela i prostotą ujęcia (Rodzina van Noorta, Rodzina Jordaensa). Malował obrazy rei. (Męczeństwo sw. Apolonii, Triumf Eucharystii), często traktowane w myśl flam. tradycji jak sceny rodzajowe (Ewangeliści, Chrystus u Marty i Marii, Święta Rodzina). Tworzył też liczne obrazy mit., wykorzystując chętnie motywy dionizyjskie, umieszczane w scenerii bujnej przyrody, dekoracyjne i tchnące zmysłowością (Pan i Syrinks, Edukacja Jupitera, Bachus i Wenus, Atalanta, Alegoria plodnosci). Malował liczne warianty trzech tematów: Satyr i wieśniak (epizod z bajki Ezopa), Koncert rodzinny (ilustracja flam. przysłowia "Jak śpiewali starzy, tak gwiżdżą młodzi") i Król pije (temat z tradycji ludowej). Realizował dzięki nim charakterystyczne sceny rodzajowe, będące pochwałą obfitości i żywiołowej radości życia: huczne uczty, których uczestnicy reprezentują przeciwstawne typy ludzkie; oddają się oni szalonej radości, pijaństwu, a nawet wyuzdaniu. Obrazy te odznaczają się czystą, jaskrawą kolorystyką dużych plam barwnych (cynobru, zieleni, błękitu, żółci), silnym, kontrastowym światłem. J. malował też kartony do tapiserii, w których ujawnił w pełni swój zmysł dekoracyjny (Wielkie konie, Historia Achillesa, Sceny wiejskie). Wykonał również, poprzedzoną licznymi szkicami dekorację malarską pałacu książąt orańskich Huis ten Bosch w Hadze - Triumf księcia Fryderyka Henryka.
Judd [dżud] Donald, ur. 1928, rzeźbiarz amer. Studiował w kilku amer. szkołach artystycznych. Do 1960 zajmował się malarstwem, pisał również artykuły o sztuce do "Art News" i "Arts Magazine". W 1960-62 w sztuce J. nastąpiła przemia-
Judd
na malarstwa w rzeźbę. Artysta przeszedł od malowanych płaskich reliefów do pierwszych trójwymiarowych reliefów ściennych oraz do wolno stojących form układanych na podłodze. Jego kompozycje składają się z identycznych, precyzyjnie wykonanych, metalowych pudeł, pojedy
nczych bądź ustawianych względem siebie w równej odległości. Są one często konstruowane z zastosowaniem barwnego pleksiglasu oraz malowane jednym kolorem. Ascetyczna, operująca powtarzalnym modułem sztuka J. stanowi reprezentatywny przykład minimal artu.
K
Kallikrates. żył ok. połowy V w. p.n.e., architekt gr.; działał w Atenach. Współpracował z Iktinosem przy budowie Parteno-nu na Akropolis ateńskiej. Działał również przy budowie tzw. długich murów, łączących Ateny z Pireusem oraz przy pracach remontowych murów obronnych Akropolis. K. był autorem świątyni Nike Apteros na Akropolis ateńskiej; przypisuje mu się również budowę jońskiej świątyni nad Ilissosem w Atenach oraz doryc-kiej świątyni Apollina na Delos.
Kamsetzer [kamzecer] Jan Chrystian, ur. 1753 w Dreźnie, zm. 1795 w Warszawie, architekt i dekorator wnętrz, przedstawiciel klasycyzmu. Studiował w Dreźnie. Od 1773 był w służbie króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, w 1776 mianowany architektem budownictwa królewskiego. Odbył podróże do Grecji, Turcji, Włoch, Francji i Anglii jako stypendysta królewski. Propagował klasyczne formy w architekturze pałacowej i w zdobnictwie wnętrz. K. był autorem m.in. wystroju Sali Balowej pałacu Na Wodzie, teatru Na Wyspie i Starej Kordegardy w Łazienkach w Warszawie. Wraz z D. Merlinim pracował przy przebudowie Zamku Królewskiego, wykonał też wiele projektów wystroju wnętrz zamkowych (Sala Rycerska). Dziełem K. są pałace: Raczyńskich przy ul. Długiej i Tyszkiewiczów przy Krakowskim Przedmieściu, a także kilka znakomitych budowli na prowincji, m.in. kościół w Petrykozach (Kieleckie) i pałac w Siemikach (Wielkopolska), który odegrał ważną rolę w rozwoju architektury
klasycyzmu, stając się prototypem tego typu budowli w Polsce.
N. i Z. Batowscy, M. Kwiatkowski Jan Chrystian Kamsetzer. Architekt Stanisława Augusta, Warszawa 1978.
Kandinsky Wassiły, ur. 1866, zm. 1944, roś. malarz, grafik, teoretyk sztuki. Po studiach prawniczych w Moskwie wyjechał w 1896 do Monachium na studia malarskie. Do I wojny światowej przebywał gł. w Monachium i w Berlinie. W 1911 założył awangardowe ugrupowanie Der Blaue Reiter. Współpracował z awangardowym berlińskim tygodnikiem "Der Sturm" (Burza). Podczas I wojny światowej powrócił do Rosji. Po rewolucji październikowej został członkiem Wydziału Sztuki w Ludowym Komisariacie Oświaty, wykładał w wyższej uczelni artystycznej Wchutiemas i na uniwersytecie w Moskwie oraz założył Akademię Wiedzy o Sztuce. W 1921 przeniósł się do Niemiec (Weimar, Dessau), gdzie został wykładowcą w Bauhausie. Wraz
W. Kandinsky Akwarela abstrakcyjna, 1910
Kantor
z malarzami awangardy (m.in. P. Klee) założył grupę artystyczną Die Blauen Vier (Czterej Błękitni), nawiązującą nazwą i ideami do ugrupowania Der Blaue Reiter. W 1933, po przewrocie hitlerowskim w Niemczech i zamknięciu Bauhau-su, osiadł w Neuilly-sur-Seine we Francji. K. uległ początkowo wpływowi impresjonistów, zwł. C. Moneta, a także roś. sztuki ludowej (Rynek, Błękitny jeździec). Podczas pobytu we Francji zetknął się z malarstwem fowistów. Powoli odchodził od przedmiotowości, kładąc coraz większy nacisk na sprawy koloru. Tworzył pejzaże wysnute z wyobraźni i marzenia (Krajobraz z wieżą, Błękitna góra). W 1910 K. namalował pierwszą kompozycję abstrakcyjną. Porównując malarstwo z muzyką doszedł do wniosku, że obraz może przemawiać przez ekspresję samych tylko linii, form i barw, przez wymowę harmonii i kontrastów. Zaczął więc tworzyć obrazy z dynamicznych, niefbremnych układów plam świetlnych, żywych kolorów, płynnych linii, które nazywał "impresjami", "improwizacjami", "kompozycjami". Teoretyczne zasady swego malarstwa wyłożył w pracy Uber das Geistige in der Kunst (O duchowości w sztuce). W okresie moskiewskim, pod wpływem konstruktywizmu i teorii artystycznej K. Malewicza, zw. suprematyz-mem, K. nadawał formom geometryczną precyzję i operował kropkami, wiązkami linii prostych lub przełamanych, fragmentami kół, kwadratów, trójkątów (Wielobarwny krąg. Na białym. Żółty akompaniament). Działalność pedagogiczna w Bauhausie zaowocowała pracą teoretyczną Punkt md Linie zu Flachę (Punkt i linia na płaszczyźnie). W okresie paryskim K.. coraz bardziej odchodził od ścisłego geometryzmu, tworzył formy bardzo swobodne, ale zawsze precyzyjne w rysunku. Zajmował się także twórczością lite
racką, pisał utwory sceniczne, opowiadania i poematy prozą. K. wywarł wielki wpływ na rozwój malarstwa abstrakcyjnego po II wojnie światowej.
A. Rottenberg Kandinsky. 1896-1921, Warszawa 1977.
Kantor Tadeusz, ur. 1915 w Wielopolu pod Krakowem, zm. 1990 w Krakowie, malarz, scenograf i twórca teatralny. Studiował scenografię i malarstwo w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, w pracowni scenografa i malarza K. Frycza. W okresie okupacji niem. K. utworzył podziemny Teatr Niezależny w Krakowie i wystawił Balladynę oraz Powrót Odysa. Po 1945 współtworzył Grupę Młodych Plastyków w Krakowie, która zorganizowała w 1948 pierwszą wystawę sztuki nowoczesnej, będącą zdecydowaną deklaracją na rzecz tradycji awangardowej. K. dużo podróżował, uczestnicząc w wydarzeniach plastycznych w Europie.
Początkowo K. malował obrazy metaforyczne, na poły abstrakcyjne kompozycje o niekonwencjonalnych konstrukcjach przestrzennych. W 1955 wraz z M. Jare-mą założył w Krakowie teatr Cricot 2, którego pierwszym przedstawieniem była Mątwa wg S.I. Witkiewicza. W końcu lat pięćdziesiątych K. malował obrazy infor-mel - płótna pokryte abstrakcyjną i ekspresyjną materią malarską, eksponujące element przypadku i żywiołowości. Także w teatrze nastąpił etap Teatru Informel (W małym dworku). Na początku lat sześćdziesiątych gł. zagadnieniem twórczości K. stała się możliwość tworzenia obrazów, napięć między sztuką a twórczością; w rezultacie powstała Wystawa Popularna w Krzysztoforach w Krakowie, na której K. zaprezentował rzeczy "najmniej odpowiednie na wystawę": dokumenty, listy, gazety, notatki, kalendarze, strzępy i "intymne" resztki. Z podobnych prób przekroczenia ram obrazu po-
Klee
wstały serie dzieł opakowanych, ambala-że (Infantka), w których z czasem zaczął dominować mocowany w obrazie parasol. W 1966 K. zaaranżował pierwszy happening Linia podziału. Ta forma wypowiedzi dopełniała działania ambalażo-we i znalazła odpowiednik w teatrze w przedstawieniu Kurka wodna. Do głośnych happeningów K. należały: List w Galerii Foksal w Warszawie, Panoramiczny happening morski w Osiekach, Lekcja anatomii według Rembrandta w Norymberdze.
W latach siedemdziesiątych spektaklom teatru Cricot 2 towarzyszyły manifesty teatralne, Nadobnisiom i koczkodanom
- manifest Teatr niemożliwy, a najgłośniejszemu spektaklowi K., Umarłej klasie
- manifest Teatr śmierci. Przedstawienie Umarła klasa oznaczające znamienne odejście od- witkacowskiej dramaturgii i skupienie się na wątkach autobiograficznych, przyniosło K. międzynarodowy sukces, którego wyrazem byty rozliczne podróże i prace poza Polską. Powołane zostało m.in. Archiwum Cricot 2 we Florencji i w Krakowie. Kolejnym spektaklem teatru Cricot 2 było Wielopole, Wie-lopole. Powstałe po nim przedstawienia Nie ch sczezną artyści. Nigdy tu już nie powrócę nie osiągnęły tej skali napięć dramaturgicznych i plastyki widowiska, co poprzednie dzieła. Na początku lat osiemdziesiątych K. zaczął znów intensywnie malować. Powstały wówczas duże obrazy z przedstawieniami figuralnymi, często o wątkach autobiograficznych (cykl Dalej już nic).
W twórczości K. splatały się różnorakie elementy o odmiennej randze artystycznej. Był artystą obdarzonym zdolnością nadzwyczaj szybkiego adaptowania rozmaitych stylistyk i tworzenia za ich pomocą własnej wizji. W twórczości prowadził nieustanny dialog z całym bez mała
dziedzictwem artystycznym, z obrazami i ich twórcami, z tradycjami, modami i własną biografią. Pełny kształt nadał tej postawie dialogowej w ostatnim spektaklu Dzisiaj są moje urodziny (zmarł podczas prób).
W. Borowski Tadeusz Kantor, Warszawa 1982.
Kiefer [kifer] Anselm, ur. 1945, malarz niem. Studiował we Fryburgu, w Karls-ruhe, następnie u J. Beuysa w akademii w Dusseldorfie. Malarstwo K. podjęło problemy intelektualnych rozliczeń z nazistowską przeszłością Niemiec oraz relacji między sztuką a mitem i rzeczywistością. Płótna K., zazwyczaj dużych rozmiarów, przedstawiają wizyjne wnętrza surowych, pustych budowli nazistowskich, pola spalonej ziemi (Nieznanemu malarzowi, Malarz spalonej ziemi) bądź też wizerunki postaci wziętych z historii Niemiec. W kompozycjach K. stosuje środki naturalne - piach, słomę, druty, szkło i ołów. Z ołowiu tworzy również cykle ksiąg o grubych kartach z wlepionymi fotografiami, ustawianych na metalowych regałach. Sztuka K. jest związana z falą nowej ekspresji początku lat osiemdziesiątych.
Klee Pauł, ur. 1879, zm. 1940, szwajc. malarz i grafik, eseista. Studiował w Monachium, przez dwa lata mieszkał we Włoszech, następnie powrócił do Szwajcarii. Od 1906 pracował w Niemczech, był profesorem Bauhausu, po 1933 osiadł w Bernie. Odbył podróże do Tunezji i Egiptu. Współpracował z grupą artystów Der Blaue Reiter, współtwórca grupy Die Blauen Vier (Czterej Błękitni), nawiązującej do działalności Der Blaue Reiter. We wczesnych pracach K. ulegał wpływom W. Blake'a, A.V. Beardsieya i J. Ensora. W Paryżu zetknął się z ruchem kubistycz-nym. Inspirowała go również sztuka ludzi pierwotnych, dzieci, psychicznie chorych.
Klein
P. Klee Maszyna do ćwierkania, Wił
K. wykonywał gł. rysunki i niewielkie akwarele; posługiwał się też pastelem, temperą, rzadziej malarstwem olejnym. Twórczość K. stalą na granicy przedmiotowo-ści i abstrakcji. Obrazy były tworzone ze znaków, zaszyfrowanych symboli, pozornie prostych i pierwotnych, lecz równocześnie metafizycznych i poetyckich. Odznaczały się liryczną nastrojowością, subtelnym i wyrafinowanym kolorem, delikatną kreską, ironią i poczuciem humoru. Najbardziej znane obrazy K.: Pejzaż ze zlotymi ptakami. Latające miasto. Piękna ogrodniczka. Ogród zoologiczny. Maty błękitny diabeł. Twórczość K., nie poddająca się definicjom i opisowi, uchodzi za najbardziej poetycką w sztuce XX w.
E. Muller Klee. Magiczne kwadraty. Warszawa 1976, J. Stajuda Klee. Figury i maski. Warszawa 1973.
Klein [klain] Yves, ur. 1928, zm. 1962, artysta franc. Nie miał wykształcenia artystycznego. Był m.in. muzykiem jazzowym. Przez kilka lat przebywał w Japonii, gdzie w słynnej szkole Kodokan zdobył czwarty dań - najwyższy stopień wtajemniczenia technicznego w judo. Po powrocie do Francji pracował jako instruktor judo. W pół. lat pięćdziesiątych wystawił obrazy monochromatyczne, płótna pokryte jednolicie czystymi kolorami. Następnie K. wybrał jedną barwę - ciemnoniebieską, którą nazwał IKB (International Klein Blue - Międzynarodowy Błękit Kleina);
barwa ta miała być kwintesencją "powie-trzności" i "niematerialności". Pojęcia te, obok "pustki", stanowiły istotę postawy twórczej K., inspirowanej mistyczno-al-chemiczną doktryną różokrzyżowców, wg której dążeniem człowieka jest uwolnienie ducha od materialności ciała i zdobycie nieskończonych przestrzeni, niematerialnej pustki. W 1958 K. zaprezentował w Galerie Iris Clert w Paryżu wystawę "Pustka" - pokaz białego wnętrza, które miało zawierać "stany niematerialnej wrażliwości malarskiej". Tworzył również dzieła będące wynikiem działania ognia i wody (Kosmogonie) bądź odciskiem ciała ludzkiego (Antropometrie). W 1960 K. przedstawił w Paryżu pierwszą publiczną akcję Antropometrie, podczas której nagie modelki pokryte niebieską farbą pełniły rolę "żywych pędzli" ciągnionych i odciskanych na płótnie. Akcji tej towarzyszyło wykonanie "symfonii monotonnej" K., czyli jednego tonu powtarzanego i przedzielonego sekwencjami ciszy. W tym samym roku K. urzeczywistnił ideę "skoku w pustkę", wykonując skok z pierwszego piętra budynku. K. należał do tych artystów XX w., którzy utożsamiali sztukę z życiem. Jego
Kobro-Strzemińska
K. Kobro-Strzemińska Kompozycja przestrzenna 6, 1931
dzieło miało wielki wpływ na sztukę współczesną, m.in. na minimal art.
U. Czartoryska Od pop-ariu do sztuki konceptualnej, Warszawa 1973.
Klimt Gusta v, ur. 1862, zm. 1918, austr. malarz, grafik i projektant. Jeden z założycieli Secesji Wiedeńskiej i jej organu, pisma "Ver Sacrum". Współpracownik założonych dla odnowy rzemiosła artys-
• tycznego Warsztatów Wiedeńskich. Po ukończeniu Szkoły Rzemiosła Artystycznego w Wiedniu, specjalizował się w malarstwie ściennym i plafonowym, dekorował liczne teatry i wnętrza pałacowe na terenie Austro-Węgier. Około 1895 zaznaczył się w jego dziełach przełom w kierunku nowoczesnego kształtowania formy i w stronę symbolizmu (Muzyka I, MUosc). Do najważniejszych dzieł dekoracyjnych K. należą: kompozycje do auli uniwersytetu w Wiedniu: Filozofia, Prawo, Medycyna (zniszczone), tzw. Fryz Be-ethovena do budynku Secesji w Wiedniu, fryz mozaikowy w Palais Stoclet w Brukseli. Główną część prac K. stanowią portrety i kompozycje figuralno-symbolicz-ne, których tematem jest często cyklicz-ność wegetacji i przemijania zarówno świata organicznego, jak ludzkiego życia rozpiętego między erotyką a śmiercią (Trzy etapy życia kobiety. Nadzieja). Wytworzył własny styl o wyrafinowanej dekoracyjności, stanowiący kwintesencję estetyki secesji i jej twórcze apogeum.
S. Tschudi Madsen Ań Nouwau, Warszawa 1977. M. Wallis Secesja, Warszawa 1967.
Kobro-Strzemińska Katarzyna, ur. 1898 w Moskwie, zm. 1950 w Łodzi, rzeźbiar-ka pochodzenia łotewsko-ros., żona W. Strzemińskiego. Studiowała w Moskwie (1917-20), początkowo w Szkole Malarstwa, Rzeźby i Rysunku, przekształconej w Wolne Pracownie. Podczas studiów
poznała przyszłego męża, z którym współdziałała w jego dokonaniach artystycznych. Uczestniczyła w rewolucyjnych wystąpieniach awangardy radzieckiej, utrzymywała kontakt z konstruktywista-mi, należała do awangardowej grupy UNOWIS (Utwierżdienije Nowogo w Is-kusstwie - Umocnienie Nowego w Sztuce). W 1924 osiedliła się na stałe w Polsce i przyjęła poi. obywatelstwo. Należała do grup Blok, Praesens, a.r. i międzynarodowego ugrupowania Abstraction-Creation. Pracowała w szkołach przemysłowych w Brzezinach, w Koluszkach i w Łodzi. II wojna światowa przerwała twórczość
Kokoschka
K.-S., a rzeźby znajdujące się w jej pracowni zostały zniszczone przez nazistów, jako tzw. sztuka zdegenerowana. Początkowo K.-S. tworzyła kinetyczne konstrukcje wiszące i rzeźby abstrakcyjne. Od 1925 pracowała nad rzeźbami przestrzennymi. Postulowała nierozdzielność zagadnień rzeźby i architektury, konstruowała rzeźby architektoniczne z otwartych płaszczyzn z metalu. Podstawy teoretyczne rzeźb, nazywanych kompozycjami przestrzennymi, zostały zawarte w napisanej wspólnie z mężem pracy Kompozycja przestrzeni. Obliczenia rytmu czasoprzestrzennego (1931). Po wojnie K.-S. rzeźbiła niewielkie akty nawiązujące do wcześniej realizowanych rzeźb kubistycznych i futurystycznych.
J. Zagrodzki Katarzyna Kobro i kompozycja przestrzeni, Warszawa 1984.
Kokoschka [kokoszka] Oskar, ur. 1886, zm. 1980, austr. malarz, grafik, poeta i dramaturg, przedstawiciel ekspresjo-nizmu. Od 1910 przebywał w Niemczech, gdzie związał się z Secesją Berlińską i z ugrupowaniami Der Blaue Reiter i Die Briicke. Podczas I wojny światowej zmobilizowany i ranny na froncie. Po wojnie wykładał w akademii w Dreźnie. W 1924-31 podróżował po Europie, mieszkał w Wiedniu, Pradze i Londynie, był też w pn. Afryce i na Bliskim Wschodzie. W 1934 opuścił Niemcy. Od 1953 mieszkał w Szwajcarii. K. malował gł. portrety, pejzaże, a szczególnie widoki miast utrzymane w charakterystycznej dla ekspresjo-nizmu głębokiej i ciemnej tonacji z kontrastowymi nasyconymi barwami (Panorama Salzburga, Widok Tamizy). Portrety K. podkreślają psychikę modela, powierzchnia obrazu odznacza się ekspresyjną, swobodną fakturą (Portret małżonków Tietze, Portret Augusta Forela). K. malował także dzieła alegoryczne inspirowane legendami, często wyrażające treści anty
wojenne (Alicja w krainie czarów, Lore-lei). Był też autorem ekspresjonistycznych dramatów.
Kossakowie, rodzina malarzy działających w 2. pół. XIX i l. pół. XX w.
Juliusz, ur. 1824 w Wiśniczu (Krakowskie), zm. 1899 w Krakowie, przedstawiciel późnego romantyzmu, ojciec Wojciecha. Studiował prawo i uczył się rysunku we Lwowie. Wiele podróżował po Wołyniu, Podolu i Ukrainie, odwiedzał kresowe dwory, gdzie malował stadniny, polowania i portrety konne. W Warszawie związał się z grupą młodych malarzy (m.in. z F. Kostrzewskim, J. Szermento-wskim). W Paryżu kształcił się u malarza franc. H. Verneta. Po powrocie do kraju prowadził dział artystyczny "Tygodnika Ilustrowanego" w Warszawie. Podróżował do Monachium, gdzie pracował z J. Brandtem. W 1869 osiadł na stałe w Krakowie, gdzie wkrótce został członkiem Akademii Umiejętności. Tworzył obrazy olejne, rysunki, a przede wszystkim akwarele. Malował epickie, panoramiczne obrazy batalistyczne, historyczno-rodza-jowe, rodzajowe (stadniny, polowania) oraz portrety konne, rysował karykatury. Najważniejsze dzieła: Mohort prezentujący stadninę, Wyjazd na polowanie. Odsiecz Smoleńska, ilustracje m.in. do poematów W. Pola i Trylogii H. Sienkiewicza.
Wojciech, ur. 1857 w Paryżu, zm. 1942 w Krakowie, syn Juliusza. Studiował w Krakowie, w Monachium i w Paryżu. Po studiach mieszkał w Krakowie. Podróżował do Berlina (gdzie pracował dla cesarza Wilhelma II), do Hiszpanii, Egiptu, Paryża, do Anglii i Stanów Zjednoczonych. Od 1916 profesor Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie. Jego twórczość ukształtowała się pod wpływem ojca i J. Brandta. Malował cieszące się wielką popularnością obrazy historyczne i batalistyczne (gl. z wojen napoleońskich i po-
Kulisiewicz
wstania listopadowego), sceny rodzajowe i portrety. Główne dzieła: Olszynka Grochowska, Śmierć Sowińskiego, Ułańskie zaloty. Był współautorem Panoramy Racławickiej (ob. we Wrocławiu; m.in. z J. Styka) i panoramy Przejście przez Bere-zynę (m.in. z J. Fałatem). Muzeum poświęcone rodzinie K., tzw. Kossakówka, mieści się w Krakowie.
M. Masiowski Juliusz Kossak, Warszawa 1984. K. 01-szański Wojciech Kossak, Wrocław 1982.1. Stepnowska Juliusz Kossak, Warszawa 1974.
Kubicki Jakub, ur. 1758 w Warszawie,, zm. 1833 w Wilkowie (Warszawskie), architekt, przedstawiciel poi. klasycyzmu. Od 1781 w służbie króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Jako stypendysta królewski (1783-86) odbył podróż do Włoch i prawdopodobnie do Francji. W 1790 nobilitowany. K. wzniósł wiele rezydencji wiejskich (m.in. w Białaczowie i w Bejs-cach), którym nadal charakterystyczną klasycystyczną szatę, naśladowaną później przez wielu architektów: niewielki, zwarty piętrowy budynek, z portykiem
J. Kubicki, Belweder, Warszawa, 1818-22
kolumnowym w fasadzie i ryzalitem (wysuniętą częścią budowli) w elewacji ogrodowej. K. wykonał również projekty pawilonów na rogatkach warszawskich (zachowane przy pl. Unii Lubelskiej i przy ul. Grochowskiej). Przebudował pałac w Radziejowicach pod Mszczonowem na romantyczny zameczek. Wzniósł taras od strony Wisły (na arkadach) przy Zamku Królewskim i przebudował Belweder w Warszawie.
Kulisiewicz Tadeusz, ur. 1899 w Kaliszu, zm. 1988 w Warszawie, grafik i rysownik. Studiował w szkole Sztuk Pięknych w Warszawie. Członek stowarzyszenia Ryt, od 1946 profesor grafiki w Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Do 1939 uprawiał gł. drzeworyt, w którym ukształtował własny styl, bliski ekspresjo-nizmowi. Powstały wówczas liczne prace graficzne poświęcone góralskiej wsi Szle-mbark (Kobieta z różańcem, cykle: Szlem-bark. Bacówka i in.). Po II wojnie światowej K. tworzył prawie wyłącznie tematy-
Kulisiewicz
czne cykle rysunkowe tuszem (Francja, Holandia, Chiny, Indie, Meksyk, Laguna wenecka. Wspomnienia z podróży). Rysunki te* odznaczają się precyzją kreski,
syntetycznym ujęciem tematu, swoistą wykwintnością formy.
Jaki-
J. Guze Tadeusz Kulisiewicz, Warszawa 1956. mowicz Tadeusz Kulisiewicz, Warszawa 1976.
L
Lanci [lanczi] Franciszek Maria, ur. 1799, zm. 1875, architekt wŁ; działał w Polsce. Studiował w Akademii Świętego Łukasza w Rzymie. Do Polski przybył w 1825, sprowadzony przez rodzinę Małachows-kich; zmarł w Warszawie. Do najwybitniejszych dzieł L. należą: neogotyckie zamki w Zagórzanach i w Zatorze, przebudowa kaplicy Złotej przy katedrze w Poznaniu na mauzoleum pierwszych Piastów, pn. skrzydło pałacu w Wilanowie i pawilon, przebudowa kościoła św. Katarzyny oraz tzw. Żółta Karczma na Słu-żewie w Warszawie. Od 1845 zaniechał neogotyku na rzecz form swobodnie nawiązujących do renesansowej architektury wł. (kamienica przy Krakowskim Przedmieściu 17 w Warszawie). L. jako jeden z pierwszych architektów w Polsce stosował lane żelazo do elementów konstrukcyjnych i dekoracyjnych.
Laszczka Konstanty, ur. 1865 w Makowcu Dużym pod Radzyminem, zm. 1956 w Krakowie, rzeźbiarz. Studiował w Warszawie i w Paryżu, gdzie zapoznał się z twórczością A. Rodina. Członek Towarzystwa Artystów Polskich "Sztuka", Secesji Wiedeńskiej i Societe Nationale des Beaux-Arts w Paryżu; profesor Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Tworzył pomniki (m.in. H. Sienkiewicza w Bydgoszczy), figuralne rzeźby rodzajowe, rei., dekoracyjne rzeźby architektoniczne, zajmował się ceramiką. Uległ wpływowi impresjonizmu (malarskie traktowanie powierzchni rzeźby); pod wpływem dzieł Rodina powstały takie kompozycje, jak Zrozpaczona, Żal. W utworach L. widoczne są też elementy symbolizmu (Krzyk, Nostalgia). Do najlepszych dzieł L. nale
żą portrety rzeźbiarskie, modelowane w glinie i odlane w brązie, w których głowa modela wyłania się z nie obrobionej, bezkształtnej bryły (np. popiersie L. Wy-czółkowskiego). Społeczne muzeum poświęcone życiu i twórczości L. znajduje się w szkole w Dobrem w województwie warszawskim.
Lawrence [lorens] Sir Thomas, ur. 1769, zm. 1830, malarz ang., portrecista. Samouk, początkowo modny na prowincji malarz portretów pastelem, stopniowo zdobywał sławę w Londynie. Od 1792 malarz nadworny, od 1794 członek akademii królewskiej, od 1820 jej prezydent. Wybitny kolekcjoner rysunków, położył ogromne zasługi w organizowaniu muzeów londyńskich. L. malował olejne portrety członków rodziny królewskiej (Królowa Charlotta) oraz londyńskiej arystokracji (Lady Raglan). Sportretował galerię postaci koalicji antynapoleońskiej w całej Europie (w tym Portret papieża Piusa VII). Jego późne portrety (W. Scott) cechuje większe pogłębienie psychologiczne od wizerunków wcześniejszych, dość powierzchownych w swobodzie malowania i naturalnym upozowa-niu modela. L. kontynuował tradycję J. Reynoidsa, ograniczając jednak atrybuty, tło i skupiając się na malarskiej wirtuozerii. Próbował także sporadycznie, bez powodzenia, sił w malarstwie historycznym (Homer recytujący Iliadę). Ekspresyjny, niemal szkicowy sposób malowania L. bywał uważany za zapowiedź romantyzmu.
Le Brun [lóbrę] (Lebrun) Charles, ur. 1619, zm. 1690, franc. malarz, rysownik i deko-
Le Corbusier
rator, przedstawiciel baroku. Uczeń malarzy franc. S. Voueta i N. Poussina. Jeden z założycieli i później prezes akademii królewskiej w Paryżu. Dzięki protekcji ministra franc. J.B. Colberta stal się dyktatorem artystycznym dworu Ludwika XIV, organizował i nadzorował większość ówczesnych wielkich przedsięwzięć budowlanych i dekoratorskich. Od 1662 był pierwszym malarzem króla, kustoszem zbiorów królewskich i dyrektorem królewskiej manufaktury tkanin i mebli. Dekorował wnętrza licznych pałaców (m.in. galerii Apollina w Luwrze i Hotel Lambert w Paryżu, w Vaux-le-Vicomte, Sceaux i Marły). Głównym dziełem Le B. była dekoracja pałacu w Wersalu, w której przejawia się jego swoisty styl (galeria Zwierciadlana, salony Wojny i Pokoju;
projekty zastaw stołowych, gobelinów, rzeźb, liczne obrazy alegoryczne i mit. gloryfikujące króla, projekty mebli, nacechowane barokowym przepychem). Malował również portrety. Działalność Le B. w akademii królewskiej miała wpływ na sformułowanie i ugruntowanie teorii akademickiego klasycyzmu.
Le Corbusier [15 korbiizje] (właśc. Charles Edouard Jeanneret), ur. 1887, zm. 1965, franc. architekt, urbanista, malarz, rzeźbiarz, pochodzenia szwajc., jeden z twór-
Notre-Dame-du-Haut,
Le Corbusier, kaplica Ronchamp, 1950-55
ców i teoretyków architektury XX w. Studiował w Wiedniu, Paryżu, Berlinie. W 1917 osiadł w Paryżu. Współtwórca i teoretyk kierunku architektury zwanego puryzmem, współzałożyciel międzynarodowej organizacji twórczej architektów CIAM, inicjator pisma "Esprit Nou-veau"; brał udział w sformułowaniu tzw. Karty ateńskiej, podsumowującej IV Kongres CIAM i zawierającej definicję i prognozy rozwoju miasta funkcjonalnego. W swoich projektach i realizacjach propagował konstruktywizm i funkcjona-lizm budowli oraz założeń urbanistycznych (podział stref miejskich na rejony zamieszkania, pracy i odpoczynku; dostosowanie wnętrz do potrzeb człowieka;
wykorzystywanie walorów zieleni, przestrzeni i słońca). Opracował nowy system proporcji dla nowoczesnej architektury, oparty na proporcjach człowieka (tzw. modulor). Definiował dom jako "maszynę do mieszkania". Projektował m.in.:
pawilon Esprit Nouveau na Wystawie Sztuki Dekoracyjnej w Paryżu (1925), przebudowę siedziby Ligi Narodów w Genewie, gmach Centrosojuzu w Moskwie, pawilon studentów szwajc. w Cite Universitaire w Paryżu, eksperymentalny blok mieszkaniowy, tzw. jednostkę mieszkalną (Unitę d'Habitation) w Marsylii, siedzibę Organizacji Narodów Zjednoczonych w Nowym Jorku (wraz z zespołem), kaplicę w Ronchamp we Francji;
stworzył projekt miasta Czandigarh w Indiach i wiele innych projektów urbanistycznych, m.in. dla Brazylii. Autor wielu prac poświęconych teorii architektury i urbanistyki.
Ch. Jencks Le Corbusier - tragizm współczesnej architektury, Warszawa 1982. E. Nagy Le Corbusier, Warszawa 1977.
Leger [leże] Fernand, ur. 1881, zm. 1955, malarz franc. Studiował w Paryżu, w Eco-le des Beaux-Arts oraz w prywatnej ucze
r
Leonardo da Vinci
Leonardo da Vinci Dama Gallerani, 1483-85
lni artystycznej Academie Julian. Podczas I wojny światowej walczył pod Verdun. Lata II wojny spędził w Stanach Zjednoczonych. Początkowo L. tworzył pod wpływem neoimpresjonistów i P. Cezan-ne'a. Wkrótce związał się z kubizmem, a następnie z abstrakcyjną tendencją - orfizmem. Wyrazem zafascynowania skomplikowanymi mechanizmami współczesnej cywilizacji były charakterystyczne dla obrazów L. segmentowe traktowane, poprzecinane jakby w różnych płaszczyznach bryłowate kształty maszyn i mechanizmów lub ich części (Dyski, Miasto, Klucze) oraz schematycznie i syntetycznie ukazywana postać ludzka (Wielkie śniadanie). Po okresie abstrakcyjnym L. zwrócił się ku formom organicznym i bardziej dynamicznym (Las, Motyle, Kompozycja z papugami). Twórczość L., obejmująca malarstwo sztalugowe i ścienne, mozaiki, projekty tkanin, ilustrację książkową, ceramikę, scenografię oraz plakat i film, w połączeniu z działalnością pedagogiczną i prelekcyjną, wywarła duży wpływ na sztukę (zwł. użytkową) lat dwudziestych.
G. Diehl Femmd Leger, Warszawa 1985.
Leonardo da Vinci [l. da winczi], ur. 1452, zm. 1519, wł. malarz, rzeźbiarz, architekt, rysownik, teoretyk sztuki, uczony. Wychowany we Florencji, kształcił się od 1469 w pracowni A. del Verrocchia i pozostał tam jeszcze po uzyskaniu w 1472 statusu mistrza cechu malarzy. Od ok. 1478 pracował jako samodzielny artysta. W 1483-99 przebywał na dworze księcia Mediolanu, Lodovica ii Moro (Sforzy), zajmując się tam gł. techniką wojskową, hydrauliką i budownictwem. Po zajęciu miasta przez wojska franc. powrócił do Florencji. W 1506-13 ponownie mieszkał w Mediolanie, pozostając na służbie króla franc. Ludwika XII. W 1513 został
lasiczką - Cecylia
dzięki protekcji kardynała Giuliana de Medici powołany do Rzymu, w służbę papieża Leona X z rodu Medyceuszów;
nie brał tam jednak, w przeciwieństwie do Rafaela i Michała Anioła, udziału w wielkich przedsięwzięciach artystycznych. W 1516 wyjechał do Francji, powołany przez króla Franciszka I na pierwszego malarza, architekta i mechanika dworu. L. da V. był przede wszystkim wybitnym uczonym, zajmującym się naukami przyrodniczymi, matematycznymi oraz techniką. Również sztukę traktował jako naukę, a rysunek był dla niego szczególną metodą badawczą. Doprowadził ilustrację naukową do najwyższego poziomu precyzji, jego rysunkowe studia naukowe (np. anatomiczne, geologiczne, techniczne) łączą funkcje artystyczne z naukowymi. Liczne szkicowe projekty architektoniczne L. da V. nie zostały zrealizowane.
Leyden
Podobnie projekty pomników konnych księcia Francesca Sforzy i marszałka Tri-vulzia w Mediolanie, w których dążył do przedstawienia konia w spięciu lub skoku, nie doczekały się realizacji.
We wczesnych obrazach: Madonna Beno-is. Madonna Litta, Madonna del Garofano (z goździkiem) modelował kształty jeszcze dość twardo, by później przejść do bardzo miękkiego modelunku z zatarciem i zamgleniem konturu (tzw. sfuma-to). We wczesnym, nie ukończonym Po-klonie Trzech Króli starał się połączyć przedstawienie rozległego pejzażu z harmonijnym układem silnie poruszonych grup postaci. Problem przedstawienia dynamicznego ruchu zajmował go też w nie ukończonym i nie zachowanym fresku Bitwa pod Anghiari w Palazzo Vecchio we Florencji. W innych pracach malarskich dążył przede wszystkim do zespolenia wizerunku postaci ludzkich z rozbudowanym przedstawieniem natury: Madonna w grocie (dwie wersje, druga namalowana we współpracy z uczniem Ambrogiem da Predis), Święta Anna Samotrzeć (karton projektowy i obraz). Malował portrety (Dama z lasiczką - Cecilia Gallerani, ob. w Zbiorach Czartoryskich w Krakowie, Gine\'ra da Benci, Mona Lisa - La Gio-condd). Eksperymentował z techniką malowania fresku, łącząc niefortunnie olej z temperą w Ostatniej Wieczerzy w refektarzu klasztoru Santa Maria delie Grazie w Mediolanie. Ta monumentalna kompozycja łączy idealną harmonię i symet-ryczność układu postaci z żywością ich grupowania i upozowania.
L. da V. zamierzał napisać duży traktat o malarstwie, który jednak pozostał w postaci notatek, uporządkowanych po jego śmierci przez ucznia F. Melziego. Uznał tam malarstwo za sposób naukowego badania natury, której twórcze naśladowanie miało być gł. celem sztuki.
Według L. da V. należało naśladować naturę dynamiczną, aktywną, tworzącą i podlegającą zmianom; postulował studiowanie ciał w ruchu, badanie ich anatomicznej budowy i procesów w nich zachodzących oraz studiowanie dynamicznych zjawisk przyrody (pierwszy teoretyk sztuki opisujący sposób przedstawiania burzy). Interesował się teorią koloru w powiązaniu ze światłem, postulował stosowanie perspektywy powietrzno-bar-wnej, opisywał refleksy barwne. Traktat został wydany dopiero w 1651 we Francji, ale już wcześniej znany z odpisów wywierał wpływ na wielu malarzy. Sztuka L. da V. oddziałała bardzo silnie na malarzy wł. (m.in. na Rafaela) oraz na malarzy działających na pn. od Alp (J. van Cleve-go, A. Durera, Q. Massysa).
J. Białostocki O Leonardo, czemu się lak trudzisz, w. Pięć wieków myśli o sztuce. Warszawa 1976. K. CIark Leonardo da Vinci, Warszawa 1964. M. Rzepińska Co wiemy o "Damie z gronostajem" z Muzeum Czartoryskich, Kraków 1978, E. Ullmann Leonardo da Vinci, Warszawa 1984.
Leyden [lejden] Lucas van, ur. 1489 lub 1494, zm. 1533, niderl. grafik i malarz. Żył i tworzył w Lejdzie, przebywał też w Antwerpii, gdzie w 1522 został mistrzem cechu malarskiego. Poznał tam malarzy flam., zafascynowanych wzorami wł. renesansu (m.in. Q. Massysa), a także A. Dlirera, który wywarł silny wpływ na styl jego prac graficznych. Wykształcony w późnośredniowiecznej tradycji niderl. malarstwa przełomu XV/XVI w. (m.in. H. Boscha), L. zaczął wprowadzać nowe tematy, ujęcia i formy. Należał do twórców niderl. malarstwa i grafiki rodzajowej (obraz Gra w karty, ryciny Mleczarka i Wiejski znachor). Sceny rei. umieszczał L. w obszernym tle pejzażowym. Kompozycje figuralne ukazują specyficzne połączenie wzorów wł. renesansu (np. ujęcie aktów) ze współczesną grafiką niem.; ulegają przez to silnej dramatyzacji. Figury,
Lippi
zestawione na ogół w tłumnych grupach, są silnie poruszone i wykonują gwałtowne gesty,- barwy są mocne i jaskrawe. Kształty - modelowane płynnie, krągłe i wypukłe (ołtarze: Mojżesz wydobywający wodę ze skaty. Sąd Ostateczny, Taniec przed zlotym cielcem, obraz Chrystus uzdrawiający ślepego). L. był pierwszym artystą pn. Europy przedstawiającym w swej twórczości, zwł. graficznej, wiele tematów starotestamentowych, także takich, które w dawniejszej sztuce pojawiały się rzadko lub nie występowały w ogóle (np. rycina Triumf M ardocheusza wg biblijnej Księgi Estery). Dzięki temu zainspirował silnie ikonografię w późniejszych epokach (ryciny L. były źródłem inspiracji np. dla Rembrandta).
Limburg (Limbourg), bracia: Pauł, Jean i Hermann, ur. między 1385 a 1390, zm. 1416 (podczas epidemii dżumy), malarze franc. pochodzenia niderl. Od ok. 1402 pracowali we Francji, najpierw dla książąt burgundzkich, potem dla księcia Jea-na de Berry, dla którego wykonali swe najlepsze prace: miniatury w Belles heures du duć de Berry (Piękne godzinki księcia de Berry) oraz Tres riches heures du duć de Berry (Bardzo bogate godzinki księcia de Berry). Były to książki służące do prywatnej, domowej modlitwy i rei. medytacji. W cyklu przedstawień miesięcy, stanowiących ilustracje kalendarzowe w Tres riches heures..., L. po raz pierwszy w sztuce eur. wprowadzili gatunek malarstwa pejzażowego, w niezwykle realistycznym ujęciu. Pejzaże, malowane z wielką precyzją i z subtelnością kolorystyczną, ukazywały naturę zmieniającą się w cyklu pór roku i miesięcy i poddaną astrologicznemu wpływowi planet, oraz prace i czynności ludzi, podporządkowanych rytmowi astronomiczno-biologicznemu (praca na roli, wypasanie trzody, sceny polowań). Zespoły miniatur wykonane
Bracia Limburg Styczeń, miniatura z Tres riches heures du duć de Berry, ok. 1416
przez L. są uważane za najwyższe osiągnięcie późnogotyckiego malarstwa miniaturowego. Stworzyli w nich fundament dla przyszłego rozwoju franc. i niderl. malarstwa l. pół. XV w. (m.in. dla J. van Eycka).
K. Secomska Mistrzowie i książęta. Malarstwo francuskie XV i XVI wieku. Warszawa 1972.
Lippi, rodzina malarzy wł. działających gł. we Florencji.
Fra Filippo, ur. ok. 1406, zm. 1469, ojciec Filippina. Zakonnik w klasztorze karmelitów we Florencji (zwolniony ze ślubów zakonnych w 1433) oraz w Padwie i Prato. Malował obrazy tablicowe (liczne Madonny z Dzieciątkiem, Zwiastowanie, Koronacja Marii, Adoracja Dzieciątka)
Lizyp
oraz freski (w chórze katedry w'Prato, w katedrze w Spoleto). Fra Filippo przejął od Masaccia silny, plastyczny, bryłowaty modelunek kształtów, jednak pod wpływem Fra Angelica i malarza w}. L. Monaco złagodził surowy, monumentalny styl przez liryczne ujęcie pełnych wdzięku postaci, jasną, żywą kolorystykę oraz wprowadzanie wielu elementów ornamentalnych w strojach bądź architekturze tła. Kładł nacisk na oddanie przestrzenności pejzażu lub architektury tła. Fra Filippo silnie oddziałał na dalszy rozwój malarstwa florenckiego XV w. Jego uczniami byli S. Botticelli i syn Filippino. Filipplno, ur. 1457, zm. 1504, syn i uczeń Fra Filippa; działał we Florencji (m.in. na zlecenia Medyceuszów) i w Rzymie. Był twórcą obrazów tablicowych (liczne Madonny z Dzieciątkiem i ze świętymi) oraz fresków (sceny z życia św. Piotra w kaplicy Brancaccich w kościele Santa Maria dcl Carmine we Florencji - uzupełnienia zespołu dawnych fresków, m.in. Masaccia, freski w kaplicy Carafa w Santa Maria sopra Minerva w Rzymie i w kaplicy Strozzich w Santa Maria No-vella we Florencji). Dekoracyjny, wielobarwny styl ojca wzbogacił - pod wpływem S. Botticellego i A. del Verrocchia - o dynamiczność kompozycji, elegancję giętkiego, płynnego rysunku linii i o pewną twardość modelunku. Wiele jego dziel jest bliskich stylowi Botticellego, stąd niekiedy trudności w precyzyjnym rozgraniczeniu twórczości obu malarzy.
Lizyp, żył w IV w. p.n.e., rzeźbiarz gr. Nadworny portrecista Aleksandra III Wielkiego; twórca ok. 1500 posągów z brązu, przedstawiających bogów, herosów i ludzi. L. stworzył nowy kanon rzeźbiarski, różniący się proporcjami od kanonu Poli-kleta; postacie wyrzeźbione przez L. są smuklejsze, mają dłuższe ręce i nogi,
mniejszą głowę (1/9 wysokości ciała) i szczupły korpus. W kompozycjach rzeźbiarskich dążył do uzyskania efektu głębi przestrzennej i dynamiki. Dzięki pogłębionej mimice oddawał stany psychiczne osób portretowanych. Najsłynniejsze rzeźby L.: Apoksyomenos (atleta ze skrobaczką), programowe dzieło nowego kanonu, przeciwstawiane Doryforosowi Po-likleta; Herakles, tzw. Farnese; Hermes wiążący sandał; Helios na kwadrydze i liczne portrety Aleksandra Wielkiego. Koncepcje artystyczne L. były kontynuowane i rozwijane w okresie hellenistycznym.
Lorenzetti [lorencetti], bracia: Ambrogio i Piętro, malarze wł., przedstawiciele szkoły sieneńskiej XIV w. Rozwinęli styl mieszczący się między surowym monu-mentalizmem Giotta a liryczną subtelnością sieneńskiego malarza S. Martiniego, kładąc nacisk na logiczne umieszczenie figur w przestrzeni, na rozbudowanie obszernego tła (także pejzażowego), na żywą kolorystykę oraz bogactwo realiów (np. w strojach i typach postaci).
Piętro, ur. ok. 1280, zm. 1348 (podczas epidemii dżumy); działał w Sienie. Wykonał wiele ołtarzy i pojedynczych obrazów tablicowych. Był też autorem jednego z zespołów fresków w kościele San Fran-cesco w Asyżu. Rozwinął styl mniej monumentalny i mniej realistyczny niż Ambrogio, bliższy typowemu, sieneńskiemu, dekoracyjno-lirycznemu malarstwu Duc-cia i Martiniego.
Ambrogio, ur. 1290, zm. 1348 (podczas epidemii dżumy); działał w Sienie i krótko we Florencji. Autor obrazów i ołtarzy tablicowych, a przede wszystkim fresków w Palazzo Pubbiico w Sienie (Alegoria dobrych i zlych rządów). Alegoria ta ukazuje przewagę państwa roztropnie rządzonego (ma być nim Siena) nad państwem o złych rządach, prowadzących do
Lorrain
jego upadku i do grzeszności obywateli. Freski przedstawiają postacie w rozległym pejzażu (jednym z pierwszych w sztuce eur.) i zawierają wiele realistycznych scen rodzajowych.
M. Prokopp Lorenzetti, Warszawa 1985.
Lorrain [lorę] Ciaude (Le Lorrain, właśc. C. Gellee), ur. 1600, zm. 1682, franc. malarz i grafik, wybitny pejzażysta eur. Około 1613 opuścił rodzinną Lotaryngię i osiadł we Włoszech, przebywał gł. w Rzymie. Biblijne lub mit. tematy L. przedstawiał w formie scen w przesyconych światłem, często nadmorskich lub nadrzecznych pejzażach o charakterystycznej kulisowej kompozycji: pierwszy plan pogrążony w półcieniu, z zarysami klasycznych budowli lub zabudowań portowych, środek i tło zaś w głębi obrazu, zwykle z odbijającą refleksy świetlne wodą, jasne, przesiąknięte zamglonym, rozproszonym światłem; czasem z widzianym przez mgłę słońcem (Święto wiejskie, Pejzaż z młynem. Widok portu o zachodzie słońca. Wylądowanie Kleopatry w Tarsos, Odjazd sw. Urszuli). Harmonijne, stonowane barwy i subtelne oddanie światła w obrazach L. wywarły istotny wpływ na rozwój malarstwa pejzażowego XVIII i XIX w. (m.in. na twórczość W. Tume-ra).
A. Lorenzetti Matka Boska karmiąca, ok. 1330
Magritte [magrit] Renę, ur. 1898, zm. 1967, malarz belg., przedstawiciel surrealizmu. Studiował w akademii w Brukseli, a następnie pracował w wytwórni tapet i w reklamie. Decydujące znaczenie dla M. miało zetknięcie się ze sztuką G. de Chiri-ca, pod której wpływem wykształcił własny styl, poszukujący niezwykłości w otaczających człowieka i z pozoru zwyczajnych przedmiotach czy sytuacjach (Dola człowiecza). Wrażenie niezwykłości uwypuklała precyzyjna, skrupulatna technika malarska, pozwalająca osiągać efekty fotograficznej iluzji (Filozofia w buduarze).
R. Magritte Terapeuta, 1937
Operując doskonałym warsztatem akademickim, M. tworzył także surrealistyczne parafrazy słynnych obrazów, np. Mada-me Recamier J.L. Davida, obrazu, w którym leżącą postać kobiety zastąpił trumną w jej kształcie. Umiejętność wydobywania niezwykłości z banalnych przedmiotów, niewymuszone i spontaniczne efekty zaskoczenia oraz swoisty humor uczyniły sztukę M. bardzo popularną.
K. Janicka Surrealizm, Warszawa 1985.
Maillol [majol] Aristide, ur. 1861, zm. 1944, franc. rzeźbiarz i malarz. Studiował malarstwo w Ecole des Beaux-Arts w Paryżu. Początkowo był związany z nabistami, duży wpływ wywarli na niego również P. Cezanne i P. Gauguin. M. zajmował się tkactwem artystycznym, prowadził pracownię w Banylus-sur-Mer. Od 1900 poświęcił się gł. rzeźbie, początkowo ulegając wpływom A. Rodina. M. rzeźbił w drewnie i kamieniu, gł. tematem były masywne i zwarte akty kobiet o ciężkich pełnych formach (Noc, Rzeka). Wykształcił własny, syntetyczny styl, wywodzący się z klasycznej rzeźby gr. i akcentujący walory przestrzenne bryły oraz rezygnujący z ekspresji indywidualnej i fak-turalnej. Wykonał pomniki C. Debus-sy'ego i Cezanne'a. Zajmował się też drzeworytniczą ilustracją książkową. Wiele rzeźb M. jest eksponowanych w Paryżu na wolnym powietrzu, m.in. w parku Tuileries.
P. Kotula, P. Krakowski Rzeźba współczesna. Warszawa 1980.
Makowski Józef Tadeusz, ur. 1882 w Oświęcimiu, zm. 1932 w Paryżu, malarz. Studiował w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie (m.in. u J. Stanisławs-
Malczewski
T. Makowski Szewc, 1930
kiego i J. Mehoffera). W 1908 wyjechał do Paryża, gdzie zetknął się z ówczesną awangardą artystyczną, przede wszystkim z kubizmem. Po wybuchu I wojny światowej M. wyjechał do przyjaciela, malarza W. Słowińskiego do Bretanii (do której wracał kilkakrotnie), wyjeżdżał również do Owemii. W 1923 związał się z międzynarodową grupą malarzy działających w Paryżu, tzw. Ecole de Paris, z którą wystawiał w Galerii Berthe Weill. M. zapoczątkował wówczas własny styl, będący podsumowaniem dotychczasowych doświadczeń artystycznych - kubi-zmu, malarstwa hol., naiwnego realizmu w duchu twórczości malarza franc. H. Rousseau oraz poi. sztuki ludowej. Bohaterami obrazów M. są przeważnie dzieci, wyobrażone jako małe figurki, niemal kukiełki w spiczastych czapeczkach na głowach, pokazane w nastrojowych scenach życia domowego (przeważnie wiejskiego), scenach teatralnych, muzycznych
czy maskaradowych (Kapela dziecięca). Malował też surowe w wyrazie kompozycje rodzajowe (Szewc - Le Sabotier), niekiedy skłaniające się ku grotesce (Skąpiec). M. pozostawił przeszło sześćset obrazów olejnych, kilka tysięcy rysunków, akwarel i rycin.
W. Jaworska Tadeusz Makowski, Wrocław 1976.
Malczewski Jacek, ur. 1854 w Radomiu, zm. 1926 w Krakowie, malarz, jeden z najwybitniejszych artystów Młodej Polski. Kształcił się w Krakowie w Szkole Sztuk Pięknych (m.in. pod kierunkiem J. Matejki, który dostrzegł wybitne zdolności młodego artysty i widział w nim swego następcę w dziedzinie malarstwa historycznego) oraz w Ecole des Beaux-Arts w Paryżu. Po powrocie do kraju popadł w konflikt z Matejką, odmiennie pojmując zadania poi. malarstwa historycznego. Odbywał liczne zagraniczne podróże do Włoch i Monachium, brał udział jako rysownik kronikarz w wyprawie naukowej do Azji Mniejszej. Profesor, później rektor Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, współzałożyciel Towarzystwa Artystów Polskich "Sztuka". W twórczości M. dominował początkowo nurt his-toryczno-patriotyczny, związany z martyrologią Polaków po powstaniu styczniowym oraz z poezją romantyczną, gł. z twórczością J. Słowackiego. Cykl obrazów, zw. cyklem syberyjskim, przedstawia poi. zesłańców w drodze na Syberię i tragedię ich katorgi. M. od jasnej, oszczędnej prostoty kompozycji przeszedł do kontrastów kolorystycznych, brutalizacji wyrazu w celu spotęgowania wrażenia bólu, nieszczęścia i osamotnienia, jakie przynosi śmierć na wygnaniu (np. wersje tematu Śmierć Ellenai). Również inne obrazy tego cyklu, przedstawiające codzienne zdarzenia z życia zesłańców (Niedziela w kopalni. Na etapie), nacechowane prozaicznością ujęcia, pozbawione wszel-
Malewicz
kiej pozy czy gestu, nabierają przejmującej, dramatycznej wymowy.
Cykl syberyjski łączy sztukę M. z pozytywistycznym naturalizmem, większość jednak jego dzieł powstałych na przełomie XIX i XX w. należy do nurtu modernistycznego. Symboliczna, a nawet mistyczna wymowa kompozycji z tego okresu jest zarówno jedną z typowych cech sztuki modernizmu, jak i jedną z ważniejszych cech malarstwa M. Postacie i stwory symboliczne (chimery, fauny, rusałki, aniołowie) pojawiają się we wszelkiego rodzaju kompozycjach artysty: w portretach i autoportretach (np. Portret Adama Asnyka, Hamlet polski), w scenach rodzajowych, w pejzażach, w obrazach o tematyce biblijnej [Tobiasz w drodze). M. podejmował też charakterystyczne dla poi. modernizmu tematy: zaczerpnięte z baśni i legend ludowych (cykl Zatruta studnia), śmierci (obrazy z serii Thanatos), roli artysty i jego sztuki w życiu społeczeństwa (np. Melancholie, Biedne kolo) - tworzył nowy styl łączący elementy realizmu i ba-śniowości. Obrazy te cechuje żywa, nasycona gama barw i dysonansowe ich zestawianie. M. jest uznawany za jednego z najwybitniejszych i najoryginalniejszych malarzy poi., dzięki mistrzowskiej formie dzieł, wyraźnie patriotycznym ich treściom oraz swoistemu klimatowi polskości, emanującemu z jego obrazów. Największe zbiory prac M. znajdują się w muzeach narodowych w Poznaniu, Krakowie i Warszawie.
A. Jakimowicz Jacek Malczewski i jego epoka. Warszawa 1970.
Malewicz Kazimierz, ur. 1879, zm. 1935, malarz roś. pochodzenia poi. Studiował w Moskwie i wystawiał z awangardowymi ugrupowaniami (m.in. Bubnowyj walet, Gołubaja róża i Oslinyj chwost). W 1915 w Piotrogrodzie sformułował teorię artystyczną zw. suprematyzmem.
K.. Malewicz Supreme, 1915
Po rewolucji październikowej prowadził działalność pedagogiczną na uczelni Wchutiemas. Przebywał w Warszawie i w Berlinie, gdzie opublikował traktat teoretyczny Świat bez przedmiotów (1927). Początkowo M. uprawiał malarstwo przedmiotowe o tematyce chłopskiej. Po zetknięciu się z futuryzmem i kubizmem twórczość M. ewoluowała w kierunku abstrakcji. Pierwszym dziełem suprema-tyzmu był Czarny kwadrat. Ewolucja artystyczna M., realizującego w praktyce swoją teorię, doprowadziła go do stworzenia dzieła, które stanowi zaprzeczenie wszelkiej sztuki wyobrażającej: Biafy kwadrat na bialym tle. Stopniowo rozwijając teorię suprematyzmu, M. odchodził od dotychczasowych form dwuwymiarowych i wprowadzał analogiczne konstrukcje trójwymiarowe, tzw. architektony i planity. Poszukiwał też dla swoich form zastosowania w urbanistyce. Działalność M. silnie oddziałała na twórczość poi.
awangardy. Nawiązał do niej W. Strze-miński oraz artyści zrzeszeni w grupie Blok.
A. Turowski W kręgu konstruklywizmu. Warszawa 1979. Ł.A. Żadowa Poszukiwania i eksperymenty. Warszawa 1982.
Manet [mane] Edouard, ur. 1832, zm. 1883, franc. malarz i grafik. W 1850-56 studiował w Ecole des Beaux-Arts w Paryżu. Na ukształtowanie się indywidualnego charakteru wczesnych dzieł M. wywarło wpływ dawne malarstwo wł., hiszp. i hol. (Tintoretta, Giorgiona, D. Velazqueza, F. Goi, F. Halsa), które artysta poznawał w Luwrze i podczas zagranicznych podróży do Włoch, Holandii, Niemiec, Austrii i Hiszpanii. Ważną inspiracją w twórczości M. był także drzeworyt jap. Mimo zdecydowanego sprzeciwu wobec kano-
E. Manet Śniadanie na trawie, 1863
Manet
nów akademickich, zabiegał o uznanie akademickiej krytyki. Po skandalu, jakim było wystawienie w 1863 w Salonie Odrzuconych Śniadania na trawie, nieprzychylnym głosom krytyki przeciwstawiali się obrońcy twórczości M., m.in. E. Zola i Ch. Baudelaire. Wokół M. skupili się wówczas zwolennicy nowych kierunków w sztuce, m.in. przyszli impresjoniści franc. (B. Morisot, C. Monet). Dwa najsłynniejsze obrazy M.: Śniadanie na trawie (współczesna transpozycja Koncertu Tycjana) oraz Olimpia (wzorowana na Śpiącej Wenus Tycjana), szokowały współczesnych zarówno niekonwencjonalnym ujęciem tematu (pokazanie nagiej kobiety bez pretekstu tematu historycznego czy alegorycznego), jak i nowatorstwem środków formalnych (wyraźny,
111
Mansart
uproszczony rysunek, ograniczenie mo-delunku światłocieniowego, zwartość i oszczędność kompozycji). Pod wpływem impresjonistów M. rozjaśnił kolorystykę swych płócien, często malował je w plenerze (Barka Moneta, Bar w Folies-Berge-re), nie stosował jednak techniki dywizjo-nistycznej. M. stworzył też wiele grafik, ilustracji książkowych, a pod koniec życia doskonałe portrety w technice pastelu (Portret Irmy Brunner). Twórczość M. jest ważnym etapem rozwoju malarstwa nowoczesnego, stanowi jakby przejście od akademizmu i realizmu do impresjonizmu, do którego przedstawicieli M. bywa zaliczany.
H. Perruchot Manet, Warszawa 1961.
Mansart [masar] Francois, ur. przed 1598, zm. 1666, architekt franc., przedstawiciel barokowego klasycyzmu we Francji. Od 1636 architekt królewski. Przebudował zamek w Blois oraz Hotel Carnavalet w Paryżu, gdzie ponadto wzniósł kościół i klasztor Wizytek oraz kościół i klasztor Val-de-Grace (z franc. architektem i rzeźbiarzem J. Lemercierem), a także wiele domów. Najdoskonalszym dziełem M. jest pałac w Maison-Laffitte pod Paryżem, o charakterystycznej bryle i rozplanowaniu, z wysokimi dachami, ściętymi od góry, o oknach umieszczonych w ich strefie strychowej (tzw. dachy mansardowe, nazywane tak od nazwiska M.), na planie podkowy z wysuniętymi skrzydłami bocznymi oraz elewacjami opiętymi bogatym systemem pilastrów i półko-lumn.
Mansart-Hardouin [masar arduę] Jules (właśc. J. Hardouin), ur. 1646, zm. 1708, architekt franc., przedstawiciel barokowego klasycyzmu we Francji. Kuzyn F. Mansarta (którego nazwisko dodał do swojego rodowego) i jego uczeń. Od 1674 działał jako architekt Ludwika XIV.
Z racji piastowania godności dających duże uprawnienia (od 1685 pierwszy architekt króla, od 1699 nadintendent budowli królewskich) M.-H. odegrał ogromną rolę w rozwoju architektury franc. 2. pół. XVII w. Do najważniejszych należą jego dzieła w Wersalu, gdzie w 1677 objął kierownictwo robót, m.in. rozbudowa pałacu (prowadzona wspólnie z architektami franc. L. Le Vau i Ch. Le Brunem), kaplica pałacowa (zakończona po jego śmierci) i Grand Trianon - dwuskrzydłowy pałacyk z perystylem kolumnowym, łączącym dziedziniec z ogrodem. W Paryżu wzniósł m.in. kościół Inwalidów na planie centralnym, o monumentalnej, spiętrzonej bryle, opiętej systemem klasycznych porządków kolumnowo-pilastro-wych i zwieńczonej wielką, dynamicznie wysmukloną kopułą, nawiązującą do kopuły bazyliki św. Piotra w Rzymie projektu Michała Anioła. M.-H. wytyczył i rozplanował również jednolitą zabudowę dwóch paryskich placów: Vendóme i des Victoires. Budowle projektowane przez M.-H. łączą elementy baroku z klasycznym spokojem i umiarem.
Mantegna [manteńja] Andrea, ur. 1431, zm. 1506, wł. malarz i grafik. Tworzył w Padwie, a następnie w Mantui, na dworze markizów Gonzaga. M. był zafascynowany ideą wskrzeszenia sztuki antycznej, studiował jej zabytki z naukową, archeologiczną dokładnością. Próbował odtworzyć formy antyczne wg wyobrażenia o starożytności jako epoce heroicznej. Postacie w dziełach M. są monumentalne, surowe, patetyczne. Sceneria jego obrazów, fresków i rycin - także tych o chrześcijańskich tematach - jest zabudowana architekturą klasyczną (np. cykl fresków z historią św. Jakuba w kościele degli Eremitani w Padwie). M. był jednym z pierwszych artystów renesansu po-
Marconi
dojmujących tematykę mit. i antyczną (Parnas, Triumf Cezara - cykl dziewięciu obrazów, Triumf Scypiona, liczne ryciny). Poza tematami mit. oraz tradycyjnymi tematami rei. (ołtarz kościoła San Zeno w Weronie, Madonna delia Yittoria) przedstawiał sceny z życia dworskiego (freski w Camera degli Sposi w Castello di San Giorgio w Mantui). Studia anatomiczne oraz perspektywiczne spożytkował m.in. dla namalowania Martwego Chrystusa, ujętego w skrajnym skrócie. Pierwszy w sztuce nowożytnej tworzył malowidła iluzjonistyczne (Camera degli Sposi - z motywem "otwarcia" realnej przestrzeni w iluzyjny przestwór nieba, widoczny na sklepieniu). Styl M. charakteryzuje: ostry, rzeźbiarski modelunek kształtów, przywodzący na myśl antyczne reliefy (nad którymi M. prowadził studia archeologiczne), plastyczność i kubicz-ność figur, zimna, czasem wręcz monochromatyczna kolorystyka, np. w obrazach en grisaille [czyt. a grizaj] - malowidłach wykonanych tylko kolorem szarym, naśladujących płaskorzeźbę. Twórczość M. miała fundamentalne znaczenie dla stworzenia repertuaru form wl. renesansu. Silnie oddziałała na malarstwo flo-renckie i weneckie XV i początku XVI w. oraz na sztukę niem., np. na twórczość A. Diirera.
Marconi [markoni], rodzina artystów pochodzenia wl., działających w Polsce w XIX i XX w.
Henryk, ur. 1792 w Rzymie, zm. 1863 w Warszawie, architekt, ojciec Karola, Leandra i Władysława. Początkowo uczył się rysunku pod kierunkiem ojca Leandra Marconiego (architekta wł.), następnie uczęszczał na uniwersytet i do akademii w Bolonii. Od 1815 poświęcił się wyłącznie architekturze. W 1822 sprowadzony do Polski przez gen. L. Paca
w celu dokończenia prac przy pałacu w Dowspudzie pod Suwałkami. Osiadł w Warszawie. W 1851-58 profesor architektury w Szkole Sztuk Pięknych. Uczestniczył w powstaniu listopadowym 1831, a podczas powstania styczniowego 1863 wspomagał finansowo Rząd Narodowy. Pracował gł. w Warszawie, gdzie wzniósł m.in. pałac Paca na ul. Miodowej, kościół św. Karola Boromeusza na ul. Chłodnej, dworzec Kolei Warszawsko-Wie-deńskiej (nie istnieje), gmach Hotelu Europejskiego, gmach Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, kościół Wszystkich Świętych na pl. Grzybowskim. M. nawiązywał do form wł. renesansu oraz rzym. architektury pałacowej XVI w. Stosował też formy wywodzące się z ang. gotyku (pałace w Dowspudzie i w Chr-cynnie w Ciechanowskiem). Opublikował m.in. pracę O porządkach architektonicznych i Zbiór projektów architektonicznych 1838-43.
Ferrante, ur. 1798 w Bolonii, zm. 1868 w Warszawie, rzeźbiarz i sztukator, brat Henryka, ojciec Leonarda. Studiował w akademii w Bolonii pod kierunkiem ojca, zajmując się gł. ornamentyką. W 1828 przybył do Warszawy, wezwany przez brata, z którym współpracował, dekorując wznoszone przez niego budowle. Twórczość Ferantego była ściśle związana z architekturą i ograniczała się do obiegowych form dekoracyjnych. Jego realizacje odznaczały się wysokim poziomem wykonawstwa. Karol, ur. 1826 w Warszawie, zm. 1864 we Florencji, malarz i rysownik, syn Henryka, brat Leandra i Władysława. W 1844 wyjechał do Włoch, gdzie studiował techniki malarstwa ściennego. W 1848 wstąpił do organizowanego przez A. Mickiewicza legionu poi. W 1850 wrócił do Warszawy i poświęcił się malarstwu dekoracyjnemu. Najważniejszym dziełem
1 11
Masaccio
Karola była dekoracja sali posiedzeń Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego.
Leandro, ur. 1834 w Warszawie, zm. 1919 w Montreux w Szwajcarii, architekt, syn Henryka, .brat Karola i Władysława. Architektury uczył się praktykując u ojca, z którym pracował m.in. przy budowie Hotelu Europejskiego. Jego twórczość reprezentuje dojrzałą fazę historyz-mu w poi. architekturze. Stosował eleganckie i drobne formy, nawiązujące do wł. i franc. renesansu. Do najwybitniejszych dzieł Leandra w Warszawie należą:
willa W.E. Raua w Alejach Ujazdowskich 27, pałacyk Sobańskich w Alejach Ujazdowskich, pałac K. Zamoyskiego na ul. Foksal 1/2, synagoga na Tłomackiem (zburzona podczas II wojny światowej). Leonard, ur. 1835 w Warszawie, zm. 1899 we Lwowie, rzeźbiarz, syn Ferran-tego. Rzeźby uczył się w pracowni ojca oraz w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie, pod kierunkiem rzeźbiarza K. Hegla. W 1859 wyjechał w celu dalszego kształcenia do Rzymu. W 1862 wrócił do Warszawy i prowadził z ojcem zakład sztuka-torsko-kamieniarski. W 1874 przeniósł się do Lwowa. Do najważniejszych realizacji Leonarda w Warszawie należą: rzeź
by z pałacu Kronenberga (nie zachowane), rzeźba z ołtarza w kościele Wszystkich Świętych, modele chłopców do fontanny ustawionej ob. przed kinem M uranów.
Władysław, ur. 1848 w Warszawie, zm. 1915 tamże, architekt, syn Henryka, brat Karola i Leandra. Studiował architekturę w akademii w Petersburgu. W 1876 otrzymał tytuł architekta. Interesował się historią i konserwacją zabytków, był jednym z założycieli Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości. W projektach nawiązywał do architektury historycznej, gł. klasycystycznej i barokowej. Jedną z ważniejszych realizacji Władysława było wzniesienie hotelu Bristol w Warszawie; zaprojektował także wiele kamienic (większość nie istnieje); m.in. kamienicę Strzałeckiego w Alejach Ujazdowskich 26 oraz willę S. Dziewulskiego w Alejach Ujazdowskich 25.
Masaccio [mazaczczio] (właśc. Tommaso di ser Giovanni Cassai), ur. 1401, zm. 1428, malarz wł. wczesnego renesansu. M. pracował gł. we Florencji, gdzie namalował freski: Wygnanie z raju. Grosz czynszowy. Kazanie św. Piotra, Chrzest tłumów. Uzdrawianie chorych w kaplicy Brancaccich w kościele Santa Maria del
Masaccio Grosz czynszowy, fresk z kościoła Santa Maria del Carmine, Florencja, 1426-28
Matejko
Carmine i Trójca Święta w kościele Santa Maria Novella. Wykonał także obraz dla kościoła Santa Maria del Carmine w Pizie. Jednym z największych osiągnięć M. była umiejętność oddania głębi przestrzeni przez zastosowanie precyzyjnej perspektywy linearnej, a także nowe, trójwymiarowe ujęcie postaci ukształtowanych plastycznie za pomocą światłocieni. Dzieła M. cechuje duża oszczędność i surowość form, nie ma w nich ozdobności i nadmiaru szczegółów. Monumentalna sztuka M., odbijająca od bardziej dekoracyjnego malarstwa quattrocenta, miała przełomowe znaczenie dla ukształtowania się sztuki renesansu.
J. Takacs Masaccio, Warszawa 1982.
Massys [masajs] (Matsys, Metsys) Quentin, ur. 1465 lub 1466, zm. 1530, malarz ni-derl.; działał w Antwerpii. We wczesnej twórczości (np. w ołtarzach Święta Rodzina i Opłakiwanie Chrystusa) rozwijał tradycję późnośredniowiecznego malarstwa XV w. (m.in. malarzy niderl. D. Boutsa, H. Memlinga, H. Boscha). Stopniowo wprowadzał do kompozycji zapożyczenia z renesansowej sztuki wł. (m.in. z dzieł Leonarda da Vinci), widoczne np. w Madonnie z Dzieciątkiem i sw. Janem Chrzcicielem (ob. w Muzeum Narodowym w Poznaniu). M. był współtwórcą tzw. manieryzmu antwerpskiego (ok. 1510-1540) - italianizującego kierunku malarskiego, łączącego tradycje niderl. (silną ekspresję i dramatyczność kompozycji, dynamiczne poruszenie figur, bogactwo ornamentalne) z wzorami wł. renesansu (dążność do harmonijnej kompozycji, idealizowane fizjonomie, poprawność perspektywiczna i anatomiczna, motywy architektury i ornamentyki renesansowej). M. był pierwszym niderl. twórcą obrazów rodzajowych (m.in. Bankier z żoną), które były naśladowane przez następne pokolenie
malarzy. Przedstawiał też groteskowo-ka-rykaturalne typy ludzkie (Brzydka księżniczka, Starzec). M. słynął również jako znakomity portrecista, m.in. wybitnych humanistów (Erazm z Rotterdamu, Petrus Aegidius).
Matejko Jan, ur. 1838 w Krakowie, zm. 1893 tamże, malarz, gł. przedstawiciel poi. malarstwa historycznego XIX w. Uczył się w Szkole Sztuk Pięknych (SSP) w Krakowie, gł. pod kierunkiem W. Łu-szczkiewicza. Następnie wyjechał na studia do akademii w Monachium, gdzie uczył się w pracowni H. Anschutza. Pobyt w akademii wiedeńskiej zakończył się zatargiem na temat zadanej kompozycji i M. powrócił do Krakowa. Od 1873 dyrektor SSP w Krakowie, również członek honorowy wielu akademii eur. i instytucji naukowych. Jako jedyny w dziejach malarstwa poi. otrzymał w 1878 od społeczeństwa symboliczne berło "na znak panowania w sztuce". Przez całe życie działał aktywnie na rzecz ochrony zabytków sztuki. Brał czynny udział w restauracji Sukiennic i kościoła Mariackiego w Krakowie, wykonał w nim polichromię nawy we współpracy z uczniami S. Wyspiańskim i J. Mehofferem.
Już w czasach szkolnych M. przygotowywał się do roli malarza historycznego, gromadził materiały w archiwach i podczas wycieczek po kraju, a później również polonika zagraniczne (przerysy szczegółów stroju, uzbrojenia, wypisy z kronik, portrety osobistości historycznych). Owocem badań było wydanie pracy Ubiory w Polsce. W pierwszych obrazach M. uległ wpływom malarza franc. P. Delaroche'a, stosując właściwy mu typ kompozycji o skupionym napięciu i ograniczeniu akcji do niewielkiej liczby postaci (Otrucie królowej Bony, Jan Kochanowski z Urszulką). Cechy te można odnaleźć jeszcze w Stańczyku. Jednak przez nada-
Matisse
nie królewskiemu błaznowi własnych rysów M. odszedł od anegdoty i ilustracji historii w kierunku jej osobistego komentarza. Tendencje te uwidoczniły się w pełni w Kazaniu Skargi, gdzie M. stworzył na kanwie autentycznych wydarzeń syntezę danego momentu dziejów, wprowadzając do akcji osoby, które nie mogły brać udziału w przedstawionej scenie. Zainspirowany wybuchem powstania styczniowego, M. stworzył jedyny obraz dotyczący wypadków współczesnych, kompozycję alegoryczną Rok 1863 - Polonia. Kolejne dzieło Rejtan - upadek Polski przypominało po niedawnej klęsce przyczyny rozbioru Polski i jego winowajców. Rozrachunkowa postawa M. wobec przeszłości wykazywała zależność wielu jego poglądów od ówczesnej krakowskiej szkoły historycznej tzw. stańczyków, a zwł. od idei jednego z jej przywódców, pisarza i historyka J. Szujskiego. M. nie wyrzekł się nigdy historycznego morali-zowania, choć jego późniejsze obrazy stanowiły raczej gloryfikację narodowej przeszłości: Unia Lubelska, Batory pod Pskowem, Bitwa pod Grunwaldem, Hold pruski. Wiele płócien M. miało charakter swoistej publicystyki politycznej, a wydarzenia historyczne sens podwójny, gdyż były zarazem komentarzem wypadków bieżących z życia Polski i Europy w 2. pół. XIX w. Sens ten z czasem się komplikował i stawał nieczytelny bez słownego komentarza (najczęściej pisanego przez zaufanego sekretarza SSP - M. Gorzkowskiego). Największy zbiór pamiątek i dzieł M. znajduje się w Muzeum Narodowym w Krakowie, w specjalnym oddziale, w tzw. Domu Jana Matejki.
J.M. Michałowski Jan Matejko, Warszawa 1979. K. Sroczyńska Jan Matejko, Warszawa 1976. J. Starzy-nski Jan Matejko, Warszawa 1973.
Matisse [matis] Henri, ur. 1869, zm. 1954, franc. malarz, rysownik, grafik. Studio-
H. Matisse Deser, 1908
wał w Paryżu, w Ecole des Beaux-Arts oraz w prywatnych szkołach: Academie Julian i Academie Carriere. Do ok. 1930 wiele podróżował do Hiszpanii, Rosji, Maroka, Ameryki Północnej i na Tahiti. Początkowo inspirował się impresjonizmem, potem postimpresjonizmem, m.in. twórczością V. van Gogha i P. Cezan-ne'a. Pod wpływem P. Signaca tworzył w technice pointylistycznej. Dążąc do oczyszczenia i zintensyfikowania koloru oraz uproszczenia formy, M. stał się jednym z gł. twórców i reprezentantów fowi-zmu. Powstało wówczas wiele najsłynniejszych jego obrazów: Kobieta w kapeluszu, Przepych, spokój i rozkosz. Radość życia. Taniec i Muzyka. Ulubione tematy obrazów -M. to sceny figuralne, wnętrza pracowni, akty (motyw odaliski), martwe natury, ptaki i kwiaty. Obrazy fowistyczne M. cechuje: uproszczony rysunek, płaska kompozycja, stosowanie nasyconej, abstrakcyjnej czystej plamy koloru, często dysonansowo zestawionej. Poza krótkim okresem zainteresowania kubizmem, M. pozostał wierny poszukiwaniom kolorystycznym, dążył do uzyskania coraz bardziej wyrafinowanego i ekspresyjnego kolorytu przy oszczędnej i syntetycznej
Memling
formie (Rumuńska bluzka, Wielkie czerwone wnętrze). Z obrazów M. emanuje zmysłowa radość życia, poczucie siły i równowagi duchowej. Oprócz malarstwa M. zajmował się również rzeźbą (zwł. w okresie kubistycznym), malarstwem ściennym (Taniec wykonany w hallu gmachu Fundacji Barnesa w Merion, Stany Zjednoczone), ceramiką, projektowaniem dekoracji i kostiumów teatralnych (m.in. do baletu Czerwone i czarne D. Szostakowicza) oraz tapiserii. M. uprawiał także rysunek, niezwykle lapidarny w formie, grafikę i ilustrację książkową (m.in. cykl ilustracji do Kwiatów zla Ch. Baudelaire'a). Wielkim i jakby syntetycznym dziełem M. było zaprojektowanie architektury, wyposażenia wnętrza, dekoracji malarskiej i rzeźbiarskiej kaplicy Dominikanek w Vence. Postawa twórcza i dzieło M. jest w dwudziestowiecznej sztuce przykładem głębokiego humanizmu, wyrażającego się w afirmacji życia i zmysłowym przeżywaniu świata.
E. Thiel Henri Matisse, Berlin 1975.
Mehoffer Józef, ur. 1869 w Ropczycach (Małopolska), zm. 1946 w Krakowie, malarz i grafik, przedstawiciel Młodej Polski. Studiował w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie pod kierunkiem J. Matejki (uczestniczył w wykonywaniu jego polichromii w kościele Mariackim), w Wiedniu i w Ecole des Beaux-Arts w Paryżu. Od 1900 wykładowca w Krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Jeden z założycieli Towarzystwa Artystów Polskich "Sztuka", członek towarzystwa Polska Sztuka Stosowana. Twórczość M. ukształtowała się pod wpływem Secesji Wiedeńskiej, a także średniowiecznego franc. malarstwa witrażowego. Styl M. cechuje dekoracyjność linii i koloru, soczysta gama barwna, zamiłowanie do złoceń i ornamentów oraz wprowadzenie
motywów ludowych, alegorycznych i symbolicznych. W twórczości M. gł. miejsce zajmują witraże i polichromie ścienne, które należą do największych osiągnięć poi. sztuki dekoracyjnej: cykl 13 witraży w katedrze we Fryburgu w Szwajcarii, witraże w katedrze na Wawelu (m.in. w kaplicach: Świętokrzyskiej i Szafrańców), polichromia Skarbca na Wawelu. Malował obrazy symboliczne (Dziwny ogród), wnętrza (Majowe sionce), pejzaże, a przede wszystkim liczne dekoracyjne portrety (w izerunki żony, autoportrety, Śpiewaczka). M. projektował dekoracje teatralne, wnętrza, meble. Zajmował się też grafiką użytkową, gł. książkową.
T. Adamowicz Józef Mehoffer, Warszawa 1976. A. Ra-dajewski Józef Mehoffer, Warszawa 1976.
Memling Hans, ur. między 1430 a 1440, zm. 1494, malarz niderl. Był prawdopodobnie uczniem R. van der Weydena w Brukseli i być może malarza niem. S. Lochnera w Kolonii. Mieszkał i tworzył w Brugii. Jego obrazy - zwykle pogodne, liryczne, pełne poezji i wdzięku - zyskały wielkie powodzenie u współczesnych. M. nawiązywał wielokrotnie do twórczości swych wielkich poprzedników, zwł. van der Weydena, szczególnie wtedy, gdy miał stworzyć obrazy o wymowie dramatycznej, np. Sąd Ostateczny (ob. w Muzeum Narodowym w Gdańsku). M. oddawał urodę ludzi i rzeczy czystymi, intensywnymi kolorami o przewadze barw ciepłych, miękkim modelunkiem. Do najlepszych jego dzieł należą wizerunki tronującej Madonny z Dzieciątkiem, portrety:
Martina van Nieuwenhove, małżonków Portinari, ołtarze: Trzech Króli, Mistycznych zaślubin św. Katarzyny, Opłakiwania, Świętego Krzysztofa, Męki Pańskiej, relikwiarz ze scenami z legendy św. Urszuli.
J. Białostocki, M. Walicki Hans Memling, ..Sąd Ostateczny", Warszawa 1981. P. Trzeciak Hans Memling, Warszawa 1977.
Merlini
Merlini Dominik, ur. 1730, zm. 1797, architekt wł., od ok. 1750 dziatający w Polsce. Był architektem królewskim, a następnie architektem Rzeczypospolitej. Pracował gl. dla króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Przebudował Zamek Ujazdowski, wnętrza Zamku Królewskiego w Warszawie. Prowadził budowę zespołu pałacowego w Łazienkach (m.in. pałac Na Wyspie - rozbudowa. Biały Domek, pałac Myśliwski, wodozbiór i Stara Pomarańczarnia z teatrem). Projektował pałac w Opolu Lubelskim, pałace w Jabłonnie i Królikamię w Warszawie. Jako architekt Rzeczypospolitej prowadził restaurację gmachów państwowych (przebudował Trybunał w Lublinie, w 1783 odbudował po pożarze pałac Krasińskich). M. przeszedł w twórczości ewolucję od form późnego baroku do klasy-cyzmu. Tworzył dzieła wyróżniające się indywidualnym charakterem na tle ówczesnej architektury klasycy stycznej. Przyczynił się do skrystalizowania typu wnętrza reprezentacyjnego, zw. wnętrzem w stylu Stanisława Augusta (zachował w nich cechy barokowe, zamiłowanie do mocnych form, kolorów i złoceń). W twórczości sięgał do koncepcji jednego z najwybitniejszych przedstawicieli wł. architektury XVI w. - A. Palladia (Króli-karnia).
W. Tatarkiewicz Dominik Merlini, Warszawa 1955.
Michał Anioł (właśc. Michelangelo Buo-narroti), ur. 1475, zm. 1564, wł. rzeźbiarz, malarz, architekt, poeta, jeden z najznakomitszych i najwszechstronniejszych artystów renesansu. Ambitny, ale i pełen kompleksów, był typem samotnika. Uczył się we Florencji - malarstwa u malarza wł. D. Ghirlandaia, rzeźby u Bertolda, kustosza rzeźb antycznych w Ogrodach Medycejskich św. Marka. W 1490-92 przebywał na dworze Loren-
za de Medici, gdzie zetknął się ze środowiskiem humanistów florenckich. Przebywał gł. we Florencji lub w Rzymie, dokąd był wzywany przez kolejnych papieży w celu realizacji ich zamówień. Już w najwcześniejszych płaskorzeźbach Madonna na schodach. Walka Centaurów z Lapita-mi M.A. przezwyciężył styl wczesnego renesansu, stosując formy bardziej ruchliwe, o większej sile dramatycznej. Do wczesnych dzieł należą także rzeźba Bachus, Pięta w bazylice św. Piotra w Rzymie i ogromny (5,5 m) posąg Dawid (nie-gdyś przed Palazzo Vecchio, ob. w Akademii Sztuk Pięknych we Florencji). Mocna, atletyczna postać biblijnego bohatera Dawida została ujęta zgodnie z antycznym kanonem piękna i jest wyrazem podziwu M.A. dla starożytnych ideałów estetycznych. Z wczesnego okresu twórczości pochodzi również obraz Święta Rodzina (tzw. Tondo Doni). W tym czasie artysta przygotowywał także karton do fresku Bitwa pod Casciną, mającego zdobić Salę Wielkiej Rady w Palazzo Vecchio we Florencji. Choć fresk nie został wykonany, karton M.A. był dla wielu artystów "szkołą rysunku" muskularnych męskich postaci ruchu.
W 1505 M.A. otrzymał od papieża Juliusza II zamówienie na realizację jego nagrobka w bazylice św. Piotra. Z powodu kłopotów finansowo-organizacyjnych, wynikłych po śmierci papieża, prace nad nagrobkiem nigdy nie zostały ukończone. M.A. wykonał natomiast kilka znakomitych rzeźb do tego nagrobka, m.in. Mojżesza (ustawionego na grobie Juliusza II w kościele San Piętro in Vincoli w Rzymie). W 1509-12 na zlecenie Juliusza II M.A. wykonał, choć podjął się tego niechętnie, dekorację sklepienia kaplicy Syk-styńskiej w pałacu watykańskim. Przez cztery lata pracował samotnie, wysoko na rusztowaniu. Dokonał podziału sklepie-
Michal Anioł
nią na pola za pomocą malowanych elementów architektonicznych. Na tle tej iluzyjnej architektury znalazły się też ilu-zyjne rzeźby - akty atletycznych młodzieńców, świadczące o doskonałej znajomości budowy ciała ludzkiego i o niezwykłej umiejętności oddania ruchu. W poszczególnych polach namalował sceny z historii biblijnych od stworzenia świata do czasów Noego, w niższej części sklepienia wyobraził proroków i sybille. W 1520-34 M.A. pracował, na zlecenie kardynała Giuliana de Medici, nad nagrobkami Medyceuszów w kościele San Lorenzo we Florencji. Giulianowi (księciu de Nemours), przedstawionemu jako witalny i pełen werwy wódz antyczny, towarzyszą personifikacje dnia i nocy;
pogrążonemu w kontemplacji Lorenzo-wi (księciu Urbino) - uosobienia zmierzchu i świtu. Z inicjatywy Giuliana de Medici (już jako papieża Klemensa VII) M.A. wybudował przedsionek biblioteki medycejskiej (tzw. Laurenziany) przy kościele San Lorenzo we Florencji. Zastosował tam plastyczne, trójwymiarowe, dynamiczne formy architektoniczne, komponowane w nowy, niekonwencjonalny, odbiegający od klasycznych zasad sposób.
W 1536-41, na zlecenie papieża Pawła III, M.A. namalował w kaplicy Sykstyńskiej olbrzymi fresk przedstawiający Sąd Ostateczny. Centralną postacią fresku jest at-letyczny Chrystus w typie heraklejskim ukazany w gwałtownym ruchu i dramatycznym geście rozdzielenia sprawiedliwych od potępionych. Cała kompozycja jest tłumna i burzliwa. Ruch odbywa się po linii owalu: potępieni opadają w otchłań, zbawieni unoszą się w niebiosach. Na zlecenie papieża M.A. zaprojektował rozwiązanie urbanistyczne Kapitelu w Rzymie, kontynuował budowę bazyliki św. Piotra, kształtując dolną partię centralnej
Michał Anioł Mojżesz, 1513-16
budowli jako masywny blok, stanowiący monumentalny cokół pod potężną kopułą o przekroju półeliptycznym. W wieku 89 lat M.A. przebudował, na zlecenie papieża Pawła IV, część Term Dioklecjana w Rzymie na kościół Santa Maria degli Angeli. W ostatnich latach życia M.A. podejmował temat pięty, co mogło być wyrazem pogłębienia uczuć rei. Do najsłynniejszych należy Pięta, którą przeznaczył na swój grób (ob. w katedrze we Florencji) i nie ukończona Pięta Rondanini. M.A. pisał także poezje, których gł. tematem była miłość i śmierć; najchętniej posługiwał się formą sonetu (przekład poi. L. Staffa, 1922).
W dziełach M.A. harmonia i statyka, które cechowały mistrzów dojrzałego renesansu, ustąpiła miejsca dramatycznej ekspresji, niepokojowi i dynamiczności
Michałowicz z Urzędowa
form. Twórczość M.A. nadała architekturze, rzeźbie i malarstwu nowy kierunek, zapowiadający przyszłe formy baroku. ł
B. Nandini Spotkanie z Michałem Aniołem, Wrocław 1978. G. Papini Michał Anioł na tle epoki. Warszawa 1959.
Michałowicz z Urzędowa Jan, ur. ok. 1530 w Urzędowie (Lubelskie), zm. ok. 1583 w Łowiczu, rzeźbiarz i budowniczy epoki odrodzenia. Uczył się w Krakowie w warsztacie któregoś z artystów wl. Tworzył również w Krakowie, gdzie od 1570 był mistrzem cechu. Dziełami M. z U. są: nagrobek biskupa B. Izdbieńskie-go w katedrze w Poznaniu, kaplice grobowe wraz z nagrobkami biskupów A. Zebrzydowskiego i F. Padniewskiego w katedrze na Wawelu (druga przebudowana gruntownie w XIX w.), nagrobek Urszuli z Maciejewskich Leżeńskiej w kościele w Brzezinach, kaplica grobowa prymasa J. Uchańskiego przy kolegiacie w Łowiczu wraz z nagrobkiem. W nagrobkach M. z U. w architektonicznej oprawie arkadowej, odznaczającej się bogatą ornamentacją, figury leżą w pozie uśpionej. Czerpał wzory z krakowskich dzieł rzeźbiarzy wł. poprzedniego pokolenia (m.in. B. Berrecciego), a dodatkowych inspiracji dostarczały mu wzorniki graficzne, gł. niderlandzkie. Łączył te elementy:
wł., rodzimy i niderl. w indywidualny sposób, tworząc prace o odrębnym, poi. charakterze; w jego dziełach są widoczne cechy manieryzmu.
E. Kozłowska-Tomczyk Jan Michalowicz z Urzędowa, Warszawa 1967.
Michalowski Piotr, ur. 1800 w Krakowie, zm. 1855 w Krzyżtoporzycach pod Krakowem, malarz, przedstawiciel romantyzmu. Studiował na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie i w Getyndze nauki przyrodnicze, humanistyczne, matematykę i ekonomię. Wiele podróżował, m.in.
do Szwajcarii, Włoch, Francji, Czech, Bawarii, Belgii i Anglii. Pełnił wiele funkcji publicznych i społecznych: pracował w Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu w Warszawie, zajmując się organizacją hutnictwa, był prezesem Rady Administracyjnej Krakowa. W czasie powstania listopadowego kierował produkcją broni i amunicji. Od 1837 mieszkał w rodzinnym majątku w Krzyżtoporzycach i Bolestraszycach w Przemyskiem. Malarstwa i rysunku uczył się w Krakowie u malarzy M. Stachowicza, J. Brodows-kiego i F. Lampiego. Tworzył wówczas rysunki i akwarele wskazujące na wpływ m.in. A. Ortowskiego. W Paryżu uczył się w pracowni franc. malarza i rysownika N.T. Charleta i studiował w muzeach dzieła dawnych malarzy hiszp., hol. i flam. Postanowił wówczas poświęcić się całkowicie malarstwu. Ze szczególnym zamiłowaniem rysował i malował (olejno i akwarelą) konie, zaprzęgi, dyliżanse. Tworzył pełne dynamiki sceny batalistyczne z wojen napoleońskich (kilka wersji bitwy pod Samosierrą) i z powstania listopadowego. Będąc pod urokiem Napoleona I, malował wielokrotnie jego portret konny i rzeźbił projekt pomnika. Malował portrety konne wodzów (np. S. Czar-nieckiego, K. Kniaziewicza), sceny wiejskie, zwierzęta domowe, znakomite studia głów chłopskich (Seriko), portrety rodziny (zwł. dzieci) i przyjaciół. Malarstwo M. odznacza się żywiołowością, syntetyczną, zwięzłą kompozycją,' swobodą rysunku, ekspresyjną gamą barwną oraz szkicową fakturą malarską. Temperament artystyczny M. nadał jego twórczości charakter w pełni indywidualny i oryginalny.
J. Krzymuska Piotr Michalowski, Warszawa 1981. M. Masłowski Piotr Michalowski, Warszawa 1986. J.K. Ostrowski Piotr Michalowski, Warszawa 1988.
Mieś van der Rohe [mis fan d. roe] Ludwig, ur. 1886, zm. 1969, architekt niem.,
Miro
przedstawiciel funkcjonalnego nurtu w architekturze. Po I wojnie światowej działał w awangardowych ugrupowaniach artystycznych (Deutscher. Werk-bund i Novembergergruppe), finansował czasopismo konstruktywistów, utrzymywał kontakty z grupą De Stijl. W 1931-33 kierował Bauhausem. Od 1937 przebywał w Stanach Zjednoczonych. Profesor i dyrektor sekcji architektury w instytucie technicznym w Chicago. W swoich dziełach M. dążył do jak największej prostoty, spokoju i statyki; stosował szkieletowe konstrukcje metalowe i szklane ściany. Zmierzał do uzyskania w architekturze syntezy formy i techniki. Główne prace:
dom czynszowy w osiedlu mieszkaniowym (tzw. Weissenhofsiedlung) na wystawie Werkbundu w Stuttgarcie, niem. pawilony na wystawie w Barcelonie i Wystawie Światowej w Paryżu (1937), zespół budynków Illinois Institute of Technolo-gy i wieżowce mieszkalne przy Lakę Sho-re Drive w Chicago, wieżowce Seagram Building w Nowym Jorku, Centrum Federalne w Chicago, gmach Galerii XX w. w Berlinie Zachodnim, Muzeum Sztuk Pięknych w Houston w Stanach Zjednoczonych.
J. Bonta Ludwig Mieś van der Rohe, Warszawa 1983.
Millet [mile] Jean Francois, ur. 1814, zm. 1875, malarz franc. Dzięki stypendium władz miasta Cherbourg trafił do pracowni malarza franc. P. Delaroche'a w Eco-le des Beaux-Arts, którą wkrótce porzucił dla samodzielnych studiów dawnego malarstwa w Luwrze. Dużą część życia spędził we wsi Barbizon w okolicach Paryża, gdzie prowadził własne poszukiwania malarskie, przebywając w środowisku barbizończyków. Indywidualny styl odnalazł M. w obrazach o tematyce chłopskiej. Wystawiając obraz Czyszczący zboże na salonie sztuki w 1848, M. od
niósł sukces, otrzymał rządowe zamówienie na dzieło o podobnej tematyce. Innowacją M. było zerwanie z tradycyjnym w scenach wiejskich ujęciem rodzajowym i wprowadzenie dramatycznej powagi. Przez surową kolorystykę i dyscyplinę kompozycji uzyskiwał efekty monumentalne. Nawet w przedstawieniach poniżającej nędzy (Kobiety zbierające kłosy) wywoływał wrażenie godności, przywołując heroizm scen biblijnych. M. ukazywał pracę na roli, podporządkowaną przemianom natury (cykl Pory roku). W obrazach takich, jak: Siewca czy Człowiek z motyką realistyczne przedstawienia pracy, dzięki syntetycznej zwartości formy, uzyskiwały rangę symbolu związku z ziemią i ciężaru ludzkiego losu. Dzieła M. oddziaływały na ówczesną sztukę i literaturę, przemawiały także do szerokiej publiczności. Jego obraz Anio! Pański stał się jednym z najbardziej popularnych przedstawień ludowej pobożności. Klasyczna lapidarność kompozycji M. i ich siła wyrazu fascynowały późniejszych artystów, m.in. C. Pissarra, G. Seurata, a zwł. V. van Gogha.
Francuscy pisarze i krytycy o malarstwie 1820-1876, Warszawa 1977. L. Nochlin Realizm, Warszawa 1974.
Miro Joan, ur. 1893, zm. 1983, hiszp. malarz i rzeźbiarz. Studiował w Barcelonie.
J. Miro Figury, ptaki, gwiazdy, 1946
Modigliani
Początkowo ulegał wpływom kubizmu, fowizmu i ekspresjonizmu. Od 1919 przebywał w Paryżu, gdzie poznał środowisko artystów związanych z kubizmem i dadai-zmem. W 1925 wziął udział, obok S. Dali, w pierwszej wystawie surrealistów w Paryżu. Ukształtowany wówczas, indywidualny styl malarski M., łączący w sobie elementy surrealizmu i abstrakcji lirycznej wskazywał na inspiracje sztuką dziecięcą, prymitywną oraz malarstwem P. Kleego. Obrazy M. zbudowane z plam czystego koloru oraz prostych znaków i symboli pikturalnych (koła, kwadraty, gwiazdki, kropki, strzałki) cechuje atmosfera poetyckiej metafory i fantazji oraz poczucie humoru (np. Karnawal ariekina, Kobieta, ptak i gwiazda. Snobistyczny wieczór u księżniczki). W rzeźbie stosował charakterystyczną dla dadaistów i surrealistów metodę zestawiania przypadkowo znalezionych przedmiotów [franc. objet trome}, które stwarzały nieoczekiwaną, nadrealną formę, nierzadko - jak w dziełach M. - o cechach komicznych. M. zajmował się też malarstwem ściennym, ceramiką (np. dekoracje gmachów Harvard University w Stanach Zjednoczonych oraz UNESCO w Paryżu) i grafiką (litografią).
M. Gutowski Miro, Warszawa 1974. K. Janicka Surrealizm, Warszawa 1985.
Modigliani [modiijani] Amadeo, ur. 1884, zm. 1920, wł. malarz i rzeźbiarz. Studiował we Włoszech. W 1907 wyjechał do Paryża, gdzie związał się z międzynarodową bohemą artystyczną, nazwaną później Ecole de Paris. Zmarł w nędzy, wyniszczony gruźlicą, alkoholem i narkotykami. M. pozostawał początkowo pod wpływem P. Cezanne'a, H. Matisse'a i P. Picassa. Zainspirowany przez C. Bran-cusiego zajął się rzeźbą; tworzył postacie o syntetycznej formie, nawiązujące do sztuki murzyńskiej. Wkrótce poświęcił się
wyłącznie malarstwu, tworzył gł. portrety i akty. Cechą malarstwa M. jest osobliwa deformacja postaci, odznaczających się smukłą sylwetką, długimi, "łabędzimi" szyjami, wydłużonym owalem twarzy pełnej melancholii i zadumy (Portret Zboro-wskiego). Forma ma charakter uproszczony i stylizowany, kształty otacza cienki, syntetyczny kontur. Subtelną i płynną linię wzmacnia dodatkowo jasny i świetlisty koloryt. Malarstwo M. pełne liryzmu i swoistej poetyki wykazuje związki z ekspresjonizmem i sztuką wł. cinquece-nta. M. zyskał sławę dopiero po śmierci, dzięki staraniom swego opiekuna, mar-szanda L. Zborowskiego.
J. A. Cartier Modigliani, Akty, Warszawa 1973. M. Gutowski Afodigliani, Warszawa 1975.
Mondrian Pięt, ur. 1872, zm. 1944, hol. malarz i teoretyk sztuki, twórca neoplas-tycyzmu. Odbył studia nauczycielskie, po których wstąpił do Akademii Sztuk Pięknych w Amsterdamie. Mieszkał w Holandii, Paryżu, Londynie i Nowym Jorku. Założyciel (wraz z Th. van Doesburgiem)
P. Mondrian Kompozycja z czerwonym, żóllym i Ulękitnym, 1926
Monet
czasopisma i grupy De Stijl, członek ugrupowań Cerele et Carre, Abstrac-tion-Creation. Początkowo malował pejzaże i martwe natury w konwencji realistycznej. W Paryżu zetknął się z kubizmem, co wywołało przełom w jego twórczości. Przez stopniowe upraszczanie formy w seriach "drzew", "fasad" i "mórz" M. eliminował pierwiastki mimetyczne (naśladujące naturę) i emocjonalne, dochodząc do kompozycji całkowicie abstrakcyjnych. Obrazy tytułowane Kompozycjami składały się z rozrzuconych na płaszczyźnie odcinków linii poziomych i pionowych w regularną siatkę geometryczną. Po powrocie do Holandii M. namalował serię obrazów, nazwanych Plus i minus, skomponowanych z czarnych kresek przecinających się pod kątem prostym. Kolory zostały zredukowane do trzech podstawowych: czerwieni, błękitu i żółci (Kompozycja z czerwonym, żółtym i błękitnym). W okresie działalności w De Stijl M. sformułował teorię neoplastycyz-mu (m.in. Le neoplasticism, 1921). Kompozycje M. stały się wówczas jeszcze bardziej uproszczone, tło niemal wyłącznie białe z kilkoma niewielkimi akcentami barwnymi, zagęściła się natomiast siatka czarnych linii. W okresie nowojorskim kompozycje M. stały się mniej oschłe, ożywione barwnymi już liniami i kwadracikami (Brodway Boogie- Woogie). M. wywarł decydujący wpływ na rozwój abstrakcji geometrycznej w malarstwie i na architekturę XX w.
P. Overy De Stijl, Warszawa 1979.
Monet [mone] Ciaude, ur. 1840, zm. 1926, malarz franc., jeden z twórców i najbardziej konsekwentny przedstawiciel impresjonizmu. Pierwsze kroki malarskie stawiał pod kierunkiem pejzażysty franc. E. Boudina w Hawrze. Następnie rozpoczął studia w niezależnej pracowni malarskiej
C. Monet Impresja - wschód słońca, 1874
Academie Suisse i w pracowni malarza Ch. Gleyre'a w Paryżu, gdzie poznał: C. Pissarra, A. Sisleya, A. Renoira, z którymi wyjeżdżał na plenery w okolice Fon-tainebleau. Podróżował do Algierii, Anglii, gdzie zachwycił się twórczością J. Con-stable'a i W. Turnera, oraz do Holandii. Mieszkał w Argenteuil pod Paryżem, zbudował tam pływające atelier w łodzi na Sekwanie. W końcu osiadł w Giverny. W wyniku poszukiwań malarskich dotyczących koloru i światła doszedł do odkrycia zasady dywizjonizmu; odtąd używał już wyłącznie czystych barw widma, malując krótkimi "przecinkami", zacierającymi kontury przedmiotów. W Argenteuil powstały jego pierwsze prace impresjonistyczne (Regaty. Most w Argenteuil). W 1874 wziął udział w pierwszej wystawie impresjonistów, a tytuł pokazywanego przez niego obrazu Impresja - wschód słońca dał podstawę nazwy całego nowego kierunku. M. konsekwentnie rozwijał założenia impresjonizmu, tworząc cykle płócien pokazujących ten sam motyw pejzażowy w różnych porach dnia i warunkach atmosferycznych, przy odmiennym oświetleniu, przez zatarcie modelunku i konturów, osiągając efekty bliskie kom-
Moore
pozycjom abstrakcyjnym (Stogi siana, Katedra w Rouen, Nenufary). M. pozostał do końca wierny zasadom impresjonizmu, wrażany jest też za jednego z prekursorów abstrakcji lirycznej.
Z. Kępiński Impresjonizm, Warszawa 1987.
Moore [mur] Henry Spencer, ur. 1898, zm. 1986, ang. rzeźbiarz, grafik, rysownik. Studiował w Leeds i w Londynie. Podróżował do Francji i Wtoch. Profesor szkoły artystycznej, kurator Tatę Galery i Na-tional Galery w Londynie. Pierwsze rzeźby M. pochodzą z lat dwudziestych XX w. i są widoczne w nich wpływy plastyki prekolumbijskiej, afrykańskiej, etruskiej i rzeźby kubistycznej. Około 1930 w rzeźbie M. pojawiają się formy zbliżone do naturalnych. M. tworzył gł. rzeźbę przedstawiającą, której podstawowym tema-
H. Moore Król i królowa, 1952-53
tem jest postać ludzka o monumentalnych, syntetycznych kształtach, traktowana jako jeden z elementów natury (np. Rodzina, Postać leząca. Król i królowa}. Zajmował się również problemem przestrzenności rzeźby, eksperymentował, zestawiając formy otwarte i zamknięte oraz drążąc otwory w bryle rzeźbiarskiej. Zasadniczą wartością wniesioną przez niego do rzeźby jest umiejętność integralnego połączenia dzieła rzeźbiarskiego z otoczeniem - z architekturą i pejzażem, wykorzystywanie w pełni naturalnych walorów tworzywa. M. jest autorem wielu ekspresyjnych rysunków, ilustracji książkowych i akwarel oraz sformułowań teoretycznych dotyczących sztuki. Twórczość M. wycisnęła piętno na współczesnej plastyce.
A. Kotula, P. Krakowski Rzeźba współczesna. Warszawa 1980.
Morando Bernardo, ur. ok. 1540, zm. 1600, wł. architekt i inżynier, od ok. 1570 działający w Polsce. Początkowo przebywał w Warszawie, gdzie prowadził prace przy Zamku Królewskim i kolegiacie św. Jana. Następnie pozostawał na usługach kanclerza wielkiego koronnego J. Zamoy-skiego, dla którego w 1579-1600 zaprojektował Zamość, w myśl wł. koncepcji "miasta idealnego". Budowa Zamościa (ukończona po śmierci M.) była największym przedsięwzięciem budowlanym w Polsce w końcu XVI w. Dziełem M. jest zarówno ogólny układ urbanistyczny i fortyfikacje, jak też poszczególne budowle Zamościa: pałac, ratusz, budynki akademii i bursy, arsenał, bramy miejskie, kamienice oraz kolegiata, na której wzorowano kościoły wzniesione w Lublinie i we Lwowie. M., tworząc Zamość, przeniósł do Polski wł. idee urbanistyczne, wprowadził nowy typ fortyfikacji bastionowych, tzw. nowowłoski, oraz stworzył charakterystyczny typ kamienicy
Munch
E. Munch Madonna, 1894
miejskiej, z podcieniami i attyką, naśladowany przez jego następców.
S. Herbst Zamość, Warszawa 1954. J. Kowalczyk Kolegiata w Zamościu, Warszawa 1968.
Moreau [moro] Gustave, ur. 1826, zm. 1898, franc. malarz i rysownik, współtwórca symbolizmu. Solidne wykształcenie akademickie otrzymał we Francji, u malarza akademickiego F. Picota, a następnie we Włoszech, gdzie studiował malarstwo renesansu i wczesnochrześcijańskie mozaiki. Od 1888 członek akademii, od 1892 profesor Ecole des Beaux-Arts, w której zasłynął jako jeden z najbardziej liberalnych pedagogów. Duży wpływ na sztukę M. wywarła twórczość A. Mante-gni, Michała Anioła oraz koloryt obrazów E. Delacroix. M. osiągnął niezwykłą maestrię faktury i kolorystyki w niezliczonych studiach olejnych i akwarelach, w wielkich zaś obrazach o złożonych odniesieniach literackich próbował połączyć je z drobiazgową budową form. Tematy czerpał z mitologii (m.in. motywy Edypa, Orfeusza), z Biblii (Salome, Sulamitka), z historii starożytnej (Aleksander Wielki), poszukując wspólnej podstawy dla różnorakich mitów. Podsumowaniem tej wizji miały być późne serie obrazów, nie w pełni jednak zrealizowane (Chimery, Życie ludzkości). Miał wielkie powodzenie w literackich kręgach parnasistów i symbolistów. Porównywany z ang. pre-rafaelitami, długo uchodził za malarza "literackiego": walory malarskie jego oryginalnie budowanych dzieł doceniono dopiero w XX w. Uczniami M. byli m.in. H. Matisse, G. Rouault i belg. symboli-ści.
J.K. ffuysmans o sztuce, Wrocław 1969.
Munch [munk] Edvard, ur. 1863, zm. 1944, norw. malarz i grafik, jeden z gł. reprezentantów ekspresjonizmu. Studiował
w Oslo i w Paryżu, gdzie uległ wpływom V. van Gogha i P. Gauguina. W 1892-95 mieszkał i wystawiał w Berlinie, był związany z międzynarodową cyganerią artystyczną (A. Strindberg, S. Przybyszewski). W 1909 M. osiadł w Norwegii. Tworzył obrazy olejne oraz grafikę (litografię, drzeworyt i akwafortę). Zajmował się również fotografią. Podobnie jak inni członkowie berlińskiej bohemy, M. wzbudzał swoją otwartością kontrowersje, zgorszenie, ale również ogromny rezonans w środowisku artystycznym. M. malował kompozycje symboliczno-ekspresy-jne, podejmował tematy egzystencjalne:
miłości i śmierci, walki płci. Dawał w nich wyraz nękającym go lękom, obsesjom erotycznym, poczuciu osamotnienia i rozpaczy, strachu przed chorobą i śmiercią (np. Zazdrość, Krzyk, Strach, Na drugi dzień. Madonna, Taniec życia, Śmierć w pokoju chorego). Dominującym
Murillo
elementem w obrazach M. była kreska, secesyjna linia konturu, ekspresyjna deformacja, przerysowanie, odrealnianie i kontrastowanie barw. Sztuka M. wywarła duży wpływ na rozwój sztuki XX w., a zwł. na niem. ekspresjonizm. Największa kolekcja prac M. znajduje się w muzeum M. w Oslo.
A. Osęka Munch, Warszawa 1978.
Murillo [muriijo] Bartolome Esteban, ur. 1617, zm. 1682, malarz hiszp. Uczył się, mieszkał i tworzył w Sewilli, gdzie zetknął się z dziełami mistrzów baroku hiszp., m.in. D. Velazqueza, F. de Zurbarana. Szybko zyskał uznanie i wysoką pozycję jako malarz. W 1660 M., wraz z innymi artystami, założył w Sewilli akademię i pełnił przez kilka lat funkcję jej prezesa. Pierwszą znaną pracą M. był cykl 11 obrazów dla klasztoru Franciszkanów, ze scenami z życia świętych zakonnych (m.in. Kuchnia aniołów. Śmierć sw. Klary, Święty Diego z Alcala karmiący ubogich). W późniejszym okresie M. otrzymywał kolejne duże i prestiżowe zlecenia na cykle obrazów: dla katedry w Sewilli (Święty Izydor, Święty Leander, Święty Antoni), dla szpitala-przytułku de la Caridad (m.in. Święta Elżbieta pielęgnująca chorych) i dla szpitala de los Venerables Sa-cerdotes (m.in. Niepokalane Poczęcie), dla kościoła Kapucynów w Kadyksie. W pierwszych dziełach M. stosował formy dość surowe: mocny światłocień, na-turalistyczną, pełną powagi, a nawet brutalności charakterystykę postaci, stabilną kompozycję. Po wizycie w Madrycie wprowadził bardziej swobodną technikę malarską: luźno i płynnie kładzioną plamę barwną, jaśniejszą kolorystykę, charakterystyczne mgliste zatarcie konturów, nadające modelunkowi kształtów miękkość, a wyrazowi - liryczny nastrój. M. przedstawiał gł. tematy rei., rozpowszech
nił ikonograficzny typ Immaculaty (czyli Marii Niepokalanego Poczęcia). Tworzył też malownicze i pełne wdzięku scenki rodzajowe, ukazujące ulicznych chłopców bawiących się, żebrzących, jedzących owoce itp. M. miał wielu uczniów. Ceniono go w XVII i XVIII w. także poza Hiszpanią, zwł. w Anglii i we Francji, gł. za wyrafinowanie kolorystyczne i wirtuozerską płynność i miękkość materii malarskiej.
M.H. Takacs Bartolome Esteban Murillo, Warszawa 1978.
Myron, żył w V w. p.n.e., rzeźbiarz gr.;
mistrz w przedstawianiu postaci ludzkiej w ruchu, a także w realistycznym wyobrażaniu zwierząt, ceniony za znawstwo
Myron Dyskobol, kopia
Myron
anatomii. Wykonywał w brązie posągi sportowców i rzeźby zwierząt. Prace M. nie zachowały się. Współcześnie zrekonstruowano z kopii rzym, dwa jego dzieła:
Dyskobola, ukazanego tuż przed wyrzuceniem dysku, oraz grupę rzeźbiarską Atena i Marsjasz, przedstawiającą scenę sporu o flet między nagim bożkiem
leśnym a pełną dostojeństwa, odzianą w udrapowaną szatę boginią Ateną. W przekazach literackich są wymieniane też inne posągi M., z których w starożytności najbardziej cenione były Jałówka (wystawiona na Akropolis ateńskiej) oraz rzeźba szybkobiegacza Ladasa.
N
Nacht-Samborski Artur Stefan (właśc. A. Nacht), ur. 1898 w Krakowie, zm. 1974 w Warszawie, malarz, pedagog, pochodzenia żydowskiego. Studia malarskie odbył w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, w pracowni malarza i grafika W. Weissa i J. Mehoffera. Następnie przebywał w Berlinie, gdzie poznał m.in. W. Kandinsky'ego i P. Kleego. Członek ugrupowania kapiści. W 1924 wyjechał wraz z kapistami do Paryża. W 1939 wrócił do Krakowa, zostawiając w Paryżu swoje obrazy, które zaginęły w czasie wojny. Podczas okupacji niem. mieszkał w zajętym przez Armię Czerwoną Lwowie, po wkroczeniu Niemców ukrywał się. W 1942 dzięki pomocy przyjaciół przeniósł się do Warszawy, gdzie uzyskał metrykę i dokumenty na nazwisko Stefan Ignacy Samborski. W 1947^9 profesor Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Sopocie, w 1949-69 Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Twórczość N.-S. kształtowała się pod wpływem ekspresjo-nizmu i formizmu, skąd przejął umiejętność konstrukcyjnego i jasnego budowania rytmiki obrazu. Najczęstszym tematem obrazów N.-S. jest martwa natura, kwiaty, liście fikusa w wazonach ustawianych na stołkach; w obrazach tych łączył wyrazisty, precyzyjny rozkład elementów z niezwykłym wyczuciem kolorystycznym i wielką swobodą malowania. Postać ludzką sprowadzał do prostej, jakby lalko-watej figury o charakterystycznej ekspresji twarzy (szczególny wyraz oczu i ust). N.-S. nie udostępniał za życia swoich prac; pokazane zostały dopiero po jego śmierci. N.-S. był jednym z najoryginalniejszych współczesnych malarzy poi.,
a jego osobowość, postawa artystyczna i praca pedagogiczna oddziałały na wielu poi. artystów.
J. Pollakówna Malarstwo polskie. Między wojnami 191S-1939, Warszawa 1982.
Nash [nasz] John, ur. 1752, zm. 1835, ang. architekt i urbanista. Kształcił się u architekta ang. R. Taylora. Praktykę budowlaną rozpoczął w 1780 w Londynie. W 1783 przeniósł się do Walii. Tam poznał planistę i projektanta ogrodów H. Reptona, z którym zaprojektował wiele rezydencji wiejskich. Wyznawca pluralizmu stylistycznego, stosował w swoich budowlach różne konwencje stylistyczne - gotycką (Ravensworth Castle), klasyczną (Rockingham w Irlandii), wł. styl wiejski (willa Cronkhill w Shropshi-re), również indyjski i chiński (Royal Pa-vilion w Brighton). Największym dziełem N. było założenie Regent's Park i Regent Street w Londynie. Tu również w latach dwudziestych XIX w. wytyczył Trafalgar Square i Suffolk Street oraz rozpoczął budowę pałacu Buckingham. N. jest uważany za najwybitniejszego przedstawiciela stylu malowniczego ang. architektury przełomu XVIII i XIX w.
Nolde Emil (właśc. E. Hansen), ur. 1867, zm. 1956, niem. malarz i grafik, przedstawiciel ekspresjonizmu. N. należał do artystów pracujących bez skodyfikowanego systemu teoretycznego i komponował obrazy na zasadzie spontanicznej autowy-powiedzi. Studiował w Monachium, Paryżu i Kopenhadze. Należał do ekspres-jonistycznego ugrupowania Die Briicke, w 1910-12 był współtwórcą ekspresjonis-tycznej grupy Neue Secession, od 1931
Norblin de la Gourdaine
J. Nash, Royal Pavilion, Brighton, 1815-18
członkiem akademii. Wiele podróżował, brał udział w ekspedycji do Nowej Gwinei. Większość dzieł N. skonfiskowano w okresie hitlerowskim. Po wojnie zamieszkał w Seebiill, na pograniczu duń-sko-niem., gdzie znajduje się fundacja jego imienia. Początkowo inspirował się impresjonizmem, malował kwiaty i motywy ogrodowe. Od 1909 tworzył obrazy rei. (Ostatnia Wieczerza), ujawnił również zainteresowania Wschodem (Maria Egipcjanka). Owocem wyprawy do Nowej Gwinei był cykl akwarel z pejzażami morskimi i egzotycznymi scenami rodzajowymi. W okresie późniejszym N. malował gł. krajobrazy i portrety. W pejzażach stosował ostre kolory, a kształty rozmywał w świetle barw. W portretach zachowywał gruby rysunek pędzla, tworzący charakterystyczny kontur. N. dążył do maksymalnego uproszczenia formy, stosował żywą, swobodną plamę barwną,
deformował • i prymitywizował kształty. N. był również bardzo cenionym grafikiem (gł. drzeworyty). Przypisane przez krytyków N. miano pesymisty, znalazło najpełniejsze potwierdzenie właśnie w grafikach, w kontrastujących ze sobą ekspresyjnych plamach bieli i czerni (Prorok).
N. Lynton Ekspresjonizm, w: Kierunki i tendencje sztuki nowoczesnej, praca zbiorowa, Warszawa 1980. J. Willet Ekspresjonizm, Warszawa 1976.
Norblin de la Gourdaine [norblę do la gurden] Jean Pierre (Jan Piotr), ur. 1745, zm. 1830, franc. malarz, rysownik i grafik; działał gł. w Polsce. Kształcił się w akademii w Paryżu. Początkowo wykonywał kopie rytownicze dzieł innych malarzy i malował sceny batalistyczne. W 1774-1804 przebywał w Polsce, związany z dworem Czartoryskich. Dla ich rezydencji w Powązkach malował sceny
Nowicki
parkowe z dworskim towarzystwem w tradycji A. Watteau oraz dekoracyjne panneau. Podejmował też tematy mit., dla Arkadii Radziwiłłów stworzył plafon Aurom, nawiązujący do franc. wzorów klasycystycznych. W sposobie malowania przejął lekką manierę rokokową F. Bou-chera i fakturalne efekty J. H. Fragonar-da. W akwafortach i rysunkach tuszem imitował Rembrandta. Największą popularność zdobyły mu w Polsce rysunki i gwasze ze scenami rodzajowymi ze wsi, sceny z sejmu i z powstania kościuszkowskiego (Wieszanie zdrajców w Warszawie). Po powrocie do Francji, N. wykonał cykl albumów z kostiumami poi. i widoki Puław, mające wartość dokumentalną. Charakteryzowały się one realistycznym zacięciem i sugestywnością kreski. W tej samej, rodzajowej poetyce N. malował też sceny z życia Paryża. Uczniami N. byli w Polsce A. Orłowski oraz rysownik i grafik M. Płoński.
Z. Batowski Norblin, Lwów 1911.
Nowicki Maciej, ur. 1910 na Syberii, zm. 1951 w Egipcie, architekt. Studiował na Politechnice Warszawskiej. Po II wojnie świato wej pracował w Biurze Odbudowy Stolicy. Od 1948 profesor w Szkole Architektury w Raieigh w Stanach Zjednoczonych. Zaprojektował gmach Województwa w Łodzi (z R. Sołtyńskim), dom turystyczny w Augustowie, poi. pawilon na Wystawę Światową w Nowym Jorku (1939), a także liczne wnętrza; zajmował się też grafiką użytkową (plakaty, ilustracje książkowe). Po II wojnie światowej brał udział (z E. Saarinenem) w projektowaniu budynków uniwersytetu w Bran-dais i gmachu Organizacji Narodów Zjednoczonych w Nowym Jorku (projekt nie zrealizowany) zrealizował pawilon wysta-wowo-widowiskowy Paraboleum w Ra-
leigh, ośrodek handlowy w Los Angeles. Wykonał również urbanistyczne projekty miasta Czandigarh w Indiach oraz projekt kościoła i internatu dla ociemniałych w Laskach pod Warszawą.
T. Barucki Maciej Nowicki, Warszawa 1980.
Nowosielski Jerzy, ur. 1923 w Krakowie, malarz, teoretyk sztuki, świecki teolog prawosławny. Naukę rozpoczął w 1940 w okupacyjnej namiastce akademii, w tzw. Kunstgewerbeschule w Krakowie. Poznał tam artystów skupionych wokół T. Kantora: S. Brzozowskiego, K. Mikulskiego, J. Sterna, M. Jaremę. W 1942 wstąpił do nowicjatu ławry św. Jan Chrzciciela pod Lwowem, który opuścił po kilku miesiącach. W Muzeum Ukraińskim we Lwowie zapoznał się z malarstwem ikon. Po II wojnie światowej rozpoczął studia w Akademii Sztuk Pięknych (ASP) w Krakowie, uczestniczył jednocześnie w ruchu młodych plastyków. W 1950-54 nie wystawiał. Od 1973 profesor ASP. N. dokonał w swoim malarstwie twórczej syntezy tradycyjnego kanonu "ikonowego" z nowoczesnym sposobem malarskiej ekspresji. Proste i syntetyczne kompozycje buduje w równym stopniu za pomocą środków abstrakcyjnych jak i realistycznych
J. Nowosielski Dziewczyny na statku, 1981
Nowosielski
(Bitwa o Addis Abebę, cykl Villa dei Mis-teri). Maluje również ikony i polichromie cerkiewne i kościelne (kościół Ducha Świętego w Tychach, kościół w Wesołej pod Warszawą). N. należy do najwybit
niejszych poi. malarzy współczesnych, akcentujących rolę sztuki w przekazywaniu treści duchowych.
J. Nowosielski Inność prawosławia. Warszawa 1991. Z. Podgórzec Wokal ikony. Rozmowy z Jerzym Nowosielskim, Warszawa 1985.
o
Oldenburg Cłaes, ur. 1929, amer. rzeźbiarz i grafik, pochodzenia szwedzkiego, przedstawiciel pop-artu. Obywatelstwo amer. uzyskał w 1953. Studiował w Yale Univer-sity w New Haven, a następnie w szkole artystycznej w Chicago. W 1956 osiadł w Nowym Jorku, gdzie zetknął się z amer. malarzami i twórcami happeningów A. Kaprowem, J. Dinem oraz G. Sega-lem. Wspólnie z nimi aranżował happeningi i environment, których tematem była wegetacja człowieka wśród otaczających go przedmiotów. W 1961 otworzył sklep (The Storę), w którym oferował malowane, gipsowe repliki środków spożywczych i sprzętów domowych (m.in. powiększone gipsowe sandwicze). Zostały one uznane za najbardziej radykalne wyzwanie wobec publiczności, jakie wyszło z kręgu pop-artu. Równie szokujące były "miękkie rzeźby": maszyny do pisania, umywalki, nożyce wykonane z miękkich tworzyw, wypełnione gąbką oraz ogromnych rozmiarów absurdalne "pomniki" przedmiotów codziennego użytku (Gigantyczny worek do lodu, Szminka do ust). W twórczości O. dużą rolę odgrywa ironia i dystans wobec wartości kultury masowej, jak również wyczucie możliwości operowania skalą dla uzyskania nowych, zaskakujących efektów.
U. Czartoryska Od pop-artu do sztuki konceptualnej, Warszawa 1973.
Orłowski Aleksander, ur. 1777 w Warszawie, zm. 1832 w Petersburgu, rysownik, malarz, ilustrator, grafik. Dzięki protekcji I. Czartoryskiej, oddany we wczesnej
młodości na naukę rysunku. Następnie trafił do warszawskiej pracowni J. P. Nor-blina. Brał udział w powstaniu kościuszkowskim, a jego prace z tego okresu są kronikarskim zapisem powstania. Od ok. 1802 przebywał na Litwie, skąd przez Gdańsk udał się na stałe do Petersburga. Jako nadworny rysownik-batalista wielkiego księcia Konstantego był związany z dworem carskim i jego kręgami, na których zamówienie pracował. Utrzymywał stosunki z polonią petersburską (wspomniany przez A. Mickiewicza w Panu Tadeuszu). Członek Towarzystwa Naukowego w Krakowie. W 1809 za Biwak Kozaków uzyskał tytuł akademika. Podczas pobytu w Warszawie, pod wpływem Nor-blina rysował wypadki powstańcze oraz liczne studia rodzajowe (sceny z życia miejskiego i poi. wsi), wykazywał zacięcie realistyczne, zmysł obserwacji, a w scenach figuralnych skłonność do karykatury; w okresie późniejszym ujawniła się ona w pełni w licznych "typach charakterystycznych". W Rosji tworzył gł. sceny batalistyczne, podejmował też często motyw jeźdźca wschodniego (Tatara, Czer-kiesa itp.), w duchu romantycznego orien-talizmu. Był mistrzem ołówkowego lub wykonywanego tuszem wrażeniowego szkicu. Pierwszy w Rosji zaczął uprawiać litografię, dzięki której spopularyzował swoje prace za granicą. Wywarł wpływ na sztukę romantyzmu w Rosji i w Polsce (m.in. na P. Michałowskiego).
H. Cękalska-Zborowska Aleksander Orłowski, Warszawa 1962. M. Porębski Malowane dzieje. Warszawa 1961.
P
Padovano Jan Maria (właśc. Gianmaria Mosca), ur. ok. 1493, zm. 1574, wł. rzeźbiarz i architekt, od ok. 1532 działający w Polsce. We Włoszech działał w Padwie, gdzie wykonywał drobne prace rzeźbiarskie o tematyce mit. i rei. W Polsce pracował dla Zygmunta I Starego oraz jego rodziny, a także dla duchownych i świeckich mecenasów. Główne prace P.: cztery medale dla rodziny królewskiej, nagrobki biskupa S. Oleśnickiego w katedrze w Poznaniu, biskupa S. Maciejowskiego w katedrze na Wawelu oraz najwyższy w Polsce (ponad 11 m) - nagrobek hetmana J. Tarnowskiego i jego syna w katedrze w Tarnowie, cyborium w kościele Mariackim w Krakowie i nisze dla nagrob-
A. Palladio, Villa Rotonda, Vicenza, 1550
ków królewskich w kaplicy Zygmunto-wskiej na Wawelu. W swej twórczości rzeżbiarsko-arehitektonicznej stosował formy harmonijnego i powściągliwego klasycyzmu weneckiego. Z prac architektonicznych P. najważniejsza jest przebudowa krakowskich Sukiennic, które ozdobił rzeźbiarską attyką; stała się ona wzorcem naśladowanym w poi. architekturze w XVII w.
H. Kozakiewiczowa Rzeiba XVI wieku w Polsce, Warszawa 1985.
Palladio Andrea (właśc. A. di Piętro), ur. 1508, zm. 1580, wł. architekt i teoretyk architektury; działał gł. w Vicenzy i Wenecji oraz ich okolicach. Budowle P. były wzorowane na rzym. sztuce antycznej;
Palloni
charakteryzuje je wielki porządek, układy osiowe i centralne, monumentalna prostota i harmonia oraz pewien chłód, wyni-kający* ze stosowania "czystej" architektury, pozbawionej zbyt bogatej dekoracji. Ich proporcje są harmonijne, starannie wyważone. W Yicenzy, nazywanej miastem Palladia, zbudował kilka pałaców (m.in. Palazzo Thiene, Palazzo Chierica-ti) oraz wiele will, zarówno w samym mieście, jak i w okolicach; najbardziej znaną z nich jest Villa Rotonda. W Wenecji wzniósł dwa kościoły: San Giorgio Maggiore i II Redentore. Zaprojektował też w Vicenzy teatr, wzorowany na budowlach antycznych (Teatro Olimpico). P. jest autorem traktatu architektonicznego Cztery księgi o architekturze, w którym zawarł widoki i projekty budowli oraz swoją teorię architektury. Twórczość P. silnie oddziałała na architekturę czasów późniejszych i stała się podstawą opierającej się na regułach starożytnych architektury neoklasycystycznej XVIII i XIX w., zwł. w Anglii. W Polsce wpływ dzieł P. zaznaczył się m.in. w budowlach D. Merliniego (Królikarnia w Warszawie) i S. Zawadzkiego (pałac w Lubostroniu), nawiązujących do Villa Rotonda.
Palloni Michel Angelo, ur. 1637, zm. ok. 1712, malarz wł., od 1674 działający w Polsce, twórca barokowych polichromii ściennych. Początkowo na usługach litewskiej rodziny Paców, od ok. 1684 nadworny malarz Jana III Sobieskiego. Zmarł prawdopodobnie w Węgrowie. Wprowadził do Polski rzym. manierę dekoracji iluzjonistycznej, wg G. L. Berni-niego, polegającą na łączeniu stiuku z malowidłem w celu uzyskania maksymalnego efektu iluzji przestrzennej (dekoracja freskowa w kościele Kamedułów w Pożajściu na Litwie). Do najlepszych
dekoracji P. zalicza się fresk w kaplicy pomisjonarskiej w Łowiczu. P. był też bystrym obserwatorem i odtwórcą poi. realiów XVII w., czemu dał wyraz w kompozycji malarskiej na ścianach kaplicy św. Kazimierza przy katedrze w Wilnie. W Warszawie przetrwały jego malowidła w pałacu wilanowskim {Historia Psyche;
w galeriach) oraz w zakrystii kościoła (dawniej Kamedułów) na Bielanach (Ofiara Salomona). P. wykonał malowidła w kościele farnym w Węgrowie, w których uwagę zwracają iluzjonistyczne freskowe ołtarze - rzadkość w poi. sztuce XVII w. - oraz malowidła w kościele poreformackim w Węgrowie.
M. Karpowicz Działalność artystyczna Michelangela Palloniego w Polsce, Warszawa 1967.
Pankiewicz Józef, ur. 1866 w Lublinie, zm. 1940 w La Ciotat (Francja), malarz i grafik. Studiował w Klasie Rysunkowej w Warszawie u W. Gersona, następnie w akademii w Petersburgu. W 1889 był wraz z W. Podkowińskim w Paryżu. Odbył podróże do Holandii, Belgii, Włoch, Anglii i Francji. Profesor Akademii Sztuk Pięknych (ASP) w Krakowie. Okres 1914-23 spędził w Hiszpanii i Francji. Od 1925 prowadził w Paryżu filię krakowskiej ASP. P. malował początkowo w duchu realizmu pod wpływem A. Gieryms-kiego {Targ za Żelazną Bramą). Od pierwszego pobytu w Paryżu był zafascynowany impresjonizmem. Inspirowała go również sztuka jap., dzieła P. Cezanne'a, przejściowo kubistów, a także dawnych malarzy hol. i wł. (zwł. Wenecjan). Szczególny wpływ wywarły na P. dzieła P. Bonnarda, z którym łączyła go długoletnia przyjaźń. Malował wówczas pejzaże o motywach franc. i poi. {Targ na kwiaty, Rynek Starego Miasta w nocy). Ulegał także wpływom symbolizmu {Łabędzie w Ogrodzie Saskim). Po 1900 malował portrety, martwe natury, kompozycje fi-
Parmigianino
guralne we wnętrzach {Wizyta), liczne pejzaże, m.in. z Saint-Tropez, La Ciotat, Wenecji, odznaczające się syntetyczną formą i intensywną gamą barwną. P. uprawiał grafikę (techniką akwaforty i suchej igły), którą cechuje oszczędność, delikatność i precyzja kreski, sugestywny nastrój i malarskość. P. przeniósł na grunt poi. impresjonistyczną metodę twórczą, a przez licznych swoich uczniów (gl. kapistów) wpłynął na ukształtowanie się koloryzmu w poi. malarstwie XX w.
A. Ligocki Józef Pankiewicz, Warszawa 1973.
Parlerowie, rodzina niem. architektów, kamieniarzy i rzeźbiarzy, działających w XVI i XV w. w pd. Niemczech, w Czechach, na Morawach i w Austrii. Najwybitniejszymi przedstawicielami P. byli:
Heinrich (st.), Peter i Heinrich (ml.). P. rozwinęli styl późnego gotyku w niem.--czes. architekturze i rzeźbie. Główne dzieła warsztatu P. to: kościoły Świętego Krzyża w Schwabisch-Gmiind i w Zwetti, katedra w Ulm, wsch. chór katedry w Augsburgu, korpus kościoła Najświętszej Marii Panny w Norymberdze, kościół klasztorny Zlatna Koruna w Czechach, katedra w Strasburgu, katedra we Fryburgu, katedra w Pradze, kościół w Kutnej Horze w Czechach, kościół św. Sebalda w Norymberdze. P. stworzyli i rozpowszechnili w środkowej Europie typ kościoła halowego o ujednoliconej przestrzeni wnętrza. W rzeźbie stosowali początkowo formy harmonijnego gotyku klasycznego o pełnowymiarowym mode-lunku figur i mocnych, wyrazistych konturach. P. rozwinęli formułę stylu miękkiego o łagodnym, płynnym układzie dra-perii i miękkim modelunku kształtów. Główne dzieła rzeźbiarskie: popiersia monarchów oraz nagrobki królewskie (m.in. Przemysława Ottokara) w katedrze w Pradze, tzw. Piękna Fontanna w Norymber
dze, pomnik św. Wacława w Pradze. Twórczość P. stała się źródłem nawiązań i odwzorowań dla całej późnogotyckiej architektury i rzeźby w środkowej Europie.
Parmigianino [parmidżianino] (Parmegia-nino, właśc. Girolamo Francesco Maz-zola), ur. 1503, zm. 1540, wł. malarz i rysownik, przedstawiciel manieryzmu; działał gł. w Bolonii i Farmie. P. wykształcił swój styl pod wpływem twórczości m.in. Correggia i Rafaela. Kompozycja jego obrazów jest skomplikowana, pełna kunsztownych, wymyślnych póz i gestów. P. nadawał przedstawianym postaciom wyraz wyszukanej elegancji i zmysłowego wdzięku. Stosował kolorystykę typowo manierystyczną: przełamane i odcieniowe barwy, świetliste, dobrane z wyrafinowaniem, położone miękko, delikatnie, płynnie. Główne dzieła: Autoportret w lustrze, Nawrócenie sw. Pawia, Madonna z różą, Madonna ze sw. Zachariaszem, Marią
Parmigianino Madonna z różą, 1531
Pei
Magdaleną i Janem Chrzcicielem, Madonna T. długą szyją.
Pei leoh Ming, ur. 1917, architekt amer. pochodzenia chińskiego. W 1935 przyjechał do Stanów Zjednoczonych; studiował m.in. w Harvard University w Cambridge, gdzie zetknął się z W. Gropiusem. W 1955 współtworzył w Nowym Jorku biuro architektoniczne, uznane z czasem za jedno z najwybitniejszych w świecie. Projektował m.in. bibliotekę im. J. Kene-dy'ego pod Bostonem, wsch. skrzydło Galerii Narodowej w Waszyngtonie, szklany wieżowiec Hancocka w Bostonie, Ośrodek Zjazdów w Nowym Jorku. Ostatnim, najgłośniejszym dziełem P. (1984-89) jest przebudowa dolnych kondygnacji Luwru w Paryżu, wraz z wzniesioną na dziedzińcu szklaną piramidą, mieszczącą wejście do muzeum. W projektach P. łączy prostotę awangardowego funkcjonalizmu z symboliką elementarnych form architektonicznych.
Perrault [pero] Ciaude, ur. 1613, zm. 1688, franc. architekt, lekarz, matematyk, fizyk. Od 1666 członek paryskiej akademii nauk. Był jednym z twórców (wraz z architektem franc. L. Le Vau i Ch. Le Brun) głównej, wschodniej fasady Luwru, ujętej w formę monumentalnej kolumnady, uznawanej za najdonioślejsze dzieło franc. klasycyzmu czasów Ludwika XIV. Dla franc. ministra J. B. Colberta P. zaprojektował pałacyk w Sceaux pod Paryżem (zniszczony) i budynek Obserwatorium w Paryżu. Przetłumaczył na język franc. dzieło Witruwiusza O architekturze ksiąg dziesięć.
Perret [pere] Auguste, ur. 1874, zm. 1954, architekt franc., jeden z twórców architektury nowoczesnej. Studiował w Ecole des Beaux-Arts w Paryżu. Profesor szkoły architektury i członek akademii sztuk pięknych w Paryżu. P. jest nazywany oj
cem żelbetu, gdyż w swoich projektach i realizacjach doprowadził do perfekcji zastosowanie konstrukcji żelazobetono-wych. W pierwszym okresie twórczości P. dominowała tendencja do uwolnienia architektury od dekoracji i poprzestania na ekspresji samej konstrukcji. Powstały wtedy w Paryżu m.in. wielokondygnacyjny dom mieszkalny przy ul. Franklina, przeszklony garaż przy ul. Ponthieu i gmach Theatre des Champs Ełysees. Dzieła drugiego okresu twórczości P. charakteryzuje nawiązanie do tradycji franc. szkoły architektonicznej z zachowaniem funkcjonalności budowli. Powstało wówczas wiele gmachów użyteczności publicznej w Paryżu, m.in. Ministerstwo Marynarki (1932) i Muzeum Robót Publicznych, domy mieszkalne i budowle przemysłowe (m.in. w Egipcie i Maroku). Po II wojnie światowej P. opracowywał urbanistyczne projekty odbudowy zniszczonych dzielnic Hawru i Amiens. Uczniem P. był m.in. Le Cor-busier.
Perugino [perudżino] (właśc. Piętro Vannu-cci), ur. ok. 1448, zm. 1523, malarz wt.;
działał gł. w Perugii i we Florencji. Dzięki wzorom Piera delia Franceski, A. Mante-gni i A. del Verrocchia, P. wytworzył własny, odrębny styl będący podsumowaniem wczesnego renesansu wł. Malował idealnie harmonijne kompozycje, najczęściej rygorystycznie symetryczne i statyczne. Przedstawiane postacie zestawiał zgodnie ze schematami geometrycznymi, m.in. wg schematu piramidalnego, np. w przedstawieniach Madonny w otoczeniu świętych lub Madonny z Dzieciątkiem. Figury ukazywał na tle subtelnie malowanych, atmosferycznych pejzaży (Madonna ukazująca się św. Bernardowi) lub bogatej architektury antyczno-rene-sansowej (fresk Chrystus przekazujący
Picabia
klucze sw. Piotrowi w kaplicy Sykstyńs-kiej w Watykanie). Bardzo charakterystyczny dla P. jest typ kobiecych postaci: pełnych wdzięku, o subtelnej, idealnej urodzie, wprowadzających w jego dzieła liryczny nastrój. P. wywarł ogromny wpływ na swych uczniów, do których należeli Rafael oraz malarz wł. Pinturicchio.
Pevsner Antoine, ur. 1886, zm. 1962, malarz i rzeźbiarz pochodzenia roś., kon-struktywista, brat N. Gabo. Studiował w Kijowie i Petersburgu. Przed I wojną światową przebywał w Paryżu, gdzie zetknął się z rzeźbiarzem ukraińskim A. Ar-chipenką i A. Modiglianim. Po pobycie w Oslo w 1917 powrócił do Rosji i został profesorem uczelni artystycznej Wchutie-mas. W 1920, wraz z bratem, ogłosił w Moskwie Manifest realistyczny, będący programem konstruktywizmu. Na skutek postępującej ingerencji władz w działalność artystyczną, P. opuścił Rosję i osiadł we Francji; był współzałożycielem grupy Abstraction-Creation. Początkowo zajmował się malarstwem. Stopniowo, pod wpływem brata, zaczął tworzyć abstrakcyjne trójwymiarowe kompozycje konstruktywistyczne z metalu i mas plastycznych (Tors, Portret Marcela Ducham-pd). Indywidualny styl P. wyrażał się w konstruowanych strukturach rzeźbiarskich z prętów metalowych przetwarzanych za pomocą formuł matematycznych
A. Pevsner Konstrukcja w jajku
w tzw. powlekanie rozwijalne {Kolumna rozwijalna, Rozwijalna kolumna zwycięstwa). P. współpracował także jako scenarzysta z Les Ballets Russes S. Diagilewa.
A. Kotula, P. Krakowski Rzeźba współczesna. Warszawa 1980. A. Turowski Wielka utopia awangardy. Warszawa 1989.
Picabia [pikabja] Francis, ur. 1879, zm. 1953, malarz franc. Studia ukończył w Paryżu (m.in. Ecole des Beaux-Arts). Działał w Paryżu, Barcelonie, Nowym Jorku i Zurychu, w 1927 osiadł na pd. Francji. Początkowo P. pozostawał pod wpływem rozmaitych tendencji impresjonizmu, kubizmu i orfizmu, związał się na krótko z grupą Section d'0r. Wkrótce stał się jednym z gł. animatorów dadaiz-mu. W 1915 założył wraz z M. Ducham-pem w Nowym Jorku dadaistyczne pismo "291", którego kontynuacją było eur. "391", słynne z prowokacji (np. okładka numeru 13. autorstwa P. przedstawiała ogromny kleks zatytułowany Najświętsza Panienka), f. aktywnie uczestniczył w działaniach grupy Dada w Zurychu, a następnie w Paryżu. W tym czasie tworzył obrazy i rysunki nierealnych, zwariowanych mechanizmów. Obrazy te, zw. mechanistycznymi, opatrzone dowcipnymi tytułami, ośmieszały futurystyczną apoteozę maszyny (Parada miłosna). Po krótkim okresie związków z paryską grupą surrealistów P. zaczął malować obrazy parodiujące uznane dzieła sztuki światowej (okres tzw. epoki monstrów). Następnie eksperymentował z efektem nakładania na siebie rozmaitych obrazów, przezroczystości, często stosując akwarelę i rysunek (Hera). Pojawiły się wówczas motywy i przerysowania z dzieł antycznych i renesansowych (Głowy i pejzaż). W latach czterdziestych P. przez krótki okres malował w manierze realistyczno--symbolicznej (Kobieta z buldogiem), aby po II wojnie światowej powrócić do ma-
Picasso
larstwa abstrakcyjnego. Swoją działalnością P. przyczynił się wybitnie do rozbicia tradycyjnego rozumienia sztuki. Inwencją, poczuciem humoru i skłonnością do prowokacji inspirował wielu artystów współczesnych.
K. Janicka Surrealizm, Warszawa 1973. H. Richter Da-daizm, sztuka i antysztuka, Warszawa 1986.
Picasso [pikaso] Pablo (właśc. P. Ruiz Blas-co), ur. 1881, zm. 1973, hiszp. malarz, rzeźbiarz i grafik, najbardziej znany, wszechstronny i płodny twórca XX w. Doskonałe przygotowanie warsztatowe i biegłość techniczną wyniósł P. z rodzinnego domu (ojciec, Jose Ruiz Blasco był malarzem i rysownikiem). Studiował w Barcelonie oraz w akademii w Madrycie. W 1900 po raz pierwszy odwiedził Paryż, tam zafascynowała go twórczość H. Toulouse-Lautreca i symbolistów. W następnych latach przebywał na zmianę w Barcelonie i w Paryżu, gdzie w 1904 osiadł na stałe. W Paryżu P. zamieszkał w pracowniach malarskich na Montmart-rze, tzw. Bateau-Lavoir, gdzie poznał wielu artystów i pisarzy, w tym później-
P. Picasso Panny z Awinionu, 1906-07
szego przyjaciela G. Apollinaire'a, tam również spędził okres II wojny światowej. Po wojnie wstąpił do Komunistycznej Partii Francji i zaangażował się w działalność publiczną. Wziął udział w Kongresie Obrońców Pokoju we Wrocławiu (1948), podczas którego przekazał zespół prac ceramicznych Muzeum Narodowemu w Warszawie.
Wielkie akademickie płótna P. pochodzące z okresu studiów w Hiszpanii zdumiewają dojrzałością warsztatową młodego artysty (Pierwsza komunia. Wiedza i miłosierdzie). Po pierwszych kontaktach ze sztuką franc. P. wykształcił cechy własnego stylu (tzw. okres błękitny, od 1901). Ówczesne płótna charakteryzuje specyficzna ikonografia - przedstawienia ludzi biednych, ze społecznego marginesu oraz sentymentalny i melancholijny klimat zderzony z ekspresyjną, zimną kolorystyką (Stary gitarzysta. Życie). Po 1905 P. zmienił kolorystykę, dominować zaczęły tony różowe i szare (stąd nazwa "okres różowy"). Ulubionymi tematami byli akrobaci i tancerze, postacie arieki-nów (Rodzina ariekina, Dziewczyna na kuli).
Stopniowo poszukiwania malarskie P. koncentrowały się na analizie przestrzeni, struktury przedmiotów i redukcji form. Studiował wówczas malarstwo P. Cezan-ne'a i rzeźbę afrykańską. Wynikiem tych wysiłków są Panny z Awinionu (1906-07), kompozycja, w której stopień deformacji bryły i przestrzeni zapowiadał kubistycz-ny przełom. Od 1909 P. pracował wspólnie z G. Braque'iem i dążył do odejścia od iluzjonizmu i rozbicia przedmiotu. W tzw. analitycznej fazie kubizmu artyści wypracowali koncepcję strukturalnego rozłożenia przedmiotu i ukazania umowności przestrzennej, osiągając efekt na granicy abstrakcji (Portret Kahnweilera). W kolejnej, tzw. syntetycznej fazie kubiz-
Pisano
mu P. sięgnął po środki pozwalające na przekroczenie plaskości malarstwa. Tworzył obrazy-reliefy zbudowane z grubych tektur, drewna, blach oraz stosował technikę collage'u. W tę linię poszukiwań wplótł się jednak cykl kompozycji realistycznych i klasycyzujących, zainspirowanych pobytem we Włoszech, gdzie P. współpracował z J. Cocteau nad wystawieniem Parad przez balet S. Diagilewa. Do tej fazy należą monumentalne i klasy-cyzujące płótna Źródło i Macierzyństwo. Nie biorąc udziału w ruchu surrealistycznym, P. adaptował i przekształcał niektóre jego propozycje, wykluczał jednak przypadkowość i automatyzm działań twórczych. Pojawiły się wówczas dzieła o gwałtownej i silnej ekspresji i wydatniejszej deformacji (Taniec). P. stworzył też wiele kompozycji rzeźbiarskich, wykonanych z metalu przy współpracy rzeźbiarza hiszp. J. Gonzalesa. Kulminacyjnym momentem twórczości P. w latach trzydziestych są cykle Minotauromachia, Sny i kla-mstwa generała Franco oraz obraz Guer-nica, przeznaczony do pawilonu hiszp. na Wystawie Światowej w Paryżu (1937). Dramatyzm i tragizm tego płótna otrzymały monumentalny, ponadczasowy wyraz. W kompozycjach P. z okresu II wojny światowej uderza ciemna, ograniczona gama barwna, a także obecność wyobrażeń czaszki, martwych natur ze świecą oraz agresywnych, profilowych portretów kobiet.
Powojenna twórczość P. ustabilizowana w swoim kształcie nie podlega już gwałtowniejszym przemianom. W ramach nowoczesnej formuły P. podjął w latach pięćdziesiątych swoisty dialog z tradycją malarską, tworząc cykle wariacji na temat obrazów dawnych mistrzów: P.P. Rubensa, E. Delacroix, a zwł. różne interpretacje Las Meninas D. Velazqueza. Temat artysty i jego niemal magicznej siły
w kreowaniu innych światów znalazł wyraz w cyklach przedstawień artysty i modela. Twórczość P., wyznaczając drogi rozwoju dwudziestowiecznej sztuki, pozostaje jednocześnie poza jej gł. nurtami i nie daje się sprowadzić do żadnego prądu, czy kierunku. Jego dzieło i osobowość - ciągłego burzyciela i nowatora - oddziałały na pracę kilku pokoleń artystów na całym świecie. Specjalne muzea poświęcone P. istnieją w Barcelonie i w Paryżu.
A. Podoksik Picasso. Ciągle poszukiwania. Warszawa 1989. R. Penrose Picasso, Warszawa 1992. M. Porębski Kubizm, Warszawa 1980.
Pisano [pizano], rodzina wl. rzeźbiarzy, złotników i architektów, działających w XIII i XIV w. w Toskanii. Współtworzyli oni
Niccołó Pisano, ambona <v~-.baptysterium, Piza, ok. 1260
Pissarro
klasycyzującą i antykizującą sztukę póź-noromańsko-gotycką, zw. protorenesan-sem toskańskim.
Niecono, ur. ok. 1220, zm. między 1278 a 1284, rzeźbiarz, ojciec Giovanniego;
działał najpierw w Apulii (pd. Włochy), potem w Toskanii i Emilii w Pizie, Bolonii, Sienie, Perugii). Wprowadził do rzeźby toskańskiej formy klasyczne, nawiązujące do sztuki antycznej, zwł. do reliefów na późnoantycznych sarkofagach. Stosował bardzo głęboki relief, nadając monumentalnym i statycznym figurom wielo-wymiarowość i plastyczność oraz uzyskując efekt przestrzennej głębi w kompozycji (dekoracje ambon: w baptysterium w Pizie i w katedrze w Sienie, fontanny w Pistoi i w Perugii).
Giovanni, ur. ok. 1250, zm. po 1314, rzeźbiarz i architekt, syn Niccola, ojciec An-drei; działał w Toskanii (w Sienie, Perugii, Pizie, Pistoi, Prato). Połączył klasyczny styl ojca z wpływem franc. gotyku. Łagodził surowość i monumentalność form, stosowanych przez Niccola, na rzecz silniejszej ekspresji, lekkiego zdynamizowania form, wyrazistości i ożywienia fizjonomii postaci (rzeźbiarskie dekoracje portali i fasad: katedry w Sienie, baptysterium i katedry w Pizie, ambony: w kościele SanfAndrea w Pistoi, i w katedrze w Pizie, liczne figury Madonn). Twórczość architektoniczna Giovanniego jest mniej znana. Zaprojektował gotyckie prezbiteria kościoła w Massa Maritima i katedry w Prato.
Andrea, ur. ok. 1290, zm. 1348, złotnik, rzeźbarz i architekt, syn Giovanniego, ojciec Nina, wnuk Niccola; działał w Pizie, Orvieto i we Florencji. W porównaniu z dziadem i ojcem, stosował styl bardziej miękki, delikatniejszy w modelunku (płynne, leiste fałdy szat), mniej klasyczny, zapoczątkowujący styl miękki w rzeźbie późnogotyckiej. Był autorem brązo
wych płaskorzeźbionych drzwi baptysterium we Florencji.
Nino, ur. ok. 1315, zm. ok. 1368, rzeźbiarz, architekt i złotnik, syn Andrei. Kontynuował styl artystyczny ojca.
Pissarro [pisaro] Camille, ur. 1830, zm. 1903, franc. malarz, i grafik, jeden z gł. przedstawicieli impresjonizmu. Malarstwa uczył się w Ecole des Beaux-Arts w Paryżu, a następnie w niezależnej pracowni malarskiej Academie Suisse, gdzie poznał C. Moneta i P. Cezanne'a. Wczesna twórczość P. kształtowała się pod silnym wpływem J.B.C. Corota i G. Cour-beta, oddziałało też na niego poznane w Londynie malarstwo J. Constable'a. Od 1874 P. brał udział we wszystkich wystawach impresjonistów. Tworzył gł. pejzaże, sceny rodzajowe i portrety. Świadczą one o dużej wrażliwości P. na piękno natury, światło i barwę, odznaczają się jasnym kolorytem i wyraźną, chropawą fakturą (Czerwone dachy, Dziewczyna z ga-lęzią). W 1884-90 zbliżył się do neoim-presjonizmu, stosował technikę pointylis-tyczną. Pod koniec życia powrócił do impresjonizmu, malował przeważnie widoki Paryża (Bulwar Montmartre).
Z. Kępiński Impresjonizm, Warszawa 1987.
Plersch [plersz], rodzina artystów działają-• cych w XVIII w. w Warszawie.
Jan Jerzy, ur. ok. 1705, zm. 1774 w Warszawie, rzeźbiarz, ojciec Jana Bogumiła. Prawdopodobnie uczeń warszawskiego rzeźbiarza B. Bartoszewicza, znał sztukę wł. Początkowo działał w Wilanowie dla Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej. W 1730 odwołany na służbę dworu saskiego. Projektował ołtarze, rzeźby rei., alegoryczne, nagrobki. Główne prace: dekoracja rzeźbiarska elewacji Zamku Królewskiego w Warszawie od strony Wisły, dwa ołtarze w kościele Pijarów w Łowiczu, nagrobek Jana Tarły w kościele Pija-
Podkowiński
rów w Warszawie, ołtarz główny kolegiaty w Łowiczu (wg projektu E. Szregera), ambona w kształcie łodzi w kościele Wizytek w Warszawie i dekoracja figuralna w fasadzie tego kościoła, alegoryczna rzeźba Flora z Ogrodu Saskiego, grupa rzeźbiarska Zaślubiny Marii z Józefem w kościele Karmelitów w Warszawie.
Jan Bogumił, ur. 1732 w Warszawie, zm. 1817 tamże, malarz nadworny króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, syn Jana Jerzego. Malarstwa uczył się u Sz. Czechowicza w Warszawie, w Augsburgu i w Wiedniu. Przed 1760 powrócił do Polski. Obok M. Bacciarellego był gł. dekoratorem wnętrz budowli królewskich w Ujazdowie, w Zamku Królewskim i w Łazienkach w Warszawie. Dla Zamku wykonał, wraz z Bacciarellim, malowidło plafonowe Wieczność w Gabinecie Marmurowym i dekoracje ornamentalne w Gabinecie Konferencyjnym; w Łazienkach: dekoracje w Białym Domku - nieliczne zachowane w Polsce do dziś malowidła rokokowe o charakterze świeckim;
w pałacu Myśliwskim - plafon Flora i Zefir oraz widoki miast na ścianach;
w pałacu Łazienkowskim - plafony w pokojach Bachusa i Diany; w teatrze w Pomarańczami - dekoracje iluzjonis-tyczne. Jan Bogumił jest również autorem dekoracji pałacu w Jordanowicach oraz plafonu Triumf Prawdy w pałacu Prymasowskim w Warszawie. Po upadku Rzeczypospolitej i wyjeździe króla malował obrazy rei. dla kościołów warszawskich. Pracował również jako dekorator w teatrze W. Bogusławskiego. Wiele jego dzieł plafonowych uległo zagładzie w czasie II wojny światowej.
M. Karpowicz Sztuka polska XVIII w.. Warszawa 1985. J. Obidziliska Jan Bogumił Plersch (1732-1917), Warszawa 1956.
Pniewski Bohdan, ur. 1897 w Warszawie, zm. 1965 tamże, architekt. Profesor Poli
techniki Warszawskiej i Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Projektował wnętrza, pawilony wystawowe, wille i domy mieszkalne, budowle użyteczności publicznej. Architekturę P. cechuje logika i funkcjonalność rozplanowania, zwarte i monumentalne ukształtowanie bryły, staranne opracowanie szczegółów. Położył wielkie zasługi w kształtowaniu oblicza architektonicznego Warszawy; gł. jego dzieła to: domy spółdzielni "Słońce" przy ul. Madalińskiego, gmach sądów na Lesznie, budynek Polskiego Radia, wille przy ulicach Frascati, Konopnickiej i Klonowej, zespół domów mieszkalnych przy ul. Polnej, Dom Chłopa, rozbudowa kompleksu budynków Sejmu i gmachu Teatru Wielkiego. Zaprojektował też willę Patria w Krynicy dla słynnego śpiewaka J. Kiepury.
A. Rottermund Bohdan Pniewski 1897-1965 (katalog Muzeum Narodowego w Warszawie), Warszawa 1967.
Podkowiński Władysław, ur. 1866 w Warszawie, zm. 1895 tamże, malarz. Studiował w Klasie Rysunkowej w Warszawie u W. Gersona, następnie w akademii w Petersburgu. Współpracował jako ilustrator z czasopismami "Tygodnik Ilustrowany", "Wędrowiec" i "Kłosy", wykonując liczne rysunki z życia codziennego Warszawy. W 1889 był z J. Pankiewiczem w Paryżu, gdzie zetknął się z impresjonizmem i stworzył pierwsze obrazy w tym stylu (Kobiety przy bilardzie. Latarnik). Po powrocie do Polski malował impresjonistyczne pejzaże i kompozycje figuralne (Łubin w słońcu, Nowy Świat, Mokra wieś, Dzieci w ogrodzie, Sad w Chrzes-nem), odznaczające się czystą, świetlistą gamą barwną, często o śmiałych i wyrafinowanych zestawieniach kolorystycznych, a także portrety. Pod koniec życia, równolegle do obrazów impresjonistycznych, pod wpływem rozwijającej się choroby, P. tworzył monochromatyczne,
Polejowscy
symboliczne kompozycje utrzymane w nastrojach grozy, niesamowitości i fantastyki {Taniec szkieletów. Szal uniesień, Marsz^zalobny Chopina}.
W. Wierzchowska Władysław Podkowiński, Warszawa 1981.
Polejowscy, bracia: Piotr, Jan i Maciej, artyści działający we Lwowie w 2. pot. XVIII w.
Piotr, rok ur. nie znany, zm. przed pot. 1780, architekt i rzeźbiarz. W 1764 otrzymał tytuł architekta królewskiego. Kierował w duchu rokoka adaptacją wnętrza tac. katedry we Lwowie, był projektantem i prawdopodobnie twórcą znacznej części wyposażenia (m.in. ołtarza głównego); projektował i częściowo wykonał wyposażenie wnętrza kościoła Franciszkanów w Przemyślu; prowadził budowę dzwonnicy kościoła w Nawaru. Jan, rok ur. nie znany, zm. prawdopodobnie w końcu lat osiemdziesiąt XVIII w. w Poczajowie, rzeźbiarz i snycerz. Wykonywał prace snycerskie w kościele Bazylianów w Poczajowie; pracował też przypuszczalnie przy dekoracji kościoła Franciszkanów w Przemyślu (m.in. rzeźby w ołtarzu głównym i na fasadzie). Maciej, działał ok. 1756-94, rzeźbiarz i snycerz. Dla łac. katedry we Lwowie wykonał wyposażenie rzeźbiarskie wnętrza (m.in. figury w ołtarzu głównym) i kamienne wazony na fasadzie oraz cztery figury stiukowe w nawie głównej i dwa ołtarze boczne. W Sandomierzu w kolegiacie zaprojektował i wykonał snycerskie wyposażenie wnętrza, a w kościele św. Jakuba rzeźby figuralne we wnętrzu. Był również autorem rzeźb ołtarza głównego w kościele Bernardynów w Opatowie oraz zespołu rzeźb figuralnych w kościele Paulinów we Włodawie. W Poczajowie, w klasztorze Bazylianów, którego budo
wą kierował, zaprojektował i nadzorował wykonanie prac architektonicznych i rzeźbiarskich, które częściowo sam wykonał (m.in. stiukowe ołtarze boczne, ambona). Jego prace znajdują się też w Przemyślu
- w kościołach Franciszkanów i Jezuitów, w Krasnymstawie, we Lwowie
- w kościele Dominikanów pod wezwaniem Bożego Ciała, w Stanisławowie
- w kościele ormiańskim, w Krysty-nopolu, w Nawarii i w Hodownicy. Produkcja jego lwows kiego warsztatu, nosząca cechy tzw. lwowskiej rzeźby rokokowej, rozszerzyła znacznie terytorialny zasięg wpływów lwowskiej szkoły rzeźbiarskiej (m.in. na Lubelszczyznę, ziemię sandomierską), a naśladowana przez miejscowych twórców przyczyniła się do przedłużenia o prawie ćwierć wieku trwania rokoka w sztuce na tych terenach.
Poliklet, żył w V w. p.n.e., rzeźbiarz gr.;
autor słynnych, wykonanych w brązie, posągów męskich o charakterystycznej krępej budowie ciała (gł. atletów). Twórca kanonu proporcji ciała ludzkiego, obowiązującego do czasów Lizypa. Proporcje te określił w nie zachowanym traktacie Kanon. Według teorii P. stojąca postać męska powinna być podzielona na osiem części (głowa powinna stanowić '/g wysokości ciała, stopa - '/&, twarz i ręka - po '/lo). Ponadto całość postaci i jej części musiały być zwielokrotnieniem jednostki miary stanowiącej moduł - szerokość palca u ręki (np. szerokość dłoni = 4 moduły). Zasady te zrealizował najpełniej w posągu Doryforosa (młodzieniec z włócznią). P. wypracował i zastosował także nowy schemat kompozycyjny postaci stojącej (kontrapost). Najsłynniejsze dzieła P. znane z kopii rzym.:
Doryforos, Diadumenos (młodzie-
Pollock
nieć z opaską na włosach) i Ranna Amazonka.
Pollock [polok] Jackson, ur. 1912, zm. 1956, malarz amer., jeden z gł. twórców abstrakcyjnego ekspresjonizmu. Początkowo pracował jako nadzorca wykopalisk geologicznych w Wielkim Kanionie na wyżynie Kolorado, zetknął się w tym okresie ze sztuką Indian Nawaho. W 1928 zamieszkał w Los Angeles i wstąpił do szkoły artystycznej, a w rok później rozpoczął studia w Nowym Jorku pod kierunkiem malarza amer. Th. H. Bentona, reprezentującego nurt zw. regionalizmem (pejzaże i sceny z życia amer. prowincji). W latach trzydziestych tworzył w manierze regionalistów, ulegał też wpływom meksykańskich twórców monumentalnych dekoracji ściennych, tzw. murales (J.C. Orozco, D. Rivera, A. Siqueiros). W 1938-42 pracował dla rządowego programu opieki nad sztuką (Federal Art Pro-ject). W 1945 P. zamieszkał na stałe w East Hampton na Long Island. Tragiczne życie (alkoholizm) i przedwczesna śmierć w wypadku samochodowym uczyniły z P. legendarną postać sztuki nowoczesnej.
Dzięki przyjacielowi, malarzowi amer. R. Matherwellowi, P. poznał technikę automatyzmu malarskiego (tworzenia przy ograniczonym udziale świadomości). Zetknął się również ze środowiskiem surrea-listów skupionych wokół galerii P. Gug-genheim. W 1943 podpisał z nią roczny kontrakt i zorganizował pierwszą indywidualną wystawę. W pracach z tego okresu jest widoczna skłonność do dynamizmu, intensywnej ekspresji oraz stopniowe odchodzenie od przedmiotowości w malarstwie (Strażnicy sekretu. Wilczyca, Obraz ścienny). Wkrótce powstały pierwsze całkowicie abstrakcyjne obrazy P. Wykorzystując surrealistyczną technikę automatyzmu, P. tworzył słynne "drip pain-tings", czyli "obrazy kapane". Zerwał radykalnie z całą dotychczasową tradycją malarską, z warsztatem i techniką. Płótna pozbawione blejtramów kładł na podłodze, nie używał farb olejnych, korzystał z nowych, szybko schnących, przemysłowych lakierów i emalii. Zrezygnował z pędzla i malował szprycami, patykami, strugami lakierów wyciekających z dziurawionych puszek. Metoda pracy ignoru-
J. Pollock Błękitne maszty, 1953
Potworowski
jąca tradycyjne zasady kompozycji doprowadziła P. do koncepcji obrazu bezkierun-kowego, zunifikowanego, pozbawionego napięć kompozycyjnych, o jednakowo ważnej całościowej strukturze malarskiej (Jeden). Koncepcja ta, nazwana "all-over", stanowiła obok "drippingu" oryginalny wkład P. w rozwój amer. malarstwa.
B. Majewska Sztuka inna, sztuka ta sama. Warszawa 1974.
Potworowski Tadeusz Piotr, ur. 1898 w Warszawie, zm. 1962 tamże, malarz, scenograf, pedagog. Studiował w Warszawie i w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie u J. Pankiewicza. Członek grupy kapiści. W 1924 wyjechał wraz z grupą do Paryża. W czasie II wojny światowej przebywał w Wielkiej Brytanii, po wojnie wykładał w akademii sztuk pięknych w Corsham Courth. Do Polski powrócił w 1958. Profesor Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Sopocie i w Poznaniu. Własny styl wykształcił P. w Wielkiej Brytanii. Operując płaską plamą barwną potrafił połączyć dwie zazwyczaj wykluczające się wartości: zamiłowanie do koloru i analityczny stosunek do natury. Podobnie jak wielu artystów swego pokolenia uznawał prymat wartości czysto malarskich nad treścią (Przed lustrem. Martwa natura). Od 1956 skłaniał się ku abstrakcji (Zdarzenie, Owalna konstrukcja plastyczna).
Z. Kępiński Piotr Potworowski, Warszawa 1978.
Poussin [pusę] Nicolas, ur. 1593, zm. 1665, malarz franc., przedstawiciel klasycyzmu w malarstwie XVII w. W 1612 przybył do Paryża, gdzie uległ wpływowi manierys-tów. W 1624-40 przebywał w Rzymie. Na krótko powrócił do Paryża na dwór Ludwika XIII, gdyż zaproponowano mu kierowanie dekoratorskimi pracami w Luwrze, wkrótce jednak przeniósł się znów do Rzymu. Wczesne obrazy P. ma-
144
N. Poussin Et in Arcadia ego II, 1650-59
ją wiele cech barokowych (gwałtowne gesty postaci, żywe barwy, ostry światłocień, np. Porwanie Sabineli), zastąpionych później inspirowanym przez antyk i przez sztukę Rafaela sklasycyzowaniem form i barw. Podstawą sztuki P. stał się doskonały, precyzyjny rysunek i związana z nim przemyślana, statyczna kompozycja. Malował gł. sceny mit. (Królestwo Flory) i alegoryczne (Et in Arcadia ego) rozgrywające się na tle idealizowanego pejzażu. Pod koniec życia pejzaż zajął ważne miejsce w sztuce P., malowany bardziej miękko, poetycko; powstały idealizowane pejzaże klasyczne, należące do najpiękniejszych w malarstwie eur. (Pejzaż z pogrzebem Fokiona, Cztery pory roku). P. tworzył także rysunki, akwarele i projekty ilustracji, m.in. do Traktatu o malarstwie Leonarda da Vinci.
I. Białostocki Poussin i teoria klasyczna, Wrocław 1953. J. Michałkowa Nicolas Poussin, Warszawa 1980. J. Zo-!otow Nicolas Poussin, Warszawa 1986.
Praksyteles, żył w IV w. p.n.e., rzeźbiarz gr.; tworzył w marmurze i w brązie posągi młodzieńczych bóstw, odznaczające się smukłymi kształtami, delikatnością mo-delunku, wdziękiem i swobodną pozą. P. konsekwentnie stosował zasadę kontra-postu, nadając sylwetce esowatą linię z silnym przegięciem w biodrach i całko-
Pronaszkowie
witym oparciem ciężaru ciała na jednej nodze. Wprowadził do monumentalnej gr. plastyki akt kobiecy - portretował piękną modelkę Fryne i przedstawiał ją jako boginię miłości Afrodytę. W swoich dziełach odszedł daleko od zasad kanonu
Praksyteles Hermes z malym Dionizosem, IV w. p. n. e.
Polikleta. W Olimpii odkryto posąg Her-mesa z malym Dionizosem, być może oryginał P.; inne rzeźby P., znane wyłącznie z kopii: Odpoczywający Satyr, Afrodyta z Knidos, Artemida z Brauron, Apollo Sauroktonos (zabijający jaszczurkę). Eros Tespijski.
Pronaszkowie, bracia: Andrzej i Zbigniew, artyści związani z dwudziestowieczną awangardą artystyczną.
Andrzej, ur. 1888 w Derebczynie (Podole), zm. 1961 w Warszawie, scenograf, malarz, pedagog. Studiował od 1906 w Krakowie. Przed I wojną światową przebywał w Monachium i w Paryżu. Działał w ugrupowaniu Formiści, a po jego rozpadzie związał się z grupą Praesens i wspólnie z Sz. Syrkusem projektował eksperymentalny Teatr Symultaniczny, a potem Teatr Ruchomy. Po II wojnie światowej osiadł w Warszawie, gdzie został profesorem Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej. Życie zawodowe związał z teatrem, projektował dekoracje dla scen Krakowa, Łodzi, Lwowa, Wilna i Warszawy. Jego scenografię oraz projekty kostiumów cechowała architektoniczna konstrukcja, wyrażająca się w prostocie, zwięzłej formie i braku zbędnych szczegółów. Widoczne w nich były wpływy formistyczne i echa kubizmu. Projektował scenografie do wielu inscenizacji L. Schillera (m.in. Opowieści zimowej Szekspira, Róży S. Żeromskiego, Dziadów A. Mickiewicza).
Zbigniew, ur. 1885 w Derebczynie (Podole), zm. 1958 w Krakowie, malarz, rzeźbiarz, grafik, scenograf i pedagog. Studiował w Kijowie, następnie w Akademii Sztuk Pięknych (ASP) w Krakowie u T. Axentowicza i J. Malczewskiego. Odbył podróż do Włoch i Francji, gdzie zapoznał się ze sztuką prymitywów wl., malarstwem postimpresjonistów, A. Deraina, G. Braque'a i A. Modiglianiego.
Pronaszkowie
Był współzałożycielem ugrupowania Formiści oraz członkiem ugrupowania Zwornik, skupiającego artystów zainteresowanych problemami koloru i faktury. Profesor Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu im. Stefana Batorego w Wilnie, od 1945 wykładał w ASP w Krakowie. Podczas I wojny światowej przebywał wraz z bratem w Zakopanem, gdzie zetknął się ze sztuką podhalańską, której pierwiastki włączył do sztuki formi-stycznej. Po rozpadzie Formistów w jego malarstwie zaczął dominować kolo-
ryzm. Jednak w przeciwieństwie do kapis-tów stosował ograniczoną gamę barwną, wydobywając z niej bogactwo odcieni (Portret żony. Martwa natura z gruszkami i fajką, Gitarzysta). Uprawiał także malarstwo monumentalne (plafony w zamku królewskim na Wawelu), zajmował się też rzeźbą. Do jego najlepszych dzieł rzeźbiarskich należy projekt pomnika A. Mickiewicza w Wilnie.
H. BIumówna Zbigniew Pronaszko, Warszawa 1958. J. Pollakówna Formiści, Wrocław 1972. Z. Strzelecki Polska plastyka teatralna, Warszawa 1963.
R
Rafael (wtaśc. Raffaello Santi), ur, 1483, zm. 1520, wł. malarz i architekt, jeden z najwybitniejszych i najbardziej cenionych, obok Michała Anioła i Tycjana, artystów dojrzałego renesansu. Wychowany w Urbino, tam pobierał pierwsze nauki malarstwa, zapewne u ojca Giovannie-go Santi. Następnie uczył się i współpracował z Peruginem w Perugii. W 1504 był już samodzielnym mistrzem. Pracował we Florencji, a następnie w służbie papieży, m.in. Juliusza II i Leona X, w Rzymie. Prowadził tam budowę nowej, renesansowej bazyliki św. Piotra (po śmierci D. Bramantego). Od 1515 kurator antycznych zabytków w Rzymie. Został uroczyście pochowany w Panteonie.
We wczesnych pracach R. skłaniał się ku harmonii kompozycji, jasnej i żywej kolorystyce oraz poetycznej, lirycznej nastro-jowości (Sen rycerza. Trzy Gracje). Kontakt z Peruginem wzmógł te tendencje (Madonna Conestabile). Kulminacją tej fazy twórczości R. jest Sposalizio - Zaślubiny Marii, odznaczające się idealnie harmonijną, klarowną, symetryczną kompozycją, spójnym powiązaniem sceny figuralnej z tłem architektonicznym i pejzażowym, znakomitym oddaniem głębi przestrzeni, spokojnym i łagodnym ujęciem postaci o idealnej urodzie.
Pobyt we Florencji i wpływ Leonarda da Vinci, malarza wł. Fra Bartolomea i Michała Anioła wniosły nowe cechy w dzieła R.: bogatą kolorystykę, mgliste zatarcie konturów, tzw. sfumato, silniejszą ekspresję póz i gestów postaci. Powstały wówczas liczne Madonny (Madonna w zieleni, Madonna ze szczygłem, Madonna Tem-
pi. Piękna Ogrodniczka} oraz kompozycje wielofiguralne (Zlożenie do grobu). Zmysł dekoracyjny, rozmach kompozycyjny, wzmożona dynamiczność cechują arcydzieło R. - freski w reprezentacyjnych pokojach papieskiego pałacu na Watykanie, tzw. stanzach: Stanza delia Segnatura (cztery freski: Szkolą Ateńska, Dysputa o Eucharystii, Parnas oraz Trzy cnoty: Sprawiedliwość, Męstwo, Milośc, którym towarzyszą przedstawienia ustanowienia prawa kościelnego i państwowego - zespół symbolizujący renesansową ideę integracji filozofii antycznej, teologii chrześcijańskiej, poezji i prawa); Stanza d'Eliodoro (m.in. Wygnanie Heliodo-ra ze świątyni) oraz Stanza dell'Incendio
Rafael Sposalizio - Zaślubiny Marii, 1504
Rauschenberg
(m.in. Pożar Borgd). Pozostałe stanze wymalowali pod kierunkiem R. jego uczniowie. Po harmonijnie i symetrycznie zakornponowanej Madonnie Sykstyńskiej w twórczości R. pojawiły się ujęcia mniej statyczne (Madonna delia Sedid), poprzedzające formy manierystyczne, rozwinięte potem przez uczniów R. Połączenie dynamizmu z harmonią kompozycji cechuje freski w Villa Farnesina, w Loggiach pałacu watykańskiego. R. wprowadził tam typ ornamentyki, zw. groteską, wzorowany na ornamentach nowo odkrytych antycznych malowideł w Złotym Domu Nerona w Rzymie. W cyklu projektów do tapiserii ze scenami z Dziejów apostolskich R. osiągnął efekt monumentalizmu i ekspresji działań postaci. W tym czasie powstały najlepsze portrety R.: Portret Juliusza II, Portret Baldassare Castiglio-ne. Portret Leona X z kuzynami, w których osiągnął niezwykłą sugestywność w oddaniu charakterów postaci, mimo idealnie spokojnego ujęcia.
W ostatnich pracach, zwł. w Przemienieniu Chrystusa na górze Tabor (ukończonym przez uczniów), R. wprowadził ujęcia już właściwie manierystyczne. Charakteryzowały się one napięciem między symetryczną, opartą na geometrycznym schemacie kompozycją a gwałtownym poruszeniem figur, między wyrafinowanym, wymyślnym układem póz i gestów a dramatyczną ich ekspresją, przełamaniem palety barw lokalnych kolorami od-cieniowymi i mieszanymi.
Jako architekt R. kontynuował klasyczny styl Bramantego, łącząc go, pod wpływem architektów wł. A. da Sangallo i B. Peruzziego, z ujęciami bardziej deko-racyjno-malarskimi (np. światłocieniowe kształtowanie elewacji w Palazzo Vido-ni-Caffarelli w Rzymie). Preferował formę centralną (kościół Sant Eligio degli Orefici i kaplica Chigi przy kościele Santa
Maria del Popolo, obie w Rzymie), choć bazylice św. Piotra chciał nadać strukturę bazylikalną. Niezwykle bogata i zróżnicowana twórczość R. była źródłem inspiracji dla pokoleń kolejnych artystów: stylistyczne wyrafinowanie - dla manierys-tów (m.in. dla Giulia Romano, ucznia R.), monumentalizm i rozmach kompozycji - dla malarzy baroku (m.in. dla braci Car-raccich), idealna harmonia - dla klasy-cystów XVIII-XIX w.
J. Chrościcki Rafael, Warszawa 1972. M. Karpowicz Rafael, Warszawa 1978.
Rauschenberg [rauszenberg] Robert, ur. 1925, malarz amer., jeden z twórców pop-artu. Studiował w Stanach Zjednoczonych w Kansas i w Nowym Jorku oraz w prywatnej szkole artystycznej Academie Julian w Paryżu. Interesował się związkami sztuki z nowymi technikami, był współzałożycielem organizacji BAT (Experiments in Art and Technolo-gy - eksperymenty w sztuce i w technologii), która stwarzała możliwość wspólnej pracy artystów i inżynierów. Wczesne prace E. składały się z serii monochromatycznych płócien - białych, czerwonych bądź czarnych. Od pół. lat pięćdziesiątych tworzył trójwymiarowe kompozycje asamblażowe nazywane "combine-pain-tings". Najsłynniejsza z nich Monogram była sporządzona m.in. z wypchanego kozła z nałożoną starą oponą samochodową. W innych występowały fragmenty ubrań, butelki, fotografie. Następnie R. stworzył serię plastycznych transkrypcji 34. pieśni Piekła z Boskiej komedii Dantego; mieszały się w nich fotograficzne wizerunki sławnych ludzi z banalnymi przedmiotami i reporterskimi relacjami. Od lat sześćdziesiątych używa w kompozycjach serigraficznych odbitek ze zdjęć fotograficznych jako podkładu, na którym maluje. R. współpracował również z kompozytorem amer. J. Cage'em oraz
Redon
z zespołem baletowym amer. tancerza i choreografa M. Cunninghama. Współtworzył wiele widowisk parateatralnych wg własnych scenariuszy. R. jest uważany za jednego z najbardziej wpływowych artystów 2. pół. XX w.
U. Czartoryska Od pop-artu do sztuki konceptualne], Warszawa 1973.
Ray [rej] Mań, ur. 1890, zm. 1977, amer. malarz, fotografik i rzeźbiarz. Studiował architekturę i mechanikę. W 1915 poznał M. Duchampa oraz F. Picabię, z którymi założył grupę dadaistyczną New York Dada, współtworzył również grupę So-ciete Anonyme. W 1921 przeniósł się do Paryża, gdzie działał w kręgu dadaistów oraz współtworzył ruch surrealistyczny. W czasie II wojny światowej wrócił do
Stanów Zjednoczonych i pracował w Hollywood. W 1951 przeniósł się ponownie do Paryża. R. był jednym z twórców nowej fotografii. Szczególne znaczenie miały jego doświadczenia ze zdjęciami wykonywanymi bez kamery, przez bezpośrednie naświetlenie światłoczułych papierów, na których układał przedmioty, tzw. ray ogramy (pierwszy zbiór wydany w 1922 nosił tytuł Champs delicien). W swych zdjęciach R. stosował również efekty solaryzacji, czyli silnego prześwietlania fotografii w celu otrzymania pozytywu zamiast negatywu. Spośród rzeźbiarskich dzieł R. najbardziej są znane tzw. przedmioty surrealistyczne Przedmiot destrukcji - zbudowany z metronomu z przypiętym do niego zdjęciem oka i Podarek - żelazko z rzędem gwoździ od spodu.
K. Janicka Surrealizm, Warszawa 1985.
Redon [ródą] Odiion, ur. 1840, zm. 1916, franc. grafik, rysownik i malarz, przedstawiciel symbolizmu. Kształcił się w rodzinnym Bordeaux, gdzie pod wpływem grafika franc. R. Bresdina zainteresował się grafiką, a następnie w Ecole des Beaux-Arts w Paryżu. Od początku twórczość R. cechowała niezależność, przy fascynacji malarstwem i literaturą romantyzmu (E. Delacroix, E.A. Poe). W Paryżu R. poświęcił się gł. czarno-białym litografiom (cykle Początki, Hołd dla Goi, Kuszenie św. Antoniego) i rysunkom węglem. Tworzył w nich autonomiczny świat snu i podświadomości, zapełniany hybrydal-nymi istotami. W nieokreślonej przestrzeni sugestywnie wyobrażał tajemnicze pra-początki życia, a jego symbolizm bliski był przy tym odkryciom naukowym (botaniki, mikrobiologii). Po 1890 w dziełach R. .zaczęła się pojawiać rzeczywistość widzialna, dalece jednak przekształcona. Powrócił do koloru, stosując najczęściej
Rembrandt
pastel, akwarelę i technikę olejną. Małe obrazki i duże dekoracje (ścienne, parawany inspirowane sztuką jap.) nawiązywały d6 tradycyjnych tematów mit. (Narodziny Wenus}, rei. (Ukrzyżowanie) i alegorycznych, zawsze jednak w niezwykłym ujęciu. Szczególną popularność zdobyły odrealnione wyobrażenia bukietów kwiatów. Twórczość R. wzbudzała entuzjazm niezależnych malarzy i przede wszystkim wybitnych twórców symbolizmu literackiego. R. pozostawił wiele wypowiedzi teoretycznych na temat własnej filozofii sztuki.
E. Grabska Moderniści o sztuce. Warszawa 1971. Grafika O. Redona (katalog wystawy w Muzeum Narodowym w Krakowie), Kraków 1963.
Rembrandt (właśc. R. Harmenszoon van Rijn), ur. 1606, zm. 1669, hol. malarz, grafik i rysownik, jeden z największych artystów w dziejach sztuki. Naukę malarstwa rozpoczął w Lejdzie u malarza hol. J. van Swanenburgha, a kontynuował
Rembrandt Powrót syna marnotrawnego, 1668
w warsztacie malarza hol. P. Lastmana w Amsterdamie. Po powrocie do Lejdy założył - wraz z innym uczniem Lastmana, J. Lievensem - samodzielną pracownię, wyspecjalizowaną w wytwarzaniu obrazów historycznych, rei. i mit. oraz portretów. Następnie przeniósł się do Amsterdamu, gdzie zamieszkał w domu zamożnego kupca i antykwariusza H. van Uylenburgha, którego bratanicę. Saskie, poślubił w 1634. R. zyskał w tym okresie wielką renomę jako portrecista, a dzięki bardzo licznym zamówieniom stał się, człowiekiem zamożnym. W 1633-39 R., dzięki pośrednictwu wybitnego hol. humanisty i męża stanu C. Huygensa, wykonał cykl obrazów na zlecenie księcia orańskiego Fryderyka Henryka. W 1639 R. osiągnął tak duże powodzenie i zamożność, że mógł kupić własny dom w centrum Amsterdamu. R. otrzymywał prestiżowe zlecenia dworu książęcego, przyjaźnił się z wybitnymi przedstawicielami pat-rycjatu amsterdamskiego, m.in. z burmistrzem i humanistą J. Sixem. Utrzymywał kontakty z pisarzami i myślicielami, uczonymi i teologami. Sam, pozostając kalwinem, miał bliskie kontakty z ludźmi innych wyznań. Po śmierci Saskii R. zubożał; w 1656 zmuszony był ogłosić bankructwo i wystawić na licytację dom i majątek. Przeniósł się do uboższej dzielnicy miasta, zamieszkanej gł. przez ludność żydowską. Mimo trudności R. nadal był bardzo cenionym artystą, czego wyrazem były prestiżowe zamówienia, np. rady miejskiej - na wielki obraz do dekoracji nowo zbudowanego ratusza -- Sprzysiężenie Ciaudiusa Cmiisa. W ostatnich latach życia R. doświadczył nowych dramatów rodzinnych: w 1663 zmarła Hendrickje Stoffels, która prowadziła dom R. po śmierci Saskii, a w 1668 jedyny syn - Tytus.
Najwcześniejsze prace R. wykazują domi-
Rembrandt
nujący wpływ stylu Lastmana. Są to wie-lofiguralne kompozycje, ujęte z patetycznym, dramaturgicznym rozmachem, malowane gęstą farbą z użyciem grubych impastowych efektów fakturalnych i bardzo ostrej kolorystyki (Ukamienowanie sw. Stefana, Dawid z głową Goliata przed Saulem, Chrzest dworzanina etiopskiego, Balaam i oślica. Koncert, Tobiasz i Anna). W niektórych wczesnych dziełach R. jest widoczna inspiracja światłocieniowym stylem caravaggionistów (Przypowieść o bogaczu). Stopniowo R. ograniczył jaskrawą kolorystykę na rzecz bardziej stonowanej, niemal monochromatycznej, złożonej z odcieni brązu, żółcieni, ziemistych zieleni; coraz intensywniejsze, skupione i nasycone staje się światło, mocne są kontrasty światłocieniowe. R. malował w ten sposób sceny biblijne (m.in. Judasz zwracający srebrniki, Jeremiasz opłakujący zniszczenie Jerozolimy, Wskrzeszenie Łazarza) oraz mitologiczne (Porwanie Prozerpiny, Diana, Akteon i Kolisto, Porwanie Europy). Powstały pierwsze autoportrety, otwierające długi ciąg, kontynuowany przez artystę przez całe życie. Po przeniesieniu się do Amsterdamu R. zajmował się gł. tworzeniem portretów. Odniósł wielki sukces malując Lekcję anatomii doktora Tulpa, w której przełamał tradycję schematycznego, sztywnego zestawienia wizerunków obok siebie na rzecz przedstawienia postaci w akcji: wykładowca prezentuje funkcjonowanie mięśni palców słuchaczom, których uwaga i żywe reakcje kierują się ku centrum wydarzenia - rozciętej ręce zwłok i podniesionej dłoni Tulpa, demonstrującej ruch mięśni. Także do innych portretów R. wprowadzał ruch i akcję (np. Portret kaznodziei Cornelisa Anslo). W portretach oddawał żywość rysów i charakterów postaci i z wielką wirtuozerią ukazywał szczegóły strojów (np. niezwykle plasty
cznie malowane koronki). W obrazach biblijnych i mit. z 1633-40 R. wzmógł dynamizm kompozycji, osiągając efekt barokowego poruszenia (Ofiara Abrahama, Danae, Uczta Baltazara, cykl Pasja Chrystusa, Oślepienie Samsona, Anioł opuszczający dom Tobiasza). Podobna dynami-czność, dramatyczność i intensywność nastroju cechuje jego pejzaże burzowe, w tym Krajobraz z miłosiernym Samarytaninem, jedyny obraz R. znajdujący się ob. w Polsce, w Zbiorach Czartoryskich w Krakowie.
Kulminacją artystycznych poszukiwań R. z tego okresu jest Wymarsz strzelców (przed oczyszczeniem błędnie zw. Strażą nocną), który zaszokował publiczność amsterdamską śmiałością ujęcia. Ten zbiorowy portret został zakomponowany nie wg ówczesnej tradycji zbioru statycznych wizerunków, lecz jako tłumna, gwarna, ruchliwa scena, pełna patosu i rozmachu. Celem R. było ukazanie akcji, wydarzenia: oficerowie i żołnierze wychodzą z impetem z bramy, by udać się na uroczysty pochód. Obraz ten gloryfikuje miasto Amsterdam, jego potęgę, dobrobyt i porządek, jego obywatelski, republikański system rządów, których instrumentem jest milicja miejska. W późniejszych latach R. stłumił dynamikę, skłaniając się ku nastrojowi bardziej intymnemu, kompozycji spokojniejszej i bardziej wyważonej i skupił uwagę na wykorzystaniu nastrojowych walorów światła (rozproszonego, a nie jak dawniej skupionego) i barw, coraz bardziej monochromatycznych, a zarazem głębokich i nasyconych (czerwienie, brązy, żółcienie). Tak malowane są m.in.: Chrystus i jawnogrzesznica. Święta Rodzina, Zuzanna i starcy, Uczta w Emmaus. R. posługiwał się coraz bardziej swobodną techniką malarską: kładł farby grubo, zamaszyście, szerokimi plamami, rezygno-
Renoir
wał z precyzowania detali (Portret Jana Sixa, Betsabe, Hendrickje w kąpieli, Józef i żona Putyfara, Jakub btogoslawiący synów Józefa, portrety Tytusa). Ten sposób malowania osiągnął pełnię swobody a zarazem wirtuozerii w latach sześćdziesiątych. Arcydzieła R.: Zaparcie się Piotra, Mojżesz z tablicami przykazań, Sprzysię-żenie Ciaudiusa Cmiisa, Homer, Izaak i Rebeka, czyli tzw. Żydowska narzeczona, Powrót syna marnotrawnego, liczne późne autoportrety stanowią powierzchnie malarskie, w których o wrażeniu estetycznym nie decydują kształty przedstawionych postaci i przedmiotów, lecz sama, niemal abstrakcyjna gra plam barwnych, faktury i światła. R. był też cenionym rysownikiem i grafikiem. Jego styl rozwijał się podobnie jak w dziedzinie malarstwa: od ujęć dramatycznie i patetycznie poruszonych (Wskrzeszenie Łazarza, Zdjęcie z krzyża, Milosie-rny Samarytanin, Zwiastowanie pasterzom, Śmierć Marii), przez nadal monumentalne i pełne patosu, ale już bardziej statyczne kompozycje (Trzy drzewa, Triumf M ardocheusza), ku kompozycjom spokojnym i nastrojowym (Jan Six czytający przy oknie, Faust, Wieczerza w Em-maus, Ecce Homo). R. stosował techniki akwaforty, akwatinty i suchej igły, wykorzystywał z maestrią ich możliwości dla stworzenia efektów malarskości, bogatego światłocienia i miękkości modelunku kształtów. R. prowadził w Lejdzie, a potem w Amsterdamie wielki warsztat, w którym kształciło się wielu jego uczniów (m.in. C. Fabritius, W. Drost, G. Dou).
A. Chudzikowski Rembrandl van Rijn. Warszawa 1972. J. Michałkowa Rembrandt, Warszawa 1960. M. Rost-worowski Remhrandta przypowieść o miłosiernym Samarytaninie, Warszawa 1980.
Renoir [renuar] Auguste, ur. 1841, zm. 1919, franc. malarz i rzeźbiarz, przedsta
wiciel impresjonizmu. Uczył się w Paryżu, w Ecole des Beaux-Arts i w pracowni malarza Gleyre'a, gdzie zetknął się z przyszłymi impresjonistami C. Mone-tem, A. Sisleyem, F. Bazille'em. Wraz z nimi wyjeżdżał na studia plenerowe do Fontainebleau. Wiele podróżował, m.in. do Algieru, Włoch. W 1906 osiadł w Ca-gnes-sur-Mer. Duży wpływ na wczesną twórczość R. wywarło dawne malarstwo weneckie i sztuka franc. rokoka oraz malarstwo G. Courbeta, E. Delacroix i J.B.C. Corota. R. był współorganizator rem pierwszej wystawy impresjonistów w 1874. W tym okresie tworzył kompozycje pejzażowe i obrazy o tematyce rodzajowej, utrzymane w jasnym, pastelowym kolorycie, wykorzystując efekty migotania barw w jasnym świetle i roztapiania konturów przedmiotów w przestrzeni (Maki, Loża, Moulin de la Galette, Huśtawka, Pani Charpentier z dziećmi). Pod wpływem podróży do Włoch oraz malarstwa J.A.D. Ingres'a R. zmienił nieco sposób malowania, zaczął przywiązywać większą wagę do rysunku, tonował kolorystykę i wygładzał fakturę obrazów (Kąpiące się kobiety). Po okresie klasyeyzują-cym R. powrócił do kształtowania płócien światłem i kolorem, malował gł. akty i portrety kobiece (Gabrielle z różą, Pól-akt). Pod koniec życia zainteresował się rzeźbą. Częściowo sparaliżowany kierował pracą uczniów, którzy wykonywali wg jego wskazówek zmysłowe akty kobiece (Wenus).
N. Brodzka Pierre August Renoir, Warszawa 1985. Z. Kępiński Impresjonizm, Warszawa 1987. A. Vollard Sluchajac Cezanne'a, Degasa i Renoira, Warszawa 1962.
Reynolds [renidz] Sir Joshua, ur. 1723, zm. 1792, ang. malarz i teoretyk sztuki. W 1749-52 przebywał we Włoszech, gdzie studiował m.in. dzieła Michała Anioła i Rafaela. Po powrocie do Anglii stał się najbardziej cenionym malarzem
Riemenschneider
w Londynie, także na dworze królewskim. W 1769-92 prezes akademii królewskiej, w której wygłaszał m.in. wykłady, będące jedną z ostatnich w Europie prezentacji klasycznej teorii sztuki. Z wyznawaną przez R. doktryną artystyczną nie zawsze zgadzał się jego liberalny gust. Jako kolekcjoner handlujący dziełami sztuki, które często poddawał retuszom, znał i używał w swojej twórczości wielu różnych konwencji malarskich. Wszechstronne malarstwo R. obejmuje obrazy historyczne i mit. w barokowej tradycji akademickiej (Herkules w kolysce), dramatyczne sceny z Szekspira i Dantego, zadziwiające przenikliwością wizerunki dzieci (Chłopiec jako Merkury, Master Hare), należące do najlepszych w sztuce eur. i liczne portrety arystokracji oraz kameralne portrety przyjaciół (S. Johnson). Całopostaciowe portrety swoich protektorów (Admiral Keppel} często stylizował, używając np. alegorycznych przebrań (Lady Bunbury przed ołtarzem Gracji). R. był artystą o wielkiej wiedzy i kulturze, łączącym tradycję ang., wpływy A. van Dycka, Rembrandta, wł. baroku i franc. malarstwa akademickiego.
Ribera [rribera] Jusepe (Jose, Giuseppe), ur. 1591, zm. 1652, malarz hiszp.; od ok. 1616 działał we Włoszech (w Neapolu). R. był jednym z najważniejszych twórców caravaggionizmu. W dziełach z ok. 1620-1640 stosował, wzorem Caravaggia i jego naśladowców tenebryzm (,,ciemną manierę"): ciemną tonację, z której wyłaniają się mocne akcenty barwne - czerwienie, błękity, zielenie, biele, oraz bardzo ostry światłocień, podkreślający gwałtowną dramatyczność przedstawianych scen. R. dążył do sugestywności efektów fakturalnych w oddaniu powierzchni i konsystencji materii: lśniącej gładkości skórzanych ubiorów, porowatości ludzkiej skóry, szorstkości i zmarszczeń
skóry ludzi starych, węłnistości włosów czy futer, miękkości atlasu lub aksamitu, połyskliwości brokatu, łamliwości papieru, metalicznej twardości i odblasku zbroi. Ekspresyjne i pełne dramatycznego patosu ujęcie ciał i gestów postaci odpowiadało podejmowanej wtedy najczęściej przez R. tematyce: scenom męczeństw świętych lub ich ekstaz i wizji (Sen Jakuba, Święty Andrzej apostol. Święty Hieronim). W późniejszym okresie odszedł od tenebryzmu i zastąpił go kolorystyką jaśniejszą, świetlistą, srebrzystą, a konturom nadał pewną mglistość. Twórczość R. bardzo silnie wpłynęła na wł. malarzy barokowych, zwl. neapolitańskich (m.in. na L. Giordana) oraz hiszpańskich (m.in. na D. Velazqueza).
Riemenschneider [rimensznajder] Tilman, ur. między 1455 a 1460, zm. 1531, niem. rzeźbiarz i snycerz, przedstawiciel późnego gotyku. Mieszkał i pracował w Wiirzburgu, gdzie kierował wielkim warsztatem kamieniarsko-snycerskim, którego działalność wpłynęła na późno-gotycką rzeźbę w pd. i środkowych Niemczech oraz w Czechach. Wykształcił swój styl pod wpływem rzeźbiarza ni-derl.-niem. N. Gerhaerta oraz wzorów grafiki niem. malarza i grafika M. Schon-gauera i A. Diirera. Tworzył rzeźby kamienne: architektoniczne (Adam i Ewa), płyty nagrobne (biskupów R. von Sche-renberga i L. von Bibra w katedrze w Wiirzburgu), nagrobki tumbowe (Henryka II i Kunegundy w katedrze w Bam-bergu), a także ołtarze drewniane (Ołtarz z Wiblingen, Ołtarz z Miinnerstadt, Ołtarz z Rothenburga, Ołtarz z Creglingen, Ołtarz z Windsheim, Ołtarz z Dettwang oraz nie zachowany ołtarz główny katedry w Wiirzburgu). Drewniane i kamienne rzeźby R. są pełne mocnej ekspresji: ostro załamane fałdy szat, rozwichrzone drape-rie, gwałtownie poruszone pozy i gesty
Riepin
figur, wyraziste twarze, często wymodelowane z naturalistyczną precyzją, kompozycje wielofiguralne - złożone z tłumnych, stłoczonych grup postaci, ukazanych bardzo plastycznie i przestrzennie i wykonanych techniką głębokiego reliefu. Ekspresja R. różni się jednak od wyrazu dzieł Gerhaerta czy W. Stwosza, ciąży ku pewnemu uproszczeniu (bardziej zwyczajne, gminne typy postaci, np. apostołów) i lirycznemu nastrojowi. R. pierwszy zrezygnował z tradycyjnego polichromowania figur i polerował drewno tak, by imitowało kolor rzeźby odlewanej w brązie.
Riepin Iłja J., ur. 1844, zm. 1930, malarz roś., przedstawiciel realizmu. Uczył się u malarza ikon, a następnie w akademii w Petersburgu. Jako stypendysta przebywał we Włoszech i Francji, gdzie zetknął się z impresjonizmem. Należał do grupy pieriedwiżników. Profesor akademii sztuki w Petersburgu. Po rewolucji październikowej przebywał w swojej posiadłości Kuokala w Finlandii. R. malował obrazy rodzajowe o tematyce społecznej (Burlacy na Wołdze, Aresztowanie agitatora, Procesja w guberni kurskiej), historycznej (Car Iwan Groźny z synem Iwanem, Zapo-rożcy piszący list do sultana tureckiego) oraz portrety (M. Musorgskiego, W. Sta-sowa) o wnikliwej charakterystyce modela. Obrazy R. odznaczają się różnorodnością nastroju: od liryzmu, przez dramatyzm aż po patos, znakomitym rysunkiem, swobodą w kładzeniu farb, wyczuciem barwy i światła. R. uprawiał także działalność krytycznoliteracką.
G. Stiernin Iłja Riepin, Warszawa 1987.
Rodakowski Henryk, ur. 1823 we Lwowie, zm. 1894 w Krakowie, malarz, portrecista. Ukończył studia prawnicze w Wiedniu. Malarstwa uczył się w Wiedniu i w Paryżu, wiele podróżował, m.in. do Włoch i Francji. U schyłku życia przeby
wał w Zakopanem i w Krakowie, gdzie rozwinął ożywioną działalność w Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych, w Muzeum Narodowym i w Szkole Sztuk Pięknych. Pierwszymi pracami R. były portreciki akwarelowe w stylu bieder-meier. We Francji namalował kilka szkicowych kompozycji o tematyce historycznej i współczesnej, utrzymanych w charakterze romantyczno-patriotycznym. Przede wszystkim stworzył serię świetnych portretów: ojca, siostry, przyjaciela L. Kaplińskiego, brata Maksymiliana, ciotki Babetty Singer, pasierbicy Leonii Bluhdorn, gen. H. Dembińskiego i portret matki. Portrety R., pełne skupienia, dyskrecji i spokoju, wyróżniają się wnikliwą charakterystyką psychologiczną przy skromności i prostocie środków wyrazu. Cechuje je swo bodna kompozycja, precyzyjny rysunek, delikatna faktura i świetlisty, głęboki koloryt. Zgodnie z duchem czasu R. namalował parę wielkich kompozycji historycznych (Postawie u Sobies-kiego, Wojna kokoszą). Interesował się też tematyką ludową (cykl akwarel Album palahicki).
A. Ryszkiewicz Henryk Rodakowski, Warszawa 1954.
Rodczenko Aleksandr M., ur. 1891, zm. 1956, roś. malarz, rzeźbiarz i organizator życia artystycznego, współtwórca kon-struktywizmu. Studiował w Kazaniu, następnie w Moskwie. W 1913-14 dokonała się gwałtowna przemiana twórczości R. - artysta porzucił malarstwo postimpresjo-nistyczne na rzecz czystych abstrakcyjnych kompozycji z linii i kół, które określił mianem sztuki bezprzedmiotowej. Pozostawał w kręgu oddziaływania supre-matyzmu K. Malewicza, z pominięciem jednak jego metafizycznych elementów. W 1919 wystawił obraz Czarne na czarnym, będący swoistą odpowiedzią na Białe na białym Malewicza. W 1917 wykonał
Rodin
pierwsze konstrukcje trójwymiarowe. Podobnie jak rzeźbiarz roś. W. Tallin i część konstruktywistów, R. zrezygnował z uprawiania sztuki czystej, uznając tę działalność za pasożytnictwo. W 1921 R. podpisał manifest przeciw malarstwu sztalugowemu. Po 1922 poświęcił się działalności organizacyjnej, wzornictwu przemysłowemu, typografii, propagandzie wizualnej, filmowi i fotografii.
G. Karginow Rodczenko. Warszawa 1981.
Rodin [rodę] Auguste, ur. 1840, zm. 1917, rzeźbiarz franc. Usiłował (trzykrotnie), bez powodzenia, podjąć studia w Ecole des Beaux-Arts w Paryżu. W 1864-71 był dekoratorem w manufakturze porcelany w Sevres. Praktyka rzeźbiarska w Paryżu i Brukseli pozwoliła R. na wirtuozowskie opanowanie pracy w marmurze (inspiracja gł. Michałem Aniołem), w brązie (studia nad rzeźbą antyczną) i w terakocie (wpływy franc. rzeźby rokokowej w kobiecych popiersiach). W 1875 R. odbył podróż do Włoch, gdzie poznał m.in. sztukę Donatella, którego naturalizm inspirował wczesne prace R. (Święty Jan Chrzciciel i Wiek brązu), krytykowane przez akademików za przesadną ekspresję brzydoty. Brązowe drzwi florenckie L. Ghibertiego natchnęły R. do monumentalnej koncepcji Bramy Piekieł, o programie ideowym wywiedzionym z Boskiej komedii Dantego. Realizował ją w formie portalu (nie dokończony) dla muzeum sztuk dekoracyjnych w Paryżu i łączył w nim wątki literackie (Paolo i Franceska), biblijne (Adam i Ewa) w wielką koncepcję dziejów ludzkości. Z istniejących, opracowanych fragmentów najbardziej jest znany Myśliciel, posąg wieńczący bramę. W mniejszych sym-bolistycznych rzeźbach (Katedra, Danai-da) R. posługiwał się uogólnieniem, nie unikał przy tym szokującej wówczas dosłowności w tematach erotycznych (Wie-
A. Rodin Myśliciel, 1880
czny idol). R. tworzył liczne popiersia portretowe, pomniki (V. Hugo, Bąkać, Mieszczanie z Calais), których nowatorstwo prorokowało ataki akademickiej krytyki. Stosował zróżnicowanie faktur, od idealnego wygładzania po efekty pozornie przypadkowego uszkodzenia i niedokończenia, dzięki czemu osiągał wibracje światła na powierzchni rzeźb. Te efekty formalne wiązano z impresjonizmem. Je-
Rossetti
dnakże filozoficzne podłoże sztuki R., jego stosunek do rzeczywistości, były dalekie od impresjonistycznej wrażeniowości. Secesyjna płynność brył rzeźb R. nie jest tożsama z dekoracyjnością 1'art nouveau, czyli franc. secesji. Poglądy R., spisane m.in. przez poetę austr. R.M. Riikego, były najbliższe nurtów symbolizmu. R. był również znakomitym rysownikiem, osiągającym za pomocą tuszu i akwareli wyrafinowaną lekkość i zmysłowość (cykl Tancerki kamhodżańskie). R. wywarł decydujący wpływ na eur. rzeźbę symbolizmu oraz różnych kierunków XX w., stał się symbolem nowatorskich poszukiwań w sztuce. Muzeum poświęcone twórczości R. znajduje się w Hotel Biron w Paryżu.
M. Laurent Rodin, Warszawa 1991. R.M. Kilkę A. Ro-din. Warszawa 1923.
Rossetti [rosety] Dante Gabriel, ur. 1828, zm. 1882, ang. malarz i poeta, pochodzenia wł.; tłumacz i wielbiciel poezji Dantego. Jeden z założycieli Bractwa Prerafa-elitów i jego duchowy przywódca. Charyzmatycznej osobowości R., jego bujnemu temperamentowi i niekonwencjonalnym obyczajom Bractwo zawdzięczało aurę spiskowej tajności. W jego domu gromadził się cały ówczesny literacko-artystycz-ny świat Londynu. Obdarzony podwójnym talentem łączył w swej twórczości malarstwo i poezję. We wczesnych dziełach (Lata dziewczęce Panny Marii, Ecce Ancilla Domini), zgodnie z pierwotnymi założeniami Bractwa, R. nawiązywał do wczesnego wl. renesansu. W przeciwieństwie do dydaktyczno-moralizującej sztuki innych prerafaelitów, jego późniejsze malarstwo było na wskroś poetyckie, inspirowane dziełami Dantego, legendami arturiańskimi, współczesną poezją ang. Najbardziej typowe dla dojrzałej malarskiej twórczości R. są liczne wizerunki kobiece, którym tytuły nadają poetyckie lub
D.G. Rossetti Astarte Syriaca, 1875-77
mit. znaczenie: Cassandra, Regina Cor-dium, Venus Verticordia, Pandora, Prose-rpina, Astarte Syriaca. Ukazują one piękne modelki, dekoracyjnie upozowane wśród bogatych tkanin, kwiatów, klejnotów, instrumentów muzycznych, symbolicznych atrybutów, o twarzach naznaczonych zawsze tym samym zmysłowo-me-lancholijnym wyrazem. Wizerunki te, atmosferą i wyrafinowaniem zapowiadające ang. estetyzm schyłku XIX w., stały się synonimem "prerafaelickiego stylu" i potocznie określanej "prerafaelickiej" urody kobiecej.
A. Konopacki Prerafaelici, Warszawa 1989.
Rouault [ruo] Georges, ur. 1871, zm. 1958, franc. malarz i grafik. Studiował w Ecole des Beaux-Arts w Paryżu, w pracowni G. Moreau. Po śmierci mistrza odszedł z uczelni i został kuratorem jego muzeum. R. był samotnikiem, przez krótki czas był związany z kręgiem fowistów. Wystawiał na oficjalnych salonach sztuki, był współtwórcą Salonu Jesiennego. Bardzo krytyczny w stosunku do własnej twórczości, zniszczył wiele obrazów. Najczęściej poruszał tematy rei. (Ukrzyżowanie, Chusta sw. Weroniki, Ucieczka do Egiptu). Interesowały go również sceny rodzajowe (Żydzi), często z motywem klowna, wizerunki starotestamentowe (Stary król), kompozycje alegoryczne (Homo homini lupus), ale także nastrojowe pejzaże (Zmierzch). Po swym nauczycielu R. odziedziczył skłonność do głębokiego mistycyzmu, jego pierwsze obrazy były bardzo pokrewne stylistyce Moreau (Chrystus wśród doktorów). Wkrótce R. skrystalizował własny styl charakteryzujący się "niechlujną" grubą kreską, dającą wrażenie naiwności oraz "szorstką" fakturą obrazu. Stosował kolory bardzo intensywne, ale jakby zatopione w ciemnych i mrocznych zakamarkach obrazu. R. często posługiwał się technikami mieszanymi, łączył akwarelę z gwaszem i farbami olejnymi (Para, Pan i Pani Poulet). Podobny jak w malarstwie zakres tematów zawierają cykle litografii R., wykonywane najczęściej na zamówienie marszan-da A. Yollarda (Kwiaty zla. Reinkarnacja Ojca Ubu, Miserere, Cyrk, Pasja, Wojna, Wspomnienie intymne). R. był jednym z nielicznych (obok E. Noldego) malarzy głęboko rei. i mistycznych l. pół. XX w.
S. Whitfieid Fowizm. w: Kierunki i tendencje sztuki nowoczesnej, praca zbiorowa. Warszawa 1980.
Rubens Peter Pauł, ur. 1577, zm. 1640, malarz flam., jeden z największych twórców
Rubens
baroku. W 1589 przybył do Antwerpii i tam uczył się malarstwa; otrzymał także staranne wykształcenie humanistyczne, znał wiele języków. W 1600 wyjechał do Włoch, gdzie pełnił funkcję malarza nadwornego Gonzagów w Mantui. Odwiedził także Rzym, Wenecję, Genuę, Florencję, studiował pilnie i kopiował sztukę antyczną oraz dzieła mistrzów wł.: Rafaela, Tycjana, Veronesa, Carraccich, Michała Anioła i Caravaggia. W 1603-04 przebywał z misją dyplomatyczną na dworze hiszp. W 1608 powrócił do Antwerpii. Został nadwornym malarzem hiszp. regentów Flandrii, arcyksięcia Alberta i infantki Izabeli. W 1609 poślubił Izabelę Brandt, a po jej śmierci Helenę Four-ment, która stała się jego ulubioną modelką, zarówno w portretach, jak i kompozycjach rei. i mit. W 1635 nabył dobra ziemskie.
W twórczości R. dominowała tematyka rei. i mit. Malował słynne tryptyki Podniesienie krzyża i Zdjęcie z krzyża, obrazy
P.P. Rubens Trzy Gracje, ok. 1635
Rublow
Upadek potępionych, Chrystus na krzyżu, Pokłon Trzech Króli, wielokrotne przedstawienia Marii (Wniebowzięcie, Madonna z Dzieciątkiem i świętymi, Święta Rodzina) i świętych (Cud sw. Ignacego, Komunia sw. Franciszka z Asyżu, Zaślubiny sw. Katarzyny). Nastrój przeżycia rei. i patosu łączył R. ze świeckim przepychem. Z mitologii czerpał wątki heroiczne (Bitwa Amazonek), poetyckie, erotyczne i nacechowane radością życia (Pijany Sy-len. Święto Wenus). Urzekało go zwł. piękno nagiego ciała (Wenus przed lustrem, Porwanie córek Leukipa, Betsabe, kilka wersji Trzech Gracji i Sądu Parysa). R. stworzył swoisty typ ludzki; wszystkie postacie, bez względu na płeć i wiek, są obfitych kształtów, muskularne, zdrowe, krzepkie, pełne życia. R. potrafił swym pędzlem stworzyć apoteozę władcy. Umiejętność tworzenia wielofigurowych kompozycji, zamiłowanie do bogactwa i pysznych strojów znalazły pełny wyraz w historyczno-alegorycznym cyklu malowideł dekoracyjnych przedstawiających życie królowej Francji, drugiej żony Henryka IV - Marii Medycejskiej, przeznaczonych do pałacu Luksemburskiego w Paryżu. Malował portrety żon: Autoportret z żoną, Helena Fourment w futrze, Helena Fourment z dziećmi; tworzył też portrety reprezentacyjne. Chętnie sięgał do tematu polowań (Polowanie na lwy). Pod koniec życia malował nastrojowe, zachwycające krajobrazy o bogatym kolorycie (Pejzaż z zamkiem Steen, Pejzaż z tęczą) oraz przesycone radością życia sceny rodzajowe, m.in. z tematem tańca (Kiermasz). Pozostawił także wiele znakomitych rysunków. Nie mogąc sprostać licznym zamówieniom założył świetnie prosperujący warsztat, który wydał ponad dwa tysiące obrazów; jego uczniami i współpracownikami byli m.in. J. Jor-
daens, A. van Dyck, F. Snyders i J. Brue-gel, zw. Aksamitnym.
Twórczość R. zarówno pod względem tematycznym, jak i formalnym w pełni wyraża ideały baroku. Szczęście osobiste sprzyjało pogodnej, wręcz radosnej twórczości. Cechuje ją dynamika, żywiołowy temperament, zmysłowość, pewna teatralność, ale i swoboda kompozycji. Kolory-_ styka jego dzieł jest jasna, z przewagą barw ciepłych. R. wywarł wpływ na barokowe malarstwo wł. (Genua, Wenecja), flam., hol., ang. i franc. malarstwo XVIII wieku oraz na romantyków (na E. Dela-croix). Malarstwo R. było przedmiotem akademickiego sporu między jego zwolennikami a zwolennikami przedstawiciela barokowego klasycyzmu N. Poussina.
A. Dobrzycka Rubens, Warszawa 1960. G. Eckardt Pe-ter Pauł Rubens, Warszawa 1969. Z. Ważbiriski Peter Paul Rubens, Warszawa 1975.
Rublow Andriej, ur. między 1360 a 1370, zm. ok. 1430, malarz ruski, przedstawiciel moskiewskiej szkoły malarskiej. Był mnichem Ławry Troicko-Siergijewskiej (ob. w Zagorsku pod Moskwą), potem mona-steru Andronikowskiego w Moskwie. Wykonał malowidła ścienne w cerkwiach księstwa moskiewskiego: w soborze Bła-gowieszczenskim moskiewskiego Kremla (wraz z Teofanem Grekiem i Prochorem z Gorodca), w soborze Uspienskim we Włodzimierzu nad Klaźmą (z Daniłłą Czornym), w soborze Ławry Troicko-Siergijewskiej i w soborze Spasskim monas-teru Andronikowskiego w Moskwie. Malował także ikony, z których najsławniejszą była ikona Święta Trójca, wykonana dla soboru Ławry Troicko-Siergijewskiej (ob. w Galerii Tretiakowskiej w Moskwie). Prace przypisywane R.: miniatury Ewangeliarza Chitrowo i Ewangeliarza monasteru Andronikowskiego, ikony z ikonostasów soborów: Błagowieszczen-
Ruisdael
A. Rublow Święta Trójca, ok. 1410
skiego na Kremlu w Moskwie, Uspiens-kiego we Włodzimierzu nad Klaźmą i Troickiego Ławry Troicko-Siergijewskiej oraz malowidła ścienne w soborze Uspienskiem w Zwienigrodzie. W swojej twórczości R. przezwyciężał panujące w sztuce ruskiej tendencje bizantynizują-ce i opierając się na pierwiastkach rodzimych stworzył oryginalny styl ruski. Dzieła R., o delikatnych liniach, jasnej kolorystyce, są pełne harmonii, urzekającego wdzięku, liryzmu. Sztuka R. wywarła wpływ na rozwój malarstwa ruskiego.
M. Alpatow Rublow, Warszawa 1975.
Ruisdael [rójsdal] (Ruysdael) Jacob van, ur. 1628, zm. 1682, hol. malarz i grafik, pejzażysta. Był wykształconym humanistą, uzyskał tytuł doktora medycyny na uniwersytecie w Caen. Głęboko religijny, należał do sekty mennonitów. W 1648 został przyjęty do cechu, podróżował m.in. do Francji. W 1656 osiadł w Amsterdamie, gdzie podobno wiódł życie samotnika, zmarł w ubóstwie. Styl R. ukształtował się pod wpływem stryja, hol. malarza pejzażysty Salomona van Ruysdaela. Początkowo R. uprawiał grafikę, gł. akwafortę (Pejzaż z drzewami). Wczesne obrazy R. są wyraźnie inspirowane malarstwem stryja (Chaty, Wydmy). Dopiero zetknięcie się w Amsterdamie z twórczością Rembrandta ukształtowało w pełni styl R. Pejzaże nie były już prostym odzwierciedleniem natury, ale stały się ilustracją stanu ducha, wizją wywołującą określone uczucia i przekazującą idee i myśli artysty (Piaszczysta droga, Słoneczny blask, Pole zboża, Mlyn wodny. Widok Harlemu). Niekiedy pejzaże przenika melancholia i niepokój, posępny nastrój nietrwałości i przemijania (Mlyn w Durstede, Droga wśród wydm, Plaża w Scheveningen). Często tematem obrazów R. są dramaty rozgrywające się w przyrodzie: burze, wichry, pędzące chmury (Morze w Harlemie, Burza, Niespokojne morze). Wyrażają one refleksję nad kruchością życia (Cmentarz żydowski). Twórczość R., dzięki liryzmowi, symbolizmowi i moralizatorstwu, stała się inspiracją dla licznych naśladowców (m.in. dla malarza hol. M. Hobbe-my); podziwiali ją również m.in. malarze romantyczni XIX w.
s
Samostrzelnik Stanisław, ur. ok. 1485 w Krakowie, zm. 1541 w Mogile pod Krakowem, malarz, zakonnik w klasztorze Cystersów w Mogile. Pracował gl. w Mogile i w Krakowie. Kapelan i malarz nadworny kanclerza K. Szydłowiec-kiego. Główne prace S.: miniatury w modlitewnikach - króla Zygmunta I Starego, królowej Bony, Szydłowieckiego, wielkiego kanclerza litewskiego W. Gasztol-da, a także w księdze rodu Szydlowiec-kich (Liber Geneseos), Żywotach arcybiskupów gnieźnieńskich, ewangeliarzu biskupa P. Tomickiego; polichromie w kościele i w klasztorze w Mogile. Cechą charakterystyczną miniatur S. jest żywy, często ostry koloryt. W twórczości S. są widoczne związki z gotyckim malarstwem krakowskim, jak też wpływy renesansu wł., które się zaznaczyły w układach kompozycyjnych, w modelunku postaci, w przedstawieniach portretowych, w elementach pejzażowych i w bogatej ornamentyce.
B. Miodoriska Miniatury Stanisława Samostrzelnika. Warszawa 1983.
Sansoyino Andrea (właśc. A. Contucci), ur. 1460, zm. 1529, wł. rzeźbiarz i architekt, przedstawiciel renesansu; działał we Florencji, w Rzymie i w Portugalii. S. był autorem kilku nagrobków w kościołach Rzymu (m.in. Santa Maria del Popolo), charakteryzujących się bogatą, monumentalną, przyścienną oprawą architektoniczną. Leżąca figura zmarłego spoczywa w niszy i jest ujęta w tzw. pozie sansowi-nowskiej: z torsem lekko uniesionym, wspartym na jednym łokciu, i z jedną nogą swobodnie przełożoną przez drugą.
Sansovino Jacopo (właśc. J. Tatti), ur. 1486, zm. 1570, wł. architekt i rzeźbiarz, przedstawiciel renesansu. Pochodził z Florencji, działał w Wenecji. S. prze---niósł do Wenecji formy rozwiniętego, klasycznego renesansu florencko-rzymskie-go. Nadał renesansową oprawę placowi św. Marka: La Zecca (mennica). Biblioteka św. Marka, Loggetta (loggia przed dzwonnicą). Złote Schody Pałacu Dożów i wzniósł w mieście wiele innych ważnych budowli: Palazzo Corner, Scuola Grandę delia Misericordia, kościół San Francesco delia Vigna (z późniejszą fasadą projektu A. Palladia). W Ponte Casale pod Padwą wybudował Villa Garzoni, która stanowi początek rozwoju typu weneckiej willi, rozwiniętego potem przez Palladia. S. stosował formy architektury klasycznej, nawiązującej do antycznorzymskiej, zgrabnie łączył monumentalizm z lekkością i dekoracyjnością (typ ażurowych elewacji, rozczłonkowanych arkadami i kolumnami). Był twórcą tzw. motywu palladiań-skiego, zw. serlianą (duża środkowa arkada ujęta bocznymi przęsłami prostokątnymi, oddzielonymi od niej kolumnami lub pilastrami). Motyw ten jako składnik komponowania elewacji został spopularyzowany przez Palladia i wł. architekta i teoretyka architektury S. Serlia (stąd nazwy motywu). Dzieła rzeźbiarskie S. odznaczają się klasyczną harmonią i malarskim, miękkim, światłocieniowym modelun-kiem.
Schinkel [szynkel] Kar! Friedrich, ur. 1781, zm. 1841, niem. architekt i malarz. Studiował architekturę pod kierunkiem architektów niem. D. i F. Gilly w Berlinie.
Schluter
W 1803-05 przebywał we Włoszech i w Paryżu. Po powrocie zajmował się gł. malarstwem, wykonywał panoramy i dioramy (obrazy w pewnych częściach przezroczyste, odpowiednio podświetlane, eksponowane w zaciemnionych pomieszczeniach) o tematyce historycznej oraz scenografie teatralne (m.in. do Czarodziejskiego fletu W.A. Mozarta). W 1815 został wysokim urzędnikiem w pruskim zarządzie budownictwa, opracował pierwsze plany Nowego Odwachu (Neue Wa-che) w Berlinie oraz projekty pomnika Mieszka I i Bolesława I Chrobrego dla Poznania (nie zrealizowane). W następnych latach powstały najsłynniejsze budowle Sch. - teatr Schauspielhaus i Stare Muzeum (Altes Museum) w Berlinie. W ich architekturze podjął twórczą interpretację wzorów klasycznych, adaptując je do nowych wymogów funkcjonalnych. Równocześnie Sch. projektował budowle inspirowane architekturą gotycką (pomnik na Kreuzbergu, Friedrich-Werdersche-Kir-che) oraz całkowicie wolne od historycz-no-stylistycznych nawiązań (dom Feilne-ra w Berlinie). Do dzieł Sch. należą także:
pałace w Tegel i Glienicke pod Berlinem, romantyczne założenie pałacowo-parko-we w Poczdamie (pałac Charlottenhof, Dom Ogrodnika i Rzymskie Łaźnie). Sch. pracował również dla poi. zleceniodawców - zaprojektował przebudowę zamku w Zawadzie pod Dębicą dla A. Raczyńskiego oraz myśliwski pałac w Antoninie dla A. Radziwiłła (wzniesiony z drewna, o niezwykłym kształcie). Sch. był też autorem planów przebudowy zameczku T. Działyńskiego w Kórniku (nie zrealizowane) oraz projektu rezydencji A. Potockiego w Krzeszowicach (zrealizowany kościół). W ostatnich latach życia Sch. tworzył utopijne projekty gigantycznych rezydencji (pałac królewski na Akropolu w Atenach, rekonstrukcja willi
Pliniusza, zamek Orianda na Krymie) oraz zrealizowany pod kierunkiem budowniczego niem. F. Martiusa projekt zamku w Kamieńcu Ząbkowickim na Śląsku, dla księżnej Marianny Niderlandzkiej. Sch. jest uważany za najwybitniejszego architekta niem. l. pół. XIX w. Jego dzieła na długo były punktem odniesienia dla innych twórców. Dorobek Sch. spopularyzował publikowany od 1819 Sammlung Architektonischer Entwurfe (Zbiór projektów architektonicznych).
Kari Friedrich Schinkel i Polacy (katalog Muzeum Narodowego), Warszawa 1987.
Schliiter [szluter] Andreas, ur. 1660 w Gdańsku, zm. 1714 w Petersburgu, gdański rzeźbiarz i architekt. Wezwany do Warszawy przez J.D. Krasińskiego do prac (pod kierunkiem Tylmana z Gameren, twórcy pałacu) nad dekoracją rzeźbiarską pałacu Krasińskich. W 1694 rozpoczął pracę dla księcia pruskiego Fryderyka Wilhelma (zw. Wielkim Elektorem) w Berlinie. Przez pewien czas był rektorem akademii sztuki w Berlinie. Następnie Sch. udał się na dwór Piotra I Wielkiego do Petersburga, gdzie zdobył uznanie jako projektant. Był przedstawicielem baroku o tendencjach klasycyzujących, tzn. nawiązujących do antyku. W rzeźbie bliski był sztuce franc., w architekturze inspirował się m.in. twórczością Tylmana z Gameren. Sch. był autorem portretów, figur alegorycznych i nagrobków, a także rzeźbiarskich dekoracji architektonicznych;
projektował też architekturę. Pierwszym samodzielnym dziełem Sch. była dekoracja kaplicy królewskiej w Gdańsku, ufundowanej przez Jana III Sobieskiego. Podczas pobytu w Warszawie Sch. wykonał również nagrobek kanonika A.Z. Konar-skiego w katedrze we Fromborku, drewniany krucyfiks do kościoła w Węgrowie i ołtarz główny do kościoła Bernardynów na Czerniakowie (wg projektu Tylmana
Segal
z Gameren). W Berlinie zaprojektował zamek, nawiązujący do klasycyzującego stylu Tylmana z Gameren. Arsenał berliński otrzymał dekorację rzeźbiarską w postaci niezwykle ekspresyjnych masek umierających wojowników. Prócz tego Sch. wykonał pomniki Wielkiego Elektora: w Królewcu i w Berlinie (konny). W Petersburgu zbudował Pałac Wielki w Peterhofie (ob. Petrodworec pod Petersburgiem).
M. Karpowicz Sztuka polska XVII wieku. Warszawa 1975.
Segal George, ur. 1924, rzeźbiarz amer. Studiował m.in. na uniwersytecie w Nowym Jorku. Praktykę artystyczną zaczynał jako malarz. Po okresie współpracy z artystą amer. A. Kaprowem, z którym współorganizował happeningi, zwrócił się w stronę rzeźby. Jego najbardziej charakterystyczne dzieła są budowane z gipsowych nie polichromowanych odlewów, formowanych z żywego modela, występu-
G. Segal Korytarz, 1976
jących jako pojedyncze figury bądź w grupach aranżujących sceny z codziennego życia (Stacja benzynowa. Okno restauracji). Twórczość S. jest wiązana z pop-artem i environment, ale jej charakter, wyrażający duchową izolację i alienację współczesnego człowieka, przekracza teoretyczne założenia tych kierunków.
Semper [zemper] Gottfried, ur. 1803, zm. 1879, niem. architekt i teoretyk architektury, przedstawiciel dziewiętnastowiecznego historyzmu. W 1849 z powodów politycznych został zmuszony do opuszczenia Niemiec. Na emigracji poświęcił się pracy nad historią i teorią architektury. S. był twórcą m.in. gmachów Opery i Galerii Malarstwa w Dreźnie oraz Kunsthis-torisches i Naturhistorisches Museum w Wiedniu. Stworzył własną teorię początków architektury, zasadniczą rolę odgrywają w niej cztery elementy: ogień, ziemny nasyp, dach i ogrodzenie. Oprócz architektury S. zajmował się również historią, archeologią i antropologią. Wszystkie swoje zainteresowania i doświadczenia zamierzał zebrać w dziele teoretycznym, które jednak pozostało nie ukończone.
Seurat [sóra] Georges, ur. 1859, zm. 1891, malarz franc., twórca neoimpresjonizmu. Uczył się w Ecole des Beaux-Arts w Paryżu. Studiował też malarstwo w Luwrze, zwł. dzieła Veronesa, I.A.D. Ingresa i E. Delacroix. Interesował się chemią i optyką. Dążąc do zreformowania impresjonizmu, S. wraz z P. Signakiem poszukiwał obiektywnej, uniwersalnej metody twórczej, zgodnej z prawami optyki i fizjologią oka ludzkiego. Owocem tych poszukiwań był neoimpresjonizm, oparty na zasadzie dywizjonizmu i posługujący się techniką pointylistyczną. Programowym dziełem nowego kierunku jest obraz
Siemiradzki
G. Seurat Kąpiel w Asnieres, 1883-84
S. Niedziela na wyspie La Grandę Jatte. S. malował kompozycje figuralne, pejzaże morskie i z okolic Paryża. Operował syntetyczną formą, plamą o miękkim, światłocieniowym modelunku, jasnym kolorytem i precyzyjną techniką nakładania farby. Najsłynniejsze obrazy S.: Kąpiel w Asnieres, Parada, Modelki, Cyrk, Rybackie lodzie w Port-en-Bessin, Most w Courbe-voie. Idee S., rozwijane m.in. przez Sig-naca, oddziałały na sztukę XX w.
W. .łuszczak Postimpresjonizm, Warszawa 1985. H. Perruchot Seurat Warszawa 1970.
Severini Gino, ur. 1883, zm. 1966, malarz wł. Studiował w Rzymie, gdzie przyjaźnił się z U. Boccionim i malarzem wł. G. Balią. Od 1906 mieszkał i pracował we Francji. Zaprzyjaźniony z P. Picassem i G. Brakiem, utrzymywał równocześnie ścisłe kontakty z malarzami wł., wespół z nimi tworząc i wydając manifest futurystyczny (1910). Styl S. ukształtował się pod silnym wpływem kubizmu. Ekspresja ruchu i światła, którą pragnął zawrzeć w swych obrazach w ślad za hasłami futu-ryzmu, była ujęta bardzo intelektualnie. Stosował też często technikę pointylizmu (seria Tancerki). Wkrótce S. porzucił futurystyczne hasła i tworzył kubistyczne martwe natury. Po I wojnie światowej malował w sposób bardziej realistyczny,
wciąż jednak nawiązując do kubistyczne-go kształtowania obrazu (Nawiedzenie ar-lekina). W latach dwudziestych martwe natury S. stały się bardzo klasycy żujące (Martwa natura. Balkon, Ariekiń). Po II wojnie światowej powrócił do malarstwa z okresu futurystycznego, zainteresował się również rzeźbą (Ariekiń, Tancerki). Znaczenie działalności S. polegało na swoistym "pomoście", jaki stworzył między awangardowymi tendencjami Paryża i Włoch (np. wystawa futurystów w 1911 w Paryżu).
Artyści o sztuce. Od van Gogha do Picassa, Warszawa 1977. Ch. Baumgarth Futuryzm, Warszawa 1978.
Siemiradzki Henryk, ur. 1843 w Biełgoro-dzie pod Charkowem, zm. 1902 w Strzał-kowie pod Częstochową, malarz, przedstawiciel akademizmu. Dzieciństwo i młodość spędził w Rosji. Studiował nauki przyrodnicze na uniwersytecie w Charkowie, następnie ukończył z wyróżnieniem akademię w Petersburgu i otrzymał stypendium zagraniczne. Po rocznym pobycie w akademii w Monachium udał się do Włoch. W 1872 osiedlił się na stałe w Rzymie. W 1873 otrzymał tytuł akademika w Petersburgu, a w następnych latach członkostwo kilku eur. akademii. W 1879 ofiarował Krakowowi słynny obraz Pochodnie Nerona, co dało początek pierwszej galerii narodowej w Sukiennicach. S. tworzył gł. obrazy o tematyce mit., biblijnej, przeważnie znacznych rozmiarów (Pochodnie Nerona, Jawnogrzesznica, Fryne w Eleusis, Dirce chrześcijańska). Malował również liczne "kameralne" obrazy. Były to najczęściej sceny rodzajowe z życia starożytnych, sytuowane w pejzażu śródziemnomorskim, na tle bujnej roślinności, w której przedstawianiu (zwł. efektu przenikającego przez liście słońca) doszedł S. do swoistej perfekcji. Umiejętność pogodzenia wymagań sztuki oficjalnej z nowymi prądami (wprowadzenie ple-
Signac
neru, jasnej kolorystyki, efektów światłocienia), uniwersalna tematyka obrazów (antyk i czasy pierwszych chrześcijan), umożliwiły mu odniesienie sukcesu w skali eur. S. wykonał również dekoracyjne kurtyny dla Teatru im. J. Słowackiego w Krakowie i dla teatru we Lwowie.
J. Dużyk Siemiradzki. Opowieść biograficzna. Warszawa 1986. S. Lewandowski Henryk Siemiradzki, Warszawa 1903. A. Ryszkiewicz Malarstwo polskie. Romantyzm. Historyzm. Realizm, Warszawa 1989.
Signac [sinjak] Pauł, ur. 1863, zm. 1935, malarz franc. Właściwie samouk, krótko studiował w Ecole des Beaux-Arts w Paryżu. Początkowo pozostawał pod silnym wpływem impresjonistów, zwł. C. Moneta. Na Salonie Niezależnych, gdzie wystawił po raz pierwszy obrazy, poznał G. Seurata, z którym zaprzyjaźnił się i rozpoczął wieloletnią współpracę. Obaj interesowali się współczesnymi badaniami z dziedziny optyki i teorii barw, podjęli próbę naukowego ujęcia założeń impresjonizmu. S. był gł. animatorem i teoretykiem neoimpresjonizmu. W 1892 osiadł w Saint-Tropez na Lazurowym Wybrzeżu, skąd odbył wiele podróży morskich (m.in. do Stambułu, Włoch i Holandii). S. interesował się zjawiskiem koloru lokalnego, barw dopełniających, a przede wszystkim problemem rozbicia plamy barwnej na oddzielne dopełniające się dopiero w oku widza elementy (metoda dy-wizjonizmu). Dzięki konsekwentnie stosowanej przez S. - a także przez Seurata - technice drobnych, odcinających się od siebie bielą płótna pociągnięć pędzla, obaj zyskali miano pointylistów. Tematami obrazów S. najczęściej były pejzaże morskie (Latarnia morska. Wybrzeże Lazurowe, Saint-Tropez), czasem portrety kobiece (Modystki, Kobieta z parasolem), rzadziej kompozycje alegoryczne (Czas
harmonii). Około 1900 S. wykształcił ostatecznie swój indywidualny styl, który charakteryzowały nieco szersze niż początkowo pociągnięcia pędzlem oraz częstsze użycie bieli i światła. Malował wówczas przede wszystkim pejzaże morskie (Port w Marsylii, La Rochelle). Przemyślenia dotyczące neoimpresjonizmu zawarł S. w pracy teoretycznej. Sam zaś neo-impresjonizm miał zasadniczy wpływ (po impresjonizmie) na kształtowanie sztuki początku XX w.
Artyści o sztuce. Od van Gogha do Picassa, Warszawa 1977.
Signorelli [sinjorelli] Luca, ur. między 1440 a 1450, zm. 1523, malarz wł., przedstawiciel wczesnego renesansu; działał w Toskanii (we Florencji, w Orvieto, w Arezzo) i krótko w Rzymie. W dziełach dążył do harmonijnej kompozycji, wzbogaconej o żywe, zdynamizowane ujęcie figur. Jego postacie są monumentalne, zarysowane mocnymi konturami, modelowane bardzo plastycznie, rzeźbiarsko; ich gesty są wyraziste, zdecydowane. Cechy te są widoczne m.in. w obrazach: Madonna ze świętymi (Sacra Comersazione) i Pan (jeden z najwcześniejszych renesansowych obrazów mit., wyrażający idee neoplatoń-skie, popularne w humanistycznym środowisku na florenckim dworze Lorenza de Medici), oraz we freskach: w kaplicy Sykstyńskiej w Rzymie (dwie sceny z życia Mojżesza i Jozuego), w klasztorze Monte Oliveto Maggiore (cykl scen z żywota św. Benedykta). W ostatnich dziełach S.: w tondzie Święta Rodzina i zwł. w monumentalnym zespole fresków o tematyce apokaliptycznej w kaplicy przy katedrze w Orvieto nasiliła się ekspresja, dynamiczność, dramatyczność wielofigu-rainych kompozycji. Freski w Orvieto z przedstawieniem tłumu nagich postaci, szkieletów bądź - jak w scenie Zmar-
Sisley
twychwstania dal w Dniu Ostatecznym - szkieletów przybierających na powrót ciała, są popisem dogłębnej anatomicznej wiedzy S., który podobno przeprowadzał sekcje zwłok w celach naukowych.
Simmler Józef, ur. 1823 w Warszawie, zm. 1868 tamże, malarz. Naukę rysunku podjął w Warszawie. Studiował malarstwo w Dreźnie, a także w akademii w Monachium. Dla dalszego kształcenia wyjechał do Paryża, gdzie wielkie wrażenie wywarło na nim malarstwo historyczne P. Dela-roche'a (m.in. kopiował jego Dzieci Edwarda). Harmonia i monumentalizm kompozycji S. nasiliły się po jego rocznym pobycie we Włoszech, gdzie starał się przygotować do podjęcia tematyki historycznej i rei. Osiadł w Warszawie, od 1849 był wziętym portrecistą sfer ziemiańskich, mieszczaństwa i inteligencji. Podziwiano zwł. jego Portret córeczki Jadwigi i Portret Deotymy jako wieszczki. Portrety S. zwracały uwagę wyrafinowaniem układu, rzadką umiejętnością jednoczesnego oddania łudzącego podobieństwa modela i idealizacji jego rysów, co, jak pisano, czyniło z niego "urodzonego portrecistę pięknych kobiet". Za sprawą kolekcjonerów S. podjął pierwsze tematy historyczne (Katarzyna Jagiellonka w więzieniu w Gripsholmie). Ogromny sukces przyniosła mu Śmierć Barbary Radziwiłłówny, dzięki popularności tematu i mistrzowskiemu poziomowi wykonania. Późniejsze dzieła (Wychowanie Zygmunta Augusta, Przysięga królowej Jadwigi) były krytykowane za nadmierną teatralność. S. był jednym z najwybitniejszych portrecistów poi. XIX w. Również w niektórych kompozycjach historycznych wyrastał ponad poziom ówczesnej poi. twórczości artystycznej, lecz twórczość J. Ma-
J. Simmler Śmierć Barbary Radziwiłłówny, 1860
tejki spowodowała, że S. w 2. pół. XIX w. został niemalże zapomniany.
Józef Simmler 1823-1868 (katalog wystawy monograficznej w Muzeum Narodowym w Warszawie), Warszawa 1979. A. Ryszkiewicz Romantyzm - hisloryzm •- realizm. Warszawa 1989.
Sisley [sisle] Alfred, ur. 1839, zm. 1899, malarz franc. pochodzenia ang.; najbardziej konsekwentny przedstawiciel impresjonizmu, obok C. Moneta. Studiował w Paryżu, w pracowni malarza Gleyre'a, gdzie poznał F. Bazille'a, C. Moneta i A. Re-noira. Początkowo pozostawał pod wpływem G. Courbeta i J.B.C. Corota. Brał udział w 1874 w pierwszej wystawie impresjonistów. Impresjonistycznemu sposobowi malowania pozostał wierny do końca życia. Tworzył niemal wyłącznie pejzaże; na studia plenerowe wybierał zwł. okolice Tle-de-France, kilkakrotnie malował też w Anglii. Szczególnie zajmowało S. oddanie refleksów świetlnych na śniegu i wodzie (Powódź w Port-Marly, Śnieg w Louveciennes). Obrazy S. odznaczają się nastrojem spokoju i melancholii, świetlistym, subtelnym kolorytem i delikatną fakturą. Uznanie i sławę zyskał dopiero po śmierci.
Z. Kępiński Impresjonizm, Warszawa 1987.
Skoczyłaś
Skoczyłaś Władysław, ur. 1883 w Wieliczce, zm. 1934 w Warszawie, grafik, malarz, rzeźbiarz. Studiował w Wiedniu i w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Od 1908 uczył rzeźby w Szkole Przemysłu Drzewnego w Zakopanem. W 1910 kontynuował studia rzeźbiarskie w Paryżu, a następnie studia graficzne (drzeworyt) w Paryżu i w akademii w Lipsku. Od 1918 mieszkał w Warszawie, gdzie uczył grafiki na Politechnice Warszawskiej i w Szkole Sztuk Pięknych. Aktywnie uczestniczył w życiu artystycznym kraju:
należał do ugrupowania Formiści, był współzałożycielem Rytmu i Rytu, a także Instytutu Propagandy Sztuki (1930), instytucji upowszechniającej sztukę poi. i obcą. S. był twórcą nowoczesnego poi. drzeworytu artystycznego. Tworzył gł. drzeworyty o tematyce góralskiej (Teka zbójnicka. Teka podhalańska), religijnej (Święty Krzysztof) i architektonicznej (Teka Stara Warszawa). Zajmował się także ilustracją książkową. Prace graficzne S. charakteryzuje stylizowana, prosta forma (wpływ formizmu) i rytmiczność. Inspirowała artystę sztuka podhal ańska, a także drzeworyt średniowieczny. Uczniami S. byli wybitni poi. graficy, m.in. T. Kulisiewicz.
K. Paluch Władysław Skoczyłaś, Wieliczka 1976.
Skopas, żył w IV w. p.n.e., rzeźbiarz gr.;
twórca stylu patetycznego w plastyce. Projektował świątynię Ateny Alea w Te-gei, w której wykonał dekorację plastyczną oraz wyrzeźbił wsch. część fryzu Mauzoleum w Halikarnasie, przedstawiającego walkę Greków z Amazonkami. Był mistrzem w odtwarzaniu gwałtownych, tragicznych przeżyć i silnych uczuć. Efekty te uzyskiwał przez nadawanie rzeźbionym postaciom dramatycznych gestów i dynamicznych póz oraz przez wyraz twarzy (głębokie osadzenie oczu, rozchy
lenie ust). Z rzym. kopii dzieł S. znane są dwa: Szalejąca Menada i Meleager. Styl artystyczny S. naśladowali i rozwijali rzeźbiarze okresu hellenistycznego.
Sluter [sliiter] Ciaus, ur. między 1355 a 1360, zm. 1405 lub 1406, rzeźbiarz ni-derl.-burgundzki. Wykształcony w pd. Niderlandach (we Flandrii i w Brabancie). Od 1385 mistrz cechu w Brukseli. Rozpoczął wówczas pracę na zlecenie książąt Burgundii, od 1389 stale przebywał na ich dworze w Dijon. Do słynnych dzieł S. należą: dekoracja kartuzji w Champ-mol pod Dijon (portal kaplicy i Studnia Mojżesza), zachowana fragmentarycznie grupa Kalwarii (tj. grupa Chrystusa na krzyżu, Marii i św. Jana) oraz nagrobek księcia Filipa Śmiałego. Styl S., odznaczający się monumentalizmem i wielką plastycznością figur, witalnością po-
C. Sluter Studnia Mojżesza, 1395-1406
Stażewski
staci, wyrazistą i pełną ekspresji charakterystyką twarzy i gestów, oddziałał bardzo silnie na rozwój eur. rzeźby późno-gotyckiej.
Soane [soun] Sir John, ur. 1753, zm. 1837,
architekt ang. Kształcił się w akademii _ królewskiej w Londynie i we Włoszech, gdzie oddziałały na niego wizyjne ryciny architektoniczne wł. grafika i architekta G. Piranesiego i styl gr. porządków architektonicznych, zwł. surowość porządku doryckiego. Największym dziełem S. był Bank Anglii w Londynie (ob. nie istniejący). Zwarta, surowa bryła budynku mieściła wnętrza (zwł. Consols Office i Colo-nial Office) nie mające odpowiednika w ówczesnej architekturze eur., uderzające prostotą konstrukcji, daleko idącym ograniczeniem ornamentacji stosowanej w sposób daleki od klasycznych zasad. W budynku Dulwich College Art Gallery (jednej z pierwszych budowli zaprojektowanych z przeznaczeniem na galerię sztuki), połączonym z mauzoleum fundatora, prostota ceglanej, nie zdobionej struktury kryje wyszukane układy brył i płaszczyzn. Najbardziej ekscentryczną budowlą S. jest jego własny dom przy Lincoln's Inn Fields w Londynie, zawierający zbiory przekazane na użytek publiczny. Za linearną, wystylizowaną fasadą, swobodnie trawestującą różnorodne elementy architektoniczne mieszczą się ciasne, pełne zaskakujących efektów wnętrza o skomplikowanym układzie poziomów podłóg, pomysłowym górnym oświetleniu, przenikających się przestrzeniach złudnie zwielokrotnionych przez setki luster. Skrajnie indywidualny styl architektury S., zw. malowniczym neoklasycyzmem lub romantyzmem, wymyka się tradycyjnym kategoriom stylowym. W dążeniu
do odnowienia form architektonicznych przez ich oczyszczenie i uproszczenie S. najbliższy był współczesnym sobie franc. architektom czasów rewolucji franc. (E.L. Boulle, C.N. Ledoux), nie podzielał jednak tendencji do utopijnej, gigantycznej skali. Realizacje cechuje połączenie pozornej prostoty z niezwykle wyrafinowanym operowaniem powierzchnią i przestrzenią. S. był również autorem pracy teoretycznej dotyczącej architektury.
Stażewski Henryk, ur. 1894 w Warszawie, zm. 1988 tamże, malarz. Studiował w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie. Od początku działalności twórczej był związany z awangardą. Brał udział w wystawie ugrupowania Formiści w Warszawie, w Wystawie Nowej Sztuki w Wilnie, w wystawach grup Blok, Praesens i a.r., których był członkiem. Często przebywał w Paryżu, gdzie należał do ugrupowań Cerele et Carre i Abstraetion-Creation;
przyjaźnił się m.in. z P. Mondrianem. Współuczestniczył (z W. Strzemińskim) w powstaniu Międzynarodowej Kolekcji Sztuki Nowoczesnej (dary artystów poi. i obcych) przekazanej w 1931 muzeum w Łodzi. Wczesne obrazy S. nawiązywały do kubizmu i puryzmu. Z czasem tworzył abstrakcyjne konstrukcje geometryczne o zminimalizowanej gamie kolorów. Realizował wiele projektów wnętrz mieszkalnych. Po II wojnie światowej S. na krótko wrócił do kompozycji figuralnych, a w latach pięćdziesiątych stał się gł. przedstawicielem abstrakcji geometrycznej. Tworzył monochromatyczne reliefy i abstrakcyjne kompozycje z metalu oraz analityczne kompozycje barwne. Opublikował wiele artykułów i wypowiedzi teoretycznych, m.in. O sztuce abstrakcyjnej.
B. Kowalska Henryk Stażewski, Warszawa 1985. H. Ptaszkowska-Krasiriska Henryk Stażewski, Warszawa 1963.
Strzemiński
Strzemiński Władysław, ur. 1893 w Mińsku na Białorusi, zm. 1952 w Łodzi, malarz, grafik, teoretyk sztuki, twórca teorii unizmu, mąż K. Kobro-Strzemińskiej. Ukończył wojskową szkołę inżynierską w Petersburgu. Podczas I wojny światowej walczył jako oficer saperów, został ciężko ranny i okaleczony na całe życie (stracił lewą rękę i prawą nogę). W czasie rewolucji październikowej odbył studia artystyczne w Moskwie. W Witebsku był asystentem K. Malewicza, z którym się przyjaźnił. Brał udział w wystąpieniach konstruktywistów w Moskwie, Witebsku i Smoleńsku. W 1922 przyjechał do Polski i zamieszkał w Wilnie, gdzie współorganizował pierwsze w Polsce wystąpienia konstruktywistów. Od 1923 S. tworzył obrazy wg własnej doktryny artystycznej, którą nazwał później unizmem. Osiadł w Łodzi, był członkiem awangardowych ugrupowań artystycznych Blok, Praesens, a.r., Abstraction-Creation. Z jego inicjatywy powstała Międzynarodowa Kolekcja Sztuki Nowoczesnej (dary artystów poi. i obcych), przekazana w 1931 muzeum w Łodzi. W 1945-50 wykładał w Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Pięknych w Łodzi. W okresie socrealizmu został zwolniony z uczelni, pozbawiony możliwości pracy twórczej i środków do życia. Zmarł na gruźlicę. S. malował gł. obrazy unisty czne oraz abstrakcyjne pejzaże morskie i widoki Łodzi. W czasie II wojny światowej stworzył kilka cykli rysunków o dużym ładunku ekspresji, m.in. Deportacje. Po wojnie wrócił do abstrakcji, komponował ekspresyjne "po-widoki słońca" o ostrych, wibrujących zestawieniach barw (reakcje solarystyczne po spojrzeniu na słońce, oddające doznania wzrokowe). S. był autorem wielu rozpraw i artykułów o sztuce współczesnej. Opublikował założenia teoretyczne unizmu
(Dualizm i unizm, Unizm w malarstwie) oraz zbiór wykładów Teoria widzenia.
W. Strzemiński Pisma, Wrocław 1975. A. Turowski Konstruktywizm polski, Wrocław 1981. Władysław Strzemiński in memoriam, praca zbiorowa. Łódź 1988.
Stwosz Wit (Stosz, Stuoss, Stuosz, właśc. Veit Stoss), ur. ok. 1448, zm. 1533, niem. rzeźbiarz i malarz; działał gł. w Krakowie i w Norymberdze. Prawdopodobnie wykształcony w Nadrenii; wpływ na jego twórczość miały też wzorce czerpane z malarstwa i grafiki niderl. 2. pół. XV w. Około 1470 S. założył samodzielny warsztat, zapewne w Norymberdze, gdzie mieszkał do 1477. Wczesne dzieła S. z tego okresu nie są znane. W 1477 otrzymał niezwykle prestiżowe zlecenie (zapewne za pośrednictwem niem. członków rady miejskiej) na wykonanie ołtarza głównego w kościele Mariackim w Krakowie. Zasadnicze prace snycerskie nad tym największym ołtarzem późnogotyckim w Europie wykonano w 1477-85; ołtarz ustawiono w 1489.
Ołtarz Mariacki stał się wielkim sukcesem artystycznym S. i ustalił jego najwyższą pozycję wśród ówczesnych rzeźbiarzy środkowoeuropejskich. W 1483 S. został zwolniony z płacenia podatków, w 1484 został starszym cechu malarzy i rzeźbiarzy krakowskich. W 1496 S. powrócił, już na stałe, do Norymbergi, gdzie uchodził za jednego z czołowych snycerzy i rzeźbiarzy. Norymberski warsztat S. otrzymywał zlecenia od miejscowych patrycju-szy, ale też z odległych miast - z Krakowa czy ze Schwaz w Tyrolu. W 1499 S. kupił duży dom w pobliżu kościoła św. Sebalda. Niestety, niefortunne operacje finansowe spowodowały komplikacje w życiu S. Osadzony i uwięziony za fałszerstwo, ocalił życie dzięki wstawiennictwu biskupa wurzburskiego i protekcji szlachty frankońskiej. Mimo to w 1503
Stwosz
W. Stwosz Ołtarz Mariacki, scena Zaśnięcia Marii, ok. 1487
wypalono mu publicznie gorącym żelazem piętno na obu policzkach i zabroniono opuszczania miasta aż do śmierci. W 1504 S. uciekł jednak do Munnerstadt, do swego zięcia. Konflikt przejściowo załagodzony powrotem S. do Norymbergi, rozgorzał na nowo z powodu pieniężnych roszczeń rzeźbiarza wobec rady miejskiej. S. zyskał sobie opinię gwałtownika, jego warsztat się rozpadł, kryzys finansowy pogłębił. Mimo to ranga S. jako wybitnego artysty przeważyła nad jego złą reputacją jako obywatela i po 1506 zaczął otrzymywać nowe zamówienia. W ostatnich latach nie wykonywał już poważniejszych prac, wciąż procesował się z wierzycielami oraz dłużnikami i prowadził niespokojny tryb życia.
Ołtarz Mariacki jest pierwszym pewnym dziełem S., wykazującym dojrzałość artystyczną. Scena gł. pentaptyku przedstawia Zaśnięcie Marii i jej Wniebowzięcie, zwieńczenie - Koronację Marii przez Trójcę Świętą, reliefy na skrzydłach bocznych - sceny z życia Chrystusa i Marii. W gł. scenie S. połączył monumentalizm i statuaryczność figur z ekspresyjnie ruchliwą formą rozwianych, ostro łamiących się szat. Z tym całkowicie swobodnym, fantazyjnym i malowniczym układem draperii kontrastuje naturalistyczny, niezwykle precyzyjny modelunek ciał - dłoni, nóg oraz twarzy, które wyrażają uczucia z przemożną siłą ekspresji. Narracyjna epickość, zasada obszernego opowiadania akcji ukazywanych wydarzeń łączy się tu z potrzebą stworzenia obrazu kultowego, reprezentacyjnego, służącego funkcji liturgicznej, otaczanego przez wiernych rei. czcią. W Krakowie S. otrzymywał liczne znaczące i korzystne zamówienia. Wykonał m.in. kamienny relief Chrystusa w Ogrójcu, kamienny krucyfiks H. Slatkera (mincerza królewskiego) dla
kościoła Mariackiego, zrealizował też kilka zleceń do kościołów pozakrakows-kich: tumbę nagrobka biskupa Piotra z Bnina dla katedry we Włocławku i płytę nagrobną prymasa Z. Oleśnickiego dla katedry w Gnieźnie. Drugim, po Ołtarzu Mariackim, najwybitniejszym krakowskim dziełem S. jest marmurowy nagrobek króla Kazimierza Jagiellończyka w katedrze wawelskiej, w którym bogaty program treści rei. i politycznych (sceny na kapitelach kolumn baldachimu i figury płaczków na bokach tumby) został zestawiony z niezwykle ekspresyjnym, natura-listycznym wizerunkiem zmarłego, wykonanym z najwyższą wirtuozerią.
Po powrocie do Norymbergi S. wykonał jeszcze epitafium brązowe F. Buonaccor-
Sulliyan
siego, zw. Kallimachem, do krakowskiego kościoła Dominikanów, ukazał na nim pisarza jako uczonego w pracowni pośród realistycznie oddanych akcesoriów działalności umysłowej (płyta epitafium została odlana w słynnej norymberskiej pracowni brązowniczej rodziny Vis-cherów). W Norymberdze S. wykonał również epitafium P. Volckamera ze scenami Pasji do kościoła św. Sebalda, rzeźby do kościołów Najświętszej Marii Panny i św. Sebalda, grupę Zwiastowania dla kościoła św. Wawrzyńca (tzw. Pozdrowienie Anielskie), krucyfiks dla szpitala św. Ducha, krucyfiks N. Wickla w kościele św. Sebalda. Otrzymał też prestiżowe zlecenie cesarskie: pracował jako jeden z najwybitniejszych rzeźbiarzy niem. nad figurami nagrobka Maksymiliana I w kościele dworskim w Innsbrucku.
W późnych pracach S. daje się dostrzec pewne złagodzenie ekspresji oraz próbę bardziej konsekwentnego powiązania figur z ich otoczeniem (np. w ostatnim wybitnym dziele S., Ołtarzu Bamberskim, wykonanym dla klasztoru Karmelitów w Norymberdze). S. nie poddał się nowym impulsom sztuki renesansowej, rozpowszechnionym już w tamtejszym środowisku, i pozostał wierny konwencji ekspresyjnego późnego gotyku.
P. Skubiszewski Wit Stwosz, Warszawa 1985.
Sulliyan [saliwan] Louis Henry, ur. 1856, zm. 1924, architekt amer. Kształcił się w Cambridge w Stanach Zjednoczonych i w Paryżu. Głosił zasadę podporządkowania formy funkcji i konstrukcji. Był czołowym przedstawicielem tzw. szkoły chicagoskiej, wprowadzającej stalową konstrukcję szkieletową do budownictwa wysokościowego. Stworzył typ nowoczesnego biurowca. Charakterystyczne dla je
go budowli są pionowe podziały elewacji i u góry fryzy zdobione ornamentem roślinnym. Główne dzieła S.: we współpracy z architektem amer. D. Adierem - Audi-torium Building w Chicago (dziesięcio-piętrowy gmach z trzydziestometrową wieżą, mieszczący hotel, biura i salę koncertową), Wainwright Building w Saint Louis (pierwszy drapacz chmur), Guaran-ty Trust Building w Buffalo; samodzielne - Transportation Building na Wystawę Światową w Chicago (1893), dom towarowy firmy Schlesinger and Meyer w Chicago.
Syrkus Szymon, ur. 1893 w Warszawie, zm. 1964 tamże, architekt, urbanista. Studiował architekturę w Grazu w Austrii i na Politechnice Warszawskiej (PW). Uczył się też malarstwa i rzeźby w akademiach sztuk pięknych w Krakowie i w Paryżu. Uczestniczył w wystąpieniach Formalis-tów w Warszawie. Był także współzałoży-cielem i gl. teoretykiem ugrupowania Prae-sens. Od 1928 był członkiem międzynarodowej organizacji architektów i urbanistów CIAM. W czasie okupacji niem. kierował konspiracyjną Pracownią Archite-ktoniczno-Urbanistyczną przy Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej. W 1942 wywieziony do obozu w Oświęcimiu. Po wyzwoleniu pracował w Biurze Odbudowy Stolicy i wykładał na PW, od 1949 profesor PW. Architekturę nazywał "sfu-nkcjonalizowaną przestrzenią", postulował prostotę elementów architektonicznych i konstrukcyjnych. Wspólnie z żoną Heleną, również architektem, zrealizował m.in. pawilon fabryki nawozów sztucznych na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu (1929), w Warszawie - wille na Saskiej Kępie, domy mieszkalne, osiedla (na Rakowcu, na Kole, na Pradze). Interesował się też teatrem i wspólnie z A. Pronaszką kształtował projekty
Szapocznikow
A. Szapocznikow Portret zwielokrotniony, 1965
Teatru Symultanicznego, a z żoną - teatru eksperymentalnego na Żoliborzu.
H. Syrkus Ku idei osiedla społecznego. Warszawa 1976.
Szapocznikow Alina, ur. 1926 w Kaliszu, zm. 1973 w Praz-Coutant we Francji, rzeź-biarka. Lata II wojny światowej przeżyła w łódzkim getcie oraz w obozach koncentracyjnych w Oświęcimiu i w Buchen-waldzie. W 1945 wraz z transportem więźniów trafiła do Pragi, gdzie podjęła studia artystyczne. W 1948 przeniosła się do Paryża i rozpoczęła studia w Ecole des Beaux-Arts. Pracowała także w zakładach kamieniarskich J. Lerendu. W 1951 wróciła do Polski i aktywnie uczestniczyła w życiu artystycznym. W 1963 wyjechała na stałe do Paryża. Z okresu studiów pochodzą rzeźby Akt z jabłkiem, Autoportret oraz kopia renesansowego portretu Franciszka I na zamku w Cham-bord i nagrobek skrzypaczki G. Neveu na cmentarzu Pere-Lachaise w Paryżu. W latach pięćdziesiątych powstały rzeźby Getto, pomnik Przyjaźni Polsko-Radzieckiej w głównym holu Pałacu Kultury i Nauki oraz monumentalna figura Stalin. Wkrótce Sz. odeszła od zasad socrealizmu, tworząc rzeźby o indywidualnym, prywatnym charakterze (Trudny wiek, Pierwsza miłość), a także kompozycje ekspresyjne i dramatyczne (Ekshumowany). Uczestniczyła w wielu wystawach i sympozjach rzeźbiarskich, a jej twórczość z tego okresu, stojąca na granicy figuratywności, była jednym z najlepszych przykładów nowoczesnego myślenia o formie rzeźbiarskiej (Maria Magdalena, Bellisima). W Paryżu Sz. coraz wyraźniej oddalała się od tradycyjnego pojmowania rzeźby, stosowała nowe, eksperymentalne techniki i tworzywa (Goldfinger - wykonany ze złoconego cementu i resoru samochodowego). Powstały także przedmioty i asam-blaże wykonane z tworzyw sztucz-
nych z wmontowaną instalacją oświetlającą (Iluminowana, Kaprys-Monstre), bliskie poetyce pop-artu. W latach siedemdziesiątych w rzeźbach Sz. dominowały formy organiczne (Tumeurs) oraz elementy i przedmioty odnoszące się do osoby samej artystki (Pogrzeb Aliny, wykonany z fotografii Sz. zatopionych w bezkształtnych bryłach poliestru). Sz. pracowała w tym czasie nad cyklem odcisków ciała syna, wykonanych w winylu i poliestrze;
stały się one przejmującym zapisem śladu egzystencji ludzkiej. Twórczość Sz. należy do najoryginalniejszych zjawisk w sztuce nowoczesnej. Łączy nadzwyczajną biegłość warsztatową z ciągłym poszukiwaniem granic rzeźby, nowoczesność formy z dojmującym odczuciem biologiczno-ści i kruchości bytu. Duży zespół prac
Szczepkowski
Sz. znajduje się w Muzeum Sztuki w Łodzi.
J. Zagrodzki Alina Szapocznikow, Warszawa 1979.
Szczepkowski Jan, ur. 1878 w Stanisławo-wie, zm. 1964 w Milanówku pod Warszawą, rzeźbiarz. Studiował w Szkole Przemysłu Drzewnego w Zakopanem, w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, w Paryżu. Od 1922 profesor, od 1925 dyrektor Miejskiej Szkoły Sztuk Zdobniczych i Malarstwa w Warszawie. Członek Towarzystwa Artystów Polskich ,,Sztuka", towarzystwa Polska Sztuka Stosowana, grupy Rytm. Sz. zajmował się rzeźbą pomnikową portretową, rei. i architektoniczną. Tworzył gł. w drewnie, rzadziej w kamieniu. Przeszedł ewolucję od rzeźby realistycznej, przez symboliczną i secesyjną po indywidualny styl inspirowany ku-bizmem i sztuką ludową. Najważniejsze dzieła: Dziewczyny wiejskie oraz figury dla gmachu Towarzystwa Rolniczego w Krakowie, wykonana w drewnie Kaplica Matki Boskiej, dekoracyjne kwatery na fasadzie gmachu Sejmu i na murach budynku Banku Gospodarstwa Krajowego w Warszawie, pomnik W. Bogusławskiego (zrekonstruowany) oraz pomnik S. Moniuszki, oba przed gmachem Teatru Wielkiego w Warszawie.
J. Szczepinska Jan Szczepkowski, Warszawa 1957.
Szermentowski (Szermętowski) Józef, ur. 1833 w Bodzentynie pod Kielcami, zm. 1876 w Paryżu, malarz. Studiował w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie. Od 1860 osiadł na stałe w Paryżu, związał się z grupą barbizończyków. W Polsce Sz. rozwijał charakterystyczne dla środowiska warszawskiego zainteresowanie realistyczną scenerią rodzajową i krajobrazem. Opierał malarstwo pejzażowe na bezpośrednim studium natury nadając szczególne znaczenie czynnikom światła i powietrza. We Francji obrazy Sz. powsta
wały w bezpośrednim, plenerowym studium natury. Jego pejzaże i obrazy z życia wsi są pełne spokoju i melancholii. Odznaczają się świeżością i prostotą, umiejętnie wydobytą barwą, nastrojem i oświetleniem (Odpoczynek oracza, Pogrzeb chłopski. Widok Kępy Puławskiej, Bydło schodzące do wodopoju). Twórczość Sz. należy do największych osiągnięć poi. malarstwa realistycznego XIX w.
I. Jakimowicz Józef Szermentowski, Warszawa 1950.
Szreger (Schroeger) Efraim, ur. 1727 w Toruniu, zm. 1783 w Warszawie, architekt. Uczył się i pracował w Warszawie. W 1753 mianowany królewskim architektem budowlanym. Odbył podróże do Włoch, Monachium i Francji. W 1755 nobilitowany. W swej twórczości przeszedł od form późnorokokowych do kla-sycyzmu. Szczególne znaczenie miały jego budowle wykonywane na zamówienie
Warszawa,
E. Szreger, kościół Karmelitów, 1761-83
Szymonowicz-Siemiginowski
mieszczaństwa (kamienice w Warszawie, wille podmiejskie). Główne prace Sz.:
w Łowiczu - kaplica prymasa A. Komo-rowskiego z jego nagrobkiem oraz wielki ołtarz i przebudowa kaplicy św. Wiktorii w kolegiacie; w Skierniewicach - przebudowa zespołu pałacowego, kościół i ratusz; w Warszawie - przebudowa pałacu Prymasowskiego, fasada kościoła Karmelitów na Krakowskim Przedmieściu, pałac Teppera, który zapoczątkował typ wielkomiejskiej kamienicy czynszowej.
S. Lorentz Efraim Szreger. Architekt polski XVIII wieku, Warszawa 1986.
Szymonowicz-Siemiginowski Jerzy (pseud. Eleuter), ur. ok. 1660, zm. 1711, malarz. Wysłany przez Jana III Sobieskiego do Francji i Włoch, studiował w Rzymie,
w Akademii Świętego Łukasza, której został członkiem. W 1683 wrócił do kraju. Profesor malarstwa w szkole artystycznej założonej przez króla w Wilanowie. Od czasu studiów w Rzymie używał pseudonimu. W 1701 został adoptowany przez szlachecką rodzinę Siemiginowskich i odtąd używał także tego nazwiska. Wykonywał wielkie kompozycje alegory-czno-mit. do pałacu w Wilanowie (plafony Cztery Pory Roku, dekoracja Gabinetu al Fresco), portrety rodziny królewskiej (Królowa Maria Kazimiera z dziećmi, Król Jan III z synem Jakubem), obrazy rei. (Święta Anna Samotrzeć w kościele św. Anny w Krakowie); zajmował się też grafiką.
M. Karpowicz Jerzy Eleuter Siemiginowski malarz polskiego baroku. Warszawa 1974.
T
Tanguy [tagi] Yves, ur. 1900, zm. 1955, malarz franc. Początkowo pracował w marynarce handlowej. W 1922 zamieszkał w Paryżu. Po zetknięciu się z malarstwem G. de Chirica i surrealistów postanowił zostać malarzem; samouk. W czasie II wojny światowej przebywał w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych, gdzie osiadł na stałe i przyjął amer. obywatelstwo. Wizja artystyczna T. wykształcała się pod silnym wpływem Chirica. Od 1925 był związany z paryskimi surrealistami. Rozpoczął malowanie od prostych widoków morskich (Statek), pejzaże morskie pozostały jego stałym tematem do końca życia. Te "pejzaże wewnętrzne" (wg określenia pisarza franc. A. Bretona) są wypełnione biomor-ficznymi kształtami kojarzonymi z morskimi muszlami, otoczakami i kośćmi. Wywołują wrażenie pustynnych, mors-
Y. Tanguy Nieskończona podzielność, 1942
kich czy wręcz kosmicznych przestrzeni, przedzielonych ostrą linią horyzontu, stopniowo zanikającą; odtąd obrazy wypełnia otwarta, nieskończona przestrzeń. W latach czterdziestych w "pejzażach" T. pojawiły się skomplikowane budowle konstruowane z kości i otoczaków, osadzone w nierealnych pejzażach, potęgujące wrażenia "kosmiczności" krajobrazu (Życie biale i czarne, Wieża morska). T. korzystał również, choć bardzo dyskretnie, z osiągnięć amer. malarstwa abstrakcyjnego. Sztuka T. wywarła duży wpływ na twórczość wielu malarzy, m.in. na malarza chilijskiego R. Mattę i malarza amer. A. Gorky'ego.
K. Janicka Surrealizm, Warszawa 1973.
Tatarkiewicz Jakub, ur. 1798, w Warszawie, zm. 1854 tamże, rzeźbiarz, przedstawiciel klasycyzmu. Studiował na Oddziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Warszawskiego, a następnie w Akademii Świętego Łukasza w Rzymie pod kierunkiem B. Thoryaldsena. W 1829 wrócił do Warszawy. Tworzył popiersia i medaliony portretowe postaci historycznych i osób współczesnych, epitafia, kompozycje alegoryczne (Caritas Romana, Milosc macierzyńska), rzeźby architektoniczne (postacie alegoryczne na frontonie gmachu Teatru Wielkiego w Warszawie), nagrobki (np. Potockich w Wilanowie) i pomniki. Dzieła T., powstałe podczas pobytu w Rzymie i w pierwszych latach po powrocie do kraju, odznaczają się łagodną ekspresją, np. Umierająca Psyche. Pod koniec życia w twórczości T. pojawiły się pierwiastki romantyczne, widoczne w historycznej tematyce dzieł; wykonał wów-
Thorvaldsen
czas serię kilkudziesięciu popiersi wybitnych Polaków, m. in. J. Kochanowskiego w parku w Wilanowie.
Tatlin Władimir J., ur. 1885, zm. 1953, roś. malarz, rzeźbiarz i scenograf, współtwórca konstruktywizmu. Studiował w Moskwie, równocześnie uczestniczył w wystawach awangardowych i pozostawał w bliskich związkach z artystami roś. N. Gon-czarowem i M. Larionowem. W 1913 T. odwiedził Berlin i Paryż, gdzie spotkał się z P. Picassem. Po rewolucji październikowej T. z zaangażowaniem uczestniczył w przemianach społecznych. Należał do grona tzw. produktywistów (m.in. roś. malarz, grafik i architekt El Lissitzky, A. Rodczenko) zakładających, że sztuka ma cele wyłącznie użytkowe i że należy powiązać działalność artysty z przemysłem i budownictwem. T. uczestniczył także w pracach nad organizacją szkolnictwa artystycznego, muzeów i in. Zmarł w osamotnieniu i zapomnieniu. Na początku T. tworzył abstrakcyjne obrazy-reliefy (Reliefy malarskie. Narożnikowe kontrre-liefy). Stosował różne materiały: drewno, szkło, druty i in. Świadomie wykorzystywał rzeczywistą przestrzeń jako czynnik rzeźbiarski. Sytuowane w narożnikach pomieszczeń, pozbawione ramy i tła, reliefy tworzyły własny aktywny kształt iluzji przestrzennej. Najdobitniejszym wyrazem poglądów T., dążenia do integracji sztuki, nauki, wiedzy technicznej i polityki, był projekt pomnika III Międzynarodówki. Miała to być ogromna (400 m) budowla - wieża ze szkła i stali o trzech cylindrycznych częściach, mieszczących organy Międzynarodówki, obracających się względem własnych osi w różnym tempie. Projekt pomnika był kulminacyjnym momentem artystycznej działalności T. i pozostał symbolem utopijnych idei awangardy związanej z rewolucją. W koń
cu lat dwudziestych T. poświęcił się konstruowaniu aparatu latającego (nazwanego Letatlin), który miał się stać przedmiotem codziennego użytku. Opracowywał wzory ubrań do masowej produkcji, mebli, a także model pieca. Utopijny charakter projektów T. brutalnie weryfikowało życie porewolucyjnej Rosji, poddane kontroli i presji politycznej. W latach trzydziestych T. zajmował się scenografią teatralną.
A. Turowski Wielka utopia awangardy. Warszawa 1990.
Thoryaldsen [torwaldsen] Bertel, ur. 1768 lub 1770, zm. 1844, rzeźbiarz duński, przedstawiciel klasycyzmu. Studiował w Kopenhadze, od 1797 przebywał w Rzymie jako stypendysta. Profesor akademii w Kopenhadze, członek Akademii Świętego Łukasza w Rzymie. Odbył podróże do Danii, Niemiec, odwiedził ró-
B. Thoryaldsen, pomnik księcia Józefa Poniatow-skiego, 1829-32
Tiepolo
G.B. Tiepolo Święty Jakub zwycięzca Maurów, 1795
wnież Polskę. Twórczość Th. kształtowała się gł. pod wpływem starożytnej rzeźby klasycznej. Dzieła Th. odznaczają się statyczną, ^ starannie wystudiowaną kompozycją i mistrzowskim opracowaniem formy. Tworzył rzeźby o tematyce mit. (Ja-zon, Ganimed, Trzy gracje), alegorycznej (reliefy Noc, Dzień), historycznej (nie ukończony fryz dla pałacu Kwirynalskie-go w Rzymie, Wjazd Aleksandra Wielkiego do Babilonu), rei. (rzeźby dla katedry w Kopenhadze, m.in. posąg Chrystusa, posągi apostołów). Rzeźbił pomniki (m.in. księcia Józefa Poniatowskiego i M. Kopernika w Warszawie), grobowce (papieża Piusa VII w bazylice św. Piotra w Rzymie, W. Potockiego w katedrze na Wawelu), liczne popiersia portretowe, medaliony. Uczniem Th. był m.in. J. Ta-tarkiewicz. Th. wywarł wpływ na rozwój rzeźby XIX w.
Tiepolo Giovanni Battista, ur. 1696, zm. 1770, malarz wł., przedstawiciel szkoły weneckiej okresu rokoka. Działał gł. w Wenecji, ale również w Wiirzburgu i w Madrycie. W warsztacie T. pracował jego syn Gian Domenico. Twórczość T. to przede wszystkim wielkie malarskie dekoracje ścienne o tematyce mit.-alegorycznej i rei., a także obrazy sztalugowe i grafika. Początkowo malarstwo T. charakteryzowały dość ciemny koloryt i kontrastowy światłocień. Stopniowo T. rozjaśniał paletę, a najsłynniejszym dekoracjom ściennym nadawał delikatną kolorystykę, przesyconą światłem. T. budował na ścianach i plafonach pałaców i kościołów iluzjonistyczną przestrzeń, którą wypełniał tłumem postaci. Kompozycje cechowała fantazja i patos, śmiałe skróty perspektywiczne, efekty teatralne i scenograficzne oraz wirtuozeria techniczna. Najsłynniejsze dekoracje malarskie T. to malowidła w kościołach weneckich Santa
Maria del Rosario i Santa Maria degli Scalzi, w Scuola del Carmini, oraz w pałacach: Labia (Uczta Antoniusza i Kleopatry, Kleopatra wsiadająca na statek) i Re-zzonico w Wenecji, w pałacu arcybiskupim w Wiirzburgu (z epizodami z życia cesarza Fryderyka I Barbarossy), w pałacu królewskim w Madrycie oraz w willi Valmarana w Vicenzy (sceny zaczerpnięte z literatury antycznej i renesansowej: Homera, Wergiliusza, L. Ariosta i T. Tassa).
Toulouse-Lautrec
Tintoretto (właśc. Jacopo Robusti), ur. 1518, zm. 1594, malarz wł., przedstawiciel szkoły weneckiej. T. mieszkał i pracował w Wenecji, gdzie prowadził warsztat, zatrudniając m.in. syna Domenica. Tworzył gł. cykle monumentalnych obrazów dekoracyjnych o tematyce rei. i historycznej. Na zlecenie bractw rei. namalował cykle malowideł w Scuola di San Rocco (Ukrzyżowanie, Ucieczka do Egiptu, Święta Maria Magdalena na pustyni), w Scuola di San Marco (Cud sw. Marka) i w Scuola di Santa Trinita (Stworzenie świata). Dekorował również weneckie kościoły (San Giorgio Maggiore) oraz Pałac Dożów na zlecenie władz miejskich (Wenecja jako władczyni mórz w Sali Senatu, Raj w Sali Wielkiej Rady). Twórczość T. odznacza się mistrzostwem warsztatowym, swobodą i ekspresją, stylem nacechowanym dramatyzmem i patosem. Diagonalnie komponowane obrazy wypełniają postacie o sylwetkach wydłużonych, gwałtownie wygiętych, spiętrzonych lub ujętych w śmiałych skrótach perspektywicznych, w reflektorowym wibrującym świetle. Oprócz monumentalnych obrazów dekoracyjnych T. malował również portrety (Portret weneckiego ad-mirala, ob. w Muzeum Narodowym w Warszawie) oraz liczne obrazy o tematyce mitologicznej.
K. Secomska Tintoretto, Warszawa 1989.
Toulouse-Lautrec [tuluz lotrek] Henri de (właśc. H. de Toulouse-Lautrec-Monfa), ur. 1864, zm. 1901, franc. malarz, rysownik, grafik, przedstawiciel postimpresjonizmu. Pochodził z bogatej rodziny arystokratycznej; w dzieciństwie uległ wypadkowi, który spowodował jego kalectwo. Studiował w Ecole des Beaux-Arts w Paryżu, gdzie zetknął się z V. van Go-ghiem. Zamieszkał w paryskiej dzielnicy Montmartre. Odbywał podróże do Belgii,
Anglii i Hiszpanii. Początkowo T.-L. tworzył pod wpływem E. Degasa i impresjonistów. Twórczość T.-L. charakteryzuje dążność do oddania jednostkowego momentu i wycinkowość ujęcia przedstawianej sceny. Obrazy, rysunki i litografie T.-L. ukazują życie ówczesnego Paryża, gł. Montmartre'u, jego kawiarń (Absynt), kabaretów, domów publicznych i mu-sic-halli (Taniec w Moulin de la Galette oraz wiele poświęconych słynnej gwieździe kankana - La Goulue), a także sceny z sal sądowych, wyścigów konnych, szpitali oraz portrety (album litografii Yvette Guibert) i plakaty, gł. kabaretowe. T.-L. zajmował się również ilustracją książkową. Twórczość T.-L. cechuje: secesyjna dekoracyjność, zwięzły rysunek, wzorowany na drzeworytach jap., często
H. de Toulouse-Lautrec Jane Avril w "Jardin de Paris", plakat, 1893
Turner
bliski karykaturze, intensywność płaskiej plamy barwnej i ekspresja konturu. Dzieła T.-L. wywarły duży wpływ na rozwój plakatto w XX w.
1976.
W. .łuszczak Toulouse-Laulrec. Warszawa D. La Mure Moulin Rouge, Warszawa 1957.
Turner [temer] William (właśc. Joseph Mallord W. Turner) , ur. 1775, zm. 1851, malarz ang., pejzażysta. Nie odbył systematycznych studiów. Wcześnie podjął topograficzne wędrówki po Walii, Szkocji, Krainie Jezior, utrwalając różnorodne motywy krajobrazowe w typowej dla tego gatunku twórczości technice akwarelowej, w której osiągnął wielkie mistrzostwo. Niemal do końca życia wiele podróżował, samotnie i często pieszo przemierzał Francję, Szwajcarię, Niemcy, Włochy. T. uosabiał romantyczny typ wędrowca, niespokojnego samotnika stale zmieniającego miejsce pobytu. Wcześnie zdobył uznanie i pozycję, a nie uporządkowany tryb życia nie przeszkodził mu w zgromadzeniu znacznego majątku. Całą swą artystyczną spuściznę zapisał narodowi, większość jego obrazów do dziś znajduje się w zbiorach brytyjskich. Początkowo T. malował gł. obrazy olejne o tematyce marynistycznej (krajobrazy morskie) i batalistycznej. Po 1800 w malarstwie T., obok tradycyjnych motywów
W. Turner Le Negrier, 1839
krajobrazowych, pojawiły się wielkie kompozycje wizyjne nawiązujące do wątków biblijnych (Zniszczenie Sodomy), mitologicznych (Dydona budująca Kartaginę), historycznych (Hannibal przekraczający Alpy), a także wydarzeń współczesnych (Pożar parlamentu londyńskiego). Swobodnie wędrując po tematach, T. zarówno powracał do odwiecznych idei, jak los, przeznaczenie, przemijanie (Ostatnia droga Temeraire'a - wyobrażenie słynnego żaglowca H. Nelsona ciągnionego na złom przez kopcący holownik), jak też reagował na problemy współczesności (Statek niewolników - popularny motyw morskiej katastrofy, będący równocześnie odniesieniem do ówczesnej walki o zniesienie niewolnictwa). Ewolucja formalna malarstwa T. zmierzała do odrealnienia motywów, coraz bardziej roztapiających się w świetlistej atmosferze wypełniającej obrazowane przestrzenie i scenerię. Dominującym elementem kompozycji stała się dynamiczna spirala. Światło, woda, powietrze - wszystko zdaje się porwane potężnym wirem. Niektóre obrazy (np. późne widoki Wenecji) mają zupełnie zjawiskowy charakter. Malowane są rozedrganymi plamami intensywnych barw kładzionych wprost na białym, jak akwarelowy papier, gruncie płótna, z ledwie zasugerowanymi kształtami pozwalającymi identyfikować krajobrazowy motyw. Niekiedy wyobrażenia nie mają już żadnych naturalnych odniesień. Nie mająca precedensu technika i kolorystyka malarstwa T. sprawiła, że dzięki powierzchownym podobieństwom widziano w nim zapowiedź impresjonizmu. Tymczasem twórczość T. powstawała w stałej konfrontacji ze sztuką dawną (m.in. Rembrandta, N. Poussina), którą studiował i z którą podejm ował świadome współzawodnictwo. Typowe dla T. widoki ujęte pod światło
Tycjan
Tycjan Danae, 1545^t6
stanowią przetworzenie klasycznych założeń pejzażu C. Lorraine'a. Wychodząc z tradycji ang. akwareli krajobrazowej i czerpiąc z dorobku wielkich mistrzów T. podniósł pejzaż do rangi uniwersalnego środka malarskiej wypowiedzi. Dzięki wi-zjonerstwu, niezwykłej formie malarskiej, nasyceniu wyobrażeń wątkami symbolicznymi, dramatycznemu obrazowaniu natury jako potężnego żywiołu, któremu poddane są ludzkie losy i dokonania, dzieło T. stanowi jedno z najpełniejszych artystycznych osiągnięć epoki romantyzmu.
Tycjan (wlaśc. Tiziano Yecellio), ur. ok. 1480, zm. 1576, malarz wł., jeden z najwybitniejszych artystów renesansu, przedstawiciel malarstwa weneckiego. T. był związany z kręgiem humanistów weneckich. Do jego klientów należeli cesarze, papieże, królowie, książęta. Był nadwornym malarzem cesarza Karola V w Bolonii, wykonywał obrazy dla jego dworu hiszp., przebywał też później na dworze w Augsburgu; w Rzymie pracował dla papieża Pawła III, był uczniem G. Belli-niego. Wcześnie zetknął się z Giorgio-nem; w pierwszych dziełach T. widoczne są wpływy jego sztuki - liryzm, kontem-placyjność, zharmonizowanie człowieka z przyrodą (Miłość niebiańska i milośc ziemska). Potem wykształcił swój własny, odrębny styl. Zakres sztuki T. był ogromny. Wykonywał liczne obrazy rei., od intymnych, nastrojowych (Grosz czynszowy) po monumentalne i pełne patosu (As-sunta. Madonna rodziny Pesaro, Ofiarowanie Marii w świątyni). Spopularyzował w malarstwie weneckim tematykę mit. (Bachanalia, Bachus i Ariadna), w której w nieskrępowany sposób ukazywał wdzięk i zmysłowe piękno ciała kobiecego; spopularyzował zwł. akt leżący (Wenus z Urbino, Danae, Wenus słuchająca muzyki). T. nazywał swe obrazy mit.
"poezjami". Tworzone z wyobraźni postacie bogów, bogiń, nimf, pasterzy otacza bujna, urozmaicona przyroda. Dużą sławę przyniosły T. portrety. Nie oddawał w nich wizerunku obiektywnego, lecz raczej wrażenie, jakie widz odbiera, patrząc na portretowanego. Pewne partie toną w mroku, inne rozjaśnia światło, błysk pierścienia czy szpady. T. tworzył także kompozycje historyczne (Bitwa pod Ca-dore, nie zachowana) i alegoryczne (Hiszpania spiesząca z pomocą Kosciolowi). W późnym okresie twórczości, obok scen mit., nasyconych erotyzmem (Porwanie Europy, Pasterz i nimfa), tworzył dzieła głęboko rei., pełne pesymizmu i dramatyzmu (Cierniem koronowanie, Zlożenie do
grobu).
Obrazy T. cechuje swoboda i spontaniczność; jest w nich ruch, przestrzeń, kontrasty światła i cienia, bogata kolorystyka - głęboka i nasycona. Z czasem T. ograniczył swą paletę do "czterech barw antyku": czerni, bieli, czerwieni i ochry, wydobywając z nich zdumiewająco wiele walorów i tonów. Niektóre jego obrazy wydają się nie ukończone, jest w nich pozorna niedbałość. T. był bardzo ceniony przez współczesnych, jego towarzystwo poczytywano sobie za zaszczyt. Miał wielu uczniów. Twórczość T. wywarła ogro-
17Q
Tylman z Gameren
mny wpływ na malarstwo XVII w. (m. in. na malarstwo wł. baroku, malarstwo:
franc. - np. N. Poussina, hiszp. - np. El Gręca, D. Velazqueza, (lam. - np. P. P. Rubensa); nawiązywali do niej także artyści XIX w. (E. Manet, A. Renoir).
R. Bergerhoff Tycjan, Warszawa 1979. W. Tomkiewicz Tycjan, Warszawa 1972. M. Wallis Twórczość późna Tycjana. Warszawa 1973.
Tylman z Gameren (Tylman van Gameren, Tylman Gamerski), ur. ok. 1632 w Utrechcie, zm. 1706 w Warszawie, architekt poi. pochodzenia hol. Po podróżach do Niemiec i Wioch, ok. 1662 przybył do Polski. Otrzymał od króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego serwitoriat (przywilej wyłączający spod władzy miejskiej) i nominację na architekta królewskiego, a następnie szlachectwo i nazwisko Gamerski. Wszechstronnie wykształcony,
pracował jako inżynier cywilny i wojskowy, projektował pałace, wille, kościoły, a także tzw. małą architekturę, czyli ołtarze, nagrobki, dekoracje architektoniczne. T. z G. był przedstawicielem klasy-cyzującej odmiany baroku, którą cechuje doskonała symetria, spokojna i elegancka forma, a także funkcjonalność. Projekty T. z G. łączyło pokrewieństwo z dziełami A. Palladia (plany centralne, oszczędność dekoracji architektonicznej); natomiast w dekoracji wnętrza nawiązywały one do franc. baroku epoki Ludwika XIV. Największą grupę w dorobku T. z G. stanowią wille i pałace: willa wiejska Lu-bomirskiego w Puławach (nie zachowana) i pałac Krasińskich w Warszawie, dzieła które stały się wzorami naśladowanymi w XVIII w.; pałac Gnińskich (Ostrogskich) w Warszawie, pałac w Nie-
Tylman z Gameren, Paląc Krasińskich, Warszawa, 1688-92
łon
Tylman z Gameren
borowie, pałac Lubomirskich w Lubartowie oraz przebudowy, m.in.: Łazienka w Ujazdowie (późniejsze Łazienki Stanisława Augusta Poniatowskiego), pałac Ostrogskich (późniejszy Briihia) w Warszawie. Najwybitniejsze projekty kościołów T. z G. powstały w Warszawie: Bernardynów na Czerniakowie i Sakramentek na Nowym Mieście, w Krakowie zaś aka
demicki kościół św. Anny, o malowniczej fasadzie i wspaniałym, barokowym wystroju wnętrza. T. z G. był jednym z najwybitniejszych architektów działających w Polsce, wywarł duży wpływ na późniejszą poi. architekturę.
S. Mossakowski Tylman z Gameren, architekt polskiego baroku, Warszawa 1973.
u
Uccello [uczczello] (Ucello) Paolo, ur. ok. 1397, zm. 1475, malarz wł., przedstawiciel wczesnego renesansu; działał gł. we Florencji, a także w Wenecji i Urbino. Eksperymentował w swych malowidłach z perspektywą geometryczną, której usiłował podporządkować wszystkie elementy przedstawienia, ukazywane w mocnych skrótach przestrzennych. Dążył do opanowania efektu plastyczności form, czasem w iluzjonistyczny sposób (np. fresk przedstawiający kamienny pomnik konny kondotiera J. Hawkwooda, w katedrze florenckiej). Główne dzieła: freski w kościele Santa Maria Noyella we Florencji, trzy obrazy Bitwa pod San Roma-710, dwa obrazy Święty Jerzy walczący ze smokiem. Nocne polowanie.
Utrillo Maurice, ur. 1883, zm. 1955, franc. malarz, grafik, rysownik. Malarstwa
uczył się od matki, Suzanne Valadon, która w ten sposób leczyła go z alkoholizmu. Przelotnie posługiwał się manierą impresjonistów. Szybko osiągnął własny styl, nie związany z ówczesnymi kierunkami w sztuce. Tworzył niezwykle subtelne kolorystycznie, pełne poezji i nostalgii widoki miejskie, gł. Paryża, a zwł. Mont-martre'u, gdzie mieszkał (Uliczka na Montmartrze, Lapin agile); malował je z natury lub na podstawie widokówek. Najwybitniejsze powstały w tzw. białym okresie (l 908-14): dominuje w nich wyrafinowana gama kolorystyczna bieli i szarości, z akcentami żywszych barw. Paleta stała się barwniejsza, kontrasty barw ostrzejsze. Malował również portrety i martwe natury, sporadycznie zajmował się scenografią.
I. Witz Wielcy samoucy w malarstwie. Warszawa 1962.
P. Uccello Bitwa pod San Romana, 1456-60
V
Yasarely [wazaróli] Victor (właśc. Viktor Yasarhełyi), ur. 1908, franc. malarz i grafik, pochodzenia węg., przedstawiciel op-artu. Początkowo studiował medycynę, potem rozpoczął naukę w budapeszteńskiej szkole wzorowanej na Bauhausie, prowadzonej przez węg. plastyka i pedagoga L. Mohoły-Nagya. Od 1930 mieszkał i pracował w Paryżu. Zgodnie z kon-struktywistycznymi tendencjami panującymi wśród węg. malarzy awangardowych, V. kreował obrazy z najprostszych form geometrycznych o gładkiej powierzchni czerni i bieli (cykl Zebry). Formy te stawały się coraz bardziej uproszczone i rozdrobnione, z czasem zostały wzbogacone o efekty "reliefowe". Najbardziej skomplikowane z nich były komponowane z prostych układów kwadracików, kółek i elips, przesuniętych lub pochylonych do siebie. Twórczość V. wykorzystująca rozmaite efekty optyczne, złudzenia itp., zyskała sobie miano op-artu. V. tworzył również kompozycje w dużej skali związane z architekturą (np. dla uniwersytetu w Caracas w Wenezueli). W 1955 V. ogłosił manifest artystyczny, zgodnie z którym wprowadził do swych kompozycji kolor żółty, a z czasem także różne odcienie szarości; jednak jego paleta barw pozostała ograniczona. Twórczość V. była uznawana również za przejaw tendencji kinetycznych (obok wenezuelskiego malarza i rzeźbiarza J. R. Soto i malarza amer. J. Albersa).
J. Reichard Op-art, w: Kierunki i tendencje sztuki nowoczesnej, praca zbiorowa. Warszawa 1980.
Vasari Giorgio, ur. 1511, zm. 1574, wł. architekt, malarz dekorator, historiograf sztuki. Był nadwornym artystą książąt de
Medici we Florencji, gdzie na ich zlecenie wybudował pałac Uffizi (ob. znajduje się tam znana galeria malarstwa) i wykonał malowidła ścienne w Palazzo Yecchio. V. jest najbardziej znany jako autor życiorysów sławnych artystów (Żywoty najsiaw-niejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów, 1550, wyd. poi. t. 1-7 1979-88). Było to pierwsze dzieło poświęcone wyłącznie artystom. V. zawarł w nim prócz wiadomości o życiu twórców także opisy i analizy ich dzieł oraz poglądy na sztukę w czasach mu współczesnych. Dzieło to cieszyło się dużym powodzeniem nie tylko w XVI w., ale również w czasach późniejszych i doczekało się wielu wydań. Velazquez [belaskes] Diego Rodriguez de Silva y, ur. 1599, zm. 1660, malarz hiszp. Początkowo mieszkał w Sewilli, gdzie uczył się u malarzy hiszp. F. Herrery (st.) i F. Pacheco. W 1623 został powołany do Madrytu i mianowany malarzem nadwornym króla Filipa IV. Dwukrotnie podróżował do Włoch. Kierował wielkimi pracami dekoratorskimi w rezydencjach królewskich: w Sali Królewskiej pałacu Buen Retiro pod Madrytem i w zamku myśliwskim Torre de la Parada. Ogromna królewska kolekcja obrazów w Madrycie była dla V. źródłem znajomości twórczości czołowych malarzy eur. XVI-XVII w.:
Tycjana, Caravaggia i jego następców, P.P. Rubensa i A. van Dycka.
Wczesne prace V., jeszcze z okresu pobytu w Sewilli, były utrzymane w stylu tene-brystycznym: ciemne w kolorystyce (gł. brunatnoszare), z ostrymi kontrastami światłocieniowymi i mocnym modelun-kiem figur o wyraziście scharakteryzowanych fizjonomiach. Ta formuła malarska
Velźzquez
D. Velazquez Las Meninas, 1656
młodego V. wywodziła się z dwóch źródeł: lokalnej tradycji tenebrystycznego malarstwa Sewilli (F. Herrera, st.) oraz wpływu wczesnych caravaggionistów wł. i hiszp. Wśród wczesnych prac V. przeważają dzieła o tematach rodzajowych (Śniadanie, Stara kucharka, Roznosicie! wody). Tematy rei. są ubierane w szatę rodzajową, np. obraz Chrystus u Marii i Marty jest realistycznym przedstawieniem domowej kuchni; realistyczno-ro-dzajowe elementy wypełniają też Pokłon Trzech Króli. Ważną rolę we wczesnych obrazach V. pełnią motywy martwych natur, ukazywane z iluzjonistycznym naturalizmem. Po osiedleniu się w Madrycie V. malował realistyczne portrety dworskie, wyraziście i ostro ukazujące modeli (Don Luis de Gongora, portrety Filipa IV i postaci dworskich). Czasem podejmował też próby idealizacji i wysublimowania postawy przedstawianych osób ( np. w pełnofiguralnym portrecie króla). Wkrótce, odpowiadając na potrzeby dwo
ru, podjął tematykę mit. (Triumf Bachusa, Kuźnia Wnikano}. Pod wpływem malarstwa weneckiego (Tycjana i Tintoret-ta), licznie reprezentowanego w zbiorach królewskich, oraz zapewne pod wpływem podróży do Włoch V. rozjaśnił i wzbogacił kolorystykę, łagodząc dawną ostrość konturów i nadając barwom efekt miękkości, mglistości i przesycenia światłem. Bogactwo barw oraz rozmach wielofigu-rainej kompozycji charakteryzują obraz Poddanie Bredy (Las Lanzas), przeznaczony do dekoracji Buen Retiro, sławiący jedno ze zwycięstw Hiszpanii w wojnie z Holandią, a zarazem propagujący ideę pokojowego pojednania w polityce eur. Do dekoracji Torre de la Parada V. wykonywał wizerunki antycznych filozofów i poetów (Mennip, Ezop) oraz obraz Mars, w których tradycja antyczna została ujęta niekonwencjonalnie. Przedstawienia te są pozbawione idealizacji, postacie scharakteryzowane indywidualnie, w pogłębiony psychologicznie sposób, a nawet
- jak w przypadku Marsa - z pewną dozą żartobliwej ironii. Pod wpływem Tycjana i Rubensa, V. wprowadził do hiszp. malarstwa typ dworskiego, reprezentacyjnego portretu konnego, ujętego na tle obszernego pejzażu (portrety Filipa IV, infanta Don Balthasara Carlosa, księcia Olivare-sa).
W latach czterdziestych powstały liczne portrety, wśród których psychologiczną wnikliwością wyróżniają się wizerunki karłów i błaznów dworskich; tematem ich nie jest komiczna strona tych postaci, lecz ich wewnętrzna osobowość, ukazana z pełną powagą (Sebastian de Mora, Don Diego de Acedo, El Primo). Wpływ wl. sztuki, zwł. weneckiej, pogłębił się u V. po jego drugiej podróży do Włoch. Wykonał wówczas obraz Wenus z Amorem
- wyjątkowy w hiszp. sztuce akt kobiecy, z nagą postacią widzianą od tyłu,
Yermeer van Delft
przeglądającą się w lustrze i przez nie spoglądającą ku widzowi. W Rzymie V. namalował znakomity portret papieża Innocentego X, sugestywnie oddając cechy jego charakteru: dumę, inteligencję, podejrzliwość, drapieżną władczość i ambicję. Styl malarski V. w tym czasie charakteryzowało bogactwo intensywnych barw o zróżnicowanych niuansach, swobodny sposób wykonania malarskiego, szczególnie wyraźny w szkicowo malowanych pejzażowych widokach ogrodu Villa Medici. Po 1650 impresyjny, swobodny sposób malowania, dający wrażenie rozedrgania wielobarwnej i wieloodcieniowej materii oraz świetlistej mglistości powierzchni, znalazł wyraz w licznych portretach infantek i infantów oraz w dwóch arcydziełach: Las Meninas (portret infantki Małgorzaty z damami dworu i służebnymi oraz z wizerunkiem samego artysty w trakcie malowania płótna) i Prządki (Las Hilanderas, ilustracja do gr. mitu o Ara-chne). V. prowadził na dworze w Madrycie wielki warsztat, wykształcił wybitnych malarzy (m. in. J. B. del Mazo). Stworzył styl naśladowany przez pokolenia artystów dworskich XVII-XVIII w. (np. przez J. C. de Mirandę). Wrażliwość kolorystyczna i trafność ujęć kompozycyjnych V. były źródłem inspiracji dla hiszp. i franc. malarzy XIX w. (jak np. dla F. Goi, E. Maneta).
G. Eckhardt Diego Velazquez, Warszawa-Berlin 1976.
Yermeer van Delft [fermer fan d.] Joannes (Johannes, Jan), ur. 1632, zm. 1675, malarz hol. Żył i działał w Delft. Wychowany w rodzinie kalwińskiej, przeszedł w 1651 na katolicyzm. Pracował dla klienteli mieszczańskiej oraz dla delfckich jezuitów. Początkowo V. malował obrazy o tematyce rei. i mit.; np. Święta Prak-seda, będąca kopią obrazu wł. stanowiła rodzaj ćwiczenia stylistycznego dla mło
dego artysty, zafascynowanego stylem barokowego malarstwa wł. Do swobodnej maniery malarskiej artystów wł. oraz inspirujących się nimi malarzy hol. V. nawiązał w obrazach z ok. 1654-1656:
Chrystus w domu Marii i Marty i Diana z towarzyszkami. Natomiast obraz U ku-plerki, pierwsza u V. scena rodzajowa, czerpie z form stosowanych przez caravaggionistów.
Wykształcenie oryginalnego stylu V. nastąpiło ok. 1657-1658 (Dziewczyna czytająca list przy oknie. Oficer i śmiejąca się dziewczyna), a najbardziej znane obrazy powstały w l. pół. lat pięćdziesiątych (m. in. Mleczarka, Kobieta w błękitnej sukni czytająca list. Kobieta ważąca perły, Kobieta mierząca naszyjnik z pereł. Lekcja muzyki). V. ukazywał w nich pojedynczą kobietę lub damę i kawalera w narożniku komnaty, obok okna, przez które wlewa
J. Yermeer van Delft Dziewczyna czytająca list przy oknie, ok. 1657-1658
Veronese
się do wnętrza jasne, rozproszone, oddane z najwyższą sugestywnością światło. W dziełach tych V. tworzył niezwykły efekt powietrzności, prześwietlenia przestrzeni słonecznym blaskiem, dotykalnej sugestywności materii i ich faktur. Po mistrzowsku grał kolorami -jasnymi, mlecznymi i pastelowymi z kilkoma mocniejszymi akcentami, barwami raz matowymi, innym razem lśniącymi. Kładł barwy impresyjnie zestawianymi plamkami, osiągając wrażenie zatopienia kolorów w świetle. Ta niezwykła zdolność wywoływania barwą i światłem efektu przestrzennej powietrzności znalazła też wyraz w dwóch pejzażach miejskich z tego okresu: Uliczka i Widok Delft. Styl ten kontynuował V. w dalszych latach, niekiedy rozbudowując kompozycję i scenerię (Malarz w pracowni - Alegoria malarstwa, Astronom, Geograf, List miłosny), kiedy indziej ograniczając przedstawienie do pojedynczej półpostaci lub głowy kobiecej (m. in. Dziewczyna w czerwonym berecie, Koronczarka, Dziewczyna z perlą).
W wielu późnych pracach V. pojawiły się nowe cechy: pewna szklistość lub "papie-rowość" malowanych powierzchni, mocniejszy kontrast światła i cienia, płaskość luźno kładącej się plamy barwnej - a ponadto skłonność do bardziej wytwornego, wyrafinowanie eleganckiego ujęcia postaci (Alegoria wiary katolickiej. Dama grająca na gitarze. Dama przy wirginale). W większości scen rodzajowych V. - zwyczajem ówczesnego malarstwa hol. - zawierał przesłanie lub pouczenie moralne, np. sceny pisania bądź czytania listu mówią o miłości, czystości i wierności, aluzje erotyczne kryją się w przedstawieniach koncertowania i muzykowania. Kobiety wykonujące proste czynności gospodarskie (rozlewanie mleka do naczyń, wyrabianie koronek itp.) stanowią po
chwałę cnót domowych, przedstawienia przy mierzeniu lub ważeniu klejnotów są przestrogą przed grzechem próżności i zamiłowania do uciech doczesnych. Sztuka V. silnie oddziałała na styl malarstwa uprawianego w Delft i innych ośrodkach hol. XVII-XVIII w. W 2. pół. XVIII w. popadła w zapomnienie i została ponownie odkryta i doceniona dopiero w 2. pół. XIX w. przez zwolenników realizmu i impresjonizmu; od tego momentu V. jest uważany za najwybitniejszego, obok Rembrandta i F. Halsa, mistrza hol. Jego styl był przedmiotem słynnych w latach czterdziestych XX w. fałszerstw H. van Meegerena.
A. Blankert Joannes Vermeer van Delft, Warszawa 1991.
Veronese [weroneze] Paolo (właśc. P. Ca-liari), ur. 1528, zm. 1588, malarz wł. Od 1555 mieszkał i tworzył w Wenecji. W 1560 odbył podróż do Rzymu, w 1575 był w Padwie. W Wenecji uległ decydującemu dla jego twórczości wpływowi Ty-cjana; oddziałali na niego również Corre-ggio i Parmigianino. Prowadził warsztat, w którym pracowali jego brat Benedetto oraz synowie Carlo (Carletto) i Gabriel. Styl V. wykrystalizował się wcześnie i nie ulegał poważnym zmianom. Tworzył rozbudowane, pełne rozmachu kompozycje rei. i mit., ukazując dynamicznie ujęte sceny w bogatej oprawie architektonicznej lub w rozbudowanym pejzażu. Komponował scenerie architektoniczne z efektownych, reprezentacyjnych kolumnad, tarasów i schodów, stosując przy tym triki perspektywiczne i iluzjonistyczne. Nadawał przedstawianym scenom uroczysty, pogodny nastrój; wprowadzał malownicze postacie i motywy rodzajowe (karły, małpki, psy), nie zawsze zgodne z charakterem sceny. Stało się to nawet powodem oskarżenia malarza przed try-
Yerrocchio
bunałem inkwizycji, za pogańskość i nieutrzymanie rei. powagi w obrazie Uczta w domu Lewiego. Z dążeniem do efektowności, malowniczości, paradności i bogactwa łączy się u V. czasem skłonność do ujęć maniery stycznych (np. w wyrafinowanych i skomplikowanych pozach postaci). Był znakomitym kolory-stą: barwy są mocne, nasycone, najczęściej przełamane, odcieniowe, pełne blasku, zestawiane kontrastowo, śmiało, z wielkim wyrafinowaniem. Plama barwna jest pozbawiona zdecydowanego konturu -\ jest szeroka, swobodna, jakby roztarta. Głównymi dziełami V. są:
przedstawienia paradnych uczt (Uczta w Kanie Galilejskiej, Uczta w domu Lewiego, Uczta w Emaus); dekoracja malarska kościoła San Sebastiano; freski w Villa Barbaro w Maser pod Vicenzą; wielko-formatowe obrazy (Rodzina Dariusza przed Aleksandrem, Madonna rodziny Cuccina, Poklon Trzech Króli); obrazy dekorujące Salę Dziesięciu (Sala dei Dieci) w Pałacu Dożów (m.in. Alegoria Wenecji); liczne obrazy mit. V. wywarł silny wpływ na malarstwo weneckie 2. pół. XVI w. oraz na całe malarstwo barokowe (m. in. na P. P. Rubensa).
Verrocchio [werrokkjo] Andrea del, ur. 1435 lub 1436, zm. 1488, wł. malarz i rzeźbiarz; działał we Florencji (gdzie prowadził warsztat) i w Wenecji. V. jest autorem figury brązowej Dawida, w której zawarł nowy ideał piękna ciała ludzkiego, bardziej subtelnego, wyrafinowanego, powabnego, bardziej ruchliwego niż Dawid Donatella. W nagrobku Giovanniego i Pietra de Medici w kościele San Lorenzo we Florencji V. zrezygnował z rzeźby figuralnej na rzecz bogatej dekoracji ornamentalnej. Grupa brązowa Chrystus i niewierny Tomasz na fasadzie domu kupców florenckich, a następnie kościoła Or San
A. del Verrocchio, pomnik B. Colleoniego, Wenecja, 1479
Michele, odznacza się monumentalizmem w ujęciu postaci oraz dekoracyjnym, ruchliwym układem fałd szat. Pomnik konny B. Colleoniego przed kościołem Santi Giovanni e Paolo w Wenecji, wykonany z brązu, wyróżnia się monumentalnością i powagą ujęcia figury oraz ekspresyjnym oddaniem siły charakteru, surowości i wewnętrznego napięcia weneckiego kondotiera. Dzieła malarskie i rzeźbiarskie V. charakteryzują się: wirtuozerską sprawnością techniczną, ostrością i cyzelators-ką precyzją modelunku łączącą się z ornamentalną dekoracyjnością szczegółów, logiczną i harmonijną kompozycją oraz umiejętnością trafnego ukazania charakteru i stanu psychicznego przedstawianych postaci. Jednym z uczniów V. był Leonardo da Vinci. Wspólną pracą V. i Leonarda jest obraz Chrzest Chrystusa. Twórczość V. zakończyła w sztuce floren-ckiej etap wczesnego renesansu (quattro-cento). Wiele jej cech, np.: dążność do wyrafinowania form, wirtuozeria wykona-
Vignola
nią technicznego, wyrazistość w przedstawianiu charakteru postaci - przygotowało okres dojrzałego renesansu (cinque-cento).
Vignola [wińjola] (wtaśc. Giacomo Baro-zzi), ur. 1507, zm. 1573, wł. architekt i teoretyk architektury. Uczył się malarstwa, architektury i perspektywy w Bolonii. W 1530 przybył do Rzymu, gdzie uczestniczył w pracach architektonicznych w Watykanie. Około 1540-1541 pracował we Francji, na dworze królewskim w Fon-tainebleau. Od 1546 pozostawał w służbie rzym. rodu Farnese. V. wprowadził do architektury typ budowli na planie elipsy (kościoły w Rzymie: Sant'Andrea in Via Flaminia i Santa Anna dei Palafrenieri). Był współautorem podmiejskiej willi papieża Juliusza III, Villa Giulia, w której architektura została powiązana integralnie z pejzażem i ogrodem i gdzie zostały wykorzystane efekty scenograficzne. Najsłynniejsze dzieła V. to: Palazzo Farnese w Caprarola i kościół II Gesu w Rzymie. W Caprarola V. wprowadził do architektury nowożytnej typ zw. palazzo in for-tezza - pałac lub zamek zespolony z systemem bastionowych umocnień fortecz-nych. Kościół Jezuitów w Rzymie - II Gesu (fasada autorstwa architekta rzym. G. delia Porty) stanowi połączenie planów: podłużnego (korpus nawowy) i centralnego (transept z prezbiterium jako podstawa kopuły). Do monumentalnej i bardzo szerokiej nawy, sklepionej kolebką, otwierają się poprzecznie założone, prostokątne, niższe, sklepione poprzecznymi kolebkami kaplice. Taki system przestrzenny stał się modelowym rozwiązaniem dla barokowej architektury jezuickiej i byt stosowany też poza nią. Twórczość V. cechowała się surowością i monumentalnością klasycznych form, konstrukcyjną funkcjonalnością, konsekwen
cją i logiką klarownych rozwiązań przestrzennych i podziałów architektonicznych; stała na pograniczu późnego, klasycznego renesansu i wczesnego baroku. Wielką popularność wśród architektów i silne na nich oddziaływanie miał teoretyczny traktat V. i podręcznik propagujący model architektury klasycznej.
Vlaminck [wlamęk] Maurice de, ur. 1876, zm. 1958, franc. malarz i grafik. Początkowo mieszkał w Paryżu, podejmował rozmaite prace: grał na skrzypcach w lokalach, uprawiał zawodowo kolarstwo, pisał brukowe powieści ilustrowane przez zaprzyjaźnionego z nim A. Deraina. Wprowadził na Montmartre sportowy styl ubioru, który przejęli od niego kubiści. Po okresie wspólnego z Derainem mieszkania w Chatou pod Paryżem osiedlił się w Valmondois, a następnie w Rueil-la-Gadeliere. Był malarzem samoukiem, nie podjął studiów artystycznych, a jego pierwsze obrazy powstawały pod urokiem V. van Gogha. Stosował ostre kolory, zachowując kontur rysunku, a farbę nakładał grubo. Faktura obrazu była jednym z ważniejszych elementów ekspresji obrazów, którym V. świadomie nadawał pozór prymitywnego warsztatu. Po słynnym Salonie Jesiennym i Salonie Niezależnych w 1905 wystawiający malarze (V., H. Matisse i Derain) zostali obdarzeni przez krytyka L. Vauxcellesa mianem fowistów. Od 1906 byli sponsorowani przez marszanda M. Vollarda. Tematem obrazów V. były portrety (np. Portret Deraina), przede wszystkim interesował go jednak pejzaż, któremu pozostał wierny do końca życia (Pejzaż z czerwonymi drzewami, Rybacy w Nanterre). V. dążył do wykształcenia efektownego i bardzo indywidualnego wyrazu stylistycznego. Jego pejzaże były komponowane pod silnym wpływem kubizmu, przede wszyst-
Ylaminck
kim P. Cezanne'a. Stosował czyste kolory (często błękitny), szerokie i swobodne pociągnięcia pędzla, dzięki czemu osiągał efekty dekoracyjne. Po I wojnie światowej, mimo ogólnych tendencji ku klasy-cyzacji i realizmowi, V. pozostał wierny wykształconemu wcześniej stylowi. Z cza
sem jego obrazy zaczęły nabierać spokojniejszej, chłodnej tonacji. V. uprawiał także scenografię, ilustrację książkową, akwarelę i litografię.
S. Whitfieid Fowizm, vi: Kierunki i tendencje sztuki nowoczesnej, praca zbiorowa. Warszawa 1980.
w
Waliszewski Zygmunt, ur. 1897 w Petersburgu, zm. 1936 w Krakowie, malarz. Edukację plastyczną rozpoczął w wieku 10 lat w Tyflisie (ob. Tbilisi w Gruzji). Do Polski przyjechał w 1921 i podjął studia w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, w pracowni malarza i grafika W. Weissa. W 1923 przeniósł się do pracowni J. Pankiewicza i uczestniczył w założeniu grupy kapiści. W rok później wyjechał wraz z grupą na dalsze studia do Paryża, skąd nadsyłał swoje prace na wystawy w kraju. Z powodu choroby Biirgera amputowano mu w ciągu kilku lat obie nogi. W 1931 wrócił do Polski, uczestniczył w większości wystaw organizowanych przez kapistów. Wczesne kontakty ze sztuką awangardową, którą poznał w czasie pobytu w Rosji, oraz własna wizja świata, pogodna i groteskowa, złożyły się na odrębną i niepowtarzalną twórczość malarza. W swoich kompozycjach operował drobną świetlistą plamą tworząc rozedrgane, wibrujące powierzchnie obrazów. Świat sztuki W. zapełniają postacie ariekinów, pierotów, tancerek uczestniczących w nieustannym święcie i zabawie {Uczty renesansowe. Toaleta Wenus, Wyspa miłości). Wykonał również plafon do Kurzej Stopki na Wawelu w Krakowie. Malarstwo W. należy do najoryginalniejszych propozycji artystycznych dwudziestolecia międzywojennego w Polsce.
J. Krzymuska Zygmunt Waliszewski, Warszawa 1984. J. Pollakówna, Malarstwo polskie. Między wojnami 1918-1939, Warszawa 1982.
Warhol [uorhoul] Andy, ur. 1928, zm. 1987, amer. malarz, grafik i twórca filmowy, przedstawiciel pop-artu. Studiował
w Pittsburgu, a od 1949 mieszkał w Nowym Jorku, gdzie początkowo zajmował się grafiką reklamową. Wkrótce W. stał się głośną i kontrowersyjną postacią amer. pop-artu. Tworzył serie powtarzalnych serigraficznych wizerunków znanych postaci, gwiazd filmowych, muzyków, polityków. Obrazy Marilyn Momoe i Elvis Presley, wyobrażenia butelek Co-ca-Coli (Green Coca-Cola Boltles) bądź twarzy Jacqueline Kennedy odwoły-/ wały się do masowych mitów, kreowanych przez amer. kulturę popularną. Technika serigraficznego powielania fotografii umożliwiła W. działania, które podważały istniejące wzorce twórczej aktywności i zrywały z koncepcją artysty ja-
A. Warhol Puszka zupy Campbelfs I, 1968
TOMATO ^JSOUP
Weyden
ko jednostki wybitnej i wyjątkowej. W. dążył do anonimowości i mechanicznego wytwarzania obrazów. W 1962 wystawił szablonowe obrazy puszki z zupą pomidorową firmy Campbell, powielające jej reklamowe wizerunki (Cztery puszki z zupą Campbelfs). Pracownię, w której zatrudniał wykonujących odbitki asystentów nazwał fabryką (The Factory). W. świadomie operował kamuflażem, wykorzystywał komercjalizację sztuki współczesnej oraz umasowienie jej wytworów i kreował własną, nie pozbawioną elementów skandalizujących, legendę. Jako twórca eksperymentalnych filmów proponował nowe podejście do problemów narracji, czasu i montażu. W filmie Steep przedstawił śpiącego przez sześć godzin mężczyznę, a Empire był rejestracją nowojorskiego wieżowca, tzw. Empire State Building, prowadzoną z jednego miejsca przez osiem godzin. Działania, postawa i twórczość W. wyznaczyły nową pozycję artysty uwikłanego w kulturę masową.
U. Czartoryska Od pop-artu do sztuki konceptualnej, Warszawa 1973. Ultra Yiolet /5 minut sławy. Moje lala z Andy Warkotem, Łódź 1992.
Watteau [wato] Jean Antoine, ur. 1684, zm. 1721, franc. malarz i rysownik, przedstawiciel rokoka. Mieszkał i tworzył w Paryżu. Od 1717 członek akademii. W. związał się gł. ze środowiskiem grafików i mieszczańskich amatorów sztuki. Dzięki nim poznał rodzajowe malarstwo hol. i obrazy P. P. Rubensa i malarza flam. D. Teniersa, które oddziałały na niego najsilniej. Bliskie dziełom Teniersa były wczesne sceny satyryczne i wojskowe tworzone przez W., pod wpływem zaś malarza franc. C. Gillota podjął on tematykę teatralną (sceny z commedią delTarte, np. Gilles). W. był twórcą nowego gatunku - fetę galante. Idylliczne przedstawienia dworskiego towarzystwa w parkach lub fantazyjnej architekturze nie pozbawione
J.A. Watteau Odjazd na Cyterę, 1717-18
były symbolicznych znaczeń, a nawet wymowy alegorii (Odjazd na Cyterę). Przyniosły one wielki sukces W., były zamawiane i naśladowane przez amatorów z Anglii i Niemiec. W. używał w nich często kostiumu teatralnego (Afezzetin). Tworzył też portrety, sceny mit. (Antiope) i rodzajowo-alegoryczne we wnętrzach (Szyld Gersainta). Technika W. mieniąca się świetlnymi blikami i niezliczonymi niuansami barw (gł. ciepłych i srebrzystych) powstała pod wpływem Rubensa oraz weneckiego koloryzmu (P. Verone-sa). Kredkowe rysunki W. należą w sztuce franc. do najlepszych.
D. Eckhard A. Watteau, Warszawa 1969.
Weyden [wejdę] Rogier (Roger) van der, ur. 1399 lub 1400, zm. 1464, malarz ni-derl. Utożsamiany z R. de la Pasture, uczniem malarza niderl. R. Campina (zw. Mistrzem z Flemalle). Tworzył w Tour-nai i Brukseli. W 1449/50 podróżował do Włoch. Był, obok J. van Eycka, najwybitniejszym artystą niderl. XV w. Od poprzedników - van Eycka i Campina - różni W. mocniejsza ekspresja i silny dramatyzm scen i postaci. Główne dzieła W. cechuje wielka precyzja w modelowaniu kształtów i szczegółów, naturalistycz-na dokładność w oddaniu elementów na-
Whistler
tury, umiejętność ukazania przestrzeni i umieszczonych w niej postaci, rozbudowanie tła architektonicznego, umieszczanie sceA we wnętrzach kościelnych, stosowanie iluzyjnie malowanych architektonicznych, arkadowych obramień obrazów (Zdjęcie z krzyża. Ołtarz malżonków Bra-que, poliptyk Sąd Ostateczny z Beaune w Burgundii, Ołtarz Bladelina z Pokłonem pasterzy, Oltarz sw. Kolumbany z Po-klonem Trzech Króli). Po podróży do Włoch W. pierwszy przeniósł do krajów na pn. od Alp elementy wł. renesansu, np. typ kompozycji Sacra Conyersazione (Maria z czterema świętymi, zw. Madonna Medici), wykorzystywany potem przez kolejne pokolenia malarzy niderl., np. przez H. Memlinga. W. był też świetnym portrecistą, umiejącym z naturalistyczną precyzją oddać rysy oblicza i cechy charakteru swych modeli (Portret żony Marg-harety. Portret księcia Lionella d'Este). Prawdopodobnie uczniem W. był Mem-ling, którego tryptyk Sąd Ostateczny w Gdańsku nawiązuje do Sądu Ostatecznego z Beaune. Twórczość W. oddziałała na niderl. malarstwo 2. pół. XV i początku XVI w. oraz na malarstwo niem. i środkowoeuropejskie, a także franc. i hiszp.-po-rtugalskie XV/XVI w.
Whistler [uysler] James Abbott McNeill, ur. 1834, zm. 1903, malarz amer. Artystycznie ukształtowany w Paryżu, działał gł. w Londynie. Jedna z najwybitniejszych osobowości obu tych środowisk artystycznych; znany także z racji błyskotliwej inteligencji, dowcipu, nonszalancji, prowokowania skandali. Okazją do manifestacji zapatrywań artystycznych W. był głośny proces, jaki malarz wytoczył ang. teoretykowi i krytykowi sztuki J. Ruskinowi, uznanemu wówczas za największy ang. autorytet w sprawach artystycznych. W. był związany z wieloma
współczesnymi artystami, zarówno z impresjonistami w Paryżu, jak prerafaelita-mi w Londynie, jednak jego malarstwa nie można utożsamić z żadnym z ówczesnych kierunków artystycznych. Cechują je wystudiowane układy kompozycyjne, wyrafinowana kolorystyka oparta na stonowanych gamach barwnych, poety-cko-muzyczny nastrój tworzony środkami czysto malarskimi. Malarstwo W. to gł. portrety i pejzaże, którym nadawał muzyczne tytuły "kompozycji", "symfonii", "nokturnów", "harmonii", zgodnie z przekonaniem, iż istotą obrazu nie jest jego tematyka, lecz czysta "poezja wzroku", podobnie jak dla muzyki jest nią "poezja dźwięku" (np. Kom pozycji/ w szarości i czerni - portret matki, Symfonia w bieli - portret modelki Jo, Nokturn w czerni i zlocie - nocny widok Tamizy podczas pokazu ogni sztucznych). W. był jednym z najbardziej konsekwentnych przedstawicieli postawy "sztuka dla sztuki". Wyznawał wyższość sztuki nad naturą. Bronił jej wyniosłej pozycji i elitarnego przeznaczenia. Dla malarza żądał prawa do odejścia od naśladownictwa i odzwierciedlania potocznego wyglądu rzeczywistości na rzecz subiektywnie odczuwanego piękna. Sztuka i poglądy W. odegrały ważną rolę w pojmowaniu sztuki jako dziedziny autonomicznej, realizującej własne, niezależne cele; stało się ono podstawą wielu kierunków artystycznych końca XIX i początku XX w.
Witkiewicz Stanisław Ignacy (pseud. Witkacy), ur. 1885 w Warszawie, zm. 1939 w pobliżu wsi Jeziorny na Wołyniu, malarz, filozof, dramaturg, pisarz, poeta i publicysta. Nie odbył regularnych studiów, uczył się w domu pod kierunkiem ojca, Stanisława (malarza i teoretyka sztuki, twórcy stylu zakopiańskiego). Krótko uczęszczał na Akademię Sztuk
Witkiewicz
Pięknych w Krakowie, do pracowni J. Mehoffera. Wcześnie wykazał zainteresowania filozofią i sztuką. Odbył podróże do Włoch, Niemiec i Paryża. Poznał twórczość P. Gauguina i malarza związanego z nabistami - W. Ślewińskiego. W Paryżu zetknął się z nowymi tendencjami w sztuce. W 1914 po samobójczej śmierci narzeczonej, J. Janczewskiej, wyjechał wraz z etnologiem i antropologiem B. Malinowskim na Cejlon (ob. Sri Lanka) i do Australii. Po wybuchu I wojny światowej W. udał się do Petersburga, był oficerem Pawłowskiego Pułku Gwardii. Pobyt w rewolucyjnej Rosji miał ogromny wpływ na późniejsze przemyślenia artysty. W 1918 wrócił do Polski. Członek grupy Formiści. Po opublikowaniu fundamentalnej pracy teoretyczno-artystycz-nej Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia W. zajął się również aktywnie dramatopisarstwem; powstały wówczas m. in. Tumor Mózgowicz, W ma-lym dworku. Metafizyka dwugłowego cielęcia, Kurka wodna. W pół. lat dwudziestych W. porzucił "malarstwo artystyczne" na rzecz "malarstwa komercyjnego";
założył jednoosobową Firmę Portretową i zajął się produkcją portretów, nie traktowanych przez niego jako dzieła sztuki. Napisał wówczas gł. powieści Pożegnanie jesieni i Nienasycenie oraz intensywnie zajmował się filozofią (Pojęcia i twierdzenia implikowane przez pojęcie istnienia). Upatrując w wybuchu II wojny światowej spełnienia swoich katastroficznych wizji upadku cywilizacji i kultury, w dzień po wkroczeniu Armii Czerwonej do Polski popełnił samobójstwo.
Teoria sztuki wypracowana przez W. jest spójnym systemem obejmującym nie tylko teorię dzieła, ale również problemy odbioru i kryteria oceny. Jedność i wielość to dla W. podstawowa opozycja definiująca istnienie. Jedność w wielości jest
więc istotą bytu. Jego poznanie jest możliwe dzięki uczuciom metafizycznym. W odniesieniu do dzieła sztuki, warstwą, w której można odnaleźć związki między nim a istotą bytu jest forma. Tylko w niej może być ujęta tajemnica istnienia. Dzieła o budowie identycznej z istnieniem W. nazywa Czystą Formą. Była ona modelem, horyzontem budowy dzieła. Według W., nie jest jednak możliwa abstrakcja (Absolutna Czysta Forma), jako twór wymyślony, a nie stworzony nie może wywołać u widza uczuć metafizycznych. Dlatego też element przedmiotowy nie powinien być usuwany z obrazu. Z tych stwierdzeń wypływały konkretne postulaty budowy obrazu. Podstawową zasadą kompozycyjną była dla W. plaskość, or-namentalność. Podział płaszczyzny dokonywał się za pomocą określonej hierarchii elementów, jednak podstawowym wymogiem Czystej Formy była równowaga zarówno kompozycyjna, jak i kolorystyczna. W. komponował obrazy, kontrastując linie łuku i spirali, linie horyzontalne i diagonalne; dążył do równowagi elementów (Kuszenie sw. Antoniego, Marysia i Burek na Cejlonie, Tworzenie świata). Porzucenie malarstwa Czystej Formy wynikało z przekonania o zaniku uczuć metafizycznych i nieuchronnej zagładzie sztuki. Przyjęcie na siebie roli mieszczańskiego portrecisty było zabiegiem świadomym, manifestującym stosunek W. do zachodzących przemian. Katastrofa wydawała się nieunikniona, a sztuka w nowym, szczęśliwym i bezkonfliktowym społeczeństwie skazana na zagładę. Katastrofizm W. zbliżał go do podobnych postaw obecnych w kręgach eur. awangardy lat trzydziestych XX w.
I. Jakimowicz Witkacy malarz. Warszawa 1985. P. Pio-trowski Metafizyka obrazu. Warszawa 1985. P. Piotro-wski Stanisław Ignacy Witkiewicz, Warszawa 1989.
Witruwiusz
Witruwiusz (właśc. Marcus Vitruvius Po-Ilio), żył w I w. p. n. e., rzym. architekt, konstruktor, teoretyk architektury; działał w czaeach Juliusza Cezara i Oktawiana Augusta. Napisał traktat De architec-tura libri decem (O architekturze ksiqg dziesięć), jedyne zachowane starożytne dzieło o tej tematyce. W. zawarł w nim doświadczenia własne i informacje z gr. i rzym. literatury fachowej. Traktat dotyczy historii architektury, zakładania miast, materiałów budowlanych, konstruowania zegarów wodnych, machin wojennych, a także podaje wiadomości z zakresu hydrologii, dekoracji wnętrz (malarstwo, mozaika) oraz omawia iluzje optyczne i ich wykorzystanie w architekturze. Dzieło W., wydane drukiem w 1486, wielokrotnie później przekładane (przekłady poi.: E. Raczyński, 1840; K. Kumaniecki, 1956), wywarło wielki wpływ na sztukę odrodzenia i rozwój nowożytnej teorii architektury.
Wittig Edward, ur. 1879 w Warszawie, zm. 1941 tamże, rzeźbiarz. Studiował w Wiedniu i w Paryżu. Profesor Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie, Politechniki Warszawskiej i Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Należał do grupy Rytm. W. pracował gł. w marmurze, tworzył kompozycje symboliczne i rodzajowe, popiersia i medaliony portretowe, nagrobki i pomniki. Początkowo ulegał wpływom młodopolskim. Około 1908 w jego twórczości pojawiły się tendencje klasycyzują-ce. Powstawały wówczas dzieła odznaczające się spokojem, statyką i zwięzłą formą:
Przebudzenie, Pax, Jesień, Ewa. W. jest autorem pomnika Lotnika w Warszawie (wystawiony w 1932, zniszczony w 1939, zrekonstruowany w 1967), w którym również jest widoczne dążenie do monumen-talizmu, tektoniczności i statyki.
W. Kozicki Edward Wittig. Rozwój twórczości, Warszawa 1932. S. Rutkowski Edward Wittig, Warszawa 1925.
Witz [wyć] Konrad, ur. przed 1410, zm. 1445 lub 1446, malarz niem.-szwajc. okresu późnego gotyku; działał w Bazylei. Był autorem fresków (nie zachowanych) i obrazów tablicowych; być może także rzeźbiarzem. Styl W. ukształtował się pod wpływem malarstwa niderl. (J. van Ey-cka, R. Campina), gotyckiego malarstwa niem. oraz poddanego wpływom niderl. malarstwa prowansalskiego. Z tych źródeł pochodzi realistyczne ujęcie scen w rozległym pejzażu bądź we wnętrzach architektonicznych, bardzo precyzyjne oddanie szczegółów, dość twardy, sumaryczny modelunek plastycznych, bryłowatych, rzeźbiarskich kształtów. Charakterystyczne dla W. było dążenie do integralnego, dającego wrażenie naturalności włączenia figur w przestrzeń pejzażu lub wnętrza, co stanowiło nowość w kręgu sztuki niem. W. odszedł od tradycji stylu miękkiego niem. poprzedników ku tzw. stylowi łamanemu. Polegał on na twardym i ostrym, jakby rzeźbiarskim, modelowaniu fałd szat i innych elementów przedstawienia, akcentowaniu załamań draperii, wprowadzaniu w miejsce płynnej linii i giętkiej miękkości płaszczyzn, plastycznego i światłocieniowego modelunku. Figury w obrazach W. są bądź monumentalnie statuaryczne, bądź dramatycznie poruszone i pełne ekspresyjnego napięcia. Najsłynniejszym dziełem W. jest Cudowny połów ryb z rozbudowanym pejzażem, realistycznie oddającym widok Jeziora Genewskiego. Ten sygnowany obraz stanowi podstawę rekonstruowania malarskiej twórczości W., któremu przypisuje się ok. 20 obrazów tablicowych. W. wywarł znaczny wpływ na rozwój realistycznych tendencji niem. i franc. malarstwa XV/XVI w.
R. Kruger Dawne niemieckie malarstwo tablicowe, War-szawa-Berlin 1974.
Wren
Wojtkiewicz Witold, ur. 1879 w Warszawie, zm. 1909 tamże, malarz, przedstawiciel symbolizmu i wczesnego ekspresjoni-zmu. Uczył się w Warszawie w założonej przez W. Gersona Klasie Rysunkowej. Studia malarskie podjął w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Wystawiał ze stowarzyszeniem Grupa Pięciu, skupiającym młodych malarzy, przeciwstawiających się dominacji Towarzystwa Artystów Polskich "Sztuka". Głosili oni program malarstwa symbolicznego, opartego na inspiracjach literackich. W 1906 na prezentowane w Berlinie obrazy W. zwrócił uwagę pisarz franc. A. Gide, torując im drogę do paryskiej galerii Drou-et. Sztukę W. cechuje intelektualizm. Właściwa jest mu skłonność do paradoksów, ekspresji oscylującej od łagodnego humoru i liryzmu po groteskę i ironię, a także czerpanie inspiracji z współczesnych utworów literackich, zwł. związki z prozą zaprzyjaźnionego z malarzem R. Jaworskiego. W. fascynowała zarówno melancholia przemijania i wegetacji wieku starczego, jak sztuczny świat baśni, cyrku i marionetek, królestwo dziecka i jego zabaw. W 1905 W. wykonał kilka
W. Wojtkiewicz Swaty, 1908
scen z wydarzeń współczesnych (Jutrzenka swobody. Manifestacja uliczna), które rysunkową deformacją odrealnił i nadał im bolesną ekspresję. W tym czasie w pracach W. zaczęła zanikać anegdota i brutalna ironia, a pojawiły się pełne melancholii kompozycje, jak nawiązująca do poematu pisarza franc. M. Schwoba Krucjata dziecięca. Zazębiające się motywy W. łączył w cykle: Szkice tragikomiczne, Cyrki, Monomanie, Medytacje. Jego prace to najczęściej rysunki piórkiem, lawowane akwarelą lub kolorowane temperą;
zwł. w późnym okresie twórczości forma ich się komplikuje, tworząc gęstą i dekoracyjną plątaninę linii, wzbogaconą subtelnymi harmoniami zgaszonych, matowych barw.
W. Juszczak Modernizm, Warszawa 1977. W. Juszczak Wojtkiewicz i nowa sztuka, Kraków 1965. T. Stepnow-ska Witold Wojlkiewicz, Warszawa 1984.
Wren [ren] Sir Christopher, ur. 1632, zm. 1723, ang. architekt, matematyk, astronom. Profesor astronomii na uniwersytetach w Londynie i w Oxfordzie. Podróżował do Francji, gdzie poznał architektów franc.: J. Mansarta-Hardouina i L. Le Vau. Działalność architektoniczną rozpoczął ok. 1662 (rozbudowa Pembroke College w Cambridge, budowa Sheldonian Theatre w Oxfordzie). Do ważnych dzieł W. należą: projekt odbudowy i rekonstrukcji Londynu po wielkim pożarze miasta w 1666 (częściowo zrealizowany), barokowo-klasycystyczna katedra św. Pawła w Londynie, na planie krzyża łacińskiego z kopułą, biblioteka Trinity College w Oxfordzie, wsch. i pd. skrzydło pałacu oraz dziedziniec Fontannowy w Ha-mpton Court Pałace. Złożona formalnie twórczość W., w której wystąpiły pierwiastki gotyckie (kościół Saint Dunstan in the East w Londynie), barokowe i kla-sycystyczne, w swej dojrzałej fazie reprezentowała palladiański klasycyzm, który
1«->S
Wright
upowszechnił się w ang. architekturze XVIII w.
Wright [rąjt] Frank Lioyd, ur. 1869, zm. 1959, architekt amer. Studiował na uniwersytecie w Wisconsin. Praktykował m.in. u L. Sullivana. Podróżował do Japonii. W. nawiązywał do rodzimej, amer. tradycji budowlanej, architektury jap., sztuki prekolumbijskiej. Początkowo projektował jednorodzinne domy mieszkalne, tzw. domy preriowe, wkomponowane w krajobraz, zwykle na planie krzyża lub liter L, T (dom Heurtleya w Oak Park). Z czasem projektował budowle coraz swobodniejsze w formie, dynamiczne i pełne fantazji. W. był twórcą koncepcji architektury organicznej, polegającej na
ścisłym zespoleniu budowli z otaczającą przyrodą przy maksymalnym uwzględnieniu potrzeb człowieka. Używał tradycyjnych materiałów budowlanych (np. dziki kamień w domu H. Jacobsa w Mid-dieton, w stanie Wisconsin), stosował także żelbet (np. w słynnym domu Kauff-manna, tzw. Domu nad Wodospadem w Bear Run, w Pensylwanii, w budynkach administracyjnych firmy S.C. John-son w Racine, w stanie Wisconsin). Inne wybitne dzieła W.: hotel Imperiał w Tokio, własny dom w Taliesin West, Price Tower w Bartlesville, muzeum Guggen-heima w Nowym Jorku). Autor kilku prac poświęconych architekturze.
W. Łysiak Frank Lioyd Wright, Warszawa 1982.
F.L. Wright, Dom nad Wodospadem, Bear Run, 1936
Wyczółkowski
Wróblewski Andrzej, ur. 1927 w Wilnie, zm. 1957 w Tatrach, malarz. Pierwsze drzeworyty wykonał już w dzieciństwie pod kierunkiem matki, Krystyny, znanej artystki. W 1945 rozpoczął studia artystyczne w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie; równocześnie studiował historię sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim. Aktywnie zajmował się krytyką artystyczną. W 1948 brał udział w głośnej I Wystawie Sztuki Nowoczesnej w Krakowie. Współtworzył wówczas (z A. Waj-dą, A. Strumiłłą, K. Nałęckim, P. Brykal-skim) na uczelni krakowskiej Grupę Samokształceniową, która odrzucając post-impresjonistyczną estetykę profesorów opowiadała się za sztuką realistyczną, otwartą na rzeczywistość. W. był indywidualnością w grupie i gl. jego twórczość (np. malowane prosto i brutalnie obrazy z cyklu Rozstrzelanie) decyduje o nazwaniu tych artystów "neobarbarzyńcami". W. głosił wówczas postulaty czytelności sztuki i jej społecznego zaangażowania. W okresie socrealizmu należał do grupy młodych artystów szczerze przekonanych o słuszności i prawdziwości tej doktryny. Malował sceny z życia robotników (Niedziela w Nowej Hucie) oraz obrazy o tematyce wojennej. W 1955 wziął udział w Ogólnopolskiej Wystawie Młodej Plastyki w Arsenale w Warszawie, ale jego prace (np. Matki) rozmijające się z panującą stylistyką, pozostały nie zauważone. Artysta przeżył okres bolesnych przewartościowań, podzielił los twórców uwikłanych w przerastające ich problemy polityczne. W twórczości z tego okresu pojawiły się motywy ludzi oczekujących w absurdalnych kolejkach krzeseł (Kolejka trwa), przekształconych w krzesła (Ukrze-sfowiona) oraz cykle Nagrobki, Czaszki, Ryby. Malarstwo W. jest konsekwentnie figuratywne, zarazem ekspresyjne i dramatyczne, zawiera elementy symboliczne
i surrealistyczne. Twórczość W. należała do najciekawszych zjawisk w powojennej sztuce polskiej.
Andrzej Wroblewski 1927-1957 (katalog wystawy w 10 rocznicę śmierci), Poznań 1967.
Wyczółkowski Leon, ur. 1852 w Hucie Miastkowskiej, zm. 1936 w Warszawie, malarz i grafik. Studiował w Klasie Rysunkowej (m.in. u W. Gersona) w Warszawie, w akademii w Monachium i w Szkole Sztuk Pięknych (SSP) w Krakowie (u J. Matejki). Profesor SSP w Krakowie i Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Współzałożyciel Towarzystwa Artystów Polskich "Sztuka". Kilkakrotnie wyjeżdżał za granicę, m.in. do Paryża. W. malował początkowo obrazy historycz-no-rodzajowe, później realistyczne portrety i modne sceny salonowe (Ujrzałem raz...). Podczas pobytu na Ukrainie tworzył gł. plenerowe, nasycone słońcem i jarzące się barwami sceny kopania buraków, orki, postacie rybaków i chłopów (Orka, Rybak). Przez podjęcie problematyki światła i koloru zbliżył się do impresjonizmu. Na krótko uległ wpływowi symbolizmu (Sarkofagi). Następnie, posługując się gł. pastelem, akwarelą i tuszem, malował nastrojowe pejzaże (zwl. tatrzańskie), zabytki architektury poi. miast, pamiątki historyczne (cykl Skarbiec wawelski), martwe natury i kwiaty. Ważne miejsce w twórczości W. zajmują także zróżnicowane stylistycznie portrety (m.in. J. Kossaka, J. Chełmońskiego). Zajmował się również grafiką (litografia, akwaforta, akwatinta). Prace graficzne W. mają charakter malarski i odznaczają się zróżnicowaną skalą rozwiązań formalnych. Są to widoki drzew i starej architektury, pejzaże, portrety i martwe natury, m.in. zebrane w teki: Tatry, Teka huculska, Stara Warszawa, Goscieradz. Twórczość W. należy do najwybitniejszych zjawisk w sztuce poi. przełomu XIX i XX w.
197
Wyspiański
Obszerna kolekcja dziet i pamiątek W. znajduje się w Muzeum Okręgowym w Bydgoszczy.
A. Bartoszyriska-Potemska Rysunki i szkice Leona Wy-czolkowskiego, Bydgoszcz 1977.
Wyspiański Stanisław, ur. 1869 w Krakowie, zm. 1907 tamże, malarz, poeta, autor dramatów, przedstawiciel Młodej Polsfei. Kształcił się w Krakowie w gimnazjum św. Anny i równocześnie uczęszczał jako student nadzwyczajny do Szkoły Sztuk Pięknych (SSP). Po ukończeniu gimnazjum rozpoczął studia w SSP, równolegle uczęszczał na Uniwersytet Jagielloński na historię sztuki i historię literatury, z zamiarem zdobycia doktoratu. Studiował pod kierunkiem malarza i historyka sztuki W. Łuszczkiewicza i malarza F. Cynka. W 1889 J. Matejko zaangażował go oraz J. MehofFera jako pomocników przy pracy nad polichromią kościoła Mariackiego. W 1890, z inicjatywy architekta T. Stryjeńskiego, W. wyruszył w podróż po Europie. Zwiedził Włochy, Szwajcarię, Niemcy, Pragę, a w drodze powrotnej Wrocław, Legnicę, Toruń, Kruszwicę. W 1891-94 W. przebywał wraz z Mehof-ferem w Paryżu, gdzie uczęszczał do prywatnej akademii Ph. Colarossiego, oraz do rozmaitych pracowni artystycznych Ecole des Beaux-Arts. Po powrocie do kraju W. zajął się twórczością artystyczną, dramatopisarską, aktywnie uczestniczył w życiu artystycznym Krakowa. Twórca wybitnych dramatów (Bolesław Smialy, Noc listopadowa. Klątwa, Wesele, Wyzwolenie), reformator i inscenizator teatralny (Dziady A. Mickiewicza). Założyciel i sekretarz Towarzystwa Artystów Polskich "Sztuka", jeden z twórców programu i praktyki sztuki stosowanej w Polsce. Współpracownik powstałego wówczas krakowskiego pisma "Życie". Profesor Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. W 1905 kupił gospodarstwo
wiejskie w Węgrzycach, dokąd przeniósł się wraz z rodziną i gdzie pozostawał do końca życia.
Podczas podróży artystycznych rysował niemal wyłącznie zabytki. W Paryżu malował pastelowe pejzaże w duchu postim-presjonistycznym oraz portrety. Zajmował się projektowaniem kartonów do witraży. Brał udział w konkursie na kartony do witraży dla katedry we Lwowie (Śluby Jana Kazimierza), realizował zespół witrażowy dla kościoła Franciszkanów w Krakowie (Żywioly, Święta Salomea, Święty Franciszek, Bóg Ojciec) oraz wykonał częściowo polichromię wnętrz, zaprojektował cztery kartony do witraży dla katedry wawelskiej (Kazimierz Wielki, Święty Stanisław, Henryk Pobożny i Wanda), przyniosły mu one sławę i uznanie. W 1904 W. otrzymał zamówienie na wystrój dekoracyjno-architektoniczny domu Towarzystwa Lekarskiego w Krakowie, gdzie wykonał balustradę klatki schodowej o formach liści i kwiatów oraz witraż Apollo. Projektował również świetlicę na wystawie Towarzystwa Artystów Polskich "Sztuka" oraz meble dla T. Żeleńskiego (pseud. Boy). Niezwykły talent W. ujawnił się w zakresie grafiki książkowej i typografii. Wspólnie z architektem W. Ekielskim stworzył projekt przebudowy wzgórza wawelskiego i uczynienia z niego Akropolis - pomnika dziejów i potęgi Polski. Pozostawił wiele dzieł malarskich (w których ulubioną techniką był pastel), gł. autoportrety (Wyspiański z żoną w strojach chłopskich), portrety dzieci i przyjaciół (Portret Ireny Solskiej). Dręczony nieuleczalną chorobą i zmuszony przez lekarzy do pozostania w domu, w ciągu zimy 1904/05, narysował z okna 17 widoków na kopiec Kościuszki. Wyjątkowy charakter tych pejzaży polega na niezwykłym sposobie malarskiego podejścia do tematu, sile poetyckiej wizji oraz
Wyspiański
treściach symboliczno-historycznych wybranego tematu. Z listopada 1907 pochodzi ostatni wstrząsający autoportret artysty, rysowany urywaną kreską, przedstawiający zniekształconą chorobą twarz.
Wszechstronna twórczość i działalność W. należy do najwybitniejszych zjawisk w poi. sztuce i literaturze.
Z. Kępiński Slanislaw Wyspiański, Warszawa 1984.
Z
Zamoyski August, ur. 1893 w Jabłoni (Lubelskie), zm. 1970 w Saint-Clar (Francja), rzeźbiarz. Studiował w Berlinie i w Monachium. W 1919 wrócił do Polski i związał się m.in. z ugrupowaniem Formiści. Od 1923 przebywał poza krajem, gł. we Francji i w Brazylii. Rzeźby Z., często wykuwane z najtwardszego gatunku kamienia, jak dioryt i granit, cechowały początkowo formy silnie zgeometryzowa-ne i uproszczone, wskazujące na wpływ formizmu (np. Ich dwoje). Później artysta zwrócił się ku formom bardziej realistycznym, klasycyzującym, spokrewnionym ze sztuką rzeźbiarza franc. A. Maillola (akty kobiece. Głowa Wierki, Franka). Rzeźby te cechuje właściwy dla form klasycyzujących monumentalizm i uspokojenie formy. W ostatnim okresie twórczości Z. stworzył wiele rzeźb o tematyce rei. (także w brązie), o silnym ładunku ekspresji. Dziełem Z. w Brazylii są pomniki - F. Chopina w Rio de Janeiro i A. Chateaubrianda w Sao Paulo.
Z. Kossakowska-Szanajca August Zamoyski, Warszawa 1974.
Zeuksis, żył na przełomie V i IV w. p.n.e., malarz gr.; działał gł. w Atenach. Z. był mistrzem światłocienia, dzięki któremu uzyskiwał niezwykłe efekty iluzjonistycz-ne (słynna anegdota o ptakach zwabionych namalowanymi przez Z. winogronami). Był również znakomitym kolorystą, opracował własny kanon proporcji, stworzył ideał piękna kobiecego w obrazie Helena, namalowanym dla świątyni w Kro-tonie. Podejmował tematykę mit. (Rodzina centaurów), wzbogacając przedstawione wątki o rys psychologiczny (Tryton,
Pan, Boreasz, Spętany Marsjasz). Prace Z. są znane z opisów.
Zug Szymon Bogumił, ur. 1733 w Mersebe-rgu, zm. 1807 w Warszawie, architekt poi. pochodzenia niem., projektant ogrodów. Początkowo pracował w Saskim Urzędzie Budowlanym w Dreźnie. Podróżował do Włoch. Od 1756 działał w Polsce, w 1768 został nobilitowany. W swojej wielostronnej twórczości Z. przeszedł od form późnobarokowych do klasycyzmu o orientacji franc. W krajobrazowych założeniach ogrodowych reprezentował nurt preromantyczny. Stosował nowe rozwiązania w kształtowaniu bryły i przestrzeni. Główne prace Z. to: w Warszawie kościół ewangelicko-augsburski,
Sz.B. Zug, kościół ewangelicko-augsburski. Warszawa, 1777-79
Zurbaran
dom handlowy Rezlera i Hurtiga, pałac Blanka, pałac w Natolinie oraz pałac w Międzyrzeczu Koreckim na Wołyniu. Projektował założenia ogrodowe w Warszawie: Młociny, Solec, Powązki, Mokotów (pawilony). Książęce, Górka, oraz Arkadia w Nieborowie (Dom Arcykapła-, na, świątynia Diany, akwedukt).
M. Kwiatkowski Szymon Bogumił Zug. Architekt polskiego oświecenia,'Wwz&Wd 1971.
Zurbaran [surbaran] Francisco de, ur. 1598, zm. 1664, malarz hiszp. przedstawiciel baroku; działał w Sewilli i okolicach. Styl Z. ukształtował się pod wpływem tenebryzmu malarza hiszp. F. Herrery (st.). Następnie Z. rozwinął styl bliski caravaggionizmowi, charakteryzujący się ostrym światłocieniem i mocnym mo-delunkiem kształtów. Z czasem Z. wzbogacał ten styl przez zróżnicowanie kolorystyki i dekoracyjność szczegółów. Tworzył przede wszystkim na zlecenia klasztorów Sewilli i okolic, stąd tematyką jego dzieł były najczęściej uduchowione, pełne kontemplacyjnego i medytacyjnego skupienia wizerunki zakonnych świętych podczas modlitw, medytacji, ekstaz, wizji, adoracji, odpowiadające potrzebom kontrreformacyjnej pobożności. Główne dzieło Z. to Madonna Różańcowa adorowana przez kartuzów z ołtarza kościoła w Jerez de la Frontera (ob. w Muzeum Narodowym w Poznaniu). Z. był też autorem znakomitych martwych natur, odtwarzających z wielką sugestywnością ko-lorystyczno-świetlną fakturę i materię naczyń i owoców. Tworzył także portrety (gł. mnichów) oraz malowidła mit. i batalistyczne, przeznaczone do dekoracji Sali
F. de Zurbaran Święty Andrzej, 1630-33
Królewskiej w podmiejskiej rezydencji Filipa IV, pałacu Buen Retiro pod Madrytem (m.in. sceny z historii Herkulesa). Malarstwo Z. charakteryzuje: silne akcentowanie roli światła, modelującego kształty, operowanie obszernymi płaszczyznami koloru, sugestywne, iluzjonistyczne oddanie faktury i konsystencji materii budującej ciała i przedmioty, surowy monumentalizm i powaga w ujęciu postaci, których statyczność i bezruch kryją wewnętrzne skupienie i duchowe napięcie.
Słowniczek terminów
(kierunki^ugrupowania, techniki artystyczne)
Abstraction-Creation [abstraksją kreasją], międzynarodowe awangardowe ugrupowanie malarzy i rzeźbiarzy abstrakcjonis-tów, działające w 1931-36 w Paryżu. Programem A.-C. była sztuka niefiguratyw-na, do której artyści dochodzili przez abstrahowanie organicznych form natury, a także przez kreowanie nowego świata z form wyłącznie geometrycznych.
abstrakcjonizm, sztuka abstrakcyjna, sztuka bezprzedmiotowa, kierunek w sztuce XX w.; gł. założeniem a. jest świadoma rezygnacja z przedstawień bezpośrednio naśladujących naturę na rzecz układów linii, barw, światła, brył, płaszczyzn, faktury itp. Istnieją dwa podstawowe nurty a.: abstrakcja geometryczna, polegająca na operowaniu różnorodnymi formami geometrycznymi (m. in. neoplas-tycyzm, konstruktywizm, op-art), oraz abstrakcja organiczna, zw. też liryczną, w której są stosowane formy nieregularne, sugerujące kształty organiczne (infor-mel, taszyzm, action painting).
Akademia Świętego Łukasza, jedna z najstarszych akademii malarstwa, rzeźby i architektury we Włoszech, założona w 1577 w Rzymie. Wyłoniła się z cechu malarzy, hafciarzy, rzeźbiarzy i architektów pod patronatem św. Łukasza. Początkowo korporacja artystów, od końca XVI w. rozpoczęła działalność dydaktyczną; obecnie pod nazwą Reale Accade-mia Romana di San Luca.
akwaforta, kwasoryt, technika graficzna wklęsła; polega na wykonaniu stalową igłą rysunku na pokrytej woskiem i werniksem płycie miedzianej, wytrawieniu jej
kwasem azotowym, wtarciu w powstałe zagłębienia farby drukarskiej i odbiciu rysunku na papierze. Także - odbitka wykonana tą techniką. akwarela: l. Farba wodna, farba o spoiwie rozpuszczalnym w wodzie.
2. Technika malarska; polega na malowaniu, najczęściej na papierze, farbami akwarelowymi.
3. Obraz wykonany techniką akwarelową.
akwatinta, technika graficzna wklęsła; polega na wykonaniu kompozycji na pokrytej sproszkowaną, a następnie roztopioną kalafonią lub żywicą płycie miedzianej, kilkakrotnym wytrawieniu jej kwasem azotowym, wtarciu w powstałe ziarniste zagłębienia farby drukarskiej i odbiciu rysunku na papierze; bliska i często łączona z -» akwafortą. Także - odbitka wykonana tą techniką.
alegoria, obrazowe przedstawienie pojęć oderwanych, najczęściej za pomocą personifikacji i atrybutów (np. a. wiary - postać z krzyżem). W przeciwieństwie do -> symbolu, znaczenie a. jest określone jednoznacznie.
al fresco [al fresko] -> fresk.
ambalaż, franc. emballage, działanie artystyczne polegające na opakowywaniu przedmiotów.
a. r., artyści rewolucyjni, awangardowe ugrupowanie literacko-artystyczne działające w 1929-39 w Łodzi. Program a.r. głosił ideę sztuki, która powinna stać się czynnikiem kształtującym codzienne życie człowieka, sztuki opartej na syntezie wszystkich działań artystycznych, także poetyckich. W praktyce artystycznej a.r.
Słowniczek terminów
propagował racjonalizm w formowaniu przestrzeni oraz prostotę środków wyrazu.
asamblaż, franc. assemblage, zbiór różnorodnych przedmiotów lub ich fragmentów (np. kapsli, książek, fotografii) złożonych w dowolny sposób na płaszczyźnie lub w formie przestrzennej. Stosowany przez dadaistów i twórców pop-artu.
barbizończycy, szkoła z Barbizon, szkoła barbizońska, grupa malarzy franc. działająca w 1830-70 we wsi Barbizon pod Fontainebleau. B. uprawiali malarstwo pejzażowe (gł. pejzaże leśne, drzewa, brzegi rzek) oparte na bezpośrednim, plenerowym studium natury. Podstawą działalności b. był romantyczny kult przyrody i umiłowanie rodzimego krajobrazu.
batalistyka. w malarstwie, rzeźbie i grafice - przedstawianie bitew, wojennych i tryumfalnych pochodów oraz życia obozowego.
Bauhaus, uczelnia artystyczna założona w 1919 w Weimarze w Niemczech, następnie działająca w Dessau i w Berlinie, w 1934 zamknięta przez hitlerowców. Program B. zakładał dążenie do stworzenia nowoczesnej architektury funkcjonalnej, wykorzystującej materiały budowlane i rozwiązania konstrukcyjne zmierzające do jedności estetycznej i technicznej dzieła. System nauki obejmował oprócz dyscyplin technicznych wszechstronne studia plastyczne i praktyczną znajomość rzemiosł artystycznych.
biedermeier [bidermajer], styl w meblarstwie i wyposażeniu wnętrz typowy dla niem. kultury mieszczańskiej 1815^t8. Charakteryzował się funkcjonalnymi, prostymi formami mebli, wyrabianych z jasnego drewna z delikatną intarsją lub malowanym ornamentem geometrycz
nym, oraz stosowaniem jasnych tapet, suto drapowanych firanek, wzorzystych dywanów i bibelotów.
Blok, Blok Kubistów, Suprematystów i Konstruktywistów, awangardowe ugrupowanie artystyczne działające w 1924-26 w Warszawie, opowiadające się za sztuką abstrakcyjną. Członkowie B. głosili nierozdzielność zagadnień sztuki i problemów społecznych, postulowali mechanizację procesu twórczego, uzależniali formę od funkcji przedmiotu i od materiału, z którego został wykonany, odrzucali sztukę przedstawieniową i dekoracyjną.
Błękitny Jeździec - Der Blaue Reiter. Bractwo Prerafaelitów -> prerafaelici.
caravaggionizm [karawadżdżionizm], nurt w barokowym malarstwie rei. i rodzajowym, zainicjowany ok. 1610-1620 przez uczniów i naśladowców Caravaggia. Charakteryzował się stosowaniem ostrego światłocienia, dramatycznej kompozycji, mocnych efektów naturalistycznych oraz iluzjonistycznych.
Cercie et Carre [serki e karę], Kolo i Kwadrat, międzynarodowe awangardowe ugrupowanie artystyczne założone w 1930 w Paryżu, opowiadające się za sztuką abstrakcyjną.
CIAM [skrót od franc. Les Congres Inter-nationaux de l'Architecture Modernę = Międzynarodowe Kongresy Architektury Nowoczesnej], międzynarodowa organizacja architektów założona w 1928 w La Sarraz w Szwajcarii, zajmująca się szerzeniem idei architektury nowoczesnej w powiązaniu z najnowszymi osiągnięciami techniki i programem ekonomi-czno-społecznym.
cinquecento [czinkueczento], nazwa XVI w. w odniesieniu do dziejów kultury wł. W historii sztuki nazwą "c." obejmuje się
Słowniczek terminów
wł. sztukę dojrzałego renesansu i maniery zmu.
collage, kolaż, frane. papiers colles, kompozycja złożona z różnorodnych materiałów (np. papier, gazety, fotografie, tapety), naklejonych na podłoże, niekiedy łączone z rysunkiem lub malarstwem. Stosowany gł. przez kubistów, dadaistów, surrealistów i twórców pop-artu.
dadaizm, ruch artystyczny rozwijający się w 1915-23 w Szwajcarii, we Francji, w Niemczech i Stanach Zjednoczonych. D. był buntem przeciw normom obyczajowości i tradycjom kultury, konwencjom sztuki i estetyki. Charakterystyczna dla d. była nieograniczona swoboda, demonstrowanie indywidualnej fantazji, ujawniającej się w improwizowanej zabawie pełnej absurdalnego dowcipu. D. posługiwał się kompozycjami z przypadkowo zebranych przedmiotów (-> asamblaż), gotowymi przedmiotami (-> ready-made), -> collage'em i fotomontażem.
Der Blaue Reiter [d. b. rajter]. Błękitny Jeździec, awangardowe ugrupowanie artystyczne założone w 1911 w Monachium w Niemczech, istniało do I wojny światowej. Skupiało malarzy o różnych postawach artystycznych. Członkowie Der B. R. głosili odejście od zewnętrznych form rzeczywistości ku treściom duchowym, podkreślali przewagę formy i koloru nad wątkami tematycznymi.
De Stijl [de steji], awangardowe ugrupowanie artystyczne działające w 1917-31, założone w Lejdzie w Holandii, od 1929 aktywne w Paryżu. Programem De S. była abstrakcja geometryczna, zwł. neoplasty-cyzm P. Mondriana, który był jednym z założycieli ugrupowania. De S. łączyły ścisłe kontakty z roś. konstruktywizmem, Bauhausem oraz ugrupowaniami poi. Blok i Praesens.
Die Briicke [di bruke]. Most, stowarzyszenie niem. malarzy ekspresjonistów działające w 1905-13 w Dreźnie i Berlinie. Artyści Die B. tworzyli gł. kompozycje figuralne, często o tematyce społecznej i o charakterze symbolicznym. Posługiwali się płaską, kontrastową plamą barwną, uprawiali grafikę, gł. drzeworyt.
drzeworyt, technika graficzna wypukła;
polega na naniesieniu na drewniany klocek rysunku, wyżłobieniu wokół niego tła, pokryciu powstałych wypukłości farbą drukarską i odbiciu rysunku na papierze. Także - odbitka wykonana tą techniką.
dywizjonizm, w malarstwie - zasada podziału plamy koloru polegająca na jej rozbiciu na niewielkie punkty barwne i ograniczeniu palety do zasadniczych kolorów widma. Kolory te, nakładane na płótno małymi plamkami, wywołują u patrzącego wrażenie nakładania się na siebie i mieszania, tworząc w ten sposób pośrednie odcienie. D. stosowali neoimp-resjoniści, wykorzystując osiągnięcia z dziedziny optyki, m.in. rozbicie wiązki białego światła na barwy spektralne.
Ecole de Paris [ekol do pari], Szkoła Paryska, umowne określenie działalności i twórczości artystów cudzoziemskich (gł. ze środkowowschodniej Europy), pracujących po 1900 w Paryżu. Obejmuje różne kierunki i zjawiska artystyczne, np. w 1918-24 artystów bliskich ekspresjoni-zmowi (m.in. A. Modigliani, M. Chagall, T. Makowski).
Ecole des Beaux-Arts [ekol de bozar], właśc. Ecole Nationale Superieure des Beaux-Arts, wyższa uczelnia artystyczna powstała w końcu XVIII w. w Paryżu, kształcąca w obrębie sztuk plastycznych i a rchitektury. W XIX w. jedna z najważniejszych uczelni artystycznych w Europie.
Słowniczek terminów
ekspresja, wyrażanie przeżyć w sztuce za pomocą różnorodnych środków artystycznych. W sztukach plastycznych e. była wydobywana m.in. przez stosowanie kontrastowego światłocienia, ostrych zestawień barwnych, deformacji, spotęgowania mimiki twarzy czy przedstawianie gwałtownego ruchu postaci. Tendencje ekspresjonistyczne występowały w sztuce w różnych epokach.
Ekspresjoniści Polscy -^ Formiści.
ekspresjonizm, kierunek w literaturze i sztuce w pierwszym trzydziestoleciu XX w., gł. w Niemczech. Był opozycją wobec obiektywnego, realistycznego odtwarzania świata na rzecz subiektywnego przedstawiania przeżyć człowieka i spotęgowania siły wyrazu (-> ekspresja). Cechą e. była spontaniczna żywiołowość, swobodna deformacja formy, ostre kontrasty walorowe i jaskrawe barwy w dysonansowych zestawieniach, a także posługiwanie się groteską i karykaturą.
elementaryzm, nurt w abstrakcji geometrycznej stworzony przez Th. van Doesbur-ga, który w opozycji do neoplastyeyzmu P. Mondriana, opartego na układach kompozycyjnych pionów i poziomów, wprowadzał do obrazów przecinające się pod kątem prostym linie skośne, dynamizujące kompozycje.
emballage - ambalaż.
environment [franc.; awironma] budowanie i urządzenie przestrzeni wokół widza (np. wnętrza pokoju) w sposób wywołujący określone, pożądane przez artystę wrażenie. W kreacji e. mogą brać udział zarówno przedmioty przypadkowe jak i specjalnie stworzone; stosuje się także światło, dźwięki.
fetę galante [franc.; fet galat], przedstawienie dworskiego towarzystwa w scenach zabaw, koncertów, zalotów miłosnych
w parkowym lub pałacowym otoczeniu;
wątek ikonograficzny charakterystyczny dla malarstwa rokokowego XVIII w.
fluxus, międzynarodowa grupa artystyczna powstała w 1962 w Niemczech; propaguje anarchistyczne, kontestacyjne działania interdyscyplinarne, zaczerpnięte z różnych dziedzin (sztuka, muzyka, literatura), programowo zwalcza tradycję i profesjonalizm w sztuce na rzecz improwizowanych zdarzeń pobudzających wrażliwość widza.
Formiści, pierwotna nazwa Ekspresjoniści Polscy, ugrupowanie artystyczne założone w 1917 w Krakowie, działające również w Warszawie i we Lwowie, rozwiązane w 1922. F. byli pierwszym ugrupowaniem w Polsce, które włączyło do swojego programu awangardowe kierunki eur. sztuki: franc. kubizmu, niem. ekspresjo-nizmu, wł. futuryzmu. Nawiązywali jednocześnie do sztuki rodzimej: ludowej, średniowiecznej, malarstwa prymitywów. F. głosili pierwszeństwo formy, która miała stanowić odbicie wewnętrznych przeżyć i nastrojów artysty, wyrażonych przez układy brył, linii i plam barwnych.
fototypia, światłodruk, technika druku wklęsłego; polega na naświetleniu przez diapozytyw szklanej płyty drukarskiej pokrytej emulsją światłoczułą, wywołaniu jej, pokryciu miejsc słabiej naświetlonych, a więc wgłębionych farbą drukarską i odbiciu obrazu na papierze.
fowizm, kierunek w malarstwie franc. ukształtowany na początku XX w., szczególnie aktywny w 1904-07. Głównymi założeniami f. było stosowanie czystych, ostrych, brutalnie kontrastowanych kolorów, rezygnacja z przedstawiania realistycznej przestrzeni na rzecz tworzenia obrazu jako płaskiej kompozycji plam barwnych. Fowiści stosowali syntetyczny rysunek, graniczący często z deformacją,
Słowniczek terminów
a kolor traktowali jako środek do wyrażania ekspresji.
k
fresk, al fresco, technika malarstwa monumentalnego (ściennego); polega na malowaniu na mokrym tynku farbami mieszanymi z wodą, które wiążąc się chemicznie stają się bardzo trwałe. Także - dzieło wykonane tą techniką.
frottage, frotaż, technika rysunkowa; polega na pocieraniu ołówkiem lub kredką kartki papieru, umieszczonej na powierzchni o zróżnicowanej fakturze (np. desce, liściu, koronce). Stosowany gł. przez sur-realistów.
funkcjonalizm, kierunek we współczesnej architekturze, urbanistyce i sztuce użytkowej. Głównym założeniem f. było przedłożenie nad inne czynniki funkcji, która determinuje zarówno konstrukcję, materiały, jak i elementy estetyczne. Tezą f. była idea tzw. czystej architektury, wolnej od wszelkiej tradycji i cech subiektywnych, nastawionej tylko na zaspokajanie potrzeb człowieka. Funkcjonaliści projektowali wnętrza o układzie otwartym, naturalne kolorystycznie, skąpo umeblowane, stosowali nowoczesne materiały i konstrukcje.
futuryzm, awangardowy kierunek w sztuce i literaturze wł. zainicjowany w 1909, odrzucający wszelkie tradycje artystyczne i głoszący wyższość współczesnej cywilizacji i techniki. Twórczość f. miała być odzwierciedleniem rozmachu współczesnej cywilizacji, charakteryzowała się dynamizmem i symultanicznością form w malarstwie oraz formami otwartymi w rzeźbie.
gobelin -» tapiseria.
Grupa Krakowska, awangardowe ugrupowanie artystyczne założone w 1931 przez młodzież z Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Członkowie G.K. głosili ra
dykalnie lewicowe poglądy społeczno-po-lityczne. Nie stworzyli ściśle określonego programu artystycznego, ulegali wpływom współczesnych prądów awangardowych, zwł. abstrakcjonizmowi, ekspresjo-nizmowi, kubizmowi i surrealizmowi, czerpali również z doświadczeń kolorystycznych kapistów. Grupa odrodziła się w 1957 w nowym składzie, pod nazwą Grupa Krakowska II.
Grupa Młodych Plastyków, ugrupowanie artystyczne założone w 1945 w Krakowie, przeciwstawiające się tradycji kolorystycznej i nawiązujące do działalności Grupy Krakowskiej.
gwasz: l. Farba wodna z domieszką kryjącej bieli.
2. Technika malarska zbliżona do akwareli; polega na posługiwaniu się farbami zmieszanymi z bielą.
3. Obraz wykonany techniką gwaszu.
happening [ang.; hapnyn], wydarzenie artystyczne polegające na wykreowaniu określonej sytuacji, niekiedy absurdalnej, wg przygotowanego scenariusza lub improwizowanej, najczęściej z udziałem widzów. Celem h. jest zaskoczenie, zbulwersowanie, zburzenie konwencji i przyzwyczajeń itp. Popularny w latach sześćdziesiątych XX w.
heliografia, rodzaj fotografii otrzymywanej przez bezpośrednie działanie światła na papier światłoczuły, na którym układa się odpowiednie kompozycje. Także - odbitka wykonana tą techniką.
ikonografia: l. Dziedzina badań historii sztuki zajmująca się opisem i interpretacją dzieł sztuki pod względem ich treści i symboliki.
2. Zespól wyobrażeń dotyczących danej postaci, miejscowości czy wydarzenia historycznego.
3. Nauka pomocnicza historii zajmująca
Słowniczek terminów
się badaniem dzieł sztuki jako źródeł historycznych.
iluzjonizm, w sztukach plastycznych - dążenie do oddania złudzenia rzeczywistości, możliwie najwierniejszego, dzięki stosowaniu skrótów, perspektywy linearnej i barwnej, światłocienia. I. występował zwł. w malarstwie ściennym.
impresjonizm, kierunek w sztuce, gł. w malarstwie, powstały na początku lat siedemdziesiątych XIX w. we Francji. Dążył do stworzenia dzieła oddającego subiektywne wrażenia zmysłowych doznań artysty oraz do uchwycenia najbardziej ulotnych zmiennych stanów natury. Obrazy impresjonistów charakteryzują się szkicową, zacierającą kontury przedmiotów techniką malarską, stosowaniem jasnych barw, asymetryczną, "kadrowaną" kompozycją.
informel [franc.; ęformel], w malarstwie
- nurt abstrakcji organicznej ukształtowany w latach czterdziestych XX w., utożsamiany niekiedy z faszyzmem. Polega na spontanicznym i instynktownym działaniu twórczym w celu odruchowego przekazania emocji. W akcie tworzenia dominuje przypadek, formy są nieregularne i nieokreślone; artysta nanosi farbę na płótno rozpryskując ją i rozlewając prosto z puszek i tub.
kapiści, grupa artystów z krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych; w 1923 założyli oni tzw. Komitet Paryski (w skrócie: K.P.
- stąd nazwa grupy), w celu zorganizowania wspólnego wyjazdu na studia do Paryża. K. najchętniej uprawiali takie gatunki, jak pejzaż, martwa natura, portret i sceny figuralne; byli czołowymi propagatorami postimpresjonistycznego kolo-ryzmu w Polsce.
Klasa Rysunkowa, uczelnia artystyczna założona w 1865 w Warszawie; w 1920
przekształcona w Miejską Szkołę Sztuk Zdobniczych i Malarstwa.
kolaż - collage.
koloryzm, tendencja do traktowania koloru jako gł. środka wyrazu plastycznego i osłabienia znaczenia formy i linii, w poi. malarstwie obecna zwł. w l. pół. XX w.
Kolo i Kwadrat -> Cercie et Carre.
konstruktywizm, kierunek w sztuce rozwijający się w 1914-30, gł. w sztuce roś. Celem k. było stworzenie nowych form wyrazu artystycznego odpowiadających współczesnemu życiu i postępowi w naukach ścisłych i w technice. Konstruktywi-ści dążyli do logicznej konstrukcji form geometrycznych, brył i płaszczyzn, wykorzystując rolę kontrastów, napięć i rytmów barwnych, przydatność nowych materiałów, dynamizm, kinetyzm i zależność form w przestrzeni.
kontrapost, ustawienie postaci ludzkiej w taki sposób, aby ciężar ciała spoczywał na jednej nodze i był równoważony odpowiednim nachyleniem tułowia i ugięciem drugiej nogi.
kubizm, kierunek w malarstwie i rzeźbie XX w. zapoczątkowany we Francji przez P. Picassa i G. Braque'a, zrywający całkowicie z malarstwem tradycyjnym, czerpiący inspiracje m.in. ze sztuki arfykańs-kiej. W k. wyróżnia się trzy fazy: prekubi-styczną (1906-09) - nowe ujęcie bryły, charakteryzujące się ostrym, łukowatym i linearnym podziałem figury; analityczną (1909-12) - nowa przestrzeń malarska, charakteryzująca się całkowitym odrzuceniem reguł perspektywy i rozbiciem przedmiotu na elementy geometryczne;
syntetyczną (od 1912) - synteza przedmiotu osiągana przez swobodne zestawienia różnych elementów oraz zgeometry-zowany rysunek.
kubizm orflczny -> orfizm.
kwasoryt - akwaforta.
Słowniczek terminów
Les Nabis [le nabi] -• nabiści.
linearyzm, tendencja do traktowania linii jako gł. środka ekspresji, obecna w różnych okresach w sztuce (np. wł. quattro-cento, secesja).
litografia, technika graficzna płaska; polega na wykonaniu tłustą kredką, farbą lub tuszem rysunku na wypolerowanej płycie kamiennej, zwilżeniu kamienia roztworem kwasu azotowego z gumą arabską, powleczeniu go farbą drukarską, która przylega tylko do miejsc natłuszczonych, i odbiciu rysunku na papierze. Także - odbitka wykonana tą techniką.
luminizm, w malarstwie - tendencja polegająca na kształtowaniu kompozycji gł. za pomocą gry światła, charakterystyczna zwł. dla sztuki baroku.
maniera tenebrosa [m. tenebroza] ->tene-bryzm.
manieryzm, styl w sztuce wł. ok. 1520-90, rozwijający się gł. w Rzymie i we Florencji. Charakteryzował się tworzeniem własnego, sztucznego świata, odznaczającego się doskonałością nie spotykaną w naturze, pełnego fantazji, tajemniczości i zaskakujących efektów. Dzieła manierysty-czne są wytworne, pełne wdzięku, cechują się skomplikowaną kompozycją, pełną zawiłych symboli i alegorii, postacie mają sztuczne pozy i ruchy oraz nienaturalnie wydłużone proporcje.
marszand, osoba zajmująca się zawodowo handlem dziełami sztuki (gł. obrazami), często prowadzi galerię, salon sztuki, bywa też mecenasem sztuki. M. odegrali szczególnie ważną rolę w rozwoju sztuki XIX i XX w., zwł. we Francji i w Stanach Zjednoczonych.
miedzioryt, technika graficzna wklęsła; polega na wyżłobieniu stalowym rylcem rysunku na wypolerowanej płycie miedzianej, wtarciu w powstałe rowki farby drukarskiej i odbiciu rysunku na zwilżonym
papierze. Także - odbitka wykonana tą techniką.
minimal art, nurt w sztuce amer. lat sześćdziesiątych XX w. Polegał na tworzeniu dzieł o lapidarnych, czystych formach przy bardzo oszczędnej ekspresji środków plastycznych. Artyści m.a. tworzyli najczęściej -> environment o prostej, geometrycznej budowie i przejrzystej strukturze.
Młoda Polska, okres w dziejach kultury poi. ok. 1890-1918, zróżnicowany i bogaty artystycznie. W sztukach plastycznych występowały takie kierunki, jak impresjonizm, symbolizm, secesja, ekspresjonizm.
modernizm, zespół różnorodnych zjawisk artystycznych na przełomie XIX i XX w., określanych terminem "styl około 1900". M. występował w różnych krajach pod odmiennymi nazwami, m. in.: w Anglii - modern style, we Francji - 1'art nou-veau, w Niemczech - Jugendstii, w Austrii - Die Secession. W Polsce przyjął się termin -> secesja.
moduł, jednostka miary odpowiadająca wielkości określonego elementu, który służy do ustalenia proporcji innych członów, np. w architekturze starożytnej Grecji m. była średnica lub promień kolumny, w rzeźbie - długość głowy.
monotypia, technika graficzna płaska; polega na wykonaniu kompozycji malarskiej wolnoschnącymi farbami (np. olejny-.mi) na płycie szklanej lub metalowej i odbiciu jej na zwilżonym papierze. Farby niemal w całości przenoszą się na papier;
można uzyskać tylko jedną odbitkę. Także - odbitka wykonana tą techniką.
Most -> Die Brucke.
nabiści, franc. Les Nabis, grupa artystów działających w 1888-1903 w Paryżu. Obrazy n. odznaczały się elegancją, wyrafinowaną kompozycją, stłumionym kolorytem i płaską plamą barwną obwiedzioną konturem.
Słowniczek terminów
nadrealizm -> surrealizm.
neoimpresjonizm, kierunek w malarstwie lat osiemdziesiątych XIX w. we Francji, powstały z potrzeby usystematyzowania i uściślenia metody malarskiej impresjonizmu. Wykorzystując zdobycze wiedzy w zakresie optyki oraz analizy działania barw i układów przestrzennych na psychikę człowieka, n. doprowadził do sko-dyfikowania zasad -> dywizjonizmu i -^ pointylizmu. Obrazy neoimpresjonis-tyczne stanowiły studium światła i koloru, cechowała je jednak przemyślana kompozycja, stosowanie czystych barw, trójwymiarowość i przestrzenność kształtów oraz wibracja powierzchni płótna.
neoplastycyzm, nurt abstrakcji geometrycznej zainicjowany w 1914-17 przez P. Mondriana. Założeniem n. było wyeliminowanie z obrazu elementów przedstawiających oraz stworzenie uniwersalnego języka przekazującego treści filozoficzne i wyrażającego strukturę wszechświata. Ograniczał się do stosowania wyłącznie linii pionowych i poziomych, dzielących płaszczyznę obrazu na prostokąty i kwadraty, oraz do trzech kolorów podstawowych (czerwony, żółty, niebieski) i trzech "niekolorów" (czarny, biały, szary).
Neue Sachlichkeit [noie zachłyśkait], kierunek w niem. literaturze i sztuce w 1920-33, charakteryzujący się ostrym realizmem, zaangażowaniem społecznym i politycznym.
Novembergergruppe, awangardowe ugrupowanie artystyczne założone w 1918 w Berlinie, reprezentujące nurt ekspresjo-nizmu niem., wzbogaconego o radykalne akcenty społeczne i polityczne.
nowa flguracja, tendencja w sztuce współczesnej zdefiniowana ok. 1960, polegająca na sprzeciwie wobec dominującej pozycji abstrakcjonizmu. N.f. charakteryzuje klimat tragizmu i spotęgowanie ekspresji.
obraz tablicowy, obraz malowany na desce techniką temperową.
op-art [od ang. optical art = sztuka optyczna, wzrokowa], kierunek geometrycznej sztuki abstrakcyjnej powstały w końcu lat pięćdziesiątych XX w. w Stanach Zjednoczonych. Jego gł. celem jest wywoływanie efektów optycznych w postaci złudzeń głębi na płaszczyźnie (wklęsłość, wypukłość) oraz ruchu (falowanie, migotanie, pulsowanie). Wrażenia te powstają dzięki odpowiednim układom elementów obrazu, przeważnie czarno-białych prostych form geometrycznych (kwadratów, kół, pasów).
orfizm, kubizm orficzny, nurt w malarstwie kubistycznym w 1912-14 we Francji. O. charakteryzuje dążenie do abstrakcji i zacierania wyrazistych granic przedmiotów, do wzbogacenia i intensyfikacji koloru, a także liryzm wypowiedzi.
panneau [panno], płycina w ścianie lub boazerii o kształcie kwadratowym lub prostokątnym, wypełniona reliefem albo malowidłem i ujęta w obramienie. P. były często spotykane w dekoracjach barokowych i rokokowych.
papiers colles [papie kole] -> collage.
parnasizm, kierunek w poezji franc. 2. pot. XIX w., propagujący hasło "sztuka dla sztuki", erudycyjność i kunsztowną formę literacką.
pastel: l. Farba uformowana w cienkie, miękkie kredki, zawierające barwnik, kredę, gips i spoiwo.
2. Technika malarska posługująca się farbami pastelowymi, pośrednia między rysunkiem a malarstwem.
3. Kompozycja wykonana techniką pastelu.
performance [ang.; performęs] działanie artystyczne, najczęściej spontaniczne, w którym artysta (tzw. performer) posługuje się wieloma środkami wyrazu (np.
Słowniczek terminów
własnym ciałem, rozmaitymi przedmiotami, malarstwem, muzyką) w celu przekazania widzom określonych treści, często prowokujących, nakłaniających do emocjonalnego współuczestnictwa. Popularny w latach siedemdziesiątych XX w. pieredwiżnicy, roś. malarze i rzeźbiarze zgrupowani w Towarzystwie Objazdowych Wystaw Artystycznych, założonym w 1870 w Petersburgu. Propagowali sztukę realistyczną, przeciwstawiali się akademizmowi i hasłu "sztuka dla sztuki", uprawiali malarstwo historyczne, rodzajowe, pejzaże, portrety, wysuwając na pierwszy plan tematykę rodzimą. plafon, sufit lub sklepienie zdobione ornamentem lub malowidłem naściennym, albo wykonanym na płótnie i zamocowanym.
pointylizm, puentylizm, metoda malowania polegająca na równomiernym zakładaniu powierzchni obrazu drobnymi i regularnymi punktami czystej farby, które tworzą fakturę zbliżoną do mozaiki; wynikła z zasady -> dywizjonizmu. Odległość, z jakiej plamki mają się zlać w oku widza w jednolitą plamę, bywała ściśle obliczana w stosunku do ich wielkości. Polska Sztuka Stosowana, stowarzyszenie działające w 1901-14 w Krakowie, mające na celu rozwijanie nowych form w rzemiośle artystycznym i w sztuce dekoracyjnej. Artyści szukali motywów w tradycji historycznej, w sztuce ludowej, gł. zaś w repertuarze secesji, dążyli do stworzenia stylu narodowego w sztuce stosowanej.
pop-art [od ang. popular art = sztuka popularna, masowa], nurt w sztuce rozwijający się gł. w latach sześćdziesiątych XX w. w Stanach Zjednoczonych i w Anglii, nawiązujący do rzeczywistości wielkomiejskiej, szukający inspiracji w kulturze masowej i w przedmiotach codziennego użytku. Artyści używają tych przedmio
tów jako wzorców estetycznych lub jako elementów kompozycji, bądź odtwarzają je w sposób naturalistyczny, albo tworzą ich atrapy (np. butelki i puszki po co-ca-coli, powiększenia nalepek firmowych, komiksów, reklam, stare ubrania, obuwie, odlewy gipsowe ludzi w czasie codziennych czynności).
postimpresjonizm, termin obejmujący działalność artystów rozwijających doświadczenia impresjonizmu, tworzących nowe zasady malarskie w 1886-1905 we Francji. Cechą wspólną p. był odwrót od czystego impresjonizmu ku wzmocnieniu konstrukcji i dyscypliny kompozycji obrazu, dążenie do syntezy formy i barwy. W p. mieszczą się m.in.: neoimpresjo-nizm G. Seurata, syntetyzm P. Gauguina, twórczość P. Cezanne'a, V. van Gogha i H. Toulouse-Lautreca.
Praesens, awangardowe ugrupowanie artystyczne działające w 1926-39 w Warszawie. P. stawiało sobie za cel traktowanie wszystkich sztuk plastycznych jako całości, kładziono nacisk na problemy kompozycji przestrzeni i funkcjonalności, zespolenia plastyki i architektury. Członkowie P. zrealizowali wiele projektów architektonicznych, dążyli do upowszechnienia nowoczesnych rozwiązań konstrukcyjnych i metod przemysłowych w architekturze.
prerafaelici. Bractwo Prerafaelitów, stowarzyszenie ang. malarzy i poetów założone w 1848, nawiązujące do twórczości "przedrafaelowskiej", czyli sztuki wł. XIV i XV w. Dzieła p. cechuje sentymentalizm, mistycyzm i elementy symbolizmu.
puentylizm -> pointylizm.
puryzm, kierunek w malarstwie w 1916-25 we Francji, dążący do "uzdrowienia sztuki" przez odrzucenie czynnika fantazji i eksperymentu na rzecz surowej, ascetycznej syntezy kształtu i barw. Wzorem
Słowniczek terminów
doskonałości miała być maszyna i jej funkcjonalność.
quattrocento [kuatroczento], nazwa XV w. w odniesieniu do dziejów kultury wł. W historii sztuki nazywa "q", obejmuje się wł. sztukę wczesnego renesansu.
realizm socjalistyczny -> socrealizm.
ready-made [ang.; redy-mejd], przedmiot codziennego użytku wybrany i nazwany przez artystę i podniesiony przez to do rangi dzieła sztuki. Popularny w latach dwudziestych XX w. w sztuce dadaistów, a następnie surrealistów.
Ryt, Stowarzyszenie Polskich Artystów Grafików "Ryt", ugrupowanie artystyczne działające w 1925-39 w Warszawie. Techniką najchętniej uprawianą przez członków R. był drzeworyt, nawiązujący do sztuki ludowej (zwł. podhalańskiej) oraz średniowiecznej i japońskiej grafiki. R. nie miał jednolitego programu artystycznego, najwięcej zawdzięczał inspirującej roli założyciela - W. Skoczylasa.
Rytm, stowarzyszenie artystów działające w 1922-32 w Warszawie. Członkowie R. przeciwstawiali się impresjonizmowi, hołdowali przede wszystkim malarstwu płaszczyznowemu o rytmicznej kompozycji i dekoracyjności, często nawiązywali do rodzimej sztuki ludowej. Ich dzieła cechowała zazwyczaj wytworność, umiar, brak żywiołowości i rozmachu.
Sacra Conversazione [wł., święta rozmowa; czyt. sakra konwersacjone], Santa Conversazione, przedstawienie tronującej Marii z Dzieciątkiem w otoczeniu świętych, stojących wokół niej i jakby zatopionych w rozmowie. Przedstawienie popularne w malarstwie wł. renesansu.
Salon Jesienny, salon sztuki zorganizowany w 1903 w Paryżu, wystawiali w nim swoje prace fowiści i kubiści.
Salon Niezależnych, salon sztuki zorganizowany w 1884 w Paryżu, niezależny od oficjalnej instytucji salonu i decyzji jury. salon sztuki, wystawa zbiorowa będąca przeglądem współczesnych dzieł sztuki, niekiedy poświęcona jednemu działowi (np. rzeźbie, malarstwu), organizowana przez instytucje do tego powołane. S. sz. zostały zapoczątkowane w XVII w. we Francji. Od 1833 stały się dorocznymi przeglądami prac artystów, kwalifikowanymi przez specjalne jury. Z czasem różne środowiska artystyczne organizowały swoje salony.
Santa Conversazione -> Sacra Conversazione.
secesja, kierunek w sztuce końca XIX i początku XX w., określany też jako: 1'art nouveau, Jugendstii, modern style i styl około 1900. Główną ideą s. było stworzenie ogarniającego wszystkie dziedziny twórczości plastycznej stylu współczesnego oraz zapewnienie równości wszystkich dziedzin sztuki, zwł. podniesienie rangi sztuk użytkowych. Charakterystyczne cechy s. to pełne wyrafinowania układy kompozycyjne, najczęściej asymetryczne, dekoracyjne, płaszczyznowość i linea-ryzm (linia wiotka, giętka, falista), subtelna kolorystyka (jasne kolory, mleczne i opalizujące biele i srebra). Secesja Berlińska, ugrupowanie artystyczne założone w 1899 w Berlinie, przeciwstawiające się sztuce akademickiej, skupiające artystów różnych nurtów, m. in. impresjonistów, modernistów. Secesja Wiedeńska, stowarzyszenie artystyczne założone w 1897 w Wiedniu, przeciwstawiające się sztuce akademickiej i propagujące nowy styl zw. secesją. Sztuka S. W. charakteryzowała się umiarkowaną, lecz wyrafinowaną ornamentyką oraz skłonnością do geometryzacji form. Section d'0r [franc.; seksją dor], ugrupowanie artystyczne działające od 1912
Słowniczek terminów
w Paryżu, związane z kubizmem i formułujące dla niego podstawy teorety-czno-programowe, jednocześnie prowadzące poszukiwania artystyczne wybiegające ku abstrakcji i dadaizmowi.
serigrafia, technika graficzna; polega na naniesieniu rysunku tuszem na rozpiętą na krosnach siatkę (jedwab, gaza młyńska), powleczeniu siatki roztworem izolującym nie przylegającym do tuszu, przemyciu powierzchni rozpuszczalnikiem zmywającym tusz i przetarciu przez odsłonięte partie siatki farby na dowolne podłoże (szkło, papier, tkaninę, metal).
siedem cudów świata, w starożytnej Grecji od czasów hellenistycznych nazwa siedmiu słynnych budowli i dzieł sztuki szczególnie cenionych: piramidy egipskie w Gizie, wiszące ogrody w Babilonie, posąg Zeusa Olimpijskiego w Olimpii, Ar-temizjon w Efezie, Kolos Rodyjski, Mauzoleum w Halikarnasie i latarnia morska na Faros.
Societe Anonyme [franc.; sosjete anonim], stowarzyszenie działające w 1920-50 w Stanach Zjednoczonych, promujące sztukę współczesną poprzez wydawnictwa, odczyty i wystawy objazdowe.
socrealizm, realizm socjalistyczny, kierunek w sztuce powstały-w latach trzydziestych XX w. w Związku Radzieckim, sztuka miała być wg niego odbiciem rzeczywistości, miała spełniać rolę agitacyjną w wychowaniu społeczeństwa w duchu socjalistycznym, miała być proletariacka w treści i narodowa w formie. S. nawiązywał do realizmu krytycznego i społecz-no-patriotycznych tradycji narodowych, stosował komunikatywne i realistyczne w formie środki wyrazu. W Polsce doktryna s. obowiązywała w 1949-55.
styl czarnoflgurowy, styl zdobienia waz gr. od VI w. p.n.e.; polegał na naniesieniu na naczynie rysunku postaci lub ornamen
tów grubą warstwą płynnej glinki z dodatkami (tzw. firniksu), które po wypaleniu stawały się czarne, tło natomiast pozostawało czerwone.
styl Hepplewhite'a [s. hepluajta], styl mebli ang. 2. pół. XVIII w., wykonywanych wg wzornika G. Hepplewhite'a - ang. ebe-nisty (stolarza wytwarzającego meble artystyczne). Były to lekkie, proste meble o formach klasycyzujących, na cienkich nogach, z ażurowymi oparciami. styl Ludwika XVI, styl wczesnego klasycy-zmu franc., związany gł. z okresem panowania Ludwika XVI, rozwijający się ok. 1750-1790. Nawiązywał do antyku, cechowały go lekkie proporcje oraz zamiłowanie do symetrii i ładu. W ornamentyce motywy antyczne splatały się z sentymentalnymi i naturalistycznymi. styl miękki, styl piękny, kierunek w malarstwie i rzeźbie gotyckiej ok. 1390-1430, początkowo wiązał się z kręgiem sztuki dworskiej, później przejęty także przez sztukę mieszczańską. S.m. charakteryzowała przewaga tematów lirycznych i nastrojowych, przy braku wątków dramatycznych, miękkość i elegancja formy (m. in. tzw. Piękne Madonny), fantastyka i jednocześnie zainteresowanie realiami otaczającego świata. styl zakopiański, nurt w poi. architekturze i sztuce użytkowej stworzony w końcu XIX w. przez S. Witkiewicza, oparty na formach budownictwa i zdobnictwa podhalańskiego.
sucha igła, suchoryt, technika graficzna wklęsła; polega na wyryciu stalową igłą rysunku na płycie miedzianej z pozostawieniem strużyn po bokach bruzd, powleczeniu płyty farbą drukarską i odbiciu rysunku na papierze. Także - odbitka wykonana tą techniką. suprematyzm, kierunek w sztuce abstrakcyjnej zainicjowany w 1915 przez K. Ma-lewicza, głoszący wyższość (supremację)
Słowniczek terminów
"czystego odczucia" nad figuratywnością w sztuce; posługiwał się prostymi formami geometrycznymi, komponowanymi w dynamiczne układy na płaszczyźnie obrazu.
surrealizm, nadrealizm, kierunek w sztuce ukształtowany w latach dwudziestych XX w. we Francji jako reakcja na tendencje racjonalistyczno-konstrukcyjne w sztuce. Istotą s. było tworzenie nadreal-nej rzeczywistości - poza prawami logiki, rozumu, norm moralnych i estetycznych. W dziełach s. przedmioty rzeczywiste są łączone w sposób zaskakujący, buduje się z nich nowe, udziwnione obiekty lub istoty, albo tworzy wizje fantastyczne, nasycone klimatem niezwykłości, tajemniczości i grozy, czasem makabrycznego żartu.
symbol, w dziele sztuki - motyw lub zespół motywów będący umownym znakiem treści bezpośrednio nie ujawnionych, służący do wyrażania pojęć oderwanych lub reprezentujący osoby czy zdarzenia. Istotą s. jest możliwość różnorodnego odczytania jego znaczenia. symbolizm, prąd artystyczny występujący w literaturze i sztukach plastycznych w ostatnim dwudziestoleciu XIX w. Główne założenia s. to dominacja wartości duchowych i wyrażanie ich w sposób subiektywny za pomocą skrótu, znaku (symbolu). Dzieła s. są konstrukcjami wielopoziomowymi, których sens nie wyczerpuje się w bezpośrednim przedstawieniu, lecz jest ukryty poza nim. Artysta nie stara się odzwierciedlać rzeczywistości, lecz dąży do przedstawienia wewnętrznego świata przeżyć ludzkich oraz zobrazowania pojęć i zjawisk, jak los, przeznaczenie, śmierć, dusza, eros. symultanizm, odmiana malarstwa abstrakcyjnego zainicjowana w 1912-13 przez R. Delaunaya oparta na wzajemnym uzupełnianiu się i potęgowaniu barw kompono
wanych w kręgi. Pojęcie "s." było również rozszerzane przez G. Apollinaire'a na artystyczne poszukiwania m.in. kubistów (próba równoczesnego przedstawiania różnych aspektów przestrzennych przedmiotu) oraz futurystów (próba ujęcia w jednym przedstawieniu procesu ruchu).
szkoła barbizońska -> barbizończycy. szkoła chicagowska [sz. szykagowska], grupa architektów działających w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XIX w. w Chicago w Stanach Zjednoczonych; wprowadzili stalowy szkielet jako konstrukcję nośną budynków wielokondygnacyjnych i projektowali funkcjonalne wnętrza.
szkoła naddunajska, grupa malarzy niem. i austr. działających w XVI w., skupiona wokół A. Altdorfera, uprawiająca przede wszystkim malarstwo krajobrazowe o ekspresyjnym, nieco fantastycznym klimacie.
Szkoła Paryska -> Ecole de Paris. szkoła z Barbizon -• barbizończycy. szkoła z Fontainebleau [sz. z fątenblo], międzynarodowa grupa artystów pracujących ok. 1530-1559 nad dekoracją królewskiego pałacu w Fontainebleau we Francji; ich dzieła cechuje manierystycz-na wytworność i elegancja, stosowanie wydłużonych proporcji, wyszukanej kompozycji i dekoracyjność. szkoła z Pont-Aven [sz. z pątawen], grupa artystów pracujących w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XIX w. we Francji w bretońskiej wsi Pont-Aven, do której przyjeżdżał w tym czasie na plenery malarskie P. Gauguin; fascynowali się twórczością Gauguina i pozostawali pod jego wpływem.
sztafaż, niewielkie postacie ludzi i zwierząt, czasem drobne scenki rodzajowe, wprowadzone do pejzażu lub wnętrza jako element ożywiający kompozycję.
Słowniczek terminów
sztuka abstrakcyjna, sztuka bezprzedmiotowa -* abstrakcjonizm.
sztuka kinetyczna, nurt w sztuce XX w. nadająca szczególne znaczenie czynnikowi pozornego lub rzeczywistego ruchu obiektów plastycznych w przestrzeni. Tendencje kinetyczne występowały w różnych kierunkach, np. w futuryzmie, kon-struktywizmie, jednak nasilenie poszukiwań kinetycznych nastąpiło po II wojnie światowej (A. Calder).
światłodruk -> fototypia.
tapiseria, gobelin, tkanina dekoracyjna naśladująca obraz, wykonywana z wełny w połączeniu z jedwabiem, na podstawie kartonów przygotowywanych przez malarzy.
tempera: l. Farba emulsyjna o spoiwie organicznym.
2. Technika malarska posługująca się farbami temperowymi, kładzionymi najczęściej na desce, popularna do XV w.
3. Obraz malowany techniką temperową.
tenebryzm, maniera tenebrosa, nurt w malarstwie barokowym charakteryzujący się użyciem ciemnej, mrocznej tonacji barwnej z ostrymi, kontrastowymi akcentami świetlnymi. T. rozwijał się gł. w 2. pół. XVI i w XVII w., pod wpływem malarstwa Caravaggia.
tondo, obraz lub płaskorzeźba skomponowana w kształcie koła; popularna forma przedstawień rei., zwł. w okresie wł. renesansu.
Towarzystwo Artystów Polskich "Sztuka", jedno z najstarszych ugrupowań artystycznych, powołane w 1897 w Krakowie; jego członkami byli prawie wszyscy wybitni artyści poi. przełomu XIX i XX w. Towarzystwo wysuwało hasła swobody twórczej i wysokiego poziomu artystycznego, wprowadzało nowe wartości do poi. malarstwa, adaptowało aktualne
prądy sztuki eur., było reprezentantem sztuki poi. za granicą. typografia: l. Technika druku wypukłego. 2. Projektowanie i komponowanie kształtów drukarskich: kroju czcionki, układu druku, elementów dekoracyjnych, ilustracji itp.
unizm, doktryna artystyczna sformułowana w 1923-27 przez W. Strzemińskiego, polegająca na rezygnacji z jakichkolwiek sposobów obrazowania natury na rzecz dzieł składających się z drobnych, logicznie uporządkowanych elementów stanowiących jedność optyczną.
villa, willa, w starożytnym Rzymie wiejski budynek mieszkalny ludzi zamożnych, później również nazwa reprezentacyjnej siedziby miejskiej lub podmiejskiej, zwykle powiązanej z założeniem ogrodowym (np. Villa Rotonda pod Vicenzą).
Wchutiemas, właśc. Wysszyje chudożest-wienno-tiechniczeskije mastierskije, radziecka uczelnia artystyczna działająca w 1918-30 w Moskwie, kształcąca w zakresie sztuk plastycznych, architektury i sztuki użytkowej, charakteryzowała się swobodnym, dyskusyjnym trybem nauczania.
weduta, w malarstwie lub grafice - pejzaż o przewadze motywów architektonicznych, widok ulic, placów, zabudowy miejskiej, często z niewielkim sztafażem.
weryzm: l. Tendencja w twórczości, malarzy niem. lat dwudziestych XX w., jej istotą było stosowanie naturalistycznej formy i podejmowanie drastycznych tematów społeczno-politycznych.
2. Metoda twórcza o nastawieniu skrajnie mimetycznym, polegająca na drobiazgowym, naturalistycznym odtwarzaniu przedstawianych motywów.
willa -> villa.
wystawa światowa, wielka wystawa międzynarodowa, organizowana co pewien
Słowniczek terminów
czas w różnych krajach, gromadząca eksponaty z rozlicznych dziedzin życia. Pierwsza w.ś. odbyła się w 1851 w Londynie.
Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne
Warszawa 1993
Wydanie pierwsze, Ark. druk. 13,5
Druk i oprawa: Olsztyńskie Zakłady Graficzne
im. Seweryn